Қазақстандағы жас отбасы және оның мәселелері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.Тарау ОТБАСЫ ЖӘНЕ ҚОҒАМ
1.1 Отбасы қоғамның институты ретінде ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қазақ қоғамындағы отбасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.Тарау Қазақстандағы жас отбасының өзекті мәсілелері
2.1 Жас отбасының әлеуметтік мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Некенің мотивтері және ажырасудың себептері ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.Тарау ОТБАСЫ ЖӘНЕ ҚОҒАМ
1.1 Отбасы қоғамның институты ретінде ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қазақ қоғамындағы отбасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.Тарау Қазақстандағы жас отбасының өзекті мәсілелері
2.1 Жас отбасының әлеуметтік мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Некенің мотивтері және ажырасудың себептері ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Қоғамның негізі – отбасы. Отбасынсыз ешбір қоғамды елестету мүмкін емес. Әке мен шеше ол отбасыныңның қос қазығы. Ал, бала оның – келешегі.Адамның жеке басының алғашқы қалыптасуы отбасынан басталады.Оның ер жетіп өсуі, бойындағы алғашқы адамгершілік белгілер отбасында қалыптасады, сондықтан да туған үйдің жылуы – оның көкірегінде көп жылдар бойы сақталып, мәңгі есіңде жүреді.Ақын сөзімен айтқанда: «Отбасы – табиғат сыйлаған кереметтердің бірі », - десек те артық емес.Қазіргі күні отбасын құруға жастарымыз немқұрайлы қарайды. Олар үшін үйлене салып, бір-екі айдан кейін ажырасып кету түкке тұрғысыз. Отбасы болған соң ыдыс-аяқ сылдарламай тұрмайды, бәріне төзу керек. Әрине отау құрғанда алғашқы үш жыл қиынға соғады. Небір қиындықтар да осы жылдары орын алады да көп жастар тіл табыса алмай ажырасып кетіп жатады.
Тақырыптың өзектілігі. Біздің қоғамымызда жастарды отбасылық өмірге дайындайтын арнайы бағдарлама жоқ. Жас отбасыларды мемлекет тарапынан қолдау көрсету шараларының жетіспеуі жастарымызда күйзеліске әкеп соқтырады. 90-шы жылмен салыстырғанда Қазақстанда үйлену мен бала туу үш есеге азайыпты. Осылайша өзі де азайған жас жұбайлардың міндетті түрде жартысы ажырасады. Мұндай жас отбасылардың ажырасуның себептері – ерлі-зайыптылық өмірге дайындықтың жоқтығы, тұрмыстық жағдайға қанағаттанбаушылық, үйлену тойынан кейін тұрғын үйдің болмауы, ерлі-зайыптылардың өзара қарым-қатынасына туыстарының араласуы болып табылады.
Халықаралық саясатта жаңалықтарды жасайтын, жалпы тарихты жетектеп жүргізіп келе жатқан барлық мемлекеттер күмәніміз болмасын халқы көп, көп болған соң да айбарлы, аруақты мемлекеттер. Біз осы тарихтың тұтқасын қалай ұстау керек, сөйтіп халықаралық саясаттағы жаңалықтарды қалай тудыру керек, яғни қалай көп болу керек соны айтамыз. Әлбетте, бәрімізге белгілі, көбею үшін жастар тез үйлену керек, төрт баладан кем болмау керек. Бұлай деу бірінші тым қарапайым, қарабайыр естіледі, екіншіден, жастар мұны өздері де біледі. Біз үйленіп, бала сүю үшін алдымен жастардың қандай құндылықтар мен қасиеттерді жүрекке жинау керектігін ғана айтамыз. Қысқасы жүрек оянбай отбасы институтының құндылығын білу, сезіну мүмкін емес. Өйткені, отбасы құру үшін үлкен, жылы жүрек, өзінің басын күйттеуден гөрі біреудің, яғни әйелінің, баласының жағдайын көп ойлайтын жан жомарттығы керек.
