Т. Рысқұлов

МАЗМҰНЫ

ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4

1 Т. РЫСҚҰЛОВ ЖӘНЕ ҰЛТ, ҰЛТ.АЗАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫС МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Коминтерн және КОКП саясатындағы бетбұрыс ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.2 Т. Рысқұлов және ұлт және ұлт.азаттық
қозғалыстың теориялық, практикалық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ...21

2 Т. РЫСҚҰЛОВ КОМИНТЕРН ЖОЛДАМАСЫМЕН МОНҒОЛИЯДА

2.1 Монғол Халық Партиясын нығайтуға Т. Рысқұловтың
ат салысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
2.2 Монғолияның конституциялық құқығының
қалыптасуына Т. Рысқұловтың қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81
2.3 Т. Рысқұловтың Монғолиядағы дипломатиялық қызметі ... ... ... ... 104
2.4 Монғол елінің болашағы туралы пікірталас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..118

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .141

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...146

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. ХХ ғасырдың басында қазақ халқы ерекше күрделі де ірі-ірі оқиғаларды басынан кешірді. Осы кезде Ресей империясының Қазақстандағы отаршылдығы шегіне жеткен еді. Ресейде болған үш революция отаршылдықты жоюға тиіс болды. Қазақ халқы да бұл революцияларға осындай үміт артты, отаршылдықтан құтылып, тәуелсіздікке қол жетеді деп ойлады.
Бірақ халықтың бұл үміті ақталмады. Ақпан революциясы да, қазақ төңкерісі де қазақ халқына бостандық әкелмеді. Қазақ төңкерісін жасаған Коммунистік партия, осы төңкерістің нәтижесінде дүниеге келген Кеңес өкіметі Ресейдің отаршылдық саясатын жалғастыра түсті. Әрине ХХ ғасырдың басында отаршылдық саясатты патша шенеуніктеріндей ашық айқын, тұрпайы әдістермен жүргізу мүмкін болмай қалған еді. Коммунистер отаршылдық саясаттың өңін айналдырып, басқа ат беріп, айдар тағып жүргізуге мәжбүр болды. Бірақ оның мазмұны біреу-ақ болды. Ол отаршылдық еді. Кезінде бұл саясатты “қызыл империализм” саясаты деп Т. Рысқұлов әділ бағалады.
Отаршылдықтың мұндай қыр-сыры қарапайым халықты алдағанымен, алдыңғы қатарлы ойшылдарды адастыра алмады. Жаңа отаршылдық саясаттың мән-мағынасын түсіне білген жаңа күрескерлер дүниеге келді. Қазақ халқының азаттығы үшін ХVІІІ-ХІХ ғасырда патшалы Ресейге қарсы халың бұқараны бастаған күрескерлерге қарағанда, тарих сахнасына ХХ ғасырдың басында көтерілген қайраткерлердің жүріп өткен жолы ұзақ та ауыр болды. Бұл жағдай күрестің жаңа түрін, қарқынын талап етті. Ұлт-азаттық қозғалыс ендігі жерде ұйымдасқан түрге көшті, бұл азаттық күреске жаңа сапа, қарқын берді. Осы күрестің көш басында алаш қайраткерлері тұрды.
Алаш қозғалысының дәстүрін жалғастырған ірі тұлға, қажырлы күрескердің бірі – Тұрар Рысқұлов болды. Саяси күреске белсене араласқан жиырмадан астам жылдың ішінде ол Түркістан Республикасы кеңестерінің Орталық Атқару Комитетінің төрағасы, Кеңес одағының Ұлт істері халық комиссарының орынбасары, Түркістан республикасы Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы, Коминтерннің Атқару Комитетінде жауапты қызметкер, оның Монғолиядағы өкілі, Ресей Федерациясының Халық Комиссарлар Кеңесі төрағасының орынбасары тәріздес саяси және мемлекеттік қызметтерді атқарған еді. Бұл оның саяси өмір жолы болатын.
Тұрар Рысқұлов өз өмірінің басты бөлігін күреспен өткізді. Оның күресінің негізгі мазмұны Орта Азия халықтарының, соның ішінде қазақ халқының егемендігі мен бостандығы, оның мұң-мұқтажы еді. Ол патшалы Ресейдің отаршылдық саясатына қарсы 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысқа белсене қатысып, Түркістан Республикасында қызмет істеп жүрген кезінде де онан кейін де ұлы державаның шовинситік саясатына қарсы күресті. Монғолияда Коминтерннің өкілі қызметін атқарып жүргенде Т. Рысқұлов

