Жамбыл облысындағы туристік қызметтің даму жолдары (Жамбыл облысының мәліметтері бойынша)
Жоспар
Кіріспе 6
1. Туризмнің даму тарихы, туризм қызметінің сапасы мен мәні, туризм индустриясы мен ерекшеліктері.
1.1.1 Туризмнің даму тарихы мен туризм географиясының
зерттеу облысы 8
1.1.2 Туризм географиясының зерттеу облысы
14
1.2. Демалыс, рекреация туризм ұғымдарының ара қатынасы
мен негізгі функциялары
1.2.1 Демалыс, рекреация туризм ұғымдарының ара қатынасы
16
1.2.2 Рекреацияның негізгі функциялары
17
1.2.3 Туризм динамикалық, экономикалық қоғамдық
шаруашылық жүйе ретінде 19
1.3. Қазіргі уақыттағы туризмнің дамуы мен мәселелері.
Туристік қызметтің сапасы мен мәні
1.3.1 Қазіргі шақтағы туризм жұмысының экономикалық механизмі
24
1.3.2 Туристік фирмалардың қызметінің шығынсыздығы» анықтайтын кейбір мәселелер 26
1.3.3 Туристерге көрсетілетін қызметтің сапасы мен мәні
28
1.4. Туризм индустриясы және туристік нарықтың ерекшелігі
29
2. "Жамбыл облысы әкімиятының кәсіпкерлік және
өнеркәсіп басқармасы" мемлекеттік мекемесінің
жалпы сипаттамасы
2.1.1 "Жамбыл облысы әкімиятының кәсіпкерлік және
өнеркәсіп басқармасы" мемлекеттік мекемесінің
даму тарихы 32
2.1.2
Қызмет ету мақсаты. Қызметтерінің мәні, міндеттері
мен бағыттары
33
2.1.3 Қызметтерінің құқықтық негіздері
36
3. "Жамбыл облысы әкімиятының кәсіпкерлік және өнеркәсіп басқармасы" мемлекеттік мекемесінің құрылымдық бөлімшелердің сипаттамасы
3.1. Бөлімшелерінің мақсаты мен мәні
38
4 Қазақстан Республикасы мен " Жамбыл облысы әкімиятының кәсіпкерлік және өнеркәсіп басқармасы" мемлекеттік мекемесінің қызметін талдау
4.1.1 Туристік саланы дамытудың 2003.2005 жылдарға арналған бағдарламасын іске асырудың қорытындылары 41
4.1.2 Туристік қызметтің жағдайы туралы
46
4.1.3 Қазақстан Республикасындағы туризм саласындағы адами ресурстардың дамуын талдау 56
4.1.4 Жамбыл облысы бойынша қаржылық талдау
57
5. Жамбыл облысы бойынша туристік саланы
дамытуға арналған шаралардың есебі
5.1. Туристік қызметті дамыту шаралары
73
5.2 Қызмет көрсетудің болжамдары
75
Қорытынды
78
Қолданылған әдебиеттер тізімі
80
Қосымшалар
Кіріспе 6
1. Туризмнің даму тарихы, туризм қызметінің сапасы мен мәні, туризм индустриясы мен ерекшеліктері.
1.1.1 Туризмнің даму тарихы мен туризм географиясының
зерттеу облысы 8
1.1.2 Туризм географиясының зерттеу облысы
14
1.2. Демалыс, рекреация туризм ұғымдарының ара қатынасы
мен негізгі функциялары
1.2.1 Демалыс, рекреация туризм ұғымдарының ара қатынасы
16
1.2.2 Рекреацияның негізгі функциялары
17
1.2.3 Туризм динамикалық, экономикалық қоғамдық
шаруашылық жүйе ретінде 19
1.3. Қазіргі уақыттағы туризмнің дамуы мен мәселелері.
Туристік қызметтің сапасы мен мәні
1.3.1 Қазіргі шақтағы туризм жұмысының экономикалық механизмі
24
1.3.2 Туристік фирмалардың қызметінің шығынсыздығы» анықтайтын кейбір мәселелер 26
1.3.3 Туристерге көрсетілетін қызметтің сапасы мен мәні
28
1.4. Туризм индустриясы және туристік нарықтың ерекшелігі
29
2. "Жамбыл облысы әкімиятының кәсіпкерлік және
өнеркәсіп басқармасы" мемлекеттік мекемесінің
жалпы сипаттамасы
2.1.1 "Жамбыл облысы әкімиятының кәсіпкерлік және
өнеркәсіп басқармасы" мемлекеттік мекемесінің
даму тарихы 32
2.1.2
Қызмет ету мақсаты. Қызметтерінің мәні, міндеттері
мен бағыттары
33
2.1.3 Қызметтерінің құқықтық негіздері
36
3. "Жамбыл облысы әкімиятының кәсіпкерлік және өнеркәсіп басқармасы" мемлекеттік мекемесінің құрылымдық бөлімшелердің сипаттамасы
3.1. Бөлімшелерінің мақсаты мен мәні
38
4 Қазақстан Республикасы мен " Жамбыл облысы әкімиятының кәсіпкерлік және өнеркәсіп басқармасы" мемлекеттік мекемесінің қызметін талдау
4.1.1 Туристік саланы дамытудың 2003.2005 жылдарға арналған бағдарламасын іске асырудың қорытындылары 41
4.1.2 Туристік қызметтің жағдайы туралы
46
4.1.3 Қазақстан Республикасындағы туризм саласындағы адами ресурстардың дамуын талдау 56
4.1.4 Жамбыл облысы бойынша қаржылық талдау
57
5. Жамбыл облысы бойынша туристік саланы
дамытуға арналған шаралардың есебі
5.1. Туристік қызметті дамыту шаралары
73
5.2 Қызмет көрсетудің болжамдары
75
Қорытынды
78
Қолданылған әдебиеттер тізімі
80
Қосымшалар
Кіріспе
Қоғамның экономикалық өмірі күрделі де, әр қилы және қарама-қайшылықта болып келеді. Оның құрамы да көп деңгейлі болады, оны тек экономикалық ғылым жүйесі ғана түсініп-біле алады. Бірінші жағынан, туризм өз алдына жеке шаруашылық, сферасы ретінде экономикалық жалпы заңдылық болса (өндіріс өнімділігін көтеру заңы, сұраныс және ұсыныс заңы, бәсекелік, баға шығару және т. б.), екінші жағынан, туризм - бұл адамның іс-әрекетінің ерекше бір түрі және халық шаруашылығының айрықша бір сферасы. Осыған байланысты экономикалық дамудың жалпы заңдылығы туризм сферасында ерекше сипат алады.
Шаруашылық сферасының барлық деңгейінде туризм экономикасы адамдардың мінез-құлқын зерттейді, өйткені олар туристік өнімдерді өндіреді, бөледі, айырбастайды және тұтынады.
Туризм арқылы сауықтыру - адамның өндірісте, физика¬лық және психологиялық шаршауын басудың бірден-бір жолы болып саналады. Туризмнің бұл функциясының әлеуметтік-экономикалық түпкі мәні өте жоғары, себебі ол миллиондаған адамдардың денсаулығын шынықтыруға бағытталған, олай болса, ол адамның еңбек қабілетін көтереді.
Қазақстан Республикасында туризмді дамыту мәселесі алдыңғы орындарға ие. Кең байтақ жерлерде туристік орындар саны көптеп кездеседі, дегенменде олардың дамуына жағдайлар қажетті деңгейге ие деп айту қиындау.
Қазіргі экономикада туризмнің рөлі үнемі өсіп және өзгеріп тұрады. Бұрын туризмде алдыңғы рөлде болған елдер, қазір екінші және үшінші орындарға кетуде. Олардың орнына жаңа озаттар келуде.
Экономикалық жағынан туризмді былайша қарастырады:
- өнімді өндіру, айырбастау және бөлу сферасындағы қоғамдық қатынастардың белгілі бір жинағы ретінде;
- белгілі бір өндіріс саласы мен экономикалық іс-әрекеттерді қосып, елдің халық шаруашылық кешенінің бір бөлігі ретінде;
- туризмді елдің немесе аймақтың шаруашылық саласы сияқты зерттейтін экономикалық ғылым ретінде;
- туристік өнімді өндіретін, оны қолданатын, бөлетін және айырбастауды зерттейтін қоғамдық ғылым ретінде;
- туристік экономика жүйесінің барлық деңгейіндегі адамнын, мінез-құлқын зерттейтін қазіргі экономикалық теория ретінде;
Фундаменталды экономика жағынан қарасақ, туризм дегеніміз ол экономикалық кешен, оның дамуы ішкі себептерден гөрі, көбінесе әлемдік шаруашылық процестер мен қатынастар арқылы түсіндіріледі. Сонымен қатар, туризм - көптеген дамушы елдердің экономикалық өсуінің катализа-торы. Өйткені туристер басқа елге демалысқа барғанда басқа өндірісте өндірілген өнімнін бір бөлігін ғана апарып қоймайды, сонымен қатар онда жаңа жұмыс орнын да құрады.
Нарық экономикасында өндірістік қорлардың заттық факторлар қозғалысы
құндық қажеттілігін туғазады. Құнды және материалдық қажеттіліктер біртұтас болады. Бұл бірлік өндірістік қорлардын мәнімен анықталатын қажеттіліктін сипаттамасы болып табылады.
Туризм жүйесінде ең құрделі орын алатын - "туристік ұйымдар". Демек, туристік ұйымдар туристік басқаруларға арналған, олар мемлекеттік және жеке құрылымдарды аймақтық, ұлттық және халықаралық деңгейде қамтиды.
Туристік ұйымдар жоспарлауға және туризмнің дамуын басқаруға өте қажет.
Жамбыл облысында туризмді дамытуға бағытталған
Қоғамның экономикалық өмірі күрделі де, әр қилы және қарама-қайшылықта болып келеді. Оның құрамы да көп деңгейлі болады, оны тек экономикалық ғылым жүйесі ғана түсініп-біле алады. Бірінші жағынан, туризм өз алдына жеке шаруашылық, сферасы ретінде экономикалық жалпы заңдылық болса (өндіріс өнімділігін көтеру заңы, сұраныс және ұсыныс заңы, бәсекелік, баға шығару және т. б.), екінші жағынан, туризм - бұл адамның іс-әрекетінің ерекше бір түрі және халық шаруашылығының айрықша бір сферасы. Осыған байланысты экономикалық дамудың жалпы заңдылығы туризм сферасында ерекше сипат алады.
Шаруашылық сферасының барлық деңгейінде туризм экономикасы адамдардың мінез-құлқын зерттейді, өйткені олар туристік өнімдерді өндіреді, бөледі, айырбастайды және тұтынады.
Туризм арқылы сауықтыру - адамның өндірісте, физика¬лық және психологиялық шаршауын басудың бірден-бір жолы болып саналады. Туризмнің бұл функциясының әлеуметтік-экономикалық түпкі мәні өте жоғары, себебі ол миллиондаған адамдардың денсаулығын шынықтыруға бағытталған, олай болса, ол адамның еңбек қабілетін көтереді.
Қазақстан Республикасында туризмді дамыту мәселесі алдыңғы орындарға ие. Кең байтақ жерлерде туристік орындар саны көптеп кездеседі, дегенменде олардың дамуына жағдайлар қажетті деңгейге ие деп айту қиындау.
Қазіргі экономикада туризмнің рөлі үнемі өсіп және өзгеріп тұрады. Бұрын туризмде алдыңғы рөлде болған елдер, қазір екінші және үшінші орындарға кетуде. Олардың орнына жаңа озаттар келуде.
Экономикалық жағынан туризмді былайша қарастырады:
- өнімді өндіру, айырбастау және бөлу сферасындағы қоғамдық қатынастардың белгілі бір жинағы ретінде;
- белгілі бір өндіріс саласы мен экономикалық іс-әрекеттерді қосып, елдің халық шаруашылық кешенінің бір бөлігі ретінде;
- туризмді елдің немесе аймақтың шаруашылық саласы сияқты зерттейтін экономикалық ғылым ретінде;
- туристік өнімді өндіретін, оны қолданатын, бөлетін және айырбастауды зерттейтін қоғамдық ғылым ретінде;
- туристік экономика жүйесінің барлық деңгейіндегі адамнын, мінез-құлқын зерттейтін қазіргі экономикалық теория ретінде;
Фундаменталды экономика жағынан қарасақ, туризм дегеніміз ол экономикалық кешен, оның дамуы ішкі себептерден гөрі, көбінесе әлемдік шаруашылық процестер мен қатынастар арқылы түсіндіріледі. Сонымен қатар, туризм - көптеген дамушы елдердің экономикалық өсуінің катализа-торы. Өйткені туристер басқа елге демалысқа барғанда басқа өндірісте өндірілген өнімнін бір бөлігін ғана апарып қоймайды, сонымен қатар онда жаңа жұмыс орнын да құрады.
Нарық экономикасында өндірістік қорлардың заттық факторлар қозғалысы
құндық қажеттілігін туғазады. Құнды және материалдық қажеттіліктер біртұтас болады. Бұл бірлік өндірістік қорлардын мәнімен анықталатын қажеттіліктін сипаттамасы болып табылады.
Туризм жүйесінде ең құрделі орын алатын - "туристік ұйымдар". Демек, туристік ұйымдар туристік басқаруларға арналған, олар мемлекеттік және жеке құрылымдарды аймақтық, ұлттық және халықаралық деңгейде қамтиды.
Туристік ұйымдар жоспарлауға және туризмнің дамуын басқаруға өте қажет.
Жамбыл облысында туризмді дамытуға бағытталған
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Статистический ежегодник Казахстана. Статистический сборник.
/Под ред. А.Е. Мешимбаевой /Агентство Республики Казахстан по статистике – Астана, 2007. 516 с. на русском и английском
2. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНДА ТУРИСТІК САЛАНЫ ДАМЫТУДЫҢ 2006-2008 ЖЫЛДАРҒА АРНАЛҒАН БАҒДАРЛАМАСЫН ІСКЕ АСЫРУ ЖӨНІНДЕГІ ІС-ШАРАЛАР ЖОСПАРЫ
3. «Жамбыл облысы әкімиятының кәсіпкерлік және өнеркәсіп басқармасы» мемлекеттік мекемесінің ережесі.
1. Статистический ежегодник Казахстана. Статистический сборник.
/Под ред. А.Е. Мешимбаевой /Агентство Республики Казахстан по статистике – Астана, 2007. 516 с. на русском и английском
2. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНДА ТУРИСТІК САЛАНЫ ДАМЫТУДЫҢ 2006-2008 ЖЫЛДАРҒА АРНАЛҒАН БАҒДАРЛАМАСЫН ІСКЕ АСЫРУ ЖӨНІНДЕГІ ІС-ШАРАЛАР ЖОСПАРЫ
3. «Жамбыл облысы әкімиятының кәсіпкерлік және өнеркәсіп басқармасы» мемлекеттік мекемесінің ережесі.
Тақырыбы: Жамбыл облысындағы туристік қызметтің даму жолдары (Жамбыл
облысының мәліметтері бойынша)
Жоспар
Кіріспе 6
1. Туризмнің даму тарихы, туризм қызметінің сапасы
мен мәні, туризм индустриясы мен ерекшеліктері.
1.1.1Туризмнің даму тарихы мен туризм географиясының 8
зерттеу облысы
1.1.2Туризм географиясының зерттеу облысы 14
1.2. Демалыс, рекреация туризм ұғымдарының ара қатынасы
мен негізгі функциялары
1.2.1 Демалыс, рекреация туризм ұғымдарының ара қатынасы 16
1.2.2 Рекреацияның негізгі функциялары 17
1.2.3 Туризм динамикалық, экономикалық қоғамдық 19
шаруашылық жүйе ретінде
1.3. Қазіргі уақыттағы туризмнің дамуы мен мәселелері.