90-шы жылмен салыстырғанда Қазақстанда үйлену мен бала туу үш есеге азайыпты. Осылайша өзі де азайған жас жұбайлардың міндетті түрде жартысы ажырасады. Қазір жалпы халыққа шаққанда үйленгендер саны 50 пайыздай. Бірақ, бұл көрсеткіш те жылдан жылға кеміп барады. Оның үстіне азаматтық неке деген шыққан. Бұл заңды, салауатты отбасын құратын болашақ отбасылардың анасын, немесе күйеуін алдын-ала былғап, құртып,
Қоғамның негізі – отбасы. Отбасынсыз ешбір қоғамды елестету мүмкін емес. Әке мен шеше ол отбасыныңның қос қазығы. Ал, бала оның – келешегі.Адамның жеке басының алғашқы қалыптасуы отбасынан басталады.Оның ер жетіп өсуі, бойындағы алғашқы адамгершілік белгілер отбасында қалыптасады, сондықтан да туған үйдің жылуы – оның көкірегінде көп жылдар бойы сақталып, мәңгі есіңде жүреді.Ақын сөзімен айтқанда: «Отбасы – табиғат сыйлаған кереметтердің бірі », - десек те артық емес.Қазіргі күні отбасын құруға жастарымыз немқұрайлы қарайды. Олар үшін үйлене салып, бір-екі айдан кейін ажырасып кету түкке тұрғысыз. Отбасы болған соң ыдыс-аяқ сылдарламай тұрмайды, бәріне төзу керек. Әрине отау құрғанда алғашқы үш жыл қиынға соғады. Небір қиындықтар да осы жылдары орын алады да көп жастар тіл табыса алмай ажырасып кетіп жатады.
Тақырыптың өзектілігі. Біздің қоғамымызда жастарды отбасылық өмірге дайындайтын арнайы бағдарлама жоқ. Жас отбасыларды мемлекет тарапынан қолдау көрсету шараларының жетіспеуі жастарымызда күйзеліске әкеп соқтырады. 90-шы жылмен салыстырғанда Қазақстанда үйлену мен бала туу үш есеге азайыпты. Осылайша өзі де азайған жас жұбайлардың міндетті түрде жартысы ажырасады. Мұндай жас отбасылардың ажырасуның себептері – ерлі-зайыптылық өмірге дайындықтың жоқтығы, тұрмыстық жағдайға қанағаттанбаушылық, үйлену тойынан кейін тұрғын үйдің болмауы, ерлі-зайыптылардың өзара қарым-қатынасына туыстарының араласуы болып табылады.
Халықаралық саясатта жаңалықтарды жасайтын, жалпы тарихты жетектеп жүргізіп келе жатқан барлық мемлекеттер күмәніміз болмасын халқы көп, көп болған соң да айбарлы, аруақты мемлекеттер. Біз осы тарихтың тұтқасын қалай ұстау керек, сөйтіп халықаралық саясаттағы жаңалықтарды қалай тудыру керек, яғни қалай көп болу керек соны айтамыз. Әлбетте, бәрімізге белгілі, көбею үшін жастар тез үйлену керек, төрт баладан кем болмау керек. Бұлай деу бірінші тым қарапайым, қарабайыр естіледі, екіншіден, жастар мұны өздері де біледі. Біз үйленіп, бала сүю үшін алдымен жастардың қандай құндылықтар мен қасиеттерді жүрекке жинау керектігін ғана айтамыз. Қысқасы жүрек оянбай отбасы институтының құндылығын білу, сезіну мүмкін емес. Өйткені, отбасы құру үшін үлкен, жылы жүрек, өзінің басын күйттеуден гөрі біреудің, яғни әйелінің, баласының жағдайын көп ойлайтын жан жомарттығы керек.
90-шы жылмен салыстырғанда Қазақстанда үйлену мен бала туу үш есеге азайыпты. Осылайша өзі де азайған жас жұбайлардың міндетті түрде жартысы ажырасады. Қазір жалпы халыққа шаққанда үйленгендер саны 50 пайыздай. Бірақ, бұл көрсеткіш те жылдан жылға кеміп барады. Оның үстіне азаматтық неке деген шыққан. Бұл заңды, салауатты отбасын құратын болашақ отбасылардың анасын, немесе күйеуін алдын-ала былғап, құртып,
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Философия және Саясаттану факультеті
Социология кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ
Қазақстандағы жас отбасы және оның мәселелері
Орындаған ___________________________________ Махмутова Г.Л.