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Голощекин Ф.И. Доклад на общегород. Партсобрании по итогам ІІІ пленума Крайкома ВКП(б) // Советская степь. –1928. –19 декабря; Голощекин Ф.И. На путях аула // Партийное строительство в Казахстане. –Москва-Алма-Ата, 1930. –С. 243-248; Лекеров А. Борьба партийной организации Казахстана с уклонами и группировками в восстановительный период и при переходе к реконструктивному периоду // Из истории партийного строительства в Казахстане: Сб. статей и материалов. –Алма-Ата, 1936. – С. 182-187; Порядина А. Вторая казахстанская конференция: (О тезисах Т. Рыскулова на нац. вопр.) //Большевик Казахстана. –1937. –№2. –С. 50-51;
2 Николаева В.П. Түрккомиссия как полномочный орган ЦК РКП (б)// Вопросы истории КПСС. – 1958. – №2.
3 Устинов В.М. Ценные документы о дятельности Туркбюро ЦК РКП(б) // Коммунист Узбекистана. –1962. – №9.
4 Ляхов В.И. Турар Рыскулович Рыскулов // Вопросы истории КПСС. – 1965. –№12; Сонікі. Тұрар Рысқұлұлы Рысқұлов // Лениншіл жас. –1966. –16 январь.
5 Оспанов Ә. Біз бостандық үшін күрестік //Еңбек туы. – 1967. –10 декабрь; Сонікі. Ана сыры // Коммунизм туы. –1967. – 2 ноябрь ; Сонікі. Арайлы таң алдында // Лениншіл жас. – 1968. – 3 апрель; Сонікі. Тұрар Рысқұлов // Жалын. – 1971. –№3. 117-125- бб.; Сонікі Жалынды жетекші // Социалистік Қазақстан. –1974. –26 декабрь; Сонікі. Партияның адал ұлы // Октябрь туы. –1974. –28 декабрь.
6 Нүсіпбеков А. Көрнекті қайраткер // Социалистік Қазақстан. –1974. – 26 декабрь.
7 Зевелев А. Көсем қамқооры // Социалистік Қазақстан. –1969. –3 октябрь.
8 Елеуов Т. Халқымыздың адал перзенті // Қазақстан коммунисі. –1966. –№3.
9 Есімұлы Е. Халқымыздың адал ұлы // Қазақстан мектебі. –1969. –№11.
10 Бейсембаев С.Б. Верный сын партий //Казахстанская правда. –1974. –26 декабря; Бейсембаев С., Көлбаев С. Партия мен мемлекеттің көрнекті қайраткері // Қазақстан коммунисі. –1974.– №12. 54-60-бб.; Солардікі. Турар Рыскулов. –Алма-Ата, 1974. –40с.; Солардікі. Турар Рыскулов // Вопросы истории Компартии Казахстана. Вып. 11. –Алма-Ата: Казахстан, 1974. С.225-239.; Бейсембаев С., Юсупов Э. Взращенный партией // Правда Востока. –1974. –12 апреля.
11 Мұртазаев Ш. Шыңыраудан шыңға // Қазақ әдебиеті. –1974. –20 декабрь; Қожакеев Т. Төрткүл төбесіндегі ұлы бейне // Лениншіл жас. –1978. –13 июль; Григорьев В.К. Блок большевиков с левыми эсерами в Казахстане //Вопросы истории Компартии Казахстана. Вып. 16. –Алма-Ата, 1983.
12 Рыскулов Т.Р. // Большая Советская Энциклопедия. 3-е изд. Т.22. –М., 1975. –С. 454; Рыскулов Т. // Алма-Ата: Энциклопедия. –Алма-Ата, 1983. –С. 458-459; Рыскулоав проспект // Алма-Ата: Энциклопедия. –Алма-Ата, 1983. –С. 459; Рыскулов Т.Р. // Борцы за Советскую власть в Казахстане . Вып. 2-й. –Алма-Ата, 1987. –С. 173-179.
13 Тудэв Л. Первый Великий Народный Хурал: (Отрывок из полит. Романа “Первый год республики”. Перевод с монг. Ц. Вилига) // Монголия. –1982. –№11. с. 11, 16-17; Сонікі. Провозглашение республики, утверждение конституции: (Отрывок из полит. Романа “Первый год республики”. Перевод с монг.Ц. Эрденбилига) // Монголия. –1982. –№12. с. 28-31.
14 Қайраткер Т. Рысқұлов және ол туралы көрнекті мемлекет, партия қайраткерлерінің айтқандарынан // Лениншіл жас. –1984. –20 декабрь; Ахметов Ә. Партия мен мемлекет қайраткері // Қазақстан коммунисі. –1984. –№12. –66-71-бб; Кенжебаев М. Мәңгі өмір, жемісті еңбек // Қазақстан мұғалімі. – 1984. –21 декабрь; Мектепов А. Революция сұңқары // Пионер. –1984. –№12. –20-21-бб.; Алимханов В., Байбосынов К. Турар а Аулие-Ате // Знамя труда. –1984. –24 августа, Козыбаев М. За счастье людей труда // Известия. –1984. –20 декабря; Крваль В.И., Панфилов А.В. В борьбе за счастье народа. –Алма-Ата, 1984. –20с.;
15 Рыскулов Т. Избранные труды. –Алма-Ата: “Казахстан”, 1984. –260с.
16 Устинов В.М. Служение народу (Партийная и государствнная деятельность Т. Рыскулова). –Алма-Ата, 1984. –229с.
17 Устинов В.М. Зампред Совнаркома Российской Федерации. –Алма-Ата, 1988. –151 с.
18 Устинов В.М. Турар Рыскулов: (Очерки политической биографии). –Алматы: «Казахстан», 1996. – 464 с.
19 Қазақ қалай аштыққа ұшырады: (Қасіретті жылдар хаттары). –Алматы: “Қазақ университеті”, 1991. –208 б; Омарбеков Т. Қателескен Ленин бе, жоқ әлде қазақ зиялылары ма? // Егемен Қазақстан. – 1991.– №272. –26 қараша; Қойгелдиев М. Ақталуы емес, ақиқаты осы // Қазақстан коммунисі. – 1991. –№7. – 26-34-бб.; Доғалов А. Тамырын тереңнен тартқан // Егемен Қазақстан. –1991. №236. – 12 қазан.
20 Қоңыратбаев О. “Рысқұловшылдық” дегеніміз не? // Жалын. –1992. –№4.– 44-48-бб.; Сонікі. Түкікбюросының мәлімдемесі // Жалын. –1992. –№4.– 4952-бб.; Сонікі. Тұрар туралы тың дерек // Жұлдыз. – 1993. –№5. –189-192-бб.; Сонікі. Тұрар Рысқұлов: қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметі. Түркістан кезеңі. –Алматы: “Қазақстан”, 1994. – 448 б.
21 Қоңыратбаев О. М. Т. Рысқұловтың қоғамдық саяси және мемлекеттік қызметі (1916-1924 жж. Түркістан кезеңі). Тарих ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін дайындалған авторефераты. –Алматы, 1997. –28 б.
22 Готовясь к юбилею Т. Рыскулова: (Каб. Ми.истерства КазССР образован. Комис. По подготовке и проведению 100-летию со дня рождения выдающегося гос. Деятеля, талант. Ученого и публициста Т. рыскулова) // Казахстанская правда. –1991. –27 июля; Алимханов В., Нарматова С. В революцию – за большевиками : К 100-летию со дня рождения Т. Рыскулова //Знамя труда. –1992.– 5 июля; Оспанбекова Н., Алимханов А. Выдающиеся деятель Туркестана: К 100-летию со дня рождения Т. Рыскулова // Знамя труда. –1992. –7 июля; Акботаев О. Фонд имени Турара Рыскулова //Знамя труда. –1993. –19 июня;– Жаксыбаева Ш. Именем великого Турара // Огни Алатау. – 1993. – 30 июня; Зардыхан Қ. Тұрардың Монғолиядағы ізі // Халық кеңесі. –1994. –7 маусым; Қожекеев Т. Ел арысы //Жас алаш. –1994. 21 мамыр.
23 Әбілтайұлы М., Әбілдаев Н. Тұрар Рысқұлов Монғолияда. –Алматы: “Қазақстан”, 1994. – 84 б.
24 Рыскулов Т. Избранные сочинения в трех томах. – Алматы, 1997. т.1. (336 с.), –т.2. – 384с., т.3, 1998. – 444 с.
25 Рыскулов Т. Избранные сочинения в трех томах. – Алматы, 1997. т.2 (336 с.), с. 9-48.
26 Т.Рысқұлов: архив құжаттары. – Түркістан, 2004. – 206 б.
27 Аширбекова Ж.Б. Тұрар Рысқұловтың қоғамдық-саяси қызметі және тарихи зерттеу еңбектері. Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. –Алматы, 2004. (32 б.)
28 Қозыбаев М.Қ. Жауды шаптым ту байлап. Алматы “Қазақстан”, 1994. (192 б.) –125-147-бб; Сонікі. Тарих зердесі. Алматы “Ғылым”, 1998. 2-кітап. (280б.). – 87-105-бб.
29 Қойгелдиев М.Қ. Ұлттық саяси элита. Қызметі мен тағдыры (XVIII-XX ғғ.). Зерттеулер. – Алматы “Жалын баспасы”, 2004. (400 б.). –338-342-бб.
30 Қаһарлы 1916 жыл: (Құжаттар мен материалдар жинағы). –Алматы: Қазақстан, 1998. – (Саяси көпшілік басылым). Т.1. (423 б.); Ақкөз батыр (1916 жылғы көтеріліс). –Алматы: Қазақпарат, 2001. (280 б.).
31 Ленин В.И. Полное собрание сочинении. М., 1977. –Т.37.
32 Коммунистический Интернационал в документах. –Москва, 1933. – 371 с.
33 Шоқай М. Түркістанның қилы тағдыры (Құраст. Б. Серікбайұлы Қошым-Ноғай). –Алматы: Жалын, 1992. –184 б.
34 Зиямов Ш.С., Нуруллин Р.А. Турар Рыскулов // Общественные науки в Узбекистане. –1988. –№10.
35 Қоңыратбаев О. Тұрар Рысқұлов: қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметі. Түркістан кезеңі. –Алматы: “Қазақстан”, 1994. – 448 б.81-б.
36 Мусюро РКП(б) в Туркестане. Ташкент, 1920.
37 Туркестан в начале XX века: К истории истоков национальной независимости //Коллектив авт.: Р.М. Абдуллаев, С.С. Агзамходжаев, И.А. Алимов и др. –Ташкент: “Шарк”, 2000. – 672с.
38 Бейсембаев С., Көлбаев С. Партия мен мемлекеттің көрнекті қайраткері // Қазақстан коммунисі. –1974.– №12.
39 Известия ТуркЦИК. –1920. –4 февраля.
40 Қоңыратбаев О. “Рысқұловшылдық” дегеніміз не? //Жалын. –1992. –№ 4.
41 Турсунов Х. Т. Национальная политика Коммунистической партии в Туркестане. –Ташкент, 1971. 367с.
42 Қозыбаев М.Қ. Тарих зердесі. Алматы “Ғылым”, 1998. 2-кітап. (280б.).
43 ҚР ПМ. 811-қ., 24-т., 216-іс. 63-67-пп.
44 Назаров М.Х. Коммунистическая партия Туркестана во главе защиты завоеваний Октябрьской революции. –Ташкент, 1969.
45 Бейсембаев С., Кульбаев С. Турар Рыскулов. –Алма-Ата, 1974. – 40с.
46 Ленин В.И. Шығармалырының толық жинағы. А., 1978. –Т. 41.
47 ҚР ОММ. 5-қ., 5-т., 67 а-іс. 97-99-пп.
48 Шілдебай С. Түрікшілдік және Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыс. –Алматы: “Ғылым” ғылыми баспа орталығы, 2002. (–214 б.).
49 Омарбеков Т. Қателескен Ленин бе, жоқ әлде қазақ зиялылары ма? // Егемен Қазақстан. – 1991.– №272. –26 қараша.
50 Рустамова-Тогиди С. Участие туркестанской делегации во главе Т. Рыскуловым на І съезде народов Востока. (Т. Рысқұловтың 110 жылдығына арналған халықаралық конференцияның материалдары). – Түркістан, 2005.
51 Первый съезд народов Востока. – Баку, 1-8 сентябрь, 1920. Стенографические отчеты.
52 Рыскулов Т. Коминтерн и работа на Востоке // Жизнь национальностей. –1920. – 15 декабря.
53 Қоңыратбаев О. Тұрар туралы тың дерек // Жұлдыз. –1993. –№5.
54 О так называемой “Султан-Галиевской контрреволюционной организации” // Известия ЦК КПСС. – 1990. –№ 10.
55 Қазақ ССР тарихы. ІV т. – Алматы, 1981.
56 МХРП ОМ. 4- қ., 1- т., 372- іс. 183-п.
57 МХРП ОМ. 4- қ., 1- т., 372- іс. 183-п.
58 МХРП ОМ. 4- қ., 1 –т., 244-іс.
59 РМӘСТМ. 495-қ., 152-т., 32-іс. 14-п.
60 МХРП ОМ. 4- қ., 1- т., 372- іс.
61 Очерки истории МНРП. - Улан-Батор, 1987. – 520 с.
62 РМӘСТМ. 495-қ., 152-т., 32-іс. 86-п.
63 РМӘСТМ. 495-қ., 152-т., 32-іс. 86-87-п.
64 РМӘСТМ. 495-қ., 152-т., 32-іс. 10-п.
65 РМӘСТМ. 495-қ., 152-т., 32-іс. 87-п.
66 РМӘСТМ.. 495-қ., 152-т., 32-іс. 9-п.
67 РМӘСТМ. 495-қ., 152-т., 32-іс. 10-11-п.п.
68 РМӘСТМ. 495-қ., 152-т., 32-іс. 11-12-п.п.
69 РМӘСТМ. 495-қ., 152-т., 33-іс.151-п.
70 РМӘСТМ. 495-қ., 152-т., 33-іс.151-п.
71 РМӘСТМ. 495-қ., 152-т., 33-іс.197-п.
72 РМӘСТМ. 495-қ., 152-т., 32-іс. 88-89-п.п.
73 РМӘСТМ. 495-қ., 152-т., 32-іс. 89-п.п.
74 РМӘСТМ. 495-қ., 152-т., 32-іс. 10-п.
75 РМӘСТМ. 495-қ., 152-т., 32-іс. 89-90-п.п.
76 РМӘСТМ. 495-қ., 152-т., 32-іс. 84-п.
77 РМӘСТМ. 495-қ., 152-т., 32-іс. 85-п.
78 Монголия. 1982. № 12.
79 МХР-дың конституциясы (монғол тілінде). – Улан-Батор, 1924. – 21 б.
80 Тудэв Л. Первый год республики (исторический роман). // Монголия. –1982. – №7.
81 Рыскулов Т. Избранные сочинения в трех томах. – Алматы, 1998. –т.3. 444 с. .
82 Советско-монгольские отношения 1921-1966 гг. Москва, 1966.
83 Сборник научных статей. Издание Института истории партии при ЦК МНРП. Улан-Батор, 1966.
84 МХРП ОМ. 4- қ., 1- т., 363- іс. 187-п.
85 РМӘСТМ. 495-қ., 152-т., 32-іс. 85-86-пп.
86 МХРП ОМ. 4- қ., 1- т., 363- іс. 187-п.
87 МХРП ОМ. 4- қ., 1- т., 367- іс. 163-п.
88 МХРП ОМ. 4- қ., 1- т., 364- іс. 191-п.
89 МХРП ОМ. 4- қ., 1- т., 364- іс. 191-192-пп.
90 МХРП ОМ. 4- қ., 1- т., 372- іс. 171-183-пп.
91 МХРП ОМ. 4- қ., 1- т., 364- іс. 191-п.
92 МХРП ОМ. 4- қ., 1- т., 364- іс. 191-п.
93 МХРП ОМ. 1- қ., 1-т., 18-іс.191-п.
94 МХРП ОМ. 4- қ., 1- т., 364- іс. 191-192-пп.
95 Ринчино Э. Монғол мемлекетінің болашағы туралы (монғол тілінде). – Улан-Батор, 1924. – 17 б.
96 МХРП ОМ. 4-қ., 18-т., 1-іс. 5-п.
97 МХРП ОМ. 4- қ., 372- т., 1- іс. 171-п.
98 РМӘСТМ. 495-қ., 152-т., 33-іс. 132-п.
99 РМӘСТМ. 495-қ., 152-т., 33-іс. 133-141-п.
100 МХРП ОМ. 4- қ., 372- т., 1- іс. 179-п.
101 Әбілтай М. Коминтерн: Күңгейі мен көлеңкесі //Егемен Қазақстан. – 1994 .–16 тамыз.
102 РМӘСТМ. 495-қ., 152-т., 33-іс. 200-п.
103 РМӘСТМ. 495-қ., 152-т., 34-іс. 3-п.
104 РМӘСТМ. 495-қ., 152-т., 34-іс. 32-34-п.
105 РМӘСТМ. 495-қ., 152-т., 34-іс. 4-п.
106 Ахметов А. Партия мен мемлекеттің көрнекті қайраткері // Қазақстан коммунисі. –1984. –№10.
107 Әбдіқадырова Х. Тұрар Рысқұлов Монғолияда // Мәдениет және тұрмыс. –1988. –№7.