Туристік қызметтің сапасы мен мәні
1.3.1Қазіргі шақтағы туризм жұмысының экономикалық механизмі 24
1.3.2 Туристік фирмалардың қызметінің шығынсыздығы анықтайтын 26
кейбір мәселелер
1.3.3 Туристерге көрсетілетін қызметтің сапасы мен мәні 28
1.4. Туризм индустриясы және туристік нарықтың ерекшелігі 29
2. "Жамбыл облысы әкімиятының кәсіпкерлік және
өнеркәсіп басқармасы" мемлекеттік мекемесінің
жалпы сипаттамасы
2.1.1 "Жамбыл облысы әкімиятының кәсіпкерлік және 32
өнеркәсіп басқармасы" мемлекеттік мекемесінің
даму тарихы
2.1.2 Қызмет ету мақсаты. Қызметтерінің мәні, міндеттері 33
мен бағыттары
2.1.3 Қызметтерінің құқықтық негіздері 36
3. "Жамбыл облысы әкімиятының кәсіпкерлік және өнеркәсіп
басқармасы" мемлекеттік мекемесінің құрылымдық
бөлімшелердің сипаттамасы
3.1. Бөлімшелерінің мақсаты мен мәні 38
4 Қазақстан Республикасы мен " Жамбыл облысы әкімиятының
кәсіпкерлік және өнеркәсіп басқармасы" мемлекеттік
мекемесінің қызметін талдау
4.1.1 Туристік саланы дамытудың 2003-2005 жылдарға арналған 41
бағдарламасын іске асырудың қорытындылары
4.1.2 Туристік қызметтің жағдайы туралы 46
4.1.3Қазақстан Республикасындағы туризм саласындағы адами 56
ресурстардың дамуын талдау
4.1.4Жамбыл облысы бойынша қаржылық талдау 57
5. Жамбыл облысы бойынша туристік саланы
дамытуға арналған шаралардың есебі
5.1. Туристік қызметті дамыту шаралары 73
5.2 Қызмет көрсетудің болжамдары 75
Қорытынды 78
Қолданылған әдебиеттер тізімі 80
Қосымшалар
Кіріспе
Қоғамның экономикалық өмірі күрделі де, әр қилы және қарама-қайшылықта
болып келеді. Оның құрамы да көп деңгейлі болады, оны тек экономикалық
ғылым жүйесі ғана түсініп-біле алады. Бірінші жағынан, туризм өз алдына
жеке шаруашылық, сферасы ретінде экономикалық жалпы заңдылық болса (өндіріс
өнімділігін көтеру заңы, сұраныс және ұсыныс заңы, бәсекелік, баға шығару
және т. б.), екінші жағынан, туризм - бұл адамның іс-әрекетінің ерекше бір
түрі және халық шаруашылығының айрықша бір сферасы. Осыған байланысты
экономикалық дамудың жалпы заңдылығы туризм сферасында ерекше сипат алады.
Шаруашылық сферасының барлық деңгейінде туризм экономикасы адамдардың
мінез-құлқын зерттейді, өйткені олар туристік өнімдерді өндіреді, бөледі,
айырбастайды және тұтынады.
Туризм арқылы сауықтыру - адамның өндірісте, физикалық және
психологиялық шаршауын басудың бірден-бір жолы болып саналады. Туризмнің
бұл функциясының әлеуметтік-экономикалық түпкі мәні өте жоғары, себебі ол
миллиондаған адамдардың денсаулығын шынықтыруға бағытталған, олай болса, ол
адамның еңбек қабілетін көтереді.
Қазақстан Республикасында туризмді дамыту мәселесі алдыңғы орындарға ие.
Кең байтақ жерлерде туристік орындар саны көптеп кездеседі, дегенменде
олардың дамуына жағдайлар қажетті деңгейге ие деп айту қиындау.
Қазіргі экономикада туризмнің рөлі үнемі өсіп және өзгеріп тұрады.
Бұрын туризмде алдыңғы рөлде болған елдер, қазір екінші және үшінші
орындарға кетуде. Олардың орнына жаңа озаттар келуде.
Экономикалық жағынан туризмді былайша қарастырады:
өнімді өндіру, айырбастау және бөлу сферасындағы қоғамдық қатынастардың
белгілі бір жинағы ретінде;
белгілі бір өндіріс саласы мен экономикалық іс-әрекеттерді қосып, елдің
халық шаруашылық кешенінің бір бөлігі ретінде;
туризмді елдің немесе аймақтың шаруашылық саласы сияқты зерттейтін
экономикалық ғылым ретінде;
- туристік өнімді өндіретін, оны қолданатын, бөлетін және айырбастауды
зерттейтін қоғамдық ғылым ретінде;
- туристік экономика жүйесінің барлық деңгейіндегі адамнын, мінез-құлқын
зерттейтін қазіргі экономикалық теория ретінде;
Фундаменталды экономика жағынан қарасақ, туризм дегеніміз ол
экономикалық кешен, оның дамуы ішкі себептерден гөрі, көбінесе әлемдік
шаруашылық процестер мен қатынастар арқылы түсіндіріледі. Сонымен қатар,
туризм - көптеген дамушы елдердің экономикалық өсуінің катализаторы.
Өйткені туристер басқа елге демалысқа барғанда басқа өндірісте өндірілген
өнімнін бір бөлігін ғана апарып қоймайды, сонымен қатар онда
жаңа жұмыс орнын да құрады.
Нарық экономикасында өндірістік қорлардың заттық факторлар қозғалысы
құндық қажеттілігін туғазады. Құнды және материалдық қажеттіліктер біртұтас
болады. Бұл бірлік өндірістік қорлардын мәнімен анықталатын қажеттіліктін
сипаттамасы болып табылады.
Туризм жүйесінде ең құрделі орын алатын - "туристік ұйымдар". Демек,
туристік ұйымдар туристік басқаруларға арналған, олар мемлекеттік және жеке
құрылымдарды аймақтық, ұлттық және халықаралық деңгейде қамтиды.
Туристік ұйымдар жоспарлауға және туризмнің дамуын басқаруға өте қажет.
Жамбыл облысында туризмді дамытуға бағытталған бағдарламалар жасалынып,
облыстық бюджеттен қаражаттар бөлінген.
Осы бағыттағы жұмыстарды анықтау үшін мен "Жамбыл облысы әкімиятының
кәсіпкерлік және өнеркәсіп басқармасы" мемлекеттік мекемесінде өндрістік
тәжірибеден өттім. Тәжірибеден өту кезінде мекеменің даму тарихы мен
жұмыстардың орындалуымен таныстым. Осы мағлұматтар туралы дипломдық
жұмыстың негізгі бөлімінде тоқталған.
Туризм жұмысының экономикалық механизмін түсіну үшін мынадай екі мәселені
шешу керек: біріншіден, бұл механизмнің барлық жүйелерінің негізгі шеңбері
туралы толық мағлұмат болу керек; екіншіден, бұл жүйенің жеке бөлшектерін
терең зерттеп-білу қажет.
Дипломдық жұмыс кіріспе, туризмнің сипаттамасы, Жамбыл облысы бойынша
туристік қызметті талдауы және туризм қызметін жетілдіру жолдары,
қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
Жалпы жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасы мен жамбыл облысындағы
туризм саласын зерттеу, кемшіліктерін анықтау және алдағы даму жолдарын
қарастыру.
1. Туризмнің даму тарихы, туризм қызметінің сапасы мен мәні, туризм
индустриясы мен ерекшеліктері.
1.1.1 Туризмнің даму тарихы мен туризм географиясының зерттеу облысы
Туризм - (француз сөзі tourism - серуендеу, саяхат мағынасына келеді) -
бос уақытты тұрақты жерінен тыс жерлерде өткізудің бір түрі. Рекреацияға
немесе демалысқа қарағанда, туризм деген ете қысқа түсінік. Қазіргі ғылыми
әдебиеттер бойынша "туризм" - бұл адамдардың тұрғылықты жерінен тыс жерге
саяхаттау және тұрақтау барысында пайда болатын қатынастар мен құбылыстар
жиынтығы. Әрине, егер де бұл тұрақтау ұзақ уақыттық қоныстану немесе ақша
табу мақсатымен уақытша қоныстанута айналып кетпесе. Сонымен, туризм деген
түсінік, ол тұрақты жерінен тыс жерде 24 сағат немесе одан артық уақыт
ішінде болатын рекреацияның барлық түрі.
Туризм қоғамдық, шаруашылық және кеңістіктік құбылыс
ретінде ежелгі замандарға терең кең тамыр жайған мол дәстүрге ие. Туристік
әдебиеттерде туризмнің дамуын кезеңдерге бөлу жайында көптеп айтылады,
әсіресе В. Унцикер менДж. Мариотти секілді ғалымдардың ортақ еңбегінде.
Бұл еңбекте К. Пшеславскийдің (1973) бөлген кезендері келтірілген,
оның келесідей кезендері бар:
1. XVIII ғасырдың соңына дейінгі туризм:
А) ежелдегі туризм;
Б) орта ғасырлар мен қайта өрлеу дәуірі кезіндегі туризм;
В) XVII және XVIII ғасырлардағы туризм
2. XIX және XX ғасырлардағы – II Дүниежүзлік соғысқа дейінгі
туризм.
3. Қазіргі заманғы туризм.
Туристік саяхаттар, сауда-саттық саналар өзінің мәнің жоғалтқанда
басталды деп санайды. Біздің заманға дейінгі IV мың жылдықта ескі Египетте
аталынып жүрген, осындай алқашқы көшіп-қонушылыққа жататыны – діни
негізіндегі саяхаттар. Біздің заманға дейінгі IV ғасырда египет фараоны
Нехас Африка төңірегінде атақты үш жылдық саяхат құрған.
Ертеректе туристік саяхаттар қалаларды көріп, жасанды көлдер, шипалы
бұлақтарға барумен байланысты болды; кейініректе жиілеп салына бастаған
пирамидалар саяхаттаушылардың назарын аудара бастады. Алайда, жақсы дамыған
жол торлары мен сапалы түнеу үйлері және арзан асханалардың тек қана
ежелгі Греция мен Римде пайда болуы саяхаттарды белгілі мөлшерде тежеді.
Туризм ол кездері ешқандай табыс көзін әкелмеді.
Жол тораптарының маңызын тек қана парсылар айтарлықтай ұғынып, өз
мемлекеттерінің территориясында қатысу жолдарының жүйесін құрды. Бұл
қатынас жолдары дегеніміз жақсы қалыптағы патшалық жолдар болды (ұзындығы 3
мың км). Бұл жолдар Вавилон, Сузы және Экбатан қалаларын мемлекеттің шеткей
аймақтарымен байланыстырып тұрды. Әрбір 30 мильден кейін парсы жолдары
бойында саяхатшыларға демалыс жағдайларын қамтамасыз ететін тұрақтар
(керуен-сарайлар) орналастырылды. Көрсетілген қызметке төленетін ақы байлар
мен кедейлерге бірдей болды.
Алайда, антикалық туризмнің гүлденуі ежелгі Греция және Риммен
байланысты болды. Аталмыш мемлекетттерде туризмнің экономикалық жағына көп
көңіл бөлінді.
Шамамен осыдан 2300 жыл бұрын Ксенофонт грек порты Пирейде
сауда қатарлары мен мемлекеттік керуен сарайлардың салынуы керек
екендігіне назар аударды. Оның ойынша, бұлар пайданың маңызды көзі болуы
керек еді.
Гректер секілді римдіктер де үлкен қашықтықтарға сапар шегіп отырды,
гректер құрғак жолдар торабының әлсіз дамуына байланысты бұл сапарларын
теңіз жолдары арқылы іске асырып отырған.
Ежелгі Грецияда курортология мен емдік туризм пайда бола бастайды.
Римдіктер өздерін сауықтыру үшін жылы су көздеріне және курорттарға барып
тұрады жақсы көрді. Емдеу құдайы Асклепийдің храмдары көне замандарда
құрыла бастайды, классикалық кезеңде (V-V1 ғғ. б.з.д.) олардың саны 60-тан
астам болады. Олар қаладан қашық, қыраттау, жақсы скиматы бар жерде
салынды. Швейцариядағы курорт Сент Моритц әйгілі ерекшелігімен
пайдаланыдды.
Біздің заманға дейінгі VIII ғасырда ертедегі гректер саяхаттар
жасады. Олар арғы көне олимпиадаларға керушілер емесе қатынасушылар ретінде
қатынасты. Мысалы, ертедегі Грецияда Олимпиялық ойындарға өнерсүйгіштер мен
спорт адамдары көптеп келушілер болды.
Cipә, спорттық туризмнің де отаны ежелгі Греция болуы керек. Себебі
Олимпиялық ойындар мұнда төрт жылда бір болып жаздың күн тоқырауынан
кейінгі бірінші ай тууынан басталатын, Олимпия - ойындарды өткізу жері, осы
мерейге қатысушы барлық халықтар үшін қол сұғылмайтын еді. Олимпиядаға
аттанушылардың барлығы Зевстің қонақтары болып саналды. Олардың ішінде
сыйлы қонақтар да болды. Әдетте оларды қабылдаушы тарап қарсы алып,
орналастырып, тамақтандырды. Туристердің саны көп еді және стадиондарға 40
мыңға дейін адам сыйды.
Ойын-сауық бизнесі жақсы дамыды. Олимпиадаға қарсы үлкен жәрмеңке
ұйымдастырылып, ол үшін арнайы сауда қатарлары орнатылды.
Туристер көне храмдарды тамашалап, қалағандар қосымша ақы үшін
гидтің аузынан әр түрлі аңыздарды естуге мүмкіншілік алды.
Егер туризм индустриясы жайында кең мағынада әңгіме қозғар болсақ,
ежелгі Рим дәуіріне жүгінеміз.
Мұнда саяхаттар керемет жол тораптарының болуы арқасында іске асып
отырды. Әрине, римдіктер жолдарын әскери қажеттіліктері үшін дамытып
отырды. Әскерлер империяның орталық аудандарынан шекараларына санаулы
күндер ішінде жетіп отырды. Бұл жолдар тек Римнің дамуына ғана әсер етіп
қоймай, бүкіл Еуропалық өркениеттің дамуына әсер етіп, тарихшы Прокопийдің
Римнен Капуяға алып баратын бірінші жолды, яғни Аппий жолын Әлем
ғажайыптарының бірі деп есептеуіне себеп болды.
Римдік жолдар инженерлік өнердің барлық ережелеріне байланысты
салынып отырды. Олардың құрылысы біздің заманның 312 жылы император
Константиннің билігі кезінде басталды. Әрбір жол үшін алдын ала жоспар
құрып, траншея қазған, ал содан соң оны таспен толтырған.
Жолдар бойымен милялық діңгектер орнатылыл, қастарына демалыс үшін
орыңдықтар орналастырған. Римдік миляның ұзындығы мың жұп қадамға тең
болған, ал осы атаудың мағынасы да осыдан, латынша миля "мың" деген мағына
беріп, 1480 м құрайды. Римдік жолдардың жалпы ұзындығы 100 мың км
шамасындай. Римнен шығатын барлық жолдардың орталығы мен бағдаршысы болып
Октавиан Августин билігі кезінде орнатылған алтын милялық тас. Бұл
алтын жалатылған қоладан жасалған конус кішіндес тас болды.
Саяхаттарды жол бойна орналасқан жақсы ұйымдастырған және керуен
сарайлар торы қолайлы етіп отырды. Бұл керуен сарайлар кейде бір-бірінен 5
км қашықта орналысып, өзінің заманына қарай үлкен шеберлікпен салынып, өте
жайлы болып келді.
Ежелгі римде "жол көрсеткіштер" болып, оларда тек қана белгіді бір
желі көрсетіліп қоймай, сонымен қатар жолда кездесетін көрікті жерлер мен
қонақ үйлер белгіленін, бағалары көрсетілген. Бордодан Иерусалимге
саяхаттайтын табынушылар үшін IV ғасырда дайындалған жол көрсеткіш белгілі.
Біздің заманға дейін I ғасырда пайда болған турист бюролар қалағандарды
путеводительдер мен анықтама кітаптарымен жабдықтаған.
Туристік саяхаттардың ерекше формасы емдік жерлерге сапар шегу болды.
Алғашында қалада тұратын бай гректер мен римдіктер қала сыртындағы ауылды
мекендерге шығып отырса, кейініректе бұл саяхаттардың географиялық
шектеулері кеңейе түсті. Минералды бұлақтар мен храмдардың қасында қазіргі
санаторийлерге ұқсас объектілер салына бастады, ал емдік жерлер жоғары
комфортты жағдайлары мен ойын-сауықтың көп түрлілігімен әйгілі болды.
Ол кездерде ең әйгілілерден Байедегі (Ваіае) Компаниядағы (қазіргі
Италия) шомылу орындары болды.
Емханалардан басқа римдік провинцияларында бұл кезде Aguae Calidae
(қазіргі Виши, Франция), Aguae Helveticae (қазіргі Баден. Швейцария). Aguae
Herculi (қазіргі Байе Херкулан, Румыния), Aguae Solis (қазіргі Бат,
Ұлыбритания) әйгілі болды.