4 курс студенті (қолы, күні)
Ғылыми жетекші __________________________________ Жаназарова З.Ж.
Социол.ғ.д., проф. (қолы, күні)
Норма бақылаушы ________________________________ Ильясова И.Б.
Оқытушы (қолы, күні)
Қорғауға жіберілді:
Әлеуметтану кафедрасының
меңгерушісі
социол.ғ.д., проф. _________________________________ Садырова М.С.
(қолы, күні)
АЛМАТЫ
2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
1.Тарау ОТБАСЫ ЖӘНЕ ҚОҒАМ
1.1 Отбасы қоғамның институты
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қазақ қоғамындағы
отбасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
2.Тарау Қазақстандағы жас отбасының өзекті мәсілелері
2.1 Жас отбасының әлеуметтік
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... .
2. Некенің мотивтері және ажырасудың себептері ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Қоғамның негізі – отбасы. Отбасынсыз ешбір қоғамды елестету
мүмкін емес. Әке мен шеше ол отбасыныңның қос қазығы. Ал, бала оның –
келешегі.Адамның жеке басының алғашқы қалыптасуы отбасынан басталады.Оның
ер жетіп өсуі, бойындағы алғашқы адамгершілік белгілер отбасында
қалыптасады, сондықтан да туған үйдің жылуы – оның көкірегінде көп жылдар
бойы сақталып, мәңгі есіңде жүреді.Ақын сөзімен айтқанда: Отбасы – табиғат
сыйлаған кереметтердің бірі , - десек те артық емес.Қазіргі күні отбасын
құруға жастарымыз немқұрайлы қарайды. Олар үшін үйлене салып, бір-екі айдан
кейін ажырасып кету түкке тұрғысыз. Отбасы болған соң ыдыс-аяқ сылдарламай
тұрмайды, бәріне төзу керек. Әрине отау құрғанда алғашқы үш жыл қиынға
соғады. Небір қиындықтар да осы жылдары орын алады да көп жастар тіл
табыса алмай ажырасып кетіп жатады.
Тақырыптың өзектілігі. Біздің қоғамымызда жастарды отбасылық өмірге
дайындайтын арнайы бағдарлама жоқ. Жас отбасыларды мемлекет тарапынан
қолдау көрсету шараларының жетіспеуі жастарымызда күйзеліске әкеп
соқтырады. 90-шы жылмен салыстырғанда Қазақстанда үйлену мен бала туу үш
есеге азайыпты. Осылайша өзі де азайған жас жұбайлардың міндетті түрде
жартысы ажырасады. Мұндай жас отбасылардың ажырасуның себептері – ерлі-
зайыптылық өмірге дайындықтың жоқтығы, тұрмыстық жағдайға
қанағаттанбаушылық, үйлену тойынан кейін тұрғын үйдің болмауы, ерлі-
зайыптылардың өзара қарым-қатынасына туыстарының араласуы болып табылады.
Халықаралық саясатта жаңалықтарды жасайтын, жалпы тарихты жетектеп жүргізіп
келе жатқан барлық мемлекеттер күмәніміз болмасын халқы көп, көп болған соң
да айбарлы, аруақты мемлекеттер. Біз осы тарихтың тұтқасын қалай ұстау
керек, сөйтіп халықаралық саясаттағы жаңалықтарды қалай тудыру керек, яғни
қалай көп болу керек соны айтамыз. Әлбетте, бәрімізге белгілі, көбею үшін
жастар тез үйлену керек, төрт баладан кем болмау керек. Бұлай деу бірінші
тым қарапайым, қарабайыр естіледі, екіншіден, жастар мұны өздері де біледі.
Біз үйленіп, бала сүю үшін алдымен жастардың қандай құндылықтар мен
қасиеттерді жүрекке жинау керектігін ғана айтамыз. Қысқасы жүрек оянбай
отбасы институтының құндылығын білу, сезіну мүмкін емес. Өйткені, отбасы
құру үшін үлкен, жылы жүрек, өзінің басын күйттеуден гөрі біреудің, яғни
әйелінің, баласының жағдайын көп ойлайтын жан жомарттығы керек.