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 161 бет
Таңдаулыға:

Тұрар Рысқұловтың Коминтерндегі қызметі

МАЗМҰНЫ

ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 4

1 Т. РЫСҚҰЛОВ ЖӘНЕ ҰЛТ, ҰЛТ-АЗАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫС МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Коминтерн және КОКП саясатындағы
бетбұрыс ... ... ... ... ... ... .. ... .14
1.2 Т. Рысқұлов және ұлт және ұлт-азаттық
қозғалыстың теориялық, практикалық
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ...21

2 Т. РЫСҚҰЛОВ КОМИНТЕРН ЖОЛДАМАСЫМЕН МОНҒОЛИЯДА

2.1 Монғол Халық Партиясын нығайтуға Т. Рысқұловтың
ат
салысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .48
2.2 Монғолияның конституциялық құқығының
қалыптасуына Т. Рысқұловтың қосқан
үлесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 81
2.3 Т. Рысқұловтың Монғолиядағы дипломатиялық
қызметі ... ... ... ... 104
2.4 Монғол елінің болашағы туралы
пікірталас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..118

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .141

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...146

Қысқартулар

Бұл диссертацияда мынадай қысқартылған сөздер қолданылды:

АКСР – Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы

БОАК – Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитеті
ЖКИ – Жастардың Коммунистік Интернационалы
КАК – Коминтерннің Атқару Комитеті
Коминтерн – Коммунистік Интернационал
КИМ – Коммунистический Интернационал Молодежи
КОКП –Кеңес Одағының Коммунистік Партиясы
КСРО – Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ИККИ – Испольнительный Комитет Коминтерна

Мұсбюро –Мұсылман бюросы

МХП – Монғол Халық Партиясы
МХР – Монғол Халық Республикасы
МХРП –Монғол Халықтық Республикалық Партиясы
МХРП ОМ –Монғол Халық Республикалық Партиясының Орталық Мұрағаты
ОАК –Орталық Атқару Комитеті
ОК – Орталық Комитет
РГАСПИ –Российский Грсударственный Архив социально-политической
истории
РМӘСТМ –Ресейдің Мемлекеттік әлеуметтік-саяси тарихы мұрағаты
РК (б)П –Ресей Коммунистік (большевиктік) партиясы
РКФСР – Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы
ТКП – Түркістан Коммунистік партиясы
ҰХК – Ұлт істер жөніндегі Халық Комиссариаты
ХКК – Халық Комиссарлар Кеңесі

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. ХХ ғасырдың басында қазақ халқы ерекше
күрделі де ірі-ірі оқиғаларды басынан кешірді. Осы кезде Ресей империясының
Қазақстандағы отаршылдығы шегіне жеткен еді. Ресейде болған үш революция
отаршылдықты жоюға тиіс болды. Қазақ халқы да бұл революцияларға осындай
үміт артты, отаршылдықтан құтылып, тәуелсіздікке қол жетеді деп ойлады.
Бірақ халықтың бұл үміті ақталмады. Ақпан революциясы да, қазақ
төңкерісі де қазақ халқына бостандық әкелмеді. Қазақ төңкерісін жасаған
Коммунистік партия, осы төңкерістің нәтижесінде дүниеге келген Кеңес
өкіметі Ресейдің отаршылдық саясатын жалғастыра түсті. Әрине ХХ ғасырдың
басында отаршылдық саясатты патша шенеуніктеріндей ашық айқын, тұрпайы
әдістермен жүргізу мүмкін болмай қалған еді. Коммунистер отаршылдық
саясаттың өңін айналдырып, басқа ат беріп, айдар тағып жүргізуге мәжбүр
болды. Бірақ оның мазмұны біреу-ақ болды. Ол отаршылдық еді. Кезінде бұл
саясатты “қызыл империализм” саясаты деп Т. Рысқұлов әділ бағалады.
Отаршылдықтың мұндай қыр-сыры қарапайым халықты алдағанымен, алдыңғы
қатарлы ойшылдарды адастыра алмады. Жаңа отаршылдық саясаттың мән-мағынасын
түсіне білген жаңа күрескерлер дүниеге келді. Қазақ халқының азаттығы үшін
ХVІІІ-ХІХ ғасырда патшалы Ресейге қарсы халың бұқараны бастаған
күрескерлерге қарағанда, тарих сахнасына ХХ ғасырдың басында көтерілген
қайраткерлердің жүріп өткен жолы ұзақ та ауыр болды. Бұл жағдай күрестің
жаңа түрін, қарқынын талап етті. Ұлт-азаттық қозғалыс ендігі жерде
ұйымдасқан түрге көшті, бұл азаттық күреске жаңа сапа, қарқын берді. Осы
күрестің көш басында алаш қайраткерлері тұрды.
Алаш қозғалысының дәстүрін жалғастырған ірі тұлға, қажырлы
күрескердің бірі – Тұрар Рысқұлов болды. Саяси күреске белсене араласқан
жиырмадан астам жылдың ішінде ол Түркістан Республикасы кеңестерінің
Орталық Атқару Комитетінің төрағасы, Кеңес одағының Ұлт істері халық
комиссарының орынбасары, Түркістан республикасы Халық Комиссарлар Кеңесінің
төрағасы, Коминтерннің Атқару Комитетінде жауапты қызметкер, оның
Монғолиядағы өкілі, Ресей Федерациясының Халық Комиссарлар Кеңесі
төрағасының орынбасары тәріздес саяси және мемлекеттік қызметтерді атқарған
еді. Бұл оның саяси өмір жолы болатын.
Тұрар Рысқұлов өз өмірінің басты бөлігін күреспен өткізді. Оның
күресінің негізгі мазмұны Орта Азия халықтарының, соның ішінде қазақ
халқының егемендігі мен бостандығы, оның мұң-мұқтажы еді. Ол патшалы
Ресейдің отаршылдық саясатына қарсы 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысқа
белсене қатысып, Түркістан Республикасында қызмет істеп жүрген кезінде де
онан кейін де ұлы державаның шовинситік саясатына қарсы күресті. Монғолияда
Коминтерннің өкілі қызметін атқарып жүргенде Т. Рысқұлов таптық,
коммунистік саясатының солшыл, солақай асыра сілтеушілдігімен күрес
жүргізді. Ол отызыншы жылдары сталиндік-голощекиндік әкімшіл-әміршіл
жүйенің озбырлығына, асыра сілтеулеріне, олардың қазақ жеріне қолдан
жасаған ашаршылығына қарсы күресіп, сан мыңдаған халықты өлімнен алып
қалды. Бұл айтылғандар оның күрес жолы. Ұлы күрескердің қарсыластары оған
“пантүркішіл”, “буржуазияшыл ұлтшыл”, “рысқұловшыл” деген айыптар тағып,
осы жаламен қуғын-сүргін құрбанына айналдырды.
Тұрар Рысқұловты өз замандастары-күрескерлерден оқшауландырып тұрған
бір ерекшелігі – ол тек қазақ арасынан ғана емес, түрік тектес елдердің
зиялыларының біріншілерінің бірі болып түрік бірлігі идеясын көтеруінде
жатыр. Ол отаршылдық саясаттың жаңа жағдайда жалғасуына қарсы күрестің
бірден-бір тиімді жолы түрік тектес халықтардың басын біріктіру деген
қорытындыға келді.
Т. Рысқұлов бұл идеяны ұлы державалық шовинстік саясатқа, Кеңес
өкіметінің бұрынғы бұратана халықтар жөнінде ұстанған саясатына қарсы
қойды. Сондықтан, бұл саясаттың авторлары Т. Рысқұловқа “пантүркішіл” деген
айдар тақты да, Орта Азия республикаларын ұлттық-мемлекеттік тұрғыдан
межелеу саясатын жүзеге асырды.
Түрік бірлігі идеясының осы халықтар үшін бүгінгі таңда зор маңызы
болып отыр. Түрік бірлігі немесе пантүрікшілдік идеясы ешуақытта, ешбір
жағдайда реакцияшыл рөл атқарған емес. Бұл бір тектес халықтардың
бостандыққа, егемендікке талпынған үмітінен, сол егемендікті қорғау
қажеттілігінен туған идея. Бұл идея ешуақытта басқа бір мемлекетке немесе
бөтен халыққа қарсы бағытталған емес. Бұл осы идеяның прогрессивтік маңызы
бар екеніне дәлел.
Т. Рысқұловтың жиырмадан астам жылға созылған саяси-қоғамдық
қызметінің ішінде оның 1920-1925 жылдары Коминтерн ұйымдарында және оның
тапсырмасы бойынша атқарған қызметі маңызды орын алады. Осы жылдары Т.
Рысқұлов бір жағынан ұлт-азаттық қозғалыстың теориясымен, практикалық
мәселелерімен шұғылданса, екінші жағынан ХХ ғасырдың басында тәуелсіздікке
қолы жеткен монғол елінің прогресс, демократия жолымен дамуына елеулі үлес
қосты. Сондықтан Т. Рысқұловтың қызметінің осы екі қырына ғылыми зерттеу
жасау Тұрартануда ғана емес, Қазақстан тарихында өзекті тақырып болып
табылады.
Тақырыптың зерттелі деңгейі. Тұрар Рысқұловтың ұлт саясатына қатысты
көзқарасы XX ғасырдың 20- 30 жылдары баспасөз бетінде және жеке еңбектерде
сынға алына бастады [1]. Ал оның өмір жолдары мен мемлекеттік, қоғамдық-
саяси қызметі “халық жауы” деген айып тағылып, атылып кеткеннен кейін
нақтылай зерттеу нысаны болған жоқ. Ол турасындағы біраз ғылыми зерттеулер
тек 50 жылдың соңы мен 60 жылдары ғана жарық көрді. Солардың ішінде кеңес
ғалымы В.П. Николаеваның ғылыми мақаласын атауымызға болады. Ғалым РК(б)П
Орталық Комиетінің өкілетті органы болған Түрккомиссияның құрылуы мен
қызметін талдау барысында Т. Рысқұловтың “ұлт” мәселесіне қатысты бюро
мәжілістерінде көтерген және жасаған баяндамасының маңызына тоқталады [2,72-
88].
Ең алғаш Т. Рысқұловтың қайраткерлік тұлғасын сомдап, оның өмірінің
барлық сатысына тоқтаған ғалымдар В.М. Устинов [3, 85-92] пен В.И. Ляхов
[4, 94-96] болды. Бұл ғалымдар ғылыми мақалаларында Т. Рысқұловтың 1924
жылы Коминтерндегі қызметіне және оның өкіл ретінде Монғолияға
жіберілгендігін атап өтеді.