Емдік жерлерге саяхатпен қоса, римдіктер таулы, теңіз-жағалауындағы
жердерге сапар шегуді де ұнатты. Бұл тұрғыда ең қолаулы орын Неаиолитандық
бұғаздың үстінде орналасқан жерлер болды.
Рим империясының құлауы саяхатшылар мен сапар шегушілердің санын
қысқартып жіберді. Орта ғасырда саяхат жасау қиын, қиынынан бұрын, өмірге
өте қауіпті болды
Ортағасырларда туристік қозғалыс бәсеңдей түсті. Ішкі жағдайлары
тұрақсыз көптеген жаңа мемлекеттердін құрылуы бұрын-соңды болмаған
саяси кедергілерге әкеп соқты.
Туристік саяхаттардың ұзақ уақыт тоқырауда болуын көптеген себептер
әсер етті, олардың ішінде: феодалдық жүйеге байланысты Еуропаның көптеген
аймақтарындағы шаруашылықтың күйреуі, бұрынғы жол тораптарының түгелімен
және сол жолдар бойындағы түнеу орындарыны жойылып кетуі, саяхатшылардын
қорғаныс дәрежесінің төмендеуі, сонымен қатар көптеген қалалардың күйреуі.
Біздін заманның тек III және IV ғасырларында қайтадан діни табыну
саяхаттары жанданып, аз уақыт ішінде діни туризмнің жақсы дамыған туріне
айналды.
Орта ғасырлардың соңы мен жаңа замандарға дейін түристік қозғалыстың
ауқымды бөлігін діни табыну мен университеттік орталықтар құрады. Онымен
қоса қайта орлеу кезеңінде көпестер мен ұсталардың саяхаттарының маңызы
арта бастайды, алайда олардың бір бөлігін ғана туристік саяхаттарға
жатқызуға болады.
Орта ғасырларда адамдар көптеп саяхаттай бастады, сөйтіп, жолшыбай
керуен сарайлардың саны күрт өседі.
Алдында қарапайым қонақ үйлік объектілер XIV ғасырдың өзінде-ақ сол
заман үшін өте жайлы түнеу орындарына айналды. Қонақ үй кәсібінің дамуы,
кейбір қалаларда XIV ғасырдың өзінде қонақ үйлердің қожайыңдары өзіндік
цехтарға бірігіп, өз уставтарын құруына әкеп соқты. Осындай ең бірінші цех
1356 жылы Венецияда құрылды Осы секілді цехтар XIV ғасырда Римде, Сиякада,
Флоренцияда да құрылды.
XVI ғасырдың екінші жартысында танымдық сипаты бар саяхаттар жасала
бастады, ал ең қалаулы ел Италия болды. Мұнда көбіне Испания, Франция және
Германиядан шетелдіктер келіп отырды.
XVI ғасырдың соңынан Анлияда "гранд-тур" әйгілі бола бастады - бұл
ауқатты адамдардың континентке саяхаты, гранд-турдың арқасында адамдар
оқуын бітіріп, Жерорта теңізін көріп, өркениеттің шығу тегін көріп,
сауаттанып қайтуына мүмкіндіктер туды. Әлеуметтік құбылыс сияқты туризмнің
дүниеге қайта келуі XVIІ ғасырдың соңы мен XVIII ғасырдын басына жатады.
ХVII ғасырда Еуропада "таза туризм" формасы пайда болды. Бұл, К.
Либеренің айтуынша, таңымдық, емдік немесе демалыс мақсатарында саяхаттаушы
тұлғаларды қамтиды. Оған қоса Еуропада діни сенімге байланысты мифациялар
мен көпестердің саяхаттары белгіленіп отырды.
Бұл кезенде адамдар үшін көлік түрі экипаждар болып, саяхатшыларға
жағдай жасау мақсатымен әрдайым дамытылып, жақсартылып отырды.
Қысқа мерзім ішінде көліктік қызметтін көптеген түрлері пайда болып,
жолдардың техникалық жағдайы жақсартыла берді.
Жолдар мен көлік құралдарының дамуы туристік миграциялардың
географиялық шектерінің ұлғая тусуіне әкеліп соқты. Италияда дәстүрлі
орталықтар Рим, Венеция, Флоренция және Падуямен қатар, XVIII ғасырда
Неапольға да келушілердің саны күрт өсті.
Еуропадағы ең алғашқы қонақ үйлердің бірі "IV Генрихтің отелі" Нант
қаласында 1788 жылы салынды. Оның құрылысына ол кездер үшін ауқымды сома -
$17500 қаржы жұмсалды. Қонақ үйде 60 жатылы орын болып, Еуропадағы ең
жақсысы болып саналды.
XIX ғасырда және XX ғасырдың бірінші жартысында туризмнің дамуы
көптеген факторларға байланысты болады, олардың ішінде ең маңыздылары
мыналар:
- көлік құралдарынын дамуы;
-өнеркәсіптің дамуы және оған байланысты халықтың тіршілік
деңгейінің
жақсаруы;
* урбандалудың дамуы;
* бос уақыттың артуы;
* қоғамның мәдени деңгейінің жоғарылауы;
* туризм жөніндегі мемлекеттік саясат.
Көлік құралдарының дамуы, әрине, туристік қозғалыстың интенсивтігі мен
оның кеңістіктік өзгерістерге ұшырауына ең басты себеп болды.
Ең бірінші темір жол желісі - Манчестер-Ливерпуль 1825 жылы Англияда
ашылды. Бұрын апталар шығындадатын саяхаттарға, ендігі жолы әркімнің және
өте қымбат емес бағамен қолы жететін болды. Темір жолдар барлық
мемлекеттерде өте шапшаң қарқынмен салына бастады Олар туристік қозғалыстың
кеңістіктік құрыдымын және көлемін өзгертті.
Теңіз техникасының дамуы, әсіресе желкенді кемелер орнына пароходтардың
қолданысқа енуі континентаралық саяхаттарды жақсартты.
Атлант мұхитын кесіп өту мерзімі бірнеше есе кықарды, ол Ливерпуль-Нью-Йорк
трассасында 1816 жылғы 20-25 күннен, 1838 жылы 12 күнге, 1850 жылы 8 күн
17 сағатқа, 1883 жылы 6 күл 18 сағатқа қысқарды.
Өткен ғасырдың жиырмасыншы, әсіресе отызыншы жылдары көптеген елдердің
туристік карталарында елеулі өзгерістер пайда болады, бұл саяхаттар
автомобильді көліктің барлық жерде қолданыла бастауынан туындайды. Мысалы,
1938 жылы автомобильдер мен туристік антобустарда Швейнарияға 762,2 мың
шетелдік келіп, бүкіл шетелдік туристірдің 47,8% құрады.
Туристік белсенділіктің артуы саяхат бюроларының ашылуына әкеп соқты, ал
олар уақыт өте келе, "туристік индустрияның" маңызды тірегіне айналды.
Негізінен, ең маңызды да бастапқы нүкте 1841 жылы ағылшын мұғалімі Томас
Куктың Мидленд округіндегі темір жол комлалиясын Лейстер-Лафборо деген 18
км трассада мейрамдық поезды енгізуге үгіттеуінен басталады.
Томас Кук алғашқы болып, 1872 жылы қалағандарға жерді айналып өтетін
саяхат ұсынып, бұл турды индустриалды негізге қойды. Алғашқы 20 саяхатшы
жерді 220 күнде айналыи өтті. Лондонның көрмелері мен Еуропа қалаларына
экскурсия жасаудан бастаған Томас Куктың бюросы бірте-бірте іс-әрекет
сферасын кеңейтті: жаңа туристік нарықтарды игеру арқылы саяхаттар санын
арттырды.
Әлемде бірінші біріккен әуесқой тау саяхатшылары - Анғлиялық альпі
клубы 1857 жылы Лондонда пайда болды. Артынша, 1862 жылы Туринде
Австриялық, альпы клубы құрылды да, кейінірек Италиялық болып аталынды.
1863 жылы Швейцар клубы бекітіленеді.
Егер қазіргі жағдайындағы туризм XIX ғасырдың соңында пайда болып
құрылса, ол XX ғасырдың екінші жартысында ғана шынайы интенсивті дамуға ие
болып, техника, технология, қоғамдық қатынастардың шапшаң дамуымен қатар
келіп XX ғасырдын феномені атағына ие болды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Ресейде бірқатарі туристік және
экскурсиялық қоғамдар пайда болады. Олардың мүшелері тек өз өлкесінің
табиғи байлықтарын өздері зерттеп қана қойман, сонымен қатар табиғатпен
қызығушылар үшіні экскурсиялар ұйымдастырды.
Көтеріліске дейінгі кезеңнің Ресейдегі ең бұқаралық сипатты туристік
ұйымы Орыстын туринг-клубы болды.
Бұл клубтың пайда болуының себебі XIX ғасырдың соңында кеңінен
тараған екі дөңгелекті велосипедтер болды, олар сол кезенде қозғалудың
жайлы құралына айналып, ұзақ қала сырты серуендері үшін жиі пайдаланыла
бастады.
Біртіңдеп Орыстың туринг-клубы Ресейлік туристер қоғамына айналып (РТҚ),
іс-әрекеті бөлімшелері арқылы көптеген аймақтарына дейін жетіп
отырды.
1927 жылы бұқаралық туризмнің Орталық бюросы алғаш рет еңбекшілерге
елдің алты аймағы бойынша 39 маршрутты ұсыну арқылы туризм мен
экскурсиялардың географиясын кеңейте түсті. Бұл алты аймақ мыналар:
солтүстік-батыс, Орталық өнеркәсіптік, Орта-Волгалық, Уралдық, Қырымдық,
Кавказдық.
Атап айтқанда, 1960-шы жылдары елімізде туризмді халыққа қызмет ететін
үлкен бір салаға айналдыруға мүмкіншіліктер туды. Туристік саяхаттар
кеңестік тұрғындардың ең сүйікті демалыс түріне айналды.
XX ғасырдың 60-шы жылдары кәсіподақтардың туристік-экскурсиялық
ұйымдары 13 мыңнан астам сызықтық, шеңберлік, радиалдық маршруттар
құрастырды. Бүкілодақтық және жергілікті маршруттар бүкіл елді қамтып,
Кеңес Одағының ең қызықты қалалары мен жерлерімен танысуға мүмкіншілік
берді. Олардың ішінде бірегей қиын барылатын жерлер - Камчатка. Курилдық
аралдар, Франц Иосиф жері және т.б.
Туризм шынынымен де бұқаралық сипатқа ие болды. 8O-90 жж. шегінде КСРО
-ның территориясында 800 туристік клубтар, 40 мыңнан астам қоғамдық
комиссия іс-әрекет етіп, олардың жұмысына 700 мыңдай туристер қатысты.
Жергілікті жоспарлы маршруттар қатарына көліктік саяхаттар да жатты:
теплоходтық (өзендік және теңіздік), темір жолдық және авиациялық.
1965 жылы Қазақстан Республикасының туризм мен экскурсия одағы
ұйымдастырылады және 5-облыстық одақ құрылады: Алматы облысында, Шығыс
Қазақстан, Қарағанды, Орал және Шымкент облыстарында, сондай-ақ бұл
облыстарда экскурсия бюролары да ашылды.
Республиканың өте көркем жерлерінде жаңа туристік базалар салына
бастайды: Баянауыл Павлодар облысындағы Жасыбай көлінің жағасында,
Қарқаралы - Қарағанды облысынын тау-орман көғалды алқабында, Алтай қойнау-
Шығыс Қазақстан облысы Бұқтырма су қоймасының жағасында, Алтын бор -
Көкшетаудың тауларында, Қазақстан туристік базасы - Қырғызстанда Ыстық-Көл
көлінің жағасында.
Туризмнің дамуына серпінді күш берген "Елдегі туризм мен экскурсиялардың
ары қарай дамуы жөніндегі шаралар туралы" қаулы болды. (1969 ж).
Қазақстанда туризм және экскурсиялар бойынша жаңа облыстық кеңестер,
экскурсиялық, бюролар, саяхат және экскурсия бюролары ашыла бастады.
Маңызды орынды республикадағы туризмнің материалдық базасын күшейту бойынша
шаралар - жаңа туристік базалар мен қонақ үйлерді салу, оларды ресторандар,
кинотеатрлар және басқа да мәдени және тұрмыстық қызметтермен жабдықтау
алды. Туристік құрал-жабдықтарды жалқа беру орындары, моторлы қайық
стакциялары, маманданған автобазалар ашылды.
Елдің бас қаласы Алматыда туризм қарқынды түрде дамыды. 1959 жылы
облыста "Алматы" турбазасы ашылып, қаланың сыртында орналасты. 1972 жылы
Алматыдағы жақын жерде Талғар ауданының Горный садовод ауылынан жоғарырақта
"Алматау" турбазасы ашылды. 1970 жылдан бастап Алматылық автобаза қаланың
және облыстың туристік ұйымдарына қызмет көрсетіп келеді. 1975 жылы
биіктаулы мұз айдыны "Медеу" салынғалы "Медеу" және "Алатау" атты туристік
қонақ үйлер де салына бастады. Алайда, мұның барлығы әлі де жеткіліксіз
еді.
1979 жылы Алматылық туристердің қалалық клубының мәліметтері бойынша,
қалада 100 шақты туристік секциялар, 7 туристер клубы жұмыс істеді.
Туризммен айиалысатындардың саны 213 мың адамнан асты (Алматыда бұл кезде
900 мыңдай тұрғын халық болды).
Тау туризмінің техникасы бойынша, жарыстар әдетке айналып, туристік
слеттер, туристік кештер, "Турист күні" мейрамдары жыл сайын Горький
атындағы мәдениет пен демалыс Орталық паркінде ұйымдастырылып отырды.
1.1.2 Туризм географиясының зерттеу облысы
Туризм географтарды ертеден-ақ өзіне тартты, себебі ол табиғи ортамен,
қоғаммен және оның әлеуметтік-шаруашылық іс-әрекеттерімен тығыз байланыста
болды.
Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейін туристік қозғалыстың қауырт дамуы әp
түрлі географиялық пәндердің зерттеу жұмыстарын едәуір жылдамдатты. Бұл
география ғылымының жаңа пәні — туризм географиясының өз алдына бөлініп
шығуына әсерін тигізді.
Туризм мен рекреация бір түсінік еместігін ескерсек, туризм географиясын
қоғамдық география пәні жағынан қарау керек, оның оқу обьектісі туризм
болады. Рекреациялық география демалыс пен туризм мәселелерін ғылыми
географиялық негізінде түсіндіретін жаңа бағыт болды. ол елімізде XX
ғасырдын 60-шы жылдарының аяғында, 70-ші жылдарының басында ғана география
ғылымынан туындаған. Бұрынғы КСРО-да география ғылымында оның негізін
қалаушы профессор B.C. Преображенский болды. Кеңістікте болатын туристік
құбылыстардын түрі мен оның қатынасын талдау және соған байланысты
кеңістікті өзгергетін және қайта жасайтын процестер оның оқу пәнін құрайды.
Туризм, басқа да халық шаруашылығы сияқты бірнеше шағын салалардан
тұрады: емдеу, сауықтыру-спорт, танымдық; сондай-ақ ішкі және халықаралық
туризмге бөлінеді. Бірнеше бас қару органадарының болуы да осыған
байланысты: бұрынғы КСРО-да бұлар - орталық курорттарды басқару кеңесі,
орталық туризм және экскурсия кеңесі, халықаралық жастар туризмінің
бюросы - "Спутник", бүкілодақтық акционерлік қоғам Интурист және
басқалары. Осындай конструктивті ғылым кешенді зерттеулерге сұйенетін
жаратылыс, техникалық, экономикалық және әлеуметтік, табиғи мәселелерді
қамтуға туризм географиясының ғана шамасы келеді.
Демек, туризм географиясының зерттеу мақсаты туристік қозғалысты
басқарудың теориялық негізін жасау, олардың табиғи, экономикалық,
әлеуметтік және басқа да аспектілерін ескеріп отыруы.