90-шы жылмен салыстырғанда Қазақстанда үйлену мен бала туу үш есеге
азайыпты. Осылайша өзі де азайған жас жұбайлардың міндетті түрде жартысы
ажырасады. Қазір жалпы халыққа шаққанда үйленгендер саны 50 пайыздай.
Бірақ, бұл көрсеткіш те жылдан жылға кеміп барады. Оның үстіне азаматтық
неке деген шыққан. Бұл заңды, салауатты отбасын құратын болашақ
отбасылардың анасын, немесе күйеуін алдын-ала былғап, құртып, балалы ғып
кететін ең қорқынышты дерт. Ең көп ажырасатындар осы ешкімге айтпай бірге
тұрып алатындар екен. Махаббат деген мифпен мас боп жүріп, ақыры бірге
тұрып алады. Психологтардың айтуынша ғашықтықтың табиғаты - эгоизм. Яғни,
ғашықтықтың қызығына батқысы келгендер іздеген адамының идеалды бейнесін
біреудің бойынан “тауып алады”, бұл жалған көрініс, ғашықтардың “Мен сенің
бойыңнан ешкім көрмегенді, ешкім байқамағанды көрдім”, - дейтіндері осыдан.
Кезіккен адамының бейнесін өзінің арманына ыңғайлап жасап алған соң, сол
бейнеден өзі ғана ләззәт алып жүре береді. Әдетте, мұндай ғашықтық бір
жылдан арыға созылмайды. Және ғашықтық атаулының бәрі осындай. Құдай
махаббатты адамдар бір-біріне қосылып, отбасын құрып кету үшін дәнекер
қылып жаратқан шығар. Осы бір жыл ішінде олар үй болып, бала күтіп
үлгермесе бұлар міндетті түрде бір-біріне суыйды. Өйткені, таңдау көп. Және
бұрынғы адал, аңғал көңіл қайда қазір. Бүгінгі жастың рухани өзегі, ұлттық
санасы төменгі дәрежеде, түске дейін биенің құйрығы, түстен кейін түйенің
құйрығы, жанына көрек болар құндылық іздеп мың құбылады. Және, бұрынғы
бабалар салып кеткен өсиет, тыйымдардан құр алақан ұрпақ нені құрметтеп,
нені қадірлеуді де білмейді. Бұлар қазір мүлде құнсыз дүниеге қуанады,
болымсызға қайғырады. Қазір, балаларды бір-біріне атастырып қоспайтындықтан
жас көңілдің өмірде жоқ идеалын жөңкілген өңкей жастың арасынан жанталасып
іздеу, жастық шақта махаббатты ұлы мұрат деп түсіну, оның үстіне қазіргі
жастардың ұлттық әдебиетті оқымауы, ата-әженің қазақы тәрбиесін көрмеуі
әрине осы азаматтық некеге ұрындырады. Бұрынғыда дейтін әжелер адамдар таза
еді, аңғал, адал еді. Атастырған адамнан өзгеге шығам деген күдік те жоқ,
ол заманның қыздары атастырған адамына әуелден ғашық бола қалатын. Және
менің заманымда дейтін әжем қыздар Абайдың өсиетінен аттамаушы еді. Іштегі
кірді қашырса, Хақтықтың түсер сәулесі, жүректің көзі ашылса, адамның
хикмет кеудесі. Бүгінідей кәсіби заман емес. Жігіттің басы қадірлі. Рухани
мәдениеті мол болса, ниеті түзу болса, хикмет даналық өзі қонады деп
отыратын. Қазір, осындай зинақорлық жолмен туған балалар, заңды некемен
туылатын балалардың қарқынына жетіп қалған көрінеді. Азаматтық некеден от
басқандар тіркелмейді, олар тіпті көп. Сонда, қазір бізде ұлттың жойылуы
жүріп жатыр. Келін түсіргендерден сұрасаңыз айтады - қазір барлық түскен
келіндер кәрі қыз. Қазақстанда қыздардың тұрмысқа шығатын жасы 24 екен,
медицина бойынша да, қазақы салт бойынша да бұл кәрі қыздың жасы. Күйеу
балалар да кәрі. Үйленетін ердің жасы қазір 25-27. Демографияның теориясы
бойынша бұл жойылуға бет бұрған ұлтта болатын құбылыс. Қазір, 25-тен асып
кеткен, некеге тұрмаған жастар саны 2 жарым миллион. Бұл 14 миллион халыққа
демография ғылымы бойынша шамадан тыс көп. Қазақстанда бала туыты осының
кесірінен қауіпті шкаладан асып кеткен.