Тұрар Рысқұловты партия мен мемлекет қайраткері ретінде зарттеген
ғалымдар қатарына Ә. Оспанов [5], А. Нүсіпбеков [6], А. Зевелев [7], Т.
Елеуов [8, с.55-56], Е. Есімұлын [9,93-96-бб.] жатқызуымызға болады.
Аталмыш ғалымдар Т. Рысқұловтың қызметін ірі ұйымдастырушы, көрнекті саяси
қайраткер ретінде жоғары бағалайды. Алайда оның Коминтерндегі қызметіне,
Монғолиядағы сапарына нақты тоқтамайды.

Ғалымдар С. Бейсембаев пен С. Көлбаев Т. Рысқұловтың туғанына 80 жыл
толуына орай бірнеше мақалалар мен қайраткердің жалпы өмірін сипаттайтын
кітапша шығарды [10]. Бұл еңбектерде авторлар Т. Рысқұловтың партиялық және
кеңес жұмыстарының әртүрлі жауапты учаскелерде 20 жылға жуық белсене еңбек
еткендігіне, Коммунистік Интернационал өкілі ретінде Монғал Халық
Республикасын (МХР) құруға байланысты атқарған қызметіне, МХР-сы партиясы
бағдарламасының жобасын жасауға тікелей қатысқандығына қасқаша шолу ретінде
тоқталады.
1974-1984 жылдар аралығында Т. Рысқұловтың қоғамдық-саяси қызметіне
арналған ғылыми зерттеу мақалаларының қатары көбейіп, бұл еңбектерде
авторлар оның өмір жолдарын әр қырынан саралап көрсетуге тырысты [11].
Алайда бұл зерттеулерде бүгінгі диссертацияға арқау етіп отырған Т.
Рысқұловтың ұлт, ұлт-азаттық қозғалысқа және Монғолиядағы қызметі
талданбады.
Тұрар Рысқұловтың өмір жолдары мен қоғамдық-саяси қызметі қысқаша
түрде библиографиялық энциклопедияларға жарияланды [12].
Т. Рысқұловтың Коминтерн өкілі ретіндегі Монғолияға іссапары және оның
тұңғыш Ұлы Хұралға қатысуы мен монғол конституциясын жасау барысындағы
қызметі монғол жазушысы Л. Тудэвтің саяси романында жан-жақты баяндалды.
Бұл роман монғол тілінен аударылып, “Монғолия” журналына басылып шықты
[13].
1984 жылы Тұрар Рысқұловтың туғанына 90 жыл толуына орай баспасөз
беттеріне бірнеше мақалалар жарияланып, оның қоғамдық-саяси өмірі және
экономикалық мәселелерге арнап жазған мақалалары [14] мен оның ғылыми
еңбектерін топтастырған жинақ жарық көрді [15].
Қайраткердің 20-30 жылдардағы саяси қызметін нақтылауда 1984 жылы
ғалым В.М. Устинов көлемді монография жазды [16]. Ол бұл еңбегінде Т.
Рысқұловтың мерзімді баспасөз беттеріне жарық көрген баяндамалары мен
мақалаларын пайдалана отырып, талдау жасап, оның революционер ретінде
қалыптасуы, Кеңес Одағы мен Қазақстанда жүргізілген экономикалық және
әлеуметтік өзгерістерді, сондай-ақ халықаралық коммунистік қозғалыстың
шығыс саясатын жүзеге асыруға қосқан қомақты үлесін ашып көрсеткен. Ал 1988
жылы жариялаған ғылыми еңбегінде В.М. Устинов Тұрар Рысқұловтың РКФСР
үкіметі төрағасының орынбасары қызметін жан-жақты талдап, оның түркі
бірлігі идеясы Кеңес Одағының Коммунистік партиясы мен Кеңес өкіметінің
Түркістанда жүргізе бастаған шовинистік саясатына қарсы қару ретінде
көтергенін, соның нәтижесінде “түрікшіл” деп айыпталып, қуадаланғандығын
және Коминтерінің тапсырмасымен Монғолияға баруының себебіне тоқталған.
Өкінішке орай автор Т. Рысқұловтың бұл елдің партия және үкімет
орындарының қызметін жолға қоюға байланысты бір жылға жуық мерзім ішінде
атқарған қыруар қызметіне нақтылай тоқтамаған. Мұның негізгі себебі 70
жылдай уақыт бұрын Т. Рысқұловтың қолымен жазылған бұрынғы Кеңес Одағының
Коммунистік партиясының Орталық Комитетінің жанындағы марксизм-ленинизм
институтының Орталық партия мұрағатында сақтаулы тұрған құжаттарды іздеп
тауып пайдалана алмағандығында деп ойлаймыз. Автор бұл еңбегінде Т.
Рысқұловтың Монғолияның Конституциясының жобасын жасауға, елдің жаңа ат
беруге қатысқаны туралы монғол жазушысының тарихи романына сілтеме жасау
арқылы баяндаған [17].
Кеңестер Одағы ыдырап, еліміз тәуелсіздік алуы бұрындары ашып айтуға
тиым салған мәселелерді қайтадан көтеріп, ақиқат тұрғысынан зерделеуге
мүмкіндік туды. Ғалым В.М. Устинов Т. Рысқұловтың саяси-қызметіне қайтадан
тоқталып, бұрындары зерттеу нысаны болмаған 20-30 жылдардағы ұжымдастыру,
ашаршылық кезіндегі қызметіне және оның қуғындалып, үкімет тарапынан “халық
жауы” ретінде атылу үдерісін қысқаша болса да айқындап көрсетуге тырысады
[18]. Алайда бұл еңбегінде де оның Коминтерндегі мен өкіл ретінде
Монғолиядағы қызметі бұрындары жарық көрген зерттеу жұмыстарын ғана
қайталаумен шектелді. Т. Рысқұловтың Коминтернге атқарған қызметі туралы
жоғарыда аталған еңбегінің VІ тарауында оның Коминтерннің орталық
аппаратында және Коминтерннің тапсырмасы бойынша істеген істеріне
тоқталмай, Коминтерн қайраткерлері, олармен Т. Рысқұловтың өз ара байланысы
туралы мәселеге көбірек көңіл бөлген. Автор бұл тарауда Т. Рысқұловтың
Монғолияның Конституциясының жобасын жасауға, елдің астанасына жаңа ат
беруге қатысқаны туралы монғол жазушысының тарихи романына сілтеме жасау
арқылы баяндаған.
Т. Рысқұловтың Монғолияда істеген қызметін нақты деректерге сүйеніп,
объективтік тұрғыдан бағалаудың орнына В.М. Устинов Т. Рысқұловтың өз
қызметінде марксистік-лениндік тұжырымдарды басшылыққа алған, Монғолия мен
Кеңес Одағының достығы, Кеңес Одағының Монғолияға көмегі, Монғолияда
жиырмасыншы жылдары жүзеге асырылған демократиялық өзгерістер т.б. туралы
Т. Рысқұловтың қызметіне тікелей байланыссыз жалпылама мәселелерге көп
көңіл бөлген.
90-шы жылдары Т. Рысқұловтың 20-30 жылдардағы саяси қызметі мен оның
ғылыми еңбектерін талдаған және тарих саласындағы маңыздылығын айқындаған
бірнеше ғылыми мақалалар жарияланды [19].
Тұрартану саласына үлес қосқан ғалым ретінде Ордалы Қоңыратбаевтың
еңбектерін атар едік. Тарихшы ғалым Т. Рысқұловтың өмір жолдарына арнап
бірнеше ғылыми мақалалар мен монографиялық еңбегін жариялады [20].
О. Қоңыратбаев монографиялық еңбегін қайраткердің 100 жылдық мерей
тойына тарту етті. Бұл еңбегі Т. Рысқұловтың өмірі мен қызметінің Түркістан
кезеңіне арналған, яғни оның 1916-1924 жылдар аралығындағы Түркістан
Республикасы халықтарының тәуелсіздігі үшін шовинистік саясатқа қарсы
жүргізген күресі барысына, өлкенің экономикасы мен мәдениетін дамытуға
және халықтың тұрмыс-күйін жақсартуға байланысты атқарған қызметіне мұрағат
құжаттарына сүйене отырып талдау жасаған. О. Қоңыратбаевтың бұл еңбегінің
бір жетістігі Түркістан Республикасымен халықтың өмірінде болып өткен,
болып жатқан оқиғалар туралы мәлімет беріп қана қоймай, оларға терең ғылыми
талдау жасағандығында.
Автор бұл еңбегін жазғанда Т. Рысқұловтың атқарған еңбегіне Кеңес
дәуірінде марксистік-лениндік идеология, таптық, партиялық принциптер
негізінде берілген бағалардың жетегіне еріп кетпей, тарихи зерттеудің
объективтік шындық принципін берік ұстанған. О. Қоңыратбаевтың бұл еңбегі
өзі зерттеп отырған қайраткерді орынсыз мадақтау, сылдыр-сылаң ойлардан,
сөйлемдерден аулақ жазылған. Бұл еңбек тек мұрағат құжаттарына ғана сүйеніп
жазылғаны, бұл құжаттардың әрбіреуіне терең үңіліп тұжырым жасағаны Т.
Рысқұлов туралы жазылған еңбектерден оны ерекшелендіріп тұр. Осының
нәтижесінде бұл еңбек ғылыми қауымның көңілінен шыққаны белгілі.
1997 жылы О. Қоңыратбаев Т. Рысқұловтың Қазан төңкерісінен 1924 жылға
дейінгі қоғамдық-саяси өмірін қамтыған кандидаттық диссертация қорғады
[21].
Т. Рысқұловтың 100 жылдық мерейтойына байланысты мерзімді
баспасөздерде бірсыпыра ғылыми-публицистік мақалалар жарық көрді [22].
Мәселен, Т. Рысқұловтың жиырмасыншы жылдары Коминтерннің өкілдігіне
тағайындалып, Монғолияда қызмет атқарған уақыты турасында М. Әбілтайұлы мен
Н. Әбілдаевтың кітабы басылып шықты. Аталмыш авторлар кезінде Тұрар
Рысқұловтың қолынан шыққан, көп уақыт ғалымдардың назарынан тыс қалып
келген тарихи құжаттарды пайдаланып, оның партиялық, мемлекеттік қызметіне
талдау жасап, Т. Рысқұловтың көзқарасы, теориялық пайымдаулары туралы соны
тұжырымдар жасаған.
Т. Рысқұловтың Коминтерннің уәкілі ретінде Монғолияда қызмет істеген
тоғыз ай ішінде қыруар жұмыс атқарғандығын Монғол Халық Республикасының
мұрағат құжаттарына сүйене талдап көрсетуге тырысады [23].
90-шы жылдардың соңына қарай Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және
этнология институтының ұжымы мен Президент мұрағатының қызметкерлері
бірлесе отырып Тұрар Рысқұловтың бұрындары жарық көрмеген ғылыми еңбектерін
(мақалалары, баяндамалары, тезистері, сөйлеген сөздері т.б.) мен мұрағат
құжаттарын топтастырып 3 томдық шығармалар жинағын шығарды [24]. Бұл
жинақтың 1-ші томына профессорлар К. Нұрпейіс пен В.К. Григорьев Тұрар
Рысқұловтың өмір жолдары мен оның Әулиеата уезіндегі жастар арасында
“Революциялық одақ” құрудағы мақсатын, сондай-ақ, 1917-1938 жылдар
аралығындағы мемлекеттік қызметіне қысқаша тоқталып өтеді. Аталмыш авторлар
Т. Рысқұловтың 1924 жылдардағы Коминтеріндегі және Монғолиядағы қызметіне
тоқтала отырып, оның Монғол Халық Республикасын құрудағы еңбегін жоғары
бағаласа, ал 2-ші томға оның Жетісу мәселесіне, 1916 жылғы Орта Азиядағы
көтеріліс барысына, ұлт мәселесін айқындауға арналған ғылыми еңбектері
кірген [25]. Жалпы, бұл үштомдық шығармалар жинағынан Т. Рысқұловтың
қоғамдық-саяси қызметіне қатысты құжаттық материалдарды пайдалануға болады.