Сонымен, туристік география келесі мәселелерді қамтиды: туризмнің түрі
мен мезгілдігін ескере отырып, территорияның туризмді дамытуға
жарамдылығын; туризмнің территорияға және оның шаруашылық кешенінің
қалыптасуына әсерін; территорияда болатын құбылыстар мен процестер
туризмнін дамуынаи туындайтын және қогамнын шаруашылық іс-әрекетіне
тигізетін әсерін. Міне, соған байланысты, туризм географиясының алдында
біртұтас маңызды міндеттер тұр. Солардың ішінен ең бастысын, біздің
көзқарасымызша, 1971 ж. Б.Б. Родоман дәл тауып айтқан:
Географтардың мақсаты - басқа мамандармен қатар рекреациялық
ресурстарды анықтау, бағалау және картаға түсіру бойынша әдістемелерді
жасау, территорияны үнемді пайдалану, табиғатты және ландшафтардың
рекреация үшін сұлулығын қорғау жөнінде ұсыныстар беру, сонымен қатар
демалыс аудандарының типтік модельдерін салу, негізгі түсініктер мен
ережелерді құрастыру, рекреациялық география зонасын табу.
Рекреациялық баға беруге табиғи ресурстардан басқа әлеуметтік-
экономикалық (тарихи-мәдени объектілер мен құбылыстар, қаржы, қаражат,
еңбек және баскалар) ресурстар да жатады.
Практикалық көзбен қарағанда жоспарлап реттеуде туризм
географиясында ең маңыздысы - оның жорамалдық функциясы. Туризмді дамыту
облысында ең негізгісі туристік қозғалысқа жорамал жасау. Егер де
теорияны онан әрі дамытпаса және туризм географиясының зерттеу
әдістерін жетілдіре түспесе, практикалық, мәселелерді шешу мүмкін емес.
Теорияның даму міндеттерін екі басты бағытта жүргізуге болады.
а) туристік қызмет көрсетулі территориялық ұйымдастыру заңдылығын
халық шаруашылығының саласы ретінде террториялық-жүйелік құрылымдардың
таксономиялық деңгейінде анықтау:
б) туристік-рекреациялық аудандастыруды онан әрі жетілдіру,
шарттар мен факторларды зерттеудің заңдылығың және аудандастырудың
принциптерін, туристік-рекреациялық білім берудің таксономиялық жүйесін
жаңарту.
Бұндайда айрықша атап көрсететін жағдай, туризм географиясынын
теориялық және әдістемелік мәселелерін құрайтын туристік аудандастыру
территориялық классификацияда анықтаушы түрі ретінде болып қарастырылады.
1.2. Демалыс, рекреация туризм ұғымдарының ара қатынасы мен негізгі
функциялары.
1.2.1 Демалыс, рекреация туризм ұғымдарының ара қатынасы
Рекреациялык географияның негізгі ұғымдары болып бос уақыт, демалыс,
рекреация және туризм саналады. Бос уақыт - рекреациялық процестін
дамуының керекті шарты. Бос уақытты жұмыстан тыс уақытпен шатастырмау
керек. Жұмыстан тыс уақыт бір-бірінен өзінің мәні жағынан ерекшеденетін
төрт топтан тұрады: 1) үйден жұмыс орнына дейін бару және қайтуға арналған
уақыт; 2) күнделікті қажеттілікті өтеуге арналған уақыт (ұйқы, тамақтану,
жеке тазалық); 3) үй шаруашылығына және тұрмыстық қажеттілікті өтеуге
арналған уақыт; 4) бос уақыт - демалуға, физикалық және ақыл-ойды дамытуға
арналған уақыт.
Сонымен, жұмыстан тыс уақыт екіге бөлінеді: міндетті түрде және басқа
іс-әрекеттерден бос уақытқа. Бос уақыт адамның физикалық және руханн күш-
қуатын қалпына келтіріп, дамытуға жұмсалады. Бос уақыт, басқаша айтқанда.
белсенді іс-әрекеткс кетеді. Осылай десек те, бос уақыт демалуға арналған
деп айтамыз. "Белсенді іс-әрекет" пен "демалыс" ұғымдары, бір-біріне сәйкес
келмейтін секілді көрінуі мүмкін. Бірақ физиологтардын зерттеулері бойынша,
жақсы демалыс - адамның іс-әрекетінің түрінін алмасып тұруы екендігін
көрсетеді.
Рекреация - бұл халықтың тұрақты жерінен тыс жердей арнайы
мамандырылған территориядағы тәуліктік, апталық және жылдық өмір
циклдеріндегі, адамның бос уақытын пайдалану кезінде іске асатын сауықтыру,
танымдық, спорттық жене мәдени-көңіл көтеру үшін қатынастар мен құбылыстар
жиынтығы" (Н.С. Мироненко, И.Т. Твердохлебов, 1981).
Ұзақтығы жағынан рекреация қысқа және ұзақ мерзімді болып бөлінеді.
Қысқа мерзімді рекреацияда демалушы өзінің тұрақты жеріне түнеуге келеді,
ал ұзақ мерзімдісі кезінде адамдар өзінің тұрақты жерінен тыс жерде
түнейді. Қысқа мерзімді рекреация территорияның табиғи зоналарымен
(көлікпен немесе бір-екі сағаттық қашықтықты жаяу жүріспен) шектелсе, ал
ұзақ мерзімді рекреация тек қапа территориямен шектелмейді, функционалдық
зонадан басталып, ғаламдық масштабқа дейіи қамтылады. Ұзақ мерзімді
рекреация өзінің мәні жағынан туризм сияқты терең ұғыммен сәйкес келеді.
Жоғарыда айтылғаннан мынадай қорытынды жасауға болады: "демалушы" және
"рекреант" деген өте кең түсінік, ал "турист" соның бір бөлігі - қысқа
түсінік. Бос уақыттарында үйінде демалып жатқандар демалушыларға жатса, ал
рекреанттарға бос уақытын тұрақты жерден тыс жерлерде өткізушілер жатады.
Соңғы айтылғанға түнеуге қалмайтын келушілер де жатады. Ондай рекреанттарды
"экскурсанттар деп атайды. Ал "экскурсия" өз кезегінде - (латынша) - жол
жүру, серуендеу, көрікті көз тартарлық объектілерді аралап көру деген сөз
(мәдени ескерткіштер, мұражайлар, мекемелер және т. б.). Н.С.
Мироненко мен И.Т Твердохлебовтың айтуынша, экскурсия - бұл танымдық,
ағартушылық, ғылыми, спорттық немесе ойын-сауыктық мақсатты көздейтін, 24
сағаттан аспайтын және түнеуге тоқтамаи саяхатгау немесе серуендеу.
"Туризм" және "экскурсия" деген түсініктер өзара өте тығыз байланысты.
Экскурсия барлық маршруттарда туристерге көрсетілетін қызмет. Автобус,
поезд немесе кемемен саяхат жасағанда, әрбір аялдамасында туристерді
эскурсоводтар күтіп тұрады. Олар туристерге қызықты жерлер туралы толық
мәлімет береді, олай болмаған жағдайда саяхат өзінің мәнін жоғалтар еді.
Экскурсиялардың тақырыптары қызықты, мазмұнды және әр түрлі болып келеді.
Егер де, жоғарыда айтылғандардың барлығына қорытынды жасасақ, мынаны
аңғаруга болады: адамның бос уақытындағы іс-әрекеттерінің барлығы да
"демалыс" деген кең түсінікке жатады, ал қалғандарынын барлығы соған кіреді
Демалысқа адамның үйде де, тыста да айналысатын барлық рекреациялық іс-
әрекеттері кіреді. Төменгі сатыға "рекреация" немесе үйден тыс жердегі
демалысты қосуға болады. Оған "туризм" де, "экскурсия" да кіреді. Рекреация
туризмнен кеңірек түсінік, өйткені оған экскурсия, сая бақтағы демалыс және
басқа да рекреация түрлері енеді. Aл туризм дегеніміз, демалыс пен
рекрацияға қарағанда, өте қысқа түсінік.
1.2.2 Рекреацияның негізгі функциялары
Саяхатшылар жолға шыққан кезде алдарына әр түрлі мақсаттар қояды.
Рекреация мен туризм негізгі мақсатына қарай үш функцияға бөлінеді-
танымдық, спорттық-сауықтыру және емдік. Сонымен қатар, танымдық
функциясына барлығы да зор мән береді.
Танымдық, функциясы туристердің табиғатты, мәдени - тарихи орындарды
этнографиялық шаруашылық және басқа - да ауданның көңіл қоятын, көз
тартарлық көрікті орындарын білуге тырысуынан туады.
Табиғи-климаттық көрікті орындармен жағдайларға қолайлы климаттық
жағдай, желсіз ашық күндер, орман тау, теңіз, көл, өзендер және тағы
басқалар жатады.
Мәдени-тарихи орындар - сәулетті ескерткіштер, мұражай көркем
галереялар, театр және тағы басқа объектілердің жиынтығы. Оларға туристерді
ынтықтыратын этнографиялық жақтары әдет-ғұрып, киімдер, фольклор және басқа
да халық, шығармашылықтары - жатады. Шаруашылық жағынан ең көрнектісі -
шаруашылықты жүргізудің өзінше бір түрі немесе аудандар бойынша оның жоғары
көрсеткіштері.
Туризм арқылы сауықтыру - адамның өндірісте, физикалық және
психологиялық шаршауын басудың бірден-бір жолы болып саналады. Туризмнің
бұл функциясының әлеуметтік-экономикалық түпкі мәні өте жоғары, себебі ол
миллиондаған адамдардың денсаулығын шынықтыруға бағытталған, олай болса, ол
адамның еңбек қабілетін көтереді.
Туристік жорықтарда адамда өзінше бір психо-физиологиялық қасиеттер және
пайдалы біліктіліктер қалыптасады. Туризмнің ондай қасиетінің практикалық
маңызы зор. Туризм ұйымшылдыққа, бір-біріне өзара көмек көрсетуге, алған
мақсатты орындауға тәрбиелейді.
Қазір рекреация іс-әрекеттің таңдаулы түріне жатады, ол адамның
күнделікті дұрыс өмір сүру жағдайына айналып отыр. Қоғамдық көзқарас
жағынан оның негізгі мақсаты-қоғамның әрбір мүшесінің физикалық және
психологиялық күш-қуатын қалпына келтіру, оның рухани дүниесін жан-жақты
дамыту. Рекреация дегеніміз дамыған қоғамның айырылмас бір бөлігі, қазіргі
өмір салтының элементтері.
Рекреациянын функциясы бес негізгі топқа бөлінеді: 1) медико-
биологиялық; 2) мәдени-әлеуметтік; 3) экономикалық; 4) саяси; 5)
экологиялық.
Медико-биологиялық функциясы санаторлық-курорттық ем мен сауықтырудан
тұрады. Туризм арқылы сауықтыру-адамның өндірістегі немесе өндірістен тыс
уақыттағы психологиялық шаршауын басудың бірден-бір жолы болып отыр. Мәдени-
әлеуметтік функциясы - бұл рекреацияның ең басты жетекші функциясы. Мәдени
талғам - бұл қоршаған ортаны, дүниені біліп-түсіну. Туризм еліміздегі ғана
емес, бүкіл әлемдегі табиғаттың тарихи-мәдени және әлеуметтік байлықтарымен
адамның рухани түрде танысуына үлкен мүмкіндіктер туғызады. Рекреацияның
экономикалық функциясының ішіндегі бастысы - жұмысшы күшін қалпына келтіру
рекреацияның арқасында адамның еңбекке деген қуштарлығы және ұзақ жұмыс
істеу қабілеті артады.
Тауар-ақша қатынасында рекреация басқа да экономикалық функциялар
атқарады. Мысалы: 1) елдің белгілі бір бөлігінің шаруашылық құрылымын жедел
дамыту; 2) еңбек сферасын ұлғайту, яғни рекреациялық қызмет көрсету арқылы
халықты жұмыспен қамтамасыз ету; 3) рекреациялық аудандардың пайдасын
көздеп, халықтың ақша кірісі мен шығын балансыным құрылымына үлкен әсерін
тигізеді; 4) шетелдік валютаны алудың көзі болатын шетелдік туризмді
көтеру.
Туризм халықаралық байланысты күшейтеді, адамдарды бір-бірімен
жақындатады.
Туризмнің экологиялық функциясы халықтың денсаулығын сақтау мен
жақсартуға байланысты. Демалыс пен туризм халықтың денсаулығы мен сапасына
әсерін тигізетін қоршаған табиғи ортаны қорғау және оны қалпына келтіру
үшін өте қажет. Рекреациялық сұраныстың арқасында курорттар, демалыс
зоналары және туризм желілері ұйымдастырылып. туризм жүйесі реттелінеді.
Басқа жағынан қарасақ, туризмнің жылдам дамуы, курорттық-туристік
аудандарда туристердің тым көп шоғырлануы рекреациялық табиғатты оңтайлы
пайдалануды және табиғи кешендерге түсетін салмақты реттеуді керек етеді.
Туристердің табиғатты пайдалануы табиғатты қорғаудың түрлерін дамытады.
1.2.3 Туризм динамикалық, экономинкалық қоғамдық
шаруашылық жүйе ретінде
Туристік шаруашылық екі бөлікке бөлінеді: туристік ресурстар және
туристік инфрақұрылым; бұларға кіретіндер: туристік мекеме, ұйымдар және
кәсіпорын.
Жалпы туристік шаруашылық туристерге қызмет жасайтын басқа да халық
шаруашылық салаларымен қосылып, "туристік индустрия" жүйесін құрайды.
Туристік индустрия жүйесіне арнайы кәсіпорын, ұйым және мекемелер
кіреді.
түнеуге қызмет көрсететін мекемелер (қонак үйі, мотель, кемпинг, жеке
пәтер, санаторий, пансионат, туристік база, демалыс үйі);
тамақтану мекемесі (мейрамхана, кафе, бар, асхана және т. б.);
көлікпен қызмет көрсететін мекемелер (автомекеме, темір жол
мекемесі, теңіз және өзен кәсіпорнының флоты).
туристік өнімдерді шығаратын және тарататын туристік фирмалар
(туристік бюро, экскурсиялық бюро, туристік фирма, туристік
агенттік);
жарнама-ақпараттық туристік мекемелер (жарнама агенттігі, жолдама
тарататын бюро);
туристік өнеркәсіп мекемесі (туристік сувенирлер шығаратын
фабрика, туристік жабдықтар, туристік жиһаз шығаратыи мекемелер);
7) сауда мекемелері (дұкендер, прокат пункті және т.б.);
8) туризмдегі бос уақыт сферасының мекемесі (кино-концерт залдары,
ойын автомат залдары және т.б.)
9) әуесқойлық туризм мекемесі (туристік, альпинистік, велосипед
клубтары және т. б.);
туризмді басқару органы (комитеттер, туризм департаменті, қоғамдық
туристік ұйымдар);
туристік оқу орны (жоғарғы және орта арнайы туистік оқу орны);
ғылыми-зерттеу және жоспарлау мекемесі (ғылыми-зерттеу туристік
институты, лабораториялар, зерттеу полигондары).
Туристік индустрияның басты құрамы - бұл "туристік мекемелер". Туристік
мекеме дегеніміз барлық керекті өндірістік құралдарды біріктіріп, (жерді,
ресурстарды, еңбек күшін, ақшаны және т.б.) туристерге қызмет қорсету үшін
өндіріс орнын дайындайтын ұйым.
Туристік мекемелер өз қызметтерін ұсынып, халыктың туристік қажеттілігін
өтейді.
Туристер негізгі, қосымша және қосалқы қызметтерді тұтынушылар есебінде
пайдаланады.
Негізгі қызметтер туристік жолдамаларда келісіммен шектеледі. Ондайларға
жататындар: орналастыру, тамақтандыру, көлік қызметі. экскурсия қызметі.
Қосымша қызметтер туризмнін инфрақұрылымы дамыған жағдайда жалпы
кірістің 50% атқарады. Олар: негізгі қызметтерге кірмейтін сауықтыру
қызметі, медицина қызметі, ойын мекемелері және басқалар.
Қосалқы қызметтерге жататындар: сувенир өнімдерімен қамтамасыз ету,
туристік символикамен, сауда. валют-кредит, ақпарат және басқа да
қызметтер.
Қосымша және қосалқы көрсетілетін қызметтердін арасында айырмашылық жоқ.
Туристік мекемелер "туроператорлар" және "турагенттер" болып жіктеледі.
Туроператор дегеніміз бұл да туристік мекеме, өзінің және басққаның
қызметтерін араластырып өзінің жаңа туристік өнімін жасайды. Бұл жаңа
өнімді паушальді (кешенді) тур деп атайды. Паушальді тур - бұл әр түрлі
мекемелер шығарған бірнеше құрамды қызметтер жиындығы.