Мұның бәрі адамдардың жүрегінің отбасы құндылықтарын сезінбейтін, селт
етпейтін бір кесек етке айналғынан шығып жатыр. Философия ғылымдарының
докторы Рүстем Қадыржанов кез-келген ұлттың басты мақсаты - өзін-өзі
өндіру, сақтау, өмірді жалғау дейді. Кез-келген ұлттың сәби кезінде,
есейген, индустриалды дәуірге кірмей тұрған дәстүрлі қоғамындағы әдет-
ғұрпы, яғни өмір сүру процесі осы ұлттың өзін-өзі сақтау инститктінен, яғни
отбасын құру мен бала дүниеге келгенде жасалатын рәсім-ритуалдар
жиынтығынан тұрады екен. Қазақтың салты, төсек тойынан, бесік тойына дейін,
қыз ұзату, құдаласуына дейін бүкіл салт-дәстүрі тек осы отбасын құру мен
бала тапқан қуанышқа ғана құрылған. Сонда ұлттың ең үлкен мұраты ұрпақты
аяқтандыру екен. Ұлт ұрпақ арқылы жаңарып, өмірін жалғаса, ұрпақ тек
салауатты отбасы арқылы аяқтанып, ұлтты иығына арқалап ары асырады. Сонда,
үйлену мұқым адамзаттың өзін-өзі сақтау инстинкті, саналы һәм бейсана
салты. Бұл салттарды мысалы үшін киіз үйдің ішінде отырған қазақ ұл-қызына
дәріс оқып, стратегиялық маңыздылығын түсіндірмеген. Бұлар күнделікті өмір
салты еді. Сондықтан, интеллектуалды-техникалық дәуірге дейінгі халық салты
адамзаттың, жалпы адамшылықтың таза, тұнық қалпын көрсетеді. Еуропадан
түңілгенде қазіргінің бір ғалымы “Идея человечества покинула Европу” деген
екен. Ол мұны ең алдымен Батыстағы отбасы институты әлсіреп, бойдақтар
заманы туғанда, қызтекенің бір-біріне үйленгенін адам құқы деп Еуропаның
заңдастырған кезінде ашынып айтыпты. Біз де бүгін “Қазақ идеясы, жалпы адам
идеясы қазақ даласын тастап, үркіп ұшты” деуімізге әбден болады. Өйткені,
қазақтың қазіргі адамның жүрегі селт етпейтін, сондықтан ұстанбайтын
бұрынғы бейсана ғұрыптары табиғи таза, адами инстинктері ұмытылған сайын
отбасын құру ұмытылып, жеке бастың жауапсыздығы жеңіп барады. Жағдайым
нашар, отбасымды баға алмаймын деген қазір жауап болудан қалды. Тұрмыс
түзелді. Еті тірі жігітке бес бала мен бір қатынды асырайтын жағдай
жасалған. Кілтипан жүректе, оны басқа, болмайтын арзан мақсаттар жаулап
алған. Бұл біріншіден адам баласының индустриалды қоғам үшін жаралмағанын
дәлелдейді. Ғылым қанша дамығанмен адам идеясы, оның өзі сақтау инстинкті
индустриалды елдерді тастап шықты. Бұдан адамның алғашқы, шынайы мекені -
аңыз, жаны жай табатын, адамшылықты сақтайтын тұрағы – ертегі екенін
көреміз. Адамның жер бетін бүлдіріп, тамақ асырауын ақтап алар жалғыз
жұбанышы – ұрпақ үшін тамақ табу, сол үшін тірі жүру. Жоқ адамға жан
сыйлау. Дүние есігін ашатын жаңа өмірге жылы ұя құрып қойып, күтіп алу.