Т. Рысқұловтың қолынан шыққан орыс тілінде жазылған бұл құжаттар
марксизм-ленинизм институтының Орталық Партия мұрағатында (қазіргі
Қазақстан Республикасы Президентінің мұрағаты – А.Т.) Коминтерн құжаттары
деген қорда сақталып, көп жыл бойы жасырын ұсталды. Зерттеушілердің
назарынан тыс қалып келген бұл құжаттарды 2004 жылы Қ.А. Ясауи атындағы
Халықаралық қазақ-түрік университеті “Т. Рысқұлов: архив құжаттары” [26]
деген атпен басып шығарғаны оның Монғолияда істеген қызметін зерттеушілерге
түп дерек ретінде пайдалануына мүмкіндік беріп отыр.
Бұл құжаттардан ХХ ғасырдың бас кезіндегі Монғолияның өмірінде жүзеге
асырылып жатқан саяси, экономикалық-әлеуметтік өзгерістердің мән-мағынасы,
нәтижесі, бұл өзгерістерді жүзеге асыру жолдары, монғол елінің болашағы
туралы авторлардың ой-тұжырымдарын байқауға болады.
Т. Рысқұловтың МХРП Орталық Комитетінің басқармалар жиналысы,
Пленумдарында сөйлеген сөздері, Монғол Халық Рсепубликасының тұңғыш Ұлы
Хұралына қатысып сөйлеген сөздері, әртүрлі комиссиялар құрамына қатысып
атқарған қызметі туралы құжаттар, оның ішінде МХРП-ның екінші бағдарламасы
мен тұңғыш жарғысы, Монғолияның тұңғыш Конституциясының жобасы, өзін
Коминтерн өкілі қызметінен босатуға байланысты жазған түсінік хаты, тағы
басқа құжаттар жинаққа топтастырылды.
Тұрар Рысұловтың қоғамдық-саяси қызметі және тарихи зерттеу еңбектерін
зерттеген Ж.Б. Аширбекова 2004 жылы кандидаттық диссертациясы қорғап,
қайраткердің қоғамдық-саяси қызметі мен шығармашылығын ұштастыра білді
[27].
Тұрар Рысқұловтың ұлт саясатына, ұлт-азаттық қозғалысқа қатысты
көзқарастарын талдауда ғалымдар М.Қ. Қозыбаевтың [28], М.Қ. Қойгелдиевтің
[29], сондай-ақ, Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының
ұжымы шығарған жинақтарға [30] сүйенуімізге болады.
Байқағанымыздай Тұрар Рысқұловтың Коминтерн мен Монғолиядағы қызметін
жан-жақты талдап, ғылыми баға берген арнаулы ғылыми зерттеулер жоқ. Міне,
сондықтан Т. Рысқұловтың жоғарыда аталған қызметтеріне талдау жүргізу және
оны бағалау аса қажетті.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың негізгі
мақсаты – қазақтың көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері Тұрар
Рысқұловтың 1920-1925 жылдары Коминтерннің тапсырмасы негізінде атқарған
теориялық-идеологиялық және практикалық қызметіне, оның өз қолынан шыққан
тарихи құжаттарға сүйене отырып, ғылыми талдау жасап, аталмыш салаға қосқан
қомақты үлесін ашық көрсету болып табылады. Аталмыш негізгі мақсатты жүзеге
асыру үшін біз өз алдымызға төмендегідей нақты міндеттер қойдық:
– ХХ ғ. басында Коминтерн мен КОКП дүниежүзілік социалистік революция
теориясына сәйкес шығыс мәселесіне бет бұрғанын талдау;
– аталмыш қажеттілікке сай шақырылған Шығыс Халықтарының тұңғыш
съезі, оның жұмысына Т. Рысқұловтың белсене қатысуын ашып көрсету;
– Коминтерн саясатындағы бетбұрысқа сай Т. Рысқұлов 1920-1924 жылдары
ұлт және ұлт-азаттық қозғалыстың теориялық және практикалық мәселесіне
ерекше көңіл бөліп, бұл қозғалыстың сипаты, мазмұны, ерекшелігі туралы
бірнеше маңызды тұжырым ұсынғанына тоқталу;
– Т. Рысқұлов 1924-1925 жылдары Коминтерннің өкілі ретінде Монғолияда
істегенде жас Монғол Халық Партиясын ұйымдық және идеологиялық тұрғыдан
нығайтуға, елдің саяси өмірін демократиялық жолға бағыттауға, Монғол Халық
Партиясы мен өкілетінің сыртқы саясатының маңызды мәселелерін шешуге
белсенді қатысып, қомақты үлес қосқандығын айқындау;
– Монғолияда қызмет істей жүріп Т. Рысқұлов феодалдық және
коммунистік солақай саясатшыларға қарсы саяси-идеологиялық ымырасыз күрес
жүргізіп, Монғол Халық Партиясын демократиялық принциптерге сай нығайту, ел
өміріне саяси, экономикалық-әлеуметтік, демократиялық өзгерістерді жүзеге
асыру бағытын берік ұстанғанын дәлелдеу.
Зерттеудің деректік негізі. Бұл диссертациялық жұмысты жазу барысында
Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының, Монғол Халық Республикасы
мұрағаттары қорларының құжаттары мен Қазақстан Ұлттық кітапханасының сирек
кездесетін кітаптар мен қолжазбалар бөлімінде сақталған Тұрар Рысқұловтың
өміріне қатысты ғылыми кітаптар мен оның өз еңбектерін және мерзімді
баспасөз материалдарын кеңінен пайдаландық.
Монғол Халық Революциялық партиясының жанындағы қоғамдық ғылымдар
институтының орталық партия мұрағатында Тұрар Рысқұловтың Монғолияда
істеген кезіне байланысты көптеген тарихи құжаттар сақталып қалған.
Солардың ішінен Т. Рысқұловтың өзінің атқарған қызметіне, Монғолияның
саяси, экономикалық-әлеуметтік хал-ахуалына байланысты Коминтерннің Орталық
Атқару Комитеті мен оның Шығыс бөліміне жазған баяндамалары мен хаттары, Т.
Рысқұловтың қызметіне байланысты Монғол Халық Революциялық Партиясы Орталық
Комитетінің шешімдері мен басқадай құжаттар ғылыми жұмыстың деректемелік
негізі ретінде ерекше орын алады.
1919 жылы құрылған үшінші Коммунистік Интернационал соғысқа, фашизмге
қарсы күреске жұмысшы табын, коммунистік партияларды жұмылдыруға байланысты
жұмыстар атқарғаны белгілі. Сонымен бірге Коммунистік Интернационал, оның
Атқару Комитеті, бөлімдері коммунистік және жұмысшы партияларының ішкі
істеріне қол сұғып, олардың өз елінің ұлттық мүддесіне байланысты
мәселелермен айналысуына мұрша бермей, көбінесе интернационалдық мүдделерге
жұмылдырып отырды. Коминтерннің жүргізген таптық, партиялық, коммунистік
принциптерге негізделген қатал саясатынан көптеген партиялар, олардың
қайраткерлері жапа шекті. Бірыңғай интернационалдық мүдде үшін күресу
коммунистік және жұмысшы партияларының өз халқының алдындағы беделіне
нұқсан келтірді. Коминтерннің қызметіндегі мұндай мысалды Монғол Халық
Революциялық Партиясының тарихынан да табуға болады.
Коминтерннің қызметіндегі жоғарыда аталған жағымсыз жағдай
Коминтерннің құжаттарына мұрагер болған Кеңес Одағының Коммунистік
Партиясының бұл құжаттарды жасыруының негізгі себебі болды.
Бұрынғы Кеңес Одағында демократия мен жариялылықтың өмірге келуі,
Кеңес Одағының Коммунистік Партиясының тарауы Коминтерннің құжаттарымен
зерттеушілердің танысуына мүмкіндік туғызды. Осының нәтижесінде жоғарыда
аталған Т. Рысқұловтың қолынан шыққан құжаттар МХРП-ның Орталық мұрағатына
келіп түсті.
Т. Рысқұловтың Коминтерндегі және Монғолиядағы саяси қызметін зерттеу
барысында Ресейдің Мемелекеттік Әлеуметтік-саяси тарихы мұрағатында
сақталған (РМӘСТМ, орысшасы РГАСПИ – А.Т.) 495 қорынының 32,33,34,39
істеріндегі құжаттар кеңінен пайдаланылып, Т. Рысқұловтың Коминтерн аясында
қызмет атқарған жылдары мен 1924-1925 жылдар аралығындағы Монғолиядағы
іссапары айқындалады.
Диссертациялық жұмысты жазу кезінде Т. Рысқұловтың 20-30 жылдары жарық
көрген ғылыми кітаптарымен қатар “Правда”, “Советская степпь”, “Жизнь
национальностей” сияқты газет-журналдарға жарияланған мақалаларын және
“Монғолия”, “Социалистік Қазақстан”, “Халық кеңесі”, “Жас алаш”, “Егемен
Қазақстан”, “Заман-Қазақстан”, “Қазақ тарихы”, “Мәдениет және тұрмыс”,
“Жалын”, “Жұлдыз”, “Ақиқат” сияқты мерзімді басылымдарға жарияланған
ғалымдар мен Т. Рысқұловтың өмір жолдарын зерттеуші жазушылардың мақалалары
пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Бұл диссертациялық жұмыстың басты
жаңалығы Тұрар Рысқұловтың ұлт және ұлт-азаттық қозғалысқа қатысты
көзқарасының маңыздылығы мен Коминтеріндегі және 1924-1925 жылдары
Коминтерннің өкілі ретінде Монғолиядағы қызметін біртұтас көлемде қарастыру
болап табылады.
Т. Рысқұловтың қолынан шыққан тарихи құжаттарды ғылыми айналымға
тұңғыш рет енгізу арқылы оның ұлт және ұлт-азаттық қозғалыстың теориялық
және практикалық мәселелері туралы көтерген идеяларын зерттеп, бұл
идеяларды Монғолияда істеген кезде практикада қолдану нәтижесінде ел
өмірінде саяси, экономикалық және әлеуметтік, демократиялық өзгерістерді
жүзеге асыруға қосқан қомақты үлесіне жан-жақты талдау жасалады. Сондай-ақ,
ғылыми жұртшылыққа ұсынылып отырған диссертациялық жұмыстың нақтылай
мынадай ғылыми жаңалықтарын көрсетуге болады:
– тұңғыш рет айналымға түспеген мұрағат құжаттары негізінде Тұрар
Рысқұловтың Коминтеріндегі қызметі ғылыми тұрғыда жан-жақты талданды;
– Т. Рысқұловтың ұлт саясатына және ұлт-азаттық қозғалысқа қатысты
ұстанған көзқарасының маңыздылығы ашып көрсетіліп, оған баға берілді;
– Коминтерн жолдамасымен Монғолиядағы дипломатиялық және осы елдің
сыртқы саясатына қатысты жүргізген қайраткерлігі айқындалды;
– Т. Рысқұловтың Монғол Халық Партиясын ұйымдық және идеологиялық
тұрғыдан нығайту саласындағы қызметі сараланды;
– Т. Рысқұловтың Монғол жастары одағының қызметінің жандануына қосқан
үлесі айқындалды;