Туроператорлардың өнімдері турагенттер арқылы таратылады. Ірі
туроператорлардың өзінің тарату желісі - саяхат бюросы болады.
Туризм жүйесінде ең күрделі орын алатын - "туристік ұйымдар". Демек,
туристік ұйымдар туристік басқаруларға арналған, олар мемлекеттік және жеке
құрылымдарды аймақтық, ұлттық және халықаралық деңгейде қамтиды.
Туристік ұйымдар жоспарлауға және туризмнің дамуын басқаруға өте қажет.
Туризм еліміздің белгілі бір территориясының халық шаруашылық саласының
дамуына оңды түрде әсерін тигізеді, инфрақұрылым құрып, дамуын
жылдамдатады, өндіріс күштерін орналастыруға әсерін тигізеді. Туристердің
келуі және олардың шығыны ауыл тұрғынларының өмірінің деңгейін көтереді.
Туризм территориялық ақша баланс құрылымылын кірісі мен шығысына үлкен
әсерін тигізеді, оны рекреациялық аудандар өз пайдасына шешеді.
Туристік шаруашылық дегеніміз әр түрлі бөлімдердің белгілі бір
кешені, олардың құрылуы және дамуы туристердің келуі және тұруымен
байланысты. Бұл шаруашылық бірін-бірі толықтырып тұратын салалардан
қалыптасқан, туристердің сұранысын біріккен бір кешенде ғана өтей алады.
Туристік шаруашылықты тура және жанама түрге бөлуге болады. Олар бір-
бірімен тығыз байланысты және бір-бірінсіз іс-әрекетін жоюы ықтимал.
Бірінші топқа туристерге ғана қызмет жасайтын мекемелер мен объектілер
жатады: турбазалар, қонақ үйлер, кемпингтер, приюттар, арнайы жолдар мен
көлік орталықтары және т.б. Олар, атап айтқанда - туристік объектілер.
Екінші топқа жататындар - туристерге арналмаған мекемелер мен объектілер,
бірақ та жартылай немесе анда-санда оларды туристер де пайданаланады. Оған
жататындар: жалпы мемлекеттік жолдар, көлік пен коммуникация, мейрамхана
желілері, дүкендер, тұрмыстық және мәдениет мекемелері.
ДЕМАЛЫС
РЕКРЕАЦИЯ
ТУРИЗМ
1 – сурет. Негізгі түсініктердің қатынастары
Бұндай кешендердің барлығы атқаратын ісіне қарай төрт базаға жіктелген:
түнеу (орлаластыру), тамақтану, коммуникациялық және қосалқы.
Қандай бір саяхат болмасын ол туристерді орналастырудан басталады. Көп
нәрсе осыған байланысты. Туристерге ұсынылатын қызметтердің ішінде ең
бастысының бірі - түнейтін орынды дайындау. Оған кіретіндер: қонақ үйлері,
пансионаттар, жергілікті тұрғындардын үйлері, турбазалар мотельдер,
кемпингтер, сүйреме үйлер, палаткалар және т.б.
Туристердің азық-түлік пен сусындарға сұранысын қанағаттандырудың да
үлкен маңызы бар. Жалпы тамақтандыру туристік қонақ үйлері жанындағы
мейрамханаларла кафеде немесе басқа да қоғамдық тамақтану мекемелерінде
ұйымдастырылады.
Туристік орталықтарда қоғамдық тамақтандыруды ұйымдастырғанда жабық,
ашық және аралас түрлерін айырған жөн. Тамақтандырудың жабық түрі
ұйымдастырылған демалыс мекемелері үшін қажет. Демалушылар тамақты белгілі
бір жерде нақты бір уақытта алады. Тамақтанудың ашық түрі өз бетімен жүрген
туристерге, жергілікті халыққа арналған сондай-ақ ұйымдасқан демалушылар да
ақшаға сатып алып тамақтана алады.
Қоғамдық тамақтанудың аралас түрінде ұйымдасқан түрдегі демалушыларға
арнайы орындарда белгілі бір уақыттарда тамақтану көрсетіледі, ал басқа
уақыттарда келушілердің барлығы ас мәзірі бойынша өздеріне тапсырыс береді.
Тамақтанудың аралас түрі деп ұйымдасқан демалушыдардың талон арқылы
қоғамдық тамақтану мекемелерінде тамақтануын айтады.
Туристердің жүріп-тұруында көліктің атқаратын рөлі өте күрделі.
Туристік көлік жалпы көлік сияқты жерде, суда және ауада жүретін болып
жіктеледі.
Көлік, түнеу және тамақтанудан басқа да туристік қызметтердің ішінен,
қосалқы қызметті бөліп қарау керек. Ол өзінің мақсаты жағынан әр түрлі
сипаттағы туристік мекемелер мен ұйымдарды біріктіріп, жеті топты құрайды.
Бірінші топқа жататындар - ғимарат құрылыстар, туристерге сол жердің
байлықтарын көріп, тамашалауға көмегін тигізеді, өйткені көбінесе
туристердің келу себебі осы байлықтарды көріп, танысу.
Қосалқы қызметтің екінші тобына жататыны - туристердің спортпен
айналысуына мүмкіндік туғызу.
Үшінші топты құрайтын — туристердің көңілін көтеруді ұйымдастыру.
Төртінші топқа жататындар: туристерге толық тұрмыстық қызмет-
көрсететін тұрмыстық қызмет мекемелері.
Бесінші топқа кіретіндер: туристерге керек-жарақ пен сувенирлер
шығаратын мекемелер.
Алтыншы топ - бұл ақпараттар желісі немесе туристік саяхат жарнамасы,
туристерге толыққанды, жан-жақты түсінік беріп тұратын гидтердің қызметі.
Жетінші топты құрайтындар: туристік қозғалысты басқаратын ұйымдар.
Аймақтағы шаруашылық іс-әрекеттерді белсенді жүргізу үшін. көрсетілетін
қызмет түрлерінің осылайша бөлінуінің маңызы зор.
Сурет 2
1.3. Қазіргі уақыттағы туризмнің дамуы мен
мәселелері. Туристік қызметтің сапасы мен мәні
1.3.1 Қазіргі шақтағы туризм жұмысының экономикалық механизмі
Туризм жұмысының экономикалық механизмін түсіну үшін мынадай екі мәселені
шешу керек: біріншіден, бұл механизмнің барлық жүйелерінің негізгі шеңбері
туралы толық мағлұмат болу керек; екіншіден, бұл жүйенің жеке бөлшектерін
терең зерттеп-білу қажет.
Қазіргі шақтағы туризмнің жалпы экономикалық механизмі келесідей
ережелермен ашылуы мумкін.
1. Қазіргі туризм нарықтық ортада мемлекеттің бақылауымен және
реттеуімен, сонымен қатар басқа да қаражат, экономика институтымен және
ұйымдармен жұмыс істейді. Мұны былай түсінуге болады, барлық туристік
фирмалар мен ұйымдар үш негізгі экономикалық таралу қағидаларымен жұмыс
істейді:
біріншіден, олар басқарудың ерікті болуын және соған сәйкес бастамамен
жауапкершіліктің бос болуын қалайды;
екіншіден, олардың шаруашылық іс-әрекеттері объективті түрде туристік
нарықтың заңдарына бағынады (қүн заңына, сұраныс пен ұсыныс, бәсекелестік,
ақша айналымы, баға кұру заңына);
үшіншіден, турист және табиғат үшін туризмге әлеуметтік және адамгершілік
бастаманы енгізуге, мемлекеттік және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
облысының мәліметтері бойынша)
Жоспар
Кіріспе 6
1. Туризмнің даму тарихы, туризм қызметінің сапасы
мен мәні, туризм индустриясы мен ерекшеліктері.
1.1.1Туризмнің даму тарихы мен туризм географиясының 8
зерттеу облысы
1.1.2Туризм географиясының зерттеу облысы 14
1.2. Демалыс, рекреация туризм ұғымдарының ара қатынасы
мен негізгі функциялары
1.2.1 Демалыс, рекреация туризм ұғымдарының ара қатынасы 16
1.2.2 Рекреацияның негізгі функциялары 17
1.2.3 Туризм динамикалық, экономикалық қоғамдық 19
шаруашылық жүйе ретінде
1.3. Қазіргі уақыттағы туризмнің дамуы мен мәселелері.
Туристік қызметтің сапасы мен мәні
1.3.1Қазіргі шақтағы туризм жұмысының экономикалық механизмі 24
1.3.2 Туристік фирмалардың қызметінің шығынсыздығы анықтайтын 26
кейбір мәселелер
1.3.3 Туристерге көрсетілетін қызметтің сапасы мен мәні 28
1.4. Туризм индустриясы және туристік нарықтың ерекшелігі 29
2. "Жамбыл облысы әкімиятының кәсіпкерлік және
өнеркәсіп басқармасы" мемлекеттік мекемесінің
жалпы сипаттамасы
2.1.1 "Жамбыл облысы әкімиятының кәсіпкерлік және 32
өнеркәсіп басқармасы" мемлекеттік мекемесінің
даму тарихы
2.1.2 Қызмет ету мақсаты. Қызметтерінің мәні, міндеттері 33
мен бағыттары
2.1.3 Қызметтерінің құқықтық негіздері 36
3. "Жамбыл облысы әкімиятының кәсіпкерлік және өнеркәсіп
басқармасы" мемлекеттік мекемесінің құрылымдық
бөлімшелердің сипаттамасы
3.1. Бөлімшелерінің мақсаты мен мәні 38
4 Қазақстан Республикасы мен " Жамбыл облысы әкімиятының
кәсіпкерлік және өнеркәсіп басқармасы" мемлекеттік
мекемесінің қызметін талдау
4.1.1 Туристік саланы дамытудың 2003-2005 жылдарға арналған 41
бағдарламасын іске асырудың қорытындылары
4.1.2 Туристік қызметтің жағдайы туралы 46
4.1.3Қазақстан Республикасындағы туризм саласындағы адами 56
ресурстардың дамуын талдау
4.1.4Жамбыл облысы бойынша қаржылық талдау 57
5. Жамбыл облысы бойынша туристік саланы
дамытуға арналған шаралардың есебі
5.1. Туристік қызметті дамыту шаралары 73
5.2 Қызмет көрсетудің болжамдары 75
Қорытынды 78
Қолданылған әдебиеттер тізімі 80
Қосымшалар
Кіріспе
Қоғамның экономикалық өмірі күрделі де, әр қилы және қарама-қайшылықта
болып келеді. Оның құрамы да көп деңгейлі болады, оны тек экономикалық
ғылым жүйесі ғана түсініп-біле алады. Бірінші жағынан, туризм өз алдына
жеке шаруашылық, сферасы ретінде экономикалық жалпы заңдылық болса (өндіріс
өнімділігін көтеру заңы, сұраныс және ұсыныс заңы, бәсекелік, баға шығару
және т. б.), екінші жағынан, туризм - бұл адамның іс-әрекетінің ерекше бір
түрі және халық шаруашылығының айрықша бір сферасы. Осыған байланысты
экономикалық дамудың жалпы заңдылығы туризм сферасында ерекше сипат алады.
Шаруашылық сферасының барлық деңгейінде туризм экономикасы адамдардың
мінез-құлқын зерттейді, өйткені олар туристік өнімдерді өндіреді, бөледі,
айырбастайды және тұтынады.
Туризм арқылы сауықтыру - адамның өндірісте, физикалық және
психологиялық шаршауын басудың бірден-бір жолы болып саналады. Туризмнің
бұл функциясының әлеуметтік-экономикалық түпкі мәні өте жоғары, себебі ол
миллиондаған адамдардың денсаулығын шынықтыруға бағытталған, олай болса, ол
адамның еңбек қабілетін көтереді.
Қазақстан Республикасында туризмді дамыту мәселесі алдыңғы орындарға ие.
Кең байтақ жерлерде туристік орындар саны көптеп кездеседі, дегенменде
олардың дамуына жағдайлар қажетті деңгейге ие деп айту қиындау.
Қазіргі экономикада туризмнің рөлі үнемі өсіп және өзгеріп тұрады.
Бұрын туризмде алдыңғы рөлде болған елдер, қазір екінші және үшінші
орындарға кетуде. Олардың орнына жаңа озаттар келуде.
Экономикалық жағынан туризмді былайша қарастырады:
өнімді өндіру, айырбастау және бөлу сферасындағы қоғамдық қатынастардың
белгілі бір жинағы ретінде;
белгілі бір өндіріс саласы мен экономикалық іс-әрекеттерді қосып, елдің
халық шаруашылық кешенінің бір бөлігі ретінде;
туризмді елдің немесе аймақтың шаруашылық саласы сияқты зерттейтін
экономикалық ғылым ретінде;
- туристік өнімді өндіретін, оны қолданатын, бөлетін және айырбастауды
зерттейтін қоғамдық ғылым ретінде;
- туристік экономика жүйесінің барлық деңгейіндегі адамнын, мінез-құлқын
зерттейтін қазіргі экономикалық теория ретінде;
Фундаменталды экономика жағынан қарасақ, туризм дегеніміз ол
экономикалық кешен, оның дамуы ішкі себептерден гөрі, көбінесе әлемдік
шаруашылық процестер мен қатынастар арқылы түсіндіріледі. Сонымен қатар,
туризм - көптеген дамушы елдердің экономикалық өсуінің катализаторы.
Өйткені туристер басқа елге демалысқа барғанда басқа өндірісте өндірілген
өнімнін бір бөлігін ғана апарып қоймайды, сонымен қатар онда
жаңа жұмыс орнын да құрады.
Нарық экономикасында өндірістік қорлардың заттық факторлар қозғалысы
құндық қажеттілігін туғазады. Құнды және материалдық қажеттіліктер біртұтас
болады. Бұл бірлік өндірістік қорлардын мәнімен анықталатын қажеттіліктін
сипаттамасы болып табылады.
Туризм жүйесінде ең құрделі орын алатын - "туристік ұйымдар". Демек,
туристік ұйымдар туристік басқаруларға арналған, олар мемлекеттік және жеке
құрылымдарды аймақтық, ұлттық және халықаралық деңгейде қамтиды.
Туристік ұйымдар жоспарлауға және туризмнің дамуын басқаруға өте қажет.
Жамбыл облысында туризмді дамытуға бағытталған бағдарламалар жасалынып,
облыстық бюджеттен қаражаттар бөлінген.
Осы бағыттағы жұмыстарды анықтау үшін мен "Жамбыл облысы әкімиятының
кәсіпкерлік және өнеркәсіп басқармасы" мемлекеттік мекемесінде өндрістік
тәжірибеден өттім. Тәжірибеден өту кезінде мекеменің даму тарихы мен
жұмыстардың орындалуымен таныстым. Осы мағлұматтар туралы дипломдық
жұмыстың негізгі бөлімінде тоқталған.
Туризм жұмысының экономикалық механизмін түсіну үшін мынадай екі мәселені
шешу керек: біріншіден, бұл механизмнің барлық жүйелерінің негізгі шеңбері
туралы толық мағлұмат болу керек; екіншіден, бұл жүйенің жеке бөлшектерін
терең зерттеп-білу қажет.
Дипломдық жұмыс кіріспе, туризмнің сипаттамасы, Жамбыл облысы бойынша
туристік қызметті талдауы және туризм қызметін жетілдіру жолдары,
қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
Жалпы жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасы мен жамбыл облысындағы
туризм саласын зерттеу, кемшіліктерін анықтау және алдағы даму жолдарын
қарастыру.
1. Туризмнің даму тарихы, туризм қызметінің сапасы мен мәні, туризм
индустриясы мен ерекшеліктері.
1.1.1 Туризмнің даму тарихы мен туризм географиясының зерттеу облысы
Туризм - (француз сөзі tourism - серуендеу, саяхат мағынасына келеді) -
бос уақытты тұрақты жерінен тыс жерлерде өткізудің бір түрі. Рекреацияға
немесе демалысқа қарағанда, туризм деген ете қысқа түсінік. Қазіргі ғылыми
әдебиеттер бойынша "туризм" - бұл адамдардың тұрғылықты жерінен тыс жерге
саяхаттау және тұрақтау барысында пайда болатын қатынастар мен құбылыстар
жиынтығы. Әрине, егер де бұл тұрақтау ұзақ уақыттық қоныстану немесе ақша
табу мақсатымен уақытша қоныстанута айналып кетпесе. Сонымен, туризм деген
түсінік, ол тұрақты жерінен тыс жерде 24 сағат немесе одан артық уақыт
ішінде болатын рекреацияның барлық түрі.