Қазақта біреуге жапқан шапаның жаныңды, балаға жайған жаялық, жүрегіңді
жылытады деген сөз бар. Жүрегі жылы адамды қазақ бір ауыз сөзбен жақсы адам
дейді. Ал, жаңағы айтқан ертегідегі сол ханның қосылып мұратына жетіпті
дегендегі мұрат жақсы адам болып өтті дегені. Жаялық жайып жүрегі жылыған
адам жақсы адам – ұлы мұрат осы. Ұлттың таза кезінде шыққан ертегіден
халықтың өзін-өзі сақтау пиғылын анық көреміз. Және жеті атадан бері
қосылмай жеті тауды асып өтіп, жеті суды кешіп өтіп жар таңдайтын қазақ
үшін, құдасына құрығанда сүр еттен сыбаға сақтайтын қазақ үшін ұлдың
үйленуі, қыздың ұзатылуы ұлттың салт-сана тұтастығын сақтайтын жалғыз
жалғау. Өзбек әкәміз алыстан қыз алмай, қыз алмаған соң араласпай қазір бір
ауданның өзбегі бір ауданға ұқсамайды, Ферғананың өзбегі Самарқанның
өзбегінен биі де, сөзі де бөлек. Сондықтан, кейде өзбекті ғалымдар ұлт деп
санамайды. Территориялық, саяси бірлік деп те анықтайды. Ал, біздің қазақ
алыстағы құдасына жиеніне серкеш айдатып, нағашыға тай мінгізіп әуре.
Сондықтан, ұлттың тұтастығын, өсуін, өнуін, мысы басып, өзге жұрттан
көптігімен мерейі асып тұрғанын, яғни үйленуді ойламайтын жігіт, бойдақ
қазақ ұлт жайлы, мемлекет жайлы, үкіметтің жұмысы жайлы әңгіме айтып,
өтірік ұлтшылдық көрсетіп, көлгірсімесін. Әуелі әскерге аламан қос, бес
баланы оқытып үкіметке дайын маман сыйла. Үйленбеген жігіттің ұлтшыл
болуға, жақсы атануға қақы жоқ.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеліп отырған тақырыптың
өзектілігінен жәнет оны зерттеу қажеттіліктері мен зерттелу деңгейлерінен
дипломдық жұмыстың мақсаты мен негізгі міндеттерін айқындау мүмкіндіктері
туады.
- Біздің тепсе темір үзетін азаматтарымыз бен бала табатын жастағы
бойжеткен қыздарымыздың бас қосып, шаңырақ көтеруге асықпауы.
- Жастарды отбасылық өмірге даярлықтың болмауы
- Жас отбасының мәселелерімен айналысатын ұйымдар жүйесін жетілдіру
Отбасы қоғамның институты ретінде
Отбасы әлеуметтік институт есебінде адам қоғамының қалыптасуымен бірге
пайда болады. Отбасының дербестігі болғанымен, отбасылық қатынастар
қоғаммен, оның дамуымен тікелей байланысты.
Отбасы кіші әлеуметтік топ, ал оның мүшелері некемен немесе қаны бір
туыстығымен, тұрмыстың ортақтығымен және өзара адамгершілік
жауапкершілікпен байланысты.Отбасы – қоғамның әлеуметтік құрылымының негізі
болып табылады.
Ер мен әйел – отбасының екі ірге тасы, бұл іргетас үйленумен
құрылады.Отбасында адамдар ұрпақ жалғастырады.Сонымен қатар қоғамның
қартайған, еңбекке жарамсыз мүшелеріне қамқорлық та осында іске асырылады.
Отбасының ең маңызды қызметтерінің бірі – тәрбиелеушілік міндеті, оны
қоғамдық тәрбиенің ең тиімді деген жүйесі де алмастыра алмайды. Оның
негізгісі – баланы өмірге келтіру ғана емес, сонымен бірге оған әлеуметтік-
мәдени ортаның құндылығын қабылдаттыру, үлкен ұрпақтың тәрбиесін жас
ұрпаққа жеткізу, бойына сіңірту, яғни балаларын өздерін қоршаған ортаға
және қоғамға пайдалы азамат етіп өсіру әке-шешенің ең маңызды міндеті.
Ата-ананың, басқа да отбасы мүшелерінің өмір сүру тәжірибесі, жүріс-
тұрысы