– Т. Рысқұловтың Монғолияның тұңғыш конституциясын жасаудағы еңбегіне
нақтылай баға берілді;

– Т. Рысқұловтың Монғолияның Ұлы Хұралын құрудағы және саяси және
қоғамдық өмірін демократиялаудағы қомақы үлесі мұрағат деректерімен
талдауға алынды.

Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Зерттеу жұмысын талдауда біз
соңғы жылдары Отандық тарих ғылымында болып жатқан жаңалықтар мен түбегейлі
өзгерістерді негізге алдық.
Жұмыстың методологиялық және теориялық негізін тарихилық, жүйелік,
салыстырмалық, талдау, жинақтау және қорыту әдістері арқылы бердік. Сонымен
бірге тарихи ұстанымдар мен концептуальдық ережелер, танымдық теория
негіздері алынды.
Тарихи оқиғаларға баға бергенде, бұрындары басшылыққа алынып келген
партиялық, таптық принциптерден бас тартып, сол принциптер негізінде біз
таңдап алған тақырыпқа байланысты жасалып келген тұжырымдарға сын көзбен
қарап, тарихи және объективтік принциптерді негізге ала отырып зерттеу
жұмысын жүргіздік.
Зерттеу жұмысының қолданбалы маңызы. Жұмыс Тұрар Рысқұловтың
Коминтерндегі және өкіл ретіндегі Монғолиядағы қызметі мысалында
болғандықтан оның саяси-қоғамдық қызметіне байланысты тарихнаманың қатарын
толықтыра түседі. Диссертациялық жұмыстың нәтижелері мен тұжырымдарын қазақ
ұлттық интеллигенциясының тарихына қатысты жазылатын еңбектерде, жоғарғы
оқу орындарында лекция курстары мен арнаулы семинар сабақтарында
пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертация жұмысының негізгі
тұжырымдары үш халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалды.
Зерттеу тақырыбының мазмұнына сәйкес жазылған ізденушінің мақалалары Білім
және Ғылым саласындағы қадағалау және аттестаттау комитетінің тізіміне
енгізілген журналдарда жарық көріп, көпшілік назарына ұсынылды.
Жұмыс Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің
“Қазақстан тарихы” кафедрасында дайындалып, Абай атындағы Қазақ ұлттық
педагогикалық университетінің Отан тарихы кафедрасында талқылауға түсіп,
қорғауға ұсынылды.
Диссертацияның құрылымы. Жұмыс қысқарған сөздер түсініктемелерінен,
кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер мен
деректер тізімінен тұрады.

1 Т. РЫСҚҰЛОВ ЖӘНЕ ҰЛТ, ҰЛТ-АЗАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫС МӘСЕЛЕЛЕРІ

1.1 Коминтерн және КОКП саясатындағы бетбұрыс

Бұрын дүниежүзі халықтарының алдына капиталимзнен коммунизмге өтетін
жаңа дәуірдің есігін ашқан ұлы Қазан социалистік революциясы деп
марапатталып келген 1917 жылы қазан айында Ресейде болған төңкеріс
коммунистерге социалистік революцияны өрістетіп, дүниежүзілік социалистік
революция теориясы дүниеге келді. Коммунистердің көсемі В.И. Ленин
Коминтерннің І конгресін ашып сөйлеген сөзінде (1919 ж. 2 наурыз): “Пусть
буржуазия еще свирепствует, пусть она еще убивает тысячи рабочих, победа
всемирной коммунистической революции обеспечена”, – деп айтқан еді [31.с.
490].
Қазан төңкерісінен соң, бір жағынан, бұл төңкерістің үлгісі және
әсері, екінші жағынан ХХ ғасырдың басында жекелеген капиталистік елдерде
саяси, әлеуметтік-экономикалық ахуалдың шиеленісуіне байланысты жұмысшы
қозғалысы өрістеп, кейбір елдерде жұмысшы табының үкімет басына келуі
(Германия, Венгрия т.б.) дүниежүзілік социалистік революция идеясының
өміршеңдігін дәлделдеді, бұл идеяны Батыс Европа пролетарлары жүзеге
асырады деген ұғым қалыптасуға әкеп соқты. Дегенмен бұл үміт ақталмады.
Социалистік революция Европа елдерінде өріс алмады, жекелеген елдерде
жеңген пролетариат диктатурасы жеңіліске ұшырады.
Осындай жағдайда коммунистер, олардың орталық штабы деп саналған
Коммунистік Интернационал, Кеңес Одағының Коммунистік Партиясы өздерінің
стратегиясы мен тактикасын өзгертуге мәжбүр болды. Коммунистер үшін ендігі
жерде дүниежүзілік социалистік революцияны жеңіске жеткізуге Батыс Европа
жұмысшы табын ғана жұмылдырып қоймай, Шығысқа да көңіл бөлу қажет болды.
Екіншіден, Қазан төңкерісінен соң Шығыс елдерінде ұлт-азаттық қозғалыс
жаңа сатыға көтерілді. Үндістанда империализмге қарсы бүкіл халықты
қамтыған күрес өріс алды. 1918 жылы Жапонияда “күріш ереуілі” атты оқиға
болды. 1919 жылы Египетте империализмге қарсы ереуіл бұрқ етті. Сирия,
Ливия халқы француздардың отаршылдығына қарсы күресті. Иранда империализмге
қарсы күрес басталды. 1919 жылы Қытайда тарихта “4 мамыр қозғалысы” деп
аталатын империализмге қарсы күрес жүргізілді. 1919 жылы Кореяда Жапонияға
қарсы күрес басталды. 1920 жылы Түркияда буржуазиялық-демократиялық
реолюция жеңіске жетті. 1921 жылы Монғолияда халық-демократиялық
революциясы жеңіске жетті.
Шығыс елдерінде коммунистік және революциялық-демократиялық партиялар
дүниеге келді. 1921 жылы Қытайда Коммунистік партия, Монғолияда халық
партиясы, 1920 жылы Үндістан мен Вьетнамда марксистік үйірмелер, Түркия мен
Иранда коммунистік партиялар құрылды. Сөйтіп, Шығыс халқы империализмге
қарсы, оның отаршылдық саясатына қарсы ұлт-азаттық қозғалысқа белсене
қатыса бастады.
Ұлт-азаттық қозғалыстың өрлеуі Коминтерн, КОКП-ның алдына жаңа
міндеттер қойды. Бұл ұйымдар үшін ұлт-азаттық қозғалыста ұстанатын
стратегиясы мен тактикасын жетілдіре түсу қажеттігі туды.
Үшіншіден, коммунистердің Шығыс елдеріне көңіл бөлуін дүниежүзінің,
соның ішінде Кеңестік Ресейдің ұлттық-әлеуметтік ерекшелігі талап етті. ХХ
ғасырдың басында әлем халықтарының тең жартысынан көпшілігі мекендеген
Азия, Африка құрлығындағы елдердің көпшілігінде қауымдық, феодалдық
қатынастар үстем болды. Мұндай жағдай Кеңестік Ресейге де тән еді.
Экономика саласында арта қалған елдерді дүниежүзілік социалистік
революция шеңберіне қамту, революция жеңген соң олардың әлеуметтік
прогреске жету жолын айқындау үшін Қазан төңкерісінің нәтижесінде социализм
жолына түскен Шығыс елдерінің тәжірибесінің маңызы зор болады деп
есептеледі. Капитализмге дейінгі қатынастар үстем болған елдер Кеңес
үкіметінің көмегімен капитализмді аттап өтіп, коммунистік формацияға өту
мүмкіндігі туралы марксистік-лениндік теорияның өміршеңдігін іс жүзінде
дәлелдеу осы елдердің үлесіне тиеді деп саналады. Бұл елдер коммунистер мен
Коминтерн үшін аталған теорияның практикалық тәжірибе лабораториясы рөлін
атқаруға тиіс болды. Жоғарыда айтылған жағдайлар Коминтерннің Шығыс
мәселесіне ерекше көңіл бөлуін талап етті де, оның Шығыс саясатындағы жаңа
бағытты теориялық және практикалық тұрғыдан айқындау қажет болды.
ІІІ Коммунистік Интернационал 1919 жылы наурыз айында шақырылған
тұңғыш конгрестің шешімі бойынша құрылғаны белгілі. В.И. Лениннің жақын
жақтастарының бірі болған Григорий Евсеевич Зиновьев Коминтерннің Атқару
Комитетінің (КАК, орысшасы ИККИ –А.Т.) төрағалығына сайланады. Коминтерннің
Атқару Комитетінде Насихат Кеңесі, Ортаазиялық бюро, Қиыршығыс,
Батысеуропалық және Ортаеуропалық хатшылықтар сияқты қосалқы органдары
болды [18, с.250].
Коминтерннің конгрестері, Атқару Комитетінің пленумдары, Атқару
Комитеті, оның Шығыс бөлімі Шығыс мәселесіне, халықтардың ұлт-азаттық
қозғалысы мәселесіне үнемі көңіл бөліп отырды.
Коминтерн өз іс-әрекетінің бастапқы кезеңінде ұлт-азаттық қозғалыстың
рөлі жөніндегі ескі көзқарастан арыла алмады. Мұны Коммунистік
Интренационалдың І конгресінің шешімдерінен көруге болады. Коминтерн ұлт-
азаттық қозғалысты Европа пролетариатының интернационалдық мүддесі
тұрғысынан бағалады. Конгресс қабылдаған манифесте Европадағы пролетариат
революциясы Азия, Африка құлдары үшін азаттық сағатын соғады. Европадағы
пролетарлар революциясының жеңісі отар халықтарын азаттыққа қол жеткізіп,
олардың тәуелсіз өмір сүруінің негізгі шарты болады деп көрсеткен. Сондай-
ақ манифесте, ұлттық-отарлық мәселені коммунистер пролетариаттың тап
күресінің интернационалдық мүддесімен тығыз байланыстыра отырып шешу қажет.
Ұлт-азаттық қозғалыс реовлюциялық пролетарлардың қуатты одақтасы бола алады
деп Коминтерн есептейді делінген [32,с. 83].
Пролетариат революциясы мен ұлт-азаттық қозғалыстың ара қатынасы,
дүниежүзілік социалистік революцияда ұлт-азаттық қозғалыстың алатын орны
туралы І конгрестің жасаған тұжырымдарынан Коминтерн бір кез Европадағы
жұмысшылар қозғалысының рөлін асыра бағалап, ұлт-азаттық қозғалыс мәселесін
оған бағынышты ретте қойғаны көрініп тұр. Жоғарыда атап өткен дүние
жүзіндегі реовлюциялық қозғалыстың жаңа жағдайына байланысты Коминтерн
өзінің осындай сыңаржақ тұжырымдарынан бас тартуға мәжбүр болды.
1920 жылы шақырылған Коминтерннің ІІ конгресі жаңа жағдайда
Коминтерннің саясаты помещиктер мен буржуазияны құлату мақсатымен біріккен
революциялық күрес жүргізу үшін барлық ұлттар мен елдердің пролетарлары мен
еңбекші бұқарасын жақындастыруға бағытталуға тиіс деп есептеді [32, с.117].