Туризм қоғамдық, шаруашылық және кеңістіктік құбылыс
ретінде ежелгі замандарға терең кең тамыр жайған мол дәстүрге ие. Туристік
әдебиеттерде туризмнің дамуын кезеңдерге бөлу жайында көптеп айтылады,
әсіресе В. Унцикер менДж. Мариотти секілді ғалымдардың ортақ еңбегінде.
Бұл еңбекте К. Пшеславскийдің (1973) бөлген кезендері келтірілген,
оның келесідей кезендері бар:
1. XVIII ғасырдың соңына дейінгі туризм:
А) ежелдегі туризм;
Б) орта ғасырлар мен қайта өрлеу дәуірі кезіндегі туризм;
В) XVII және XVIII ғасырлардағы туризм
2. XIX және XX ғасырлардағы – II Дүниежүзлік соғысқа дейінгі
туризм.
3. Қазіргі заманғы туризм.
Туристік саяхаттар, сауда-саттық саналар өзінің мәнің жоғалтқанда
басталды деп санайды. Біздің заманға дейінгі IV мың жылдықта ескі Египетте
аталынып жүрген, осындай алқашқы көшіп-қонушылыққа жататыны – діни
негізіндегі саяхаттар. Біздің заманға дейінгі IV ғасырда египет фараоны
Нехас Африка төңірегінде атақты үш жылдық саяхат құрған.
Ертеректе туристік саяхаттар қалаларды көріп, жасанды көлдер, шипалы
бұлақтарға барумен байланысты болды; кейініректе жиілеп салына бастаған
пирамидалар саяхаттаушылардың назарын аудара бастады. Алайда, жақсы дамыған
жол торлары мен сапалы түнеу үйлері және арзан асханалардың тек қана
ежелгі Греция мен Римде пайда болуы саяхаттарды белгілі мөлшерде тежеді.
Туризм ол кездері ешқандай табыс көзін әкелмеді.
Жол тораптарының маңызын тек қана парсылар айтарлықтай ұғынып, өз
мемлекеттерінің территориясында қатысу жолдарының жүйесін құрды. Бұл
қатынас жолдары дегеніміз жақсы қалыптағы патшалық жолдар болды (ұзындығы 3
мың км). Бұл жолдар Вавилон, Сузы және Экбатан қалаларын мемлекеттің шеткей
аймақтарымен байланыстырып тұрды. Әрбір 30 мильден кейін парсы жолдары
бойында саяхатшыларға демалыс жағдайларын қамтамасыз ететін тұрақтар
(керуен-сарайлар) орналастырылды. Көрсетілген қызметке төленетін ақы байлар
мен кедейлерге бірдей болды.
Алайда, антикалық туризмнің гүлденуі ежелгі Греция және Риммен
байланысты болды. Аталмыш мемлекетттерде туризмнің экономикалық жағына көп
көңіл бөлінді.
Шамамен осыдан 2300 жыл бұрын Ксенофонт грек порты Пирейде
сауда қатарлары мен мемлекеттік керуен сарайлардың салынуы керек
екендігіне назар аударды. Оның ойынша, бұлар пайданың маңызды көзі болуы
керек еді.
Гректер секілді римдіктер де үлкен қашықтықтарға сапар шегіп отырды,
гректер құрғак жолдар торабының әлсіз дамуына байланысты бұл сапарларын
теңіз жолдары арқылы іске асырып отырған.
Ежелгі Грецияда курортология мен емдік туризм пайда бола бастайды.
Римдіктер өздерін сауықтыру үшін жылы су көздеріне және курорттарға барып
тұрады жақсы көрді. Емдеу құдайы Асклепийдің храмдары көне замандарда
құрыла бастайды, классикалық кезеңде (V-V1 ғғ. б.з.д.) олардың саны 60-тан
астам болады. Олар қаладан қашық, қыраттау, жақсы скиматы бар жерде
салынды. Швейцариядағы курорт Сент Моритц әйгілі ерекшелігімен
пайдаланыдды.
Біздің заманға дейінгі VIII ғасырда ертедегі гректер саяхаттар
жасады. Олар арғы көне олимпиадаларға керушілер емесе қатынасушылар ретінде
қатынасты. Мысалы, ертедегі Грецияда Олимпиялық ойындарға өнерсүйгіштер мен
спорт адамдары көптеп келушілер болды.
Cipә, спорттық туризмнің де отаны ежелгі Греция болуы керек. Себебі
Олимпиялық ойындар мұнда төрт жылда бір болып жаздың күн тоқырауынан
кейінгі бірінші ай тууынан басталатын, Олимпия - ойындарды өткізу жері, осы
мерейге қатысушы барлық халықтар үшін қол сұғылмайтын еді. Олимпиядаға
аттанушылардың барлығы Зевстің қонақтары болып саналды. Олардың ішінде
сыйлы қонақтар да болды. Әдетте оларды қабылдаушы тарап қарсы алып,
орналастырып, тамақтандырды. Туристердің саны көп еді және стадиондарға 40
мыңға дейін адам сыйды.
Ойын-сауық бизнесі жақсы дамыды. Олимпиадаға қарсы үлкен жәрмеңке
ұйымдастырылып, ол үшін арнайы сауда қатарлары орнатылды.
Туристер көне храмдарды тамашалап, қалағандар қосымша ақы үшін
гидтің аузынан әр түрлі аңыздарды естуге мүмкіншілік алды.
Егер туризм индустриясы жайында кең мағынада әңгіме қозғар болсақ,
ежелгі Рим дәуіріне жүгінеміз.
Мұнда саяхаттар керемет жол тораптарының болуы арқасында іске асып
отырды. Әрине, римдіктер жолдарын әскери қажеттіліктері үшін дамытып
отырды. Әскерлер империяның орталық аудандарынан шекараларына санаулы
күндер ішінде жетіп отырды. Бұл жолдар тек Римнің дамуына ғана әсер етіп
қоймай, бүкіл Еуропалық өркениеттің дамуына әсер етіп, тарихшы Прокопийдің
Римнен Капуяға алып баратын бірінші жолды, яғни Аппий жолын Әлем
ғажайыптарының бірі деп есептеуіне себеп болды.
Римдік жолдар инженерлік өнердің барлық ережелеріне байланысты
салынып отырды. Олардың құрылысы біздің заманның 312 жылы император
Константиннің билігі кезінде басталды. Әрбір жол үшін алдын ала жоспар
құрып, траншея қазған, ал содан соң оны таспен толтырған.
Жолдар бойымен милялық діңгектер орнатылыл, қастарына демалыс үшін
орыңдықтар орналастырған. Римдік миляның ұзындығы мың жұп қадамға тең
болған, ал осы атаудың мағынасы да осыдан, латынша миля "мың" деген мағына
беріп, 1480 м құрайды. Римдік жолдардың жалпы ұзындығы 100 мың км
шамасындай. Римнен шығатын барлық жолдардың орталығы мен бағдаршысы болып
Октавиан Августин билігі кезінде орнатылған алтын милялық тас. Бұл
алтын жалатылған қоладан жасалған конус кішіндес тас болды.
Саяхаттарды жол бойна орналасқан жақсы ұйымдастырған және керуен
сарайлар торы қолайлы етіп отырды. Бұл керуен сарайлар кейде бір-бірінен 5
км қашықта орналысып, өзінің заманына қарай үлкен шеберлікпен салынып, өте
жайлы болып келді.
Ежелгі римде "жол көрсеткіштер" болып, оларда тек қана белгіді бір
желі көрсетіліп қоймай, сонымен қатар жолда кездесетін көрікті жерлер мен
қонақ үйлер белгіленін, бағалары көрсетілген. Бордодан Иерусалимге
саяхаттайтын табынушылар үшін IV ғасырда дайындалған жол көрсеткіш белгілі.
Біздің заманға дейін I ғасырда пайда болған турист бюролар қалағандарды
путеводительдер мен анықтама кітаптарымен жабдықтаған.
Туристік саяхаттардың ерекше формасы емдік жерлерге сапар шегу болды.
Алғашында қалада тұратын бай гректер мен римдіктер қала сыртындағы ауылды
мекендерге шығып отырса, кейініректе бұл саяхаттардың географиялық
шектеулері кеңейе түсті. Минералды бұлақтар мен храмдардың қасында қазіргі
санаторийлерге ұқсас объектілер салына бастады, ал емдік жерлер жоғары
комфортты жағдайлары мен ойын-сауықтың көп түрлілігімен әйгілі болды.
Ол кездерде ең әйгілілерден Байедегі (Ваіае) Компаниядағы (қазіргі
Италия) шомылу орындары болды.
Емханалардан басқа римдік провинцияларында бұл кезде Aguae Calidae
(қазіргі Виши, Франция), Aguae Helveticae (қазіргі Баден. Швейцария). Aguae
Herculi (қазіргі Байе Херкулан, Румыния), Aguae Solis (қазіргі Бат,
Ұлыбритания) әйгілі болды.
Емдік жерлерге саяхатпен қоса, римдіктер таулы, теңіз-жағалауындағы
жердерге сапар шегуді де ұнатты. Бұл тұрғыда ең қолаулы орын Неаиолитандық
бұғаздың үстінде орналасқан жерлер болды.
Рим империясының құлауы саяхатшылар мен сапар шегушілердің санын
қысқартып жіберді. Орта ғасырда саяхат жасау қиын, қиынынан бұрын, өмірге
өте қауіпті болды
Ортағасырларда туристік қозғалыс бәсеңдей түсті. Ішкі жағдайлары
тұрақсыз көптеген жаңа мемлекеттердін құрылуы бұрын-соңды болмаған
саяси кедергілерге әкеп соқты.
Туристік саяхаттардың ұзақ уақыт тоқырауда болуын көптеген себептер
әсер етті, олардың ішінде: феодалдық жүйеге байланысты Еуропаның көптеген
аймақтарындағы шаруашылықтың күйреуі, бұрынғы жол тораптарының түгелімен
және сол жолдар бойындағы түнеу орындарыны жойылып кетуі, саяхатшылардын
қорғаныс дәрежесінің төмендеуі, сонымен қатар көптеген қалалардың күйреуі.
Біздін заманның тек III және IV ғасырларында қайтадан діни табыну
саяхаттары жанданып, аз уақыт ішінде діни туризмнің жақсы дамыған туріне
айналды.
Орта ғасырлардың соңы мен жаңа замандарға дейін түристік қозғалыстың
ауқымды бөлігін діни табыну мен университеттік орталықтар құрады. Онымен
қоса қайта орлеу кезеңінде көпестер мен ұсталардың саяхаттарының маңызы
арта бастайды, алайда олардың бір бөлігін ғана туристік саяхаттарға
жатқызуға болады.
Орта ғасырларда адамдар көптеп саяхаттай бастады, сөйтіп, жолшыбай
керуен сарайлардың саны күрт өседі.
Алдында қарапайым қонақ үйлік объектілер XIV ғасырдың өзінде-ақ сол
заман үшін өте жайлы түнеу орындарына айналды. Қонақ үй кәсібінің дамуы,
кейбір қалаларда XIV ғасырдың өзінде қонақ үйлердің қожайыңдары өзіндік
цехтарға бірігіп, өз уставтарын құруына әкеп соқты. Осындай ең бірінші цех
1356 жылы Венецияда құрылды Осы секілді цехтар XIV ғасырда Римде, Сиякада,
Флоренцияда да құрылды.
XVI ғасырдың екінші жартысында танымдық сипаты бар саяхаттар жасала
бастады, ал ең қалаулы ел Италия болды. Мұнда көбіне Испания, Франция және
Германиядан шетелдіктер келіп отырды.
XVI ғасырдың соңынан Анлияда "гранд-тур" әйгілі бола бастады - бұл
ауқатты адамдардың континентке саяхаты, гранд-турдың арқасында адамдар
оқуын бітіріп, Жерорта теңізін көріп, өркениеттің шығу тегін көріп,
сауаттанып қайтуына мүмкіндіктер туды. Әлеуметтік құбылыс сияқты туризмнің
дүниеге қайта келуі XVIІ ғасырдың соңы мен XVIII ғасырдын басына жатады.
ХVII ғасырда Еуропада "таза туризм" формасы пайда болды. Бұл, К.
Либеренің айтуынша, таңымдық, емдік немесе демалыс мақсатарында саяхаттаушы
тұлғаларды қамтиды. Оған қоса Еуропада діни сенімге байланысты мифациялар
мен көпестердің саяхаттары белгіленіп отырды.
Бұл кезенде адамдар үшін көлік түрі экипаждар болып, саяхатшыларға
жағдай жасау мақсатымен әрдайым дамытылып, жақсартылып отырды.
Қысқа мерзім ішінде көліктік қызметтін көптеген түрлері пайда болып,
жолдардың техникалық жағдайы жақсартыла берді.
Жолдар мен көлік құралдарының дамуы туристік миграциялардың
географиялық шектерінің ұлғая тусуіне әкеліп соқты. Италияда дәстүрлі
орталықтар Рим, Венеция, Флоренция және Падуямен қатар, XVIII ғасырда
Неапольға да келушілердің саны күрт өсті.
Еуропадағы ең алғашқы қонақ үйлердің бірі "IV Генрихтің отелі" Нант
қаласында 1788 жылы салынды. Оның құрылысына ол кездер үшін ауқымды сома -
$17500 қаржы жұмсалды. Қонақ үйде 60 жатылы орын болып, Еуропадағы ең
жақсысы болып саналды.
XIX ғасырда және XX ғасырдың бірінші жартысында туризмнің дамуы
көптеген факторларға байланысты болады, олардың ішінде ең маңыздылары
мыналар:
- көлік құралдарынын дамуы;
-өнеркәсіптің дамуы және оған байланысты халықтың тіршілік
деңгейінің
жақсаруы;
* урбандалудың дамуы;
* бос уақыттың артуы;
* қоғамның мәдени деңгейінің жоғарылауы;
* туризм жөніндегі мемлекеттік саясат.
Көлік құралдарының дамуы, әрине, туристік қозғалыстың интенсивтігі мен
оның кеңістіктік өзгерістерге ұшырауына ең басты себеп болды.
Ең бірінші темір жол желісі - Манчестер-Ливерпуль 1825 жылы Англияда
ашылды. Бұрын апталар шығындадатын саяхаттарға, ендігі жолы әркімнің және
өте қымбат емес бағамен қолы жететін болды. Темір жолдар барлық
мемлекеттерде өте шапшаң қарқынмен салына бастады Олар туристік қозғалыстың
кеңістіктік құрыдымын және көлемін өзгертті.
Теңіз техникасының дамуы, әсіресе желкенді кемелер орнына пароходтардың
қолданысқа енуі континентаралық саяхаттарды жақсартты.
Атлант мұхитын кесіп өту мерзімі бірнеше есе кықарды, ол Ливерпуль-Нью-Йорк
трассасында 1816 жылғы 20-25 күннен, 1838 жылы 12 күнге, 1850 жылы 8 күн
17 сағатқа, 1883 жылы 6 күл 18 сағатқа қысқарды.
Өткен ғасырдың жиырмасыншы, әсіресе отызыншы жылдары көптеген елдердің
туристік карталарында елеулі өзгерістер пайда болады, бұл саяхаттар
автомобильді көліктің барлық жерде қолданыла бастауынан туындайды. Мысалы,
1938 жылы автомобильдер мен туристік антобустарда Швейнарияға 762,2 мың
шетелдік келіп, бүкіл шетелдік туристірдің 47,8% құрады.
Туристік белсенділіктің артуы саяхат бюроларының ашылуына әкеп соқты, ал
олар уақыт өте келе, "туристік индустрияның" маңызды тірегіне айналды.
Негізінен, ең маңызды да бастапқы нүкте 1841 жылы ағылшын мұғалімі Томас
Куктың Мидленд округіндегі темір жол комлалиясын Лейстер-Лафборо деген 18
км трассада мейрамдық поезды енгізуге үгіттеуінен басталады.
Томас Кук алғашқы болып, 1872 жылы қалағандарға жерді айналып өтетін
саяхат ұсынып, бұл турды индустриалды негізге қойды. Алғашқы 20 саяхатшы
жерді 220 күнде айналыи өтті. Лондонның көрмелері мен Еуропа қалаларына
экскурсия жасаудан бастаған Томас Куктың бюросы бірте-бірте іс-әрекет
сферасын кеңейтті: жаңа туристік нарықтарды игеру арқылы саяхаттар санын
арттырды.