Ұлт-азаттық қозғалыс мәселесіндегі Коминтерн саясатының жаңа бағытына
байланысты Коминтерн ұлт-азаттық қозғалыста ұлт буржуазиясының атқаратын
рөлін басқаша бағалады. 1919 жылы шақырылған социал-демократ
қайраткерлерінің Берн конференциясынан К. Каутскийдің ұсыныс бойынша
қабылдаған шешімдегі отар елдерде ұлттық буржуазия прогрессивтік рөл
атқарады деген тұжырымды Коминтерннің І конгресі буржуазияның колониялық
саясатының ағымымен малтығандық деп қорытындыласа, ІІ конгресс бұл мәселеге
мүлдем басқаша қарады.
ІІ конгрестің қаулысында буржуазиялық ұлтшылдықтың шеңберінің
тарлығын, ымырға икемдігін ескеріп, коммунистердің бұл таптың осындай
жағымсыз жақтарымен күресуі, артта қалған елдердегі империализмге қарсы
буржуазиялық ұлтшылдыққа қолдау көрсетуі, буржуазиялық-демократиялық ұлт-
азаттық қозғалысты (ең әуелі шаруалар қозғалысын) әлем пролетариатының
одақтасы деп тануы қажет делінген. Осыған байланысты конгресс “Буржуазиялық
демократиялық” деген атауды “ұлттық революциялық” деген атаумен алмастыру
қажет деп есептеді. Конгресс коммунистер мен ұлттық-реовлюциялық азаттық
күрестің одағы туралы идея көтерді.
Конгресс арта қалған елдердегі ұлттық революциялық қозғалыстарды
коммунистік өңмен бояуға үзілді-кесілді күрес жариялады.
Коминтерннің ІІ конгресі В.И. Лениннің конгреске арнап жазған “Ұлт
және отар мәселесі жөніндегі тезистердің бастапқы нұсқасы” атты
баяндамасында көтерген капитализмнен тыс даму жолы туралы идеясына ерекше
көңіл бөлді [32, с.127,133].
Қазан төңкерісі жеңген кезде Ресей мемлекетінің шет шекарасын
мекендеген көптеген бұрынғы отар ұлттар мен қоныстардың біразында алғашқы
қауымдық, біразында феодалдық қатынастар үстем болған еді. Ресей қазан
төңкерісінің нәтижесінде социализм жолына түскендіктен бұл халықтарды да
осы жолға тарту қажет болды. Экономикалық тұрғыдан артта қалған бұл
өлкелерде бірден социалистік өзгерістер жасайтын материалдық және моральдық
дайындықтар қалыптаспаған-ды. Бұл қайшылықтан шығудың жолын В.И. Ленин
тапқандай болды. Ол Коминтерннің ІІ конгресінде жасаған баяндамасында артта
қалған елдер кеңестер үкіметінің көмегіне сүйеніп капиталистік
қатынастардан аттап өтіп социализмге, қажетті сатылар арқылы коммунизмге
бара алады деген тезис ұсынды [32, с.10,246].
Конгресс В.И. Лениннің бұл идеясын қолдап, оны ұлт-азаттық қозғалыс
саласында Коминтерннің ұстанатын басты бағыты деп есептеді. Сөйтіп,
капитализмнен тыс даму жолы туралы теория дүниеге келді де мұны осы жолмен
дамуға тиіс елдердегі коммунистік және революциялық-демократиялық партиялар
басшылыққа алды.
Капитализмнен тыс даму жолы туралы теория, оның жекелеген практикалық
мәселелері Коминтерннің келесі конгрестерінің, Коминтерннің Атқару
Комитетінің пленумдарының күн тәртібінен түскен жоқ.
Коминтерннің VІ конгресі бұл мәселеге айрықша көңіл бөлді.
Коминтреннің құжаттарында капитализмнен тыс даму жолының шарттары туралы
мәселені төмендегідей тұжырымдайды:
Капитализмнен тыс жолмен дамып, социализмге өту үшін артта қалған
елдер: а) Кеңестер елінің көмегіне сүйену; б) бұл мүмкіндікті жүзеге
асыратын революциялық партия құру; в) халықаралық пролетариатпен байланыс
жасау.
Коммунистік идеология үстем болған елдерде бұл теория В.И. Лениннің,
Коминтерннің марксистік-лениндік теорияға қосқан көлемді үлесі деп
марапатталып келді. Қазір белгілі болып отырғандай бұл теория практикалық
нәтиже бермеді.
1921 жылы шақырылған Коминтреннің ІІІ конгресі ұлт-азаттық қозғалыс
туралы мәселені өз назарынан тыс қалдырған жоқ. Конгресс қабылдаған
шешімде: “Үндістан және басқадай отар елдердегі халықтық революциялық
қозғалыстар ескі және жаңа әлемнің капиталистік елдеріндегі пролетарлардың
көтерілісі сияқты еңбекшілердің дүниежүзілік революциясының ажырамас бөлігі
болып табылады” деп белгіленген-ді [32, с.167].
Коминтерннің ІV конгресі (1922 ж.) коммунистік интернационалдың ұлттық-
отарлық мәселеде ұстанатын тактикасына ерекше көңіл бөлді. Конгресс отар
елдерде империализмге қарсы ұлт-азаттық қозғалыстың айрықша өріс алып
отырғанын айта келе, бұл қозғалыстарға басшылық жасайтын коммунистік
партиялар құрудың қажеттігіне тоқтады [32,с.173].
Коммунистік интернационалдың бұл шешіміне екі жақты қарауға болады.
Өнеркәсіп дамыған, жұмысшы қозғалысы өрістеген елдерде империализмге қарсы
ұлт-азаттық қозғалыстың басында коммунистік партиялардың болуы сол кездің
жағдайында бірден-бір дұрыс еді. Ал жұмысшы қозғалысы өріс ала қоймаған
аграрлы елдерде Коминтерннің бұл бағыты сәйкесе бермейтін. Мұндай елдерде
ұлт-азаттық қозғалысқа революциялық-демократиялық партиялардың басшылық
етуі әбден мүмкін. Коминтерннің бағытын басшылыққа алған ұлт-азаттық
қозғалыстың кейбір қайраткерлері әлеуметтік базасы түзілмеген елдерде
коммунистік партия құру немесе революциялық-демократиялық партияларды
коммунистік партияға айналдыруға әрекет жасады. Мұндай әрекеттер ұлт-
азаттық қозғалыс үшін нәтижеге жеткізе бермеді. Коминтерннің ІV конгресі
ұлт-азаттық қозғалысты табысқа жеткізудің негізгі жолы ретінде капиталистік
елдердегі жұмысшы қозғалысы мен отар елдердегі ұлт-азаттық қозғалыстың
арасына империализмге қарсы біріккен майдан орнату идеясын көтерді [32,
с.203].
Коммунистік Интернационалдың V конгресінде (1924 ж.) Ресейдің
коммунистік большевиктік партиясының атынан ұлттық және отар мәселесі
бойынша Д.З. Мануильский баяндама жасады. Ол өз баяндамасында Коминтерннің
ІІ конгресінен кейін болып өткен оқиғалар ұлт-азаттық қозғалыс мәселесі
бойынша Коминтерннің ұстанған негізгі бағытының дұрыс екенін дәлелдеді деп
атап көрсетті. Мануильский баяндамасында кейбір елдерде коммунистердің ұсақ
буржуазиямен, оның партиясымен одақтасқандығы ұлт-азаттық қозғалыс үшін
қауіпті деп есептеді [32,с.297].
Баяндамашының бұл тұжырымы конгрестің шешімінде де көрініс тапты. Ұлт-
азаттық қозғалыстың негізгі қозғаушы күші ұсақ буржуазия болатынын
ескерсек, коммунистердің олармен одақтасуының қауіптілігі туралы тұжырымы
артта қалған елдердегі халықтың көпшілігін құрайтын ұсақ буржуазияның
империализмге қарсы мүмкіндігін жете бағаламау болып табылады. Коминтерннің
V конгресі ұлт-азаттық және Шығыс мәселесі бойынша кең көлемді қаулы
қабылдады. Қаулыда Коминтерн империализмге қарсы күрестің барлық формаларын
қолдайды деп мәлімдеді.
Сондай-ақ қаулыда жекелеген елдерде (мәселен Үндістан) ұлт-азаттық
қозғалыстың құлдырауын атап көрсетті. Ұлт-азаттық қозғалыста коммунистердің
ұстанатын негізгі бағыты империализм мен оның негізгі одақтасы жергілікті
феодалдарға, бюрократия және милитаризмге қарсы күреске жұмысшы табы,
шаруалар, буржуазия мен интеллегенцияның революциялық элементтерін қамтыған
империализмге қарсы біртұтас майдан орнату, отар елдердің ұлттық
тәуелсіздігі үшін күресу, жұмысшыларды өзінің жекелеген таптық мүддесі
рухында тәрбиелеу, ұлттық-революциялық күштермен бірлесе отырып,
коммунистік партиялардың ішіндегі ұлтшылдықпен күресу болып табылады деп
есептеді.
Ұлт-азаттық қозғалыстағы коммунистердің міндетін айқындаған бұл
шешімдердің бірлі-жарымының ұлт-азаттық қозғалыс үшін ауыр зардабы
болғандығын атап өту қажет. Қаулының соңғы бөлігіндегі коммунистік
партияның ішіндегі ұлтшылдар деп өз заманында ұлтының мүддесі үшін күрескен
зиялыларды айтып отырғаны белгілі. Мұндай зиялылар ұлтшылдар деп атанып
қудаланғанын, зардап шеккенін көп елдің тарихынан көруге болады. Мұндай
зұлматта жекелеген коммунистік партиялармен бірге Коминтернннің, оның V
конгресінің аталмыш шешімінің де үлесі болғаны сөзсіз.
Біз ғылыми жұмыстың хронологиялық шеңберіне байланысты Коммунистік
Интернационалдың 1919-1924 жылдарда ұлт-азаттық қозғалыста ұстанған
саясатына тоқталып өттік. Аталған уақытта Коминтерн ұлт-азаттық қозғалыс
мәселесі бойынша артта қалған елдердегі коммунистік партиялардың таптық
және ұлттық мақсатының ара-қатынасы, империализмге қарсы біртұтас ұлттық
майдан тактикасы, аграрлық және шаруалар мәселесі, ұлт-азаттық қозғалыстың
қозғаушы күші және пролетариаттың басшылығы, ұлт-азаттық қозғалыстың
социализмге өту жолы және т.б. мәселелерге айрықша көңіл бөліп отырды.
Халықаралық жұмысшы және ұлт-азаттық қозғалысты бір орталықтан
басқарып, ширек ғасыр өмір сүрген Коммунистік Интернационалдың іс-
әрекетіне, әсіресе біз сөз етіп отырған ұлт-азаттық қозғалыс саласында
қандай рөл атқарғандығына бүгінгі таңда, демократия, жариялылық белең алған
заманда объективтік, тарихи шындық тұрғысынан қалай баға беру керек? Бір
кезде дүниежүзілік аренада үлкен беделге ие болған халықаралық ұйымның
барлық іс-әрекетіне жан-жақты баға беру ауыр жүк. Біз өз тақырыбымызға
байланысты ғана Коминтерн іс-әрекетінің жекелеген күнгей, көлеңке жақтарына
көз жүгіртейік.
Коминтрен өз іс-әрекетінің бастапқы кезеңінде ұлт-азаттық қозғалыстың
жекелеген мәселелерінде дұрыс саясат ұстанып, бұл қозғалыстың өрістеуіне
әсер еткені белгілі. Ұлт-азаттық қозғалыстың ең басты мақсаты ретінде
Коминтерн көтерген отаршылдыққа қарсы күрес өз нәтижесін берді.
Империализмге қарсы біртұтас ұлттық майдан идеясы ұлт-азаттық қозғалыстың
өрістеуіне әсер етті.
Сонымен қатар, Коминтерннің ұлт-азаттық қозғалыста ұстанған
саясатында, іс-әрекетінде жекелеген қателіктер де болды, бұл қателіктер ұлт-
азаттық қозғалыстың барысында зардабын тигізбей қоймады.
Коммунистік, революциялық, демократиялық партияларды ұйымдық және
идеологиялық тұрғыдан нығайту күресін жүзеге асырғанда Коминтерн, оның
орталық аппараты біраз бұрмалаушылық әрекетке жол берді.
Коминтерн артта қалған елдердегі саяси партияларды Ресей Коммунистік
партиясының үлгісімен құру бағытын ұстанды. Коминтерннің бұл бағыты тарихта
“большевиктендіру саясаты” деп аталды. Жекелеген елдердің саяси,
экономикалық және әлеуметтік ерекшеліктерін еске алмай, барлық партияларды,
мейлі ол коммунистік болсын, я болмаса революциялық-демократиялық болсын,
бір үлгімен, большевиктердің үлгісімен құру, нығайту деген сөз іс жүзінде
большевиктер партиясының іс-әрекетінің үлгісін, әдісін ешбір талғамсыз
қолдану, көшіру болып отырды. Мұндай әрекет жекелеген партиялардың өз іс-
әрекетінде қателіктер жасауына әкеп соқты.
Коминтерн жекелеген елдер, олардың партиялары жөнінде көптеген
қаулылар қабылдады. Бұл қаулылар сол партиялар үшін міндетті түрде
орындалуға тиіс еді. Көпшілік жағдайда мұндай қаулылар жекелеген елдерде,
партияларда зардабы мол қателіктер мен бұрмалаушылықтардың пайда болуына
себепші болып отырды. Коминтерннің қабылдаған қарарларының жергілікті
жағдайда сәйкеспейтіндігін дәлелдемекші болған қайраткерлер қудаланды,
оңшыл уклоншы, ұлтшыл деген атақ алды.
Коминтерннің ұстаған саяси бағыты, практикалық іс-әрекеті таптық,
интернационалдық қағидаларға сүйенді. Экономикалық және әлеуметтік
өзгерістер ұлт мүддесі тұрғысынан жүргізілуге тиіс еді. Ал Коминтерн мұндай
өзгерістердің таптық, интернационалдық мүддеге сай жүргізілуін талап етті.
Коминтерннің саясаты мен іс-әрекеттеріндегі мұндай жағдайлар
жергілікті ұлт өкілдерінің ұлт мүддесін қорғау үшін күресуіне әкеп соқты да
олар ұлтшыл болып шыға келді.
Коминтерн өзінің Шығыс саясатында ұлт-азаттық қозғалыстың қорғаушы
күші шаруалар ұсақ буржуазия екенін мойындағысы келмеді. Коминтерн өз
саясатында ұлт-азаттық қозғалысты жұмысшы табының күшімен жеңіске
жеткізбекші болды. Осы кезде Шығыс елдерінің барлығында бірдей жұмысшы табы
қалыптаспаған еді. Сөйтіп, партиялардың бірдей жұмысшы табы қалыптаспаған-
ды. Партиялардың саясатында ұсақ буржуазияға деген сенімсіздік, одан
қауіптенушілікті туғызды. Ұсақ буржуазияға деген бұл қауіптенушілік ұсақ
буржуазия сағат сайын буржуазияны туғызып отырады деген марксистік-лениндік
теориядан туындаған еді.
Коммунистік интернационал артта қалған елдердің болашағын социализммен
байланыстырған саясатты берік ұстады.
Бұрынғы социалистік деп аталатын елдердің біразы осы жолға түсті.
Артта қалған, отар елдер осы жолға түсер кезде қоғамдық құрылымы тұрғысынан
алғанда феодалдық қоғамның әртүрлі сатысында болғанын еске алсақ, бұл елдер
буржуазиялық-демократиялық революцияның нәтижесінде капитализм жолымен
дамуға тиіс еді. Бұл жол олардың бірден-бір заңды және табиғи жолы еді. Ал
бұл елдер капитализмге соқпай дамып, социализмге өтті деген коммунистік
идеология тұрғысынан жасалған қорытындының қаншалықты нәтиже бергені
баршаға аян.
Коммунистік Интернационалдың Шығыс саясатында осындай шолу жасағандағы
біздің мақсатымыз Коминтернде қызмет атқарған Тұрар Рысқұлов осы саясатты
бағытқа алуға тиіс болғандығын, бұл саясатты жүзеге асырғанда оның өзіндік
пікірі, әдісі болды ма, аталмыш саясатты өзі өмір сүріп отырған әлеуметтік
ортаның ерекшелігіне сәйкестіре алды ма, жоғарыда айтылғандай қате
зардаптарға әкеп соққан саясатты сол қалпында жүргізді ме деген сұрауға
жауап іздеу, соның негізінде Т. Рысқұловтың атқарған іс-әрекетіне баға беру
болып табылады.

1.2 Т. Рысқұлов және ұлт, ұлт-азаттық қозғалыстың теориялық,
практикалық мәселелері

Тұрар Рысқұлов 1920-1922 жылдары Ұлт істері жөніндегі халық
комиссариатында, 1924 жылы аз уақыт Коминтерннің Орталық аппаратында және
оның қарамағындағы жергілікті ұйымдарда жұмыс істеп, Коминтерннің
халықтардың ұлт-азаттық қозғалысы саласындағы саясатын жүзеге асыруға
белсене араласты. Ол Түркістан Республикасында басшылық қызмет істеген
кезде айналысқан ұлт-азаттық қозғалыстың теориясы мен оны жүзеге асыру
жолдары туралы ойларын осы жылдары ары қарай жетілдіре түседі.
Т. Рысқұлов осы кезде Ресейдегі ұлт және ұлт-азаттық қозғалыс
теориясының майталмандары деп есептелген В.И. Ленин, И. Сталинмен бетпе-бет
жүздесіп, ұлт-азаттық қозғалыс жөніндегі өз тұжырымдарын олардың жекелеген
пікірлеріне қарсы қойды.
Тұрар Рысқұловтың ұлт-азаттық қозғалысының теориясы мен практикасына
қосқан үлесін оның жиырмасыншы жылдары Түркістан Республикасында қызмет
істеп жүрген кезінде көтерген түрік тектес халықтардың бірлігі туралы
идеясынсыз толық бағалауға болмады.
Түрік бірлігі идеясының жиырмасыншы жылдары Орта Азия халықтарының
өмірінде аса ірі маңызы болғаны сияқты бұл идеяның маңызы бүгінгі таңда да
зор болып отыр. Екінші жағынан, бұл идеяны Орта Азияның зиялы қауымына,
соның ішінде Т. Рысқұловқа Коммунистік партия мен кеңес үкіметі “ұлтшыл”
деген жала жапқанда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.