Әлемде бірінші біріккен әуесқой тау саяхатшылары - Анғлиялық альпі
клубы 1857 жылы Лондонда пайда болды. Артынша, 1862 жылы Туринде
Австриялық, альпы клубы құрылды да, кейінірек Италиялық болып аталынды.
1863 жылы Швейцар клубы бекітіленеді.
Егер қазіргі жағдайындағы туризм XIX ғасырдың соңында пайда болып
құрылса, ол XX ғасырдың екінші жартысында ғана шынайы интенсивті дамуға ие
болып, техника, технология, қоғамдық қатынастардың шапшаң дамуымен қатар
келіп XX ғасырдын феномені атағына ие болды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Ресейде бірқатарі туристік және
экскурсиялық қоғамдар пайда болады. Олардың мүшелері тек өз өлкесінің
табиғи байлықтарын өздері зерттеп қана қойман, сонымен қатар табиғатпен
қызығушылар үшіні экскурсиялар ұйымдастырды.
Көтеріліске дейінгі кезеңнің Ресейдегі ең бұқаралық сипатты туристік
ұйымы Орыстын туринг-клубы болды.
Бұл клубтың пайда болуының себебі XIX ғасырдың соңында кеңінен
тараған екі дөңгелекті велосипедтер болды, олар сол кезенде қозғалудың
жайлы құралына айналып, ұзақ қала сырты серуендері үшін жиі пайдаланыла
бастады.
Біртіңдеп Орыстың туринг-клубы Ресейлік туристер қоғамына айналып (РТҚ),
іс-әрекеті бөлімшелері арқылы көптеген аймақтарына дейін жетіп
отырды.
1927 жылы бұқаралық туризмнің Орталық бюросы алғаш рет еңбекшілерге
елдің алты аймағы бойынша 39 маршрутты ұсыну арқылы туризм мен
экскурсиялардың географиясын кеңейте түсті. Бұл алты аймақ мыналар:
солтүстік-батыс, Орталық өнеркәсіптік, Орта-Волгалық, Уралдық, Қырымдық,
Кавказдық.
Атап айтқанда, 1960-шы жылдары елімізде туризмді халыққа қызмет ететін
үлкен бір салаға айналдыруға мүмкіншіліктер туды. Туристік саяхаттар
кеңестік тұрғындардың ең сүйікті демалыс түріне айналды.
XX ғасырдың 60-шы жылдары кәсіподақтардың туристік-экскурсиялық
ұйымдары 13 мыңнан астам сызықтық, шеңберлік, радиалдық маршруттар
құрастырды. Бүкілодақтық және жергілікті маршруттар бүкіл елді қамтып,
Кеңес Одағының ең қызықты қалалары мен жерлерімен танысуға мүмкіншілік
берді. Олардың ішінде бірегей қиын барылатын жерлер - Камчатка. Курилдық
аралдар, Франц Иосиф жері және т.б.
Туризм шынынымен де бұқаралық сипатқа ие болды. 8O-90 жж. шегінде КСРО
-ның территориясында 800 туристік клубтар, 40 мыңнан астам қоғамдық
комиссия іс-әрекет етіп, олардың жұмысына 700 мыңдай туристер қатысты.
Жергілікті жоспарлы маршруттар қатарына көліктік саяхаттар да жатты:
теплоходтық (өзендік және теңіздік), темір жолдық және авиациялық.
1965 жылы Қазақстан Республикасының туризм мен экскурсия одағы
ұйымдастырылады және 5-облыстық одақ құрылады: Алматы облысында, Шығыс
Қазақстан, Қарағанды, Орал және Шымкент облыстарында, сондай-ақ бұл
облыстарда экскурсия бюролары да ашылды.
Республиканың өте көркем жерлерінде жаңа туристік базалар салына
бастайды: Баянауыл Павлодар облысындағы Жасыбай көлінің жағасында,
Қарқаралы - Қарағанды облысынын тау-орман көғалды алқабында, Алтай қойнау-
Шығыс Қазақстан облысы Бұқтырма су қоймасының жағасында, Алтын бор -
Көкшетаудың тауларында, Қазақстан туристік базасы - Қырғызстанда Ыстық-Көл
көлінің жағасында.
Туризмнің дамуына серпінді күш берген "Елдегі туризм мен экскурсиялардың
ары қарай дамуы жөніндегі шаралар туралы" қаулы болды. (1969 ж).
Қазақстанда туризм және экскурсиялар бойынша жаңа облыстық кеңестер,
экскурсиялық, бюролар, саяхат және экскурсия бюролары ашыла бастады.
Маңызды орынды республикадағы туризмнің материалдық базасын күшейту бойынша
шаралар - жаңа туристік базалар мен қонақ үйлерді салу, оларды ресторандар,
кинотеатрлар және басқа да мәдени және тұрмыстық қызметтермен жабдықтау
алды. Туристік құрал-жабдықтарды жалқа беру орындары, моторлы қайық
стакциялары, маманданған автобазалар ашылды.
Елдің бас қаласы Алматыда туризм қарқынды түрде дамыды. 1959 жылы
облыста "Алматы" турбазасы ашылып, қаланың сыртында орналасты. 1972 жылы
Алматыдағы жақын жерде Талғар ауданының Горный садовод ауылынан жоғарырақта
"Алматау" турбазасы ашылды. 1970 жылдан бастап Алматылық автобаза қаланың
және облыстың туристік ұйымдарына қызмет көрсетіп келеді. 1975 жылы
биіктаулы мұз айдыны "Медеу" салынғалы "Медеу" және "Алатау" атты туристік
қонақ үйлер де салына бастады. Алайда, мұның барлығы әлі де жеткіліксіз
еді.
1979 жылы Алматылық туристердің қалалық клубының мәліметтері бойынша,
қалада 100 шақты туристік секциялар, 7 туристер клубы жұмыс істеді.
Туризммен айиалысатындардың саны 213 мың адамнан асты (Алматыда бұл кезде
900 мыңдай тұрғын халық болды).
Тау туризмінің техникасы бойынша, жарыстар әдетке айналып, туристік
слеттер, туристік кештер, "Турист күні" мейрамдары жыл сайын Горький
атындағы мәдениет пен демалыс Орталық паркінде ұйымдастырылып отырды.
1.1.2 Туризм географиясының зерттеу облысы
Туризм географтарды ертеден-ақ өзіне тартты, себебі ол табиғи ортамен,
қоғаммен және оның әлеуметтік-шаруашылық іс-әрекеттерімен тығыз байланыста
болды.
Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейін туристік қозғалыстың қауырт дамуы әp
түрлі географиялық пәндердің зерттеу жұмыстарын едәуір жылдамдатты. Бұл
география ғылымының жаңа пәні — туризм географиясының өз алдына бөлініп
шығуына әсерін тигізді.
Туризм мен рекреация бір түсінік еместігін ескерсек, туризм географиясын
қоғамдық география пәні жағынан қарау керек, оның оқу обьектісі туризм
болады. Рекреациялық география демалыс пен туризм мәселелерін ғылыми
географиялық негізінде түсіндіретін жаңа бағыт болды. ол елімізде XX
ғасырдын 60-шы жылдарының аяғында, 70-ші жылдарының басында ғана география
ғылымынан туындаған. Бұрынғы КСРО-да география ғылымында оның негізін
қалаушы профессор B.C. Преображенский болды. Кеңістікте болатын туристік
құбылыстардын түрі мен оның қатынасын талдау және соған байланысты
кеңістікті өзгергетін және қайта жасайтын процестер оның оқу пәнін құрайды.
Туризм, басқа да халық шаруашылығы сияқты бірнеше шағын салалардан
тұрады: емдеу, сауықтыру-спорт, танымдық; сондай-ақ ішкі және халықаралық
туризмге бөлінеді. Бірнеше бас қару органадарының болуы да осыған
байланысты: бұрынғы КСРО-да бұлар - орталық курорттарды басқару кеңесі,
орталық туризм және экскурсия кеңесі, халықаралық жастар туризмінің
бюросы - "Спутник", бүкілодақтық акционерлік қоғам Интурист және
басқалары. Осындай конструктивті ғылым кешенді зерттеулерге сұйенетін
жаратылыс, техникалық, экономикалық және әлеуметтік, табиғи мәселелерді
қамтуға туризм географиясының ғана шамасы келеді.
Демек, туризм географиясының зерттеу мақсаты туристік қозғалысты
басқарудың теориялық негізін жасау, олардың табиғи, экономикалық,
әлеуметтік және басқа да аспектілерін ескеріп отыруы.
Сонымен, туристік география келесі мәселелерді қамтиды: туризмнің түрі
мен мезгілдігін ескере отырып, территорияның туризмді дамытуға
жарамдылығын; туризмнің территорияға және оның шаруашылық кешенінің
қалыптасуына әсерін; территорияда болатын құбылыстар мен процестер
туризмнін дамуынаи туындайтын және қогамнын шаруашылық іс-әрекетіне
тигізетін әсерін. Міне, соған байланысты, туризм географиясының алдында
біртұтас маңызды міндеттер тұр. Солардың ішінен ең бастысын, біздің
көзқарасымызша, 1971 ж. Б.Б. Родоман дәл тауып айтқан:
Географтардың мақсаты - басқа мамандармен қатар рекреациялық
ресурстарды анықтау, бағалау және картаға түсіру бойынша әдістемелерді
жасау, территорияны үнемді пайдалану, табиғатты және ландшафтардың
рекреация үшін сұлулығын қорғау жөнінде ұсыныстар беру, сонымен қатар
демалыс аудандарының типтік модельдерін салу, негізгі түсініктер мен
ережелерді құрастыру, рекреациялық география зонасын табу.
Рекреациялық баға беруге табиғи ресурстардан басқа әлеуметтік-
экономикалық (тарихи-мәдени объектілер мен құбылыстар, қаржы, қаражат,
еңбек және баскалар) ресурстар да жатады.
Практикалық көзбен қарағанда жоспарлап реттеуде туризм
географиясында ең маңыздысы - оның жорамалдық функциясы. Туризмді дамыту
облысында ең негізгісі туристік қозғалысқа жорамал жасау. Егер де
теорияны онан әрі дамытпаса және туризм географиясының зерттеу
әдістерін жетілдіре түспесе, практикалық, мәселелерді шешу мүмкін емес.
Теорияның даму міндеттерін екі басты бағытта жүргізуге болады.
а) туристік қызмет көрсетулі территориялық ұйымдастыру заңдылығын
халық шаруашылығының саласы ретінде террториялық-жүйелік құрылымдардың
таксономиялық деңгейінде анықтау:
б) туристік-рекреациялық аудандастыруды онан әрі жетілдіру,
шарттар мен факторларды зерттеудің заңдылығың және аудандастырудың
принциптерін, туристік-рекреациялық білім берудің таксономиялық жүйесін
жаңарту.
Бұндайда айрықша атап көрсететін жағдай, туризм географиясынын
теориялық және әдістемелік мәселелерін құрайтын туристік аудандастыру
территориялық классификацияда анықтаушы түрі ретінде болып қарастырылады.
1.2. Демалыс, рекреация туризм ұғымдарының ара қатынасы мен негізгі
функциялары.
1.2.1 Демалыс, рекреация туризм ұғымдарының ара қатынасы
Рекреациялык географияның негізгі ұғымдары болып бос уақыт, демалыс,
рекреация және туризм саналады. Бос уақыт - рекреациялық процестін
дамуының керекті шарты. Бос уақытты жұмыстан тыс уақытпен шатастырмау
керек. Жұмыстан тыс уақыт бір-бірінен өзінің мәні жағынан ерекшеденетін
төрт топтан тұрады: 1) үйден жұмыс орнына дейін бару және қайтуға арналған
уақыт; 2) күнделікті қажеттілікті өтеуге арналған уақыт (ұйқы, тамақтану,
жеке тазалық); 3) үй шаруашылығына және тұрмыстық қажеттілікті өтеуге
арналған уақыт; 4) бос уақыт - демалуға, физикалық және ақыл-ойды дамытуға
арналған уақыт.
Сонымен, жұмыстан тыс уақыт екіге бөлінеді: міндетті түрде және басқа
іс-әрекеттерден бос уақытқа. Бос уақыт адамның физикалық және руханн күш-
қуатын қалпына келтіріп, дамытуға жұмсалады. Бос уақыт, басқаша айтқанда.
белсенді іс-әрекеткс кетеді. Осылай десек те, бос уақыт демалуға арналған
деп айтамыз. "Белсенді іс-әрекет" пен "демалыс" ұғымдары, бір-біріне сәйкес
келмейтін секілді көрінуі мүмкін. Бірақ физиологтардын зерттеулері бойынша,
жақсы демалыс - адамның іс-әрекетінің түрінін алмасып тұруы екендігін
көрсетеді.
Рекреация - бұл халықтың тұрақты жерінен тыс жердей арнайы
мамандырылған территориядағы тәуліктік, апталық және жылдық өмір
циклдеріндегі, адамның бос уақытын пайдалану кезінде іске асатын сауықтыру,
танымдық, спорттық жене мәдени-көңіл көтеру үшін қатынастар мен құбылыстар
жиынтығы" (Н.С. Мироненко, И.Т. Твердохлебов, 1981).
Ұзақтығы жағынан рекреация қысқа және ұзақ мерзімді болып бөлінеді.
Қысқа мерзімді рекреацияда демалушы өзінің тұрақты жеріне түнеуге келеді,
ал ұзақ мерзімдісі кезінде адамдар өзінің тұрақты жерінен тыс жерде
түнейді. Қысқа мерзімді рекреация территорияның табиғи зоналарымен
(көлікпен немесе бір-екі сағаттық қашықтықты жаяу жүріспен) шектелсе, ал
ұзақ мерзімді рекреация тек қапа территориямен шектелмейді, функционалдық
зонадан басталып, ғаламдық масштабқа дейіи қамтылады. Ұзақ мерзімді
рекреация өзінің мәні жағынан туризм сияқты терең ұғыммен сәйкес келеді.
Жоғарыда айтылғаннан мынадай қорытынды жасауға болады: "демалушы" және
"рекреант" деген өте кең түсінік, ал "турист" соның бір бөлігі - қысқа
түсінік. Бос уақыттарында үйінде демалып жатқандар демалушыларға жатса, ал
рекреанттарға бос уақытын тұрақты жерден тыс жерлерде өткізушілер жатады.
Соңғы айтылғанға түнеуге қалмайтын келушілер де жатады. Ондай рекреанттарды
"экскурсанттар деп атайды. Ал "экскурсия" өз кезегінде - (латынша) - жол
жүру, серуендеу, көрікті көз тартарлық объектілерді аралап көру деген сөз
(мәдени ескерткіштер, мұражайлар, мекемелер және т. б.). Н.С.
Мироненко мен И.Т Твердохлебовтың айтуынша, экскурсия - бұл танымдық,
ағартушылық, ғылыми, спорттық немесе ойын-сауыктық мақсатты көздейтін, 24
сағаттан аспайтын және түнеуге тоқтамаи саяхатгау немесе серуендеу.
"Туризм" және "экскурсия" деген түсініктер өзара өте тығыз байланысты.
Экскурсия барлық маршруттарда туристерге көрсетілетін қызмет. Автобус,
поезд немесе кемемен саяхат жасағанда, әрбір аялдамасында туристерді
эскурсоводтар күтіп тұрады. Олар туристерге қызықты жерлер туралы толық
мәлімет береді, олай болмаған жағдайда саяхат өзінің мәнін жоғалтар еді.
Экскурсиялардың тақырыптары қызықты, мазмұнды және әр түрлі болып келеді.
Егер де, жоғарыда айтылғандардың барлығына қорытынды жасасақ, мынаны
аңғаруга болады: адамның бос уақытындағы іс-әрекеттерінің барлығы да
"демалыс" деген кең түсінікке жатады, ал қалғандарынын барлығы соған кіреді
Демалысқа адамның үйде де, тыста да айналысатын барлық рекреациялық іс-
әрекеттері кіреді. Төменгі сатыға "рекреация" немесе үйден тыс жердегі
демалысты қосуға болады. Оған "туризм" де, "экскурсия" да кіреді. Рекреация
туризмнен кеңірек түсінік, өйткені оған экскурсия, сая бақтағы демалыс және
басқа да рекреация түрлері енеді. Aл туризм дегеніміз, демалыс пен
рекрацияға қарағанда, өте қысқа түсінік.
1.2.2 Рекреацияның негізгі функциялары
Саяхатшылар жолға шыққан кезде алдарына әр түрлі мақсаттар қояды.
Рекреация мен туризм негізгі мақсатына қарай үш функцияға бөлінеді-
танымдық, спорттық-сауықтыру және емдік. Сонымен қатар, танымдық
функциясына барлығы да зор мән береді.
Танымдық, функциясы туристердің табиғатты, мәдени - тарихи орындарды
этнографиялық шаруашылық және басқа - да ауданның көңіл қоятын, көз
тартарлық көрікті орындарын білуге тырысуынан туады.
Табиғи-климаттық көрікті орындармен жағдайларға қолайлы климаттық
жағдай, желсіз ашық күндер, орман тау, теңіз, көл, өзендер және тағы
басқалар жатады.
Мәдени-тарихи орындар - сәулетті ескерткіштер, мұражай көркем
галереялар, театр және тағы басқа объектілердің жиынтығы. Оларға туристерді
ынтықтыратын этнографиялық жақтары әдет-ғұрып, киімдер, фольклор және басқа
да халық, шығармашылықтары - жатады. Шаруашылық жағынан ең көрнектісі -
шаруашылықты жүргізудің өзінше бір түрі немесе аудандар бойынша оның жоғары
көрсеткіштері.
Туризм арқылы сауықтыру - адамның өндірісте, физикалық және
психологиялық шаршауын басудың бірден-бір жолы болып саналады. Туризмнің
бұл функциясының әлеуметтік-экономикалық түпкі мәні өте жоғары, себебі ол
миллиондаған адамдардың денсаулығын шынықтыруға бағытталған, олай болса, ол
адамның еңбек қабілетін көтереді.
Туристік жорықтарда адамда өзінше бір психо-физиологиялық қасиеттер және
пайдалы біліктіліктер қалыптасады. Туризмнің ондай қасиетінің практикалық
маңызы зор. Туризм ұйымшылдыққа, бір-біріне өзара көмек көрсетуге, алған
мақсатты орындауға тәрбиелейді.
Қазір рекреация іс-әрекеттің таңдаулы түріне жатады, ол адамның
күнделікті дұрыс өмір сүру жағдайына айналып отыр. Қоғамдық көзқарас
жағынан оның негізгі мақсаты-қоғамның әрбір мүшесінің физикалық және
психологиялық күш-қуатын қалпына келтіру, оның рухани дүниесін жан-жақты
дамыту. Рекреация дегеніміз дамыған қоғамның айырылмас бір бөлігі, қазіргі
өмір салтының элементтері.
Рекреациянын функциясы бес негізгі топқа бөлінеді: 1) медико-
биологиялық; 2) мәдени-әлеуметтік; 3) экономикалық; 4) саяси; 5)
экологиялық.
Медико-биологиялық функциясы санаторлық-курорттық ем мен сауықтырудан
тұрады. Туризм арқылы сауықтыру-адамның өндірістегі немесе өндірістен тыс
уақыттағы психологиялық шаршауын басудың бірден-бір жолы болып отыр. Мәдени-
әлеуметтік функциясы - бұл рекреацияның ең басты жетекші функциясы. Мәдени
талғам - бұл қоршаған ортаны, дүниені біліп-түсіну. Туризм еліміздегі ғана
емес, бүкіл әлемдегі табиғаттың тарихи-мәдени және әлеуметтік байлықтарымен
адамның рухани түрде танысуына үлкен мүмкіндіктер туғызады. Рекреацияның
экономикалық функциясының ішіндегі бастысы - жұмысшы күшін қалпына келтіру
рекреацияның арқасында адамның еңбекке деген қуштарлығы және ұзақ жұмыс
істеу қабілеті артады.
Тауар-ақша қатынасында рекреация басқа да экономикалық функциялар
атқарады. Мысалы: 1) елдің белгілі бір бөлігінің шаруашылық құрылымын жедел
дамыту; 2) еңбек сферасын ұлғайту, яғни рекреациялық қызмет көрсету арқылы
халықты жұмыспен қамтамасыз ету; 3) рекреациялық аудандардың пайдасын
көздеп, халықтың ақша кірісі мен шығын балансыным құрылымына үлкен әсерін
тигізеді; 4) шетелдік валютаны алудың көзі болатын шетелдік туризмді
көтеру.
Туризм халықаралық байланысты күшейтеді, адамдарды бір-бірімен
жақындатады.
Туризмнің экологиялық функциясы халықтың денсаулығын сақтау мен
жақсартуға байланысты. Демалыс пен туризм халықтың денсаулығы мен сапасына
әсерін тигізетін қоршаған табиғи ортаны қорғау және оны қалпына келтіру
үшін өте қажет. Рекреациялық сұраныстың арқасында курорттар, демалыс
зоналары және туризм желілері ұйымдастырылып. туризм жүйесі реттелінеді.
Басқа жағынан қарасақ, туризмнің жылдам дамуы, курорттық-туристік
аудандарда туристердің тым көп шоғырлануы рекреациялық табиғатты оңтайлы
пайдалануды және табиғи кешендерге түсетін салмақты реттеуді керек етеді.
Туристердің табиғатты пайдалануы табиғатты қорғаудың түрлерін дамытады.
1.2.3 Туризм динамикалық, экономинкалық қоғамдық
шаруашылық жүйе ретінде
Туристік шаруашылық екі бөлікке бөлінеді: туристік ресурстар және
туристік инфрақұрылым; бұларға кіретіндер: туристік мекеме, ұйымдар және
кәсіпорын.
Жалпы туристік шаруашылық туристерге қызмет жасайтын басқа да халық
шаруашылық салаларымен қосылып, "туристік индустрия" жүйесін құрайды.
Туристік индустрия жүйесіне арнайы кәсіпорын, ұйым және мекемелер
кіреді.
түнеуге қызмет көрсететін мекемелер (қонак үйі, мотель, кемпинг, жеке
пәтер, санаторий, пансионат, туристік база, демалыс үйі);
тамақтану мекемесі (мейрамхана, кафе, бар, асхана және т. б.);
көлікпен қызмет көрсететін мекемелер (автомекеме, темір жол
мекемесі, теңіз және өзен кәсіпорнының флоты).
туристік өнімдерді шығаратын және тарататын туристік фирмалар
(туристік бюро, экскурсиялық бюро, туристік фирма, туристік
агенттік);
жарнама-ақпараттық туристік мекемелер (жарнама агенттігі, жолдама
тарататын бюро);
туристік өнеркәсіп мекемесі (туристік сувенирлер шығаратын
фабрика, туристік жабдықтар, туристік жиһаз шығаратыи мекемелер);
7) сауда мекемелері (дұкендер, прокат пункті және т.б.);
8) туризмдегі бос уақыт сферасының мекемесі (кино-концерт залдары,
ойын автомат залдары және т.б.)
9) әуесқойлық туризм мекемесі (туристік, альпинистік, велосипед
клубтары және т. б.);
туризмді басқару органы (комитеттер, туризм департаменті, қоғамдық
туристік ұйымдар);
туристік оқу орны (жоғарғы және орта арнайы туистік оқу орны);
ғылыми-зерттеу және жоспарлау мекемесі (ғылыми-зерттеу туристік
институты, лабораториялар, зерттеу полигондары).
Туристік индустрияның басты құрамы - бұл "туристік мекемелер". Туристік
мекеме дегеніміз барлық керекті өндірістік құралдарды біріктіріп, (жерді,
ресурстарды, еңбек күшін, ақшаны және т.б.) туристерге қызмет қорсету үшін
өндіріс орнын дайындайтын ұйым.
Туристік мекемелер өз қызметтерін ұсынып, халыктың туристік қажеттілігін
өтейді.
Туристер негізгі, қосымша және қосалқы қызметтерді тұтынушылар есебінде
пайдаланады.
Негізгі қызметтер туристік жолдамаларда келісіммен шектеледі. Ондайларға
жататындар: орналастыру, тамақтандыру, көлік қызметі. экскурсия қызметі.
Қосымша қызметтер туризмнін инфрақұрылымы дамыған жағдайда жалпы
кірістің 50% атқарады. Олар: негізгі қызметтерге кірмейтін сауықтыру
қызметі, медицина қызметі, ойын мекемелері және басқалар.
Қосалқы қызметтерге жататындар: сувенир өнімдерімен қамтамасыз ету,
туристік символикамен, сауда. валют-кредит, ақпарат және басқа да
қызметтер.
Қосымша және қосалқы көрсетілетін қызметтердін арасында айырмашылық жоқ.
Туристік мекемелер "туроператорлар" және "турагенттер" болып жіктеледі.
Туроператор дегеніміз бұл да туристік мекеме, өзінің және басққаның
қызметтерін араластырып өзінің жаңа туристік өнімін жасайды. Бұл жаңа
өнімді паушальді (кешенді) тур деп атайды. Паушальді тур - бұл әр түрлі
мекемелер шығарған бірнеше құрамды қызметтер жиындығы.
Туроператорлардың өнімдері турагенттер арқылы таратылады. Ірі
туроператорлардың өзінің тарату желісі - саяхат бюросы болады.
Туризм жүйесінде ең күрделі орын алатын - "туристік ұйымдар". Демек,
туристік ұйымдар туристік басқаруларға арналған, олар мемлекеттік және жеке
құрылымдарды аймақтық, ұлттық және халықаралық деңгейде қамтиды.
Туристік ұйымдар жоспарлауға және туризмнің дамуын басқаруға өте қажет.
Туризм еліміздің белгілі бір территориясының халық шаруашылық саласының
дамуына оңды түрде әсерін тигізеді, инфрақұрылым құрып, дамуын
жылдамдатады, өндіріс күштерін орналастыруға әсерін тигізеді. Туристердің
келуі және олардың шығыны ауыл тұрғынларының өмірінің деңгейін көтереді.
Туризм территориялық ақша баланс құрылымылын кірісі мен шығысына үлкен
әсерін тигізеді, оны рекреациялық аудандар өз пайдасына шешеді.
Туристік шаруашылық дегеніміз әр түрлі бөлімдердің белгілі бір
кешені, олардың құрылуы және дамуы туристердің келуі және тұруымен
байланысты. Бұл шаруашылық бірін-бірі толықтырып тұратын салалардан
қалыптасқан, туристердің сұранысын біріккен бір кешенде ғана өтей алады.
Туристік шаруашылықты тура және жанама түрге бөлуге болады. Олар бір-
бірімен тығыз байланысты және бір-бірінсіз іс-әрекетін жоюы ықтимал.
Бірінші топқа туристерге ғана қызмет жасайтын мекемелер мен объектілер
жатады: турбазалар, қонақ үйлер, кемпингтер, приюттар, арнайы жолдар мен
көлік орталықтары және т.б. Олар, атап айтқанда - туристік объектілер.
Екінші топқа жататындар - туристерге арналмаған мекемелер мен объектілер,
бірақ та жартылай немесе анда-санда оларды туристер де пайданаланады. Оған
жататындар: жалпы мемлекеттік жолдар, көлік пен коммуникация, мейрамхана
желілері, дүкендер, тұрмыстық және мәдениет мекемелері.
ДЕМАЛЫС
РЕКРЕАЦИЯ
ТУРИЗМ
1 – сурет. Негізгі түсініктердің қатынастары
Бұндай кешендердің барлығы атқаратын ісіне қарай төрт базаға жіктелген:
түнеу (орлаластыру), тамақтану, коммуникациялық және қосалқы.
Қандай бір саяхат болмасын ол туристерді орналастырудан басталады. Көп
нәрсе осыған байланысты. Туристерге ұсынылатын қызметтердің ішінде ең
бастысының бірі - түнейтін орынды дайындау. Оған кіретіндер: қонақ үйлері,
пансионаттар, жергілікті тұрғындардын үйлері, турбазалар мотельдер,
кемпингтер, сүйреме үйлер, палаткалар және т.б.
Туристердің азық-түлік пен сусындарға сұранысын қанағаттандырудың да
үлкен маңызы бар. Жалпы тамақтандыру туристік қонақ үйлері жанындағы
мейрамханаларла кафеде немесе басқа да қоғамдық тамақтану мекемелерінде
ұйымдастырылады.
Туристік орталықтарда қоғамдық тамақтандыруды ұйымдастырғанда жабық,
ашық және аралас түрлерін айырған жөн. Тамақтандырудың жабық түрі
ұйымдастырылған демалыс мекемелері үшін қажет. Демалушылар тамақты белгілі
бір жерде нақты бір уақытта алады. Тамақтанудың ашық түрі өз бетімен жүрген
туристерге, жергілікті халыққа арналған сондай-ақ ұйымдасқан демалушылар да
ақшаға сатып алып тамақтана алады.
Қоғамдық тамақтанудың аралас түрінде ұйымдасқан түрдегі демалушыларға
арнайы орындарда белгілі бір уақыттарда тамақтану көрсетіледі, ал басқа
уақыттарда келушілердің барлығы ас мәзірі бойынша өздеріне тапсырыс береді.
Тамақтанудың аралас түрі деп ұйымдасқан демалушыдардың талон арқылы
қоғамдық тамақтану мекемелерінде тамақтануын айтады.
Туристердің жүріп-тұруында көліктің атқаратын рөлі өте күрделі.
Туристік көлік жалпы көлік сияқты жерде, суда және ауада жүретін болып
жіктеледі.
Көлік, түнеу және тамақтанудан басқа да туристік қызметтердің ішінен,
қосалқы қызметті бөліп қарау керек. Ол өзінің мақсаты жағынан әр түрлі
сипаттағы туристік мекемелер мен ұйымдарды біріктіріп, жеті топты құрайды.
Бірінші топқа жататындар - ғимарат құрылыстар, туристерге сол жердің
байлықтарын көріп, тамашалауға көмегін тигізеді, өйткені көбінесе
туристердің келу себебі осы байлықтарды көріп, танысу.
Қосалқы қызметтің екінші тобына жататыны - туристердің спортпен
айналысуына мүмкіндік туғызу.
Үшінші топты құрайтын — туристердің көңілін көтеруді ұйымдастыру.
Төртінші топқа жататындар: туристерге толық тұрмыстық қызмет-
көрсететін тұрмыстық қызмет мекемелері.
Бесінші топқа кіретіндер: туристерге керек-жарақ пен сувенирлер
шығаратын мекемелер.
Алтыншы топ - бұл ақпараттар желісі немесе туристік саяхат жарнамасы,
туристерге толыққанды, жан-жақты түсінік беріп тұратын гидтердің қызметі.
Жетінші топты құрайтындар: туристік қозғалысты басқаратын ұйымдар.
Аймақтағы шаруашылық іс-әрекеттерді белсенді жүргізу үшін. көрсетілетін
қызмет түрлерінің осылайша бөлінуінің маңызы зор.
Сурет 2
1.3. Қазіргі уақыттағы туризмнің дамуы мен
мәселелері. Туристік қызметтің сапасы мен мәні
1.3.1 Қазіргі шақтағы туризм жұмысының экономикалық механизмі
Туризм жұмысының экономикалық механизмін түсіну үшін мынадай екі мәселені
шешу керек: біріншіден, бұл механизмнің барлық жүйелерінің негізгі шеңбері
туралы толық мағлұмат болу керек; екіншіден, бұл жүйенің жеке бөлшектерін
терең зерттеп-білу қажет.
Қазіргі шақтағы туризмнің жалпы экономикалық механизмі келесідей
ережелермен ашылуы мумкін.
1. Қазіргі туризм нарықтық ортада мемлекеттің бақылауымен және
реттеуімен, сонымен қатар басқа да қаражат, экономика институтымен және
ұйымдармен жұмыс істейді. Мұны былай түсінуге болады, барлық туристік
фирмалар мен ұйымдар үш негізгі экономикалық таралу қағидаларымен жұмыс
істейді:
біріншіден, олар басқарудың ерікті болуын және соған сәйкес бастамамен
жауапкершіліктің бос болуын қалайды;
екіншіден, олардың шаруашылық іс-әрекеттері объективті түрде туристік
нарықтың заңдарына бағынады (қүн заңына, сұраныс пен ұсыныс, бәсекелестік,
ақша айналымы, баға кұру заңына);
үшіншіден, турист және табиғат үшін туризмге әлеуметтік және адамгершілік
бастаманы енгізуге, мемлекеттік және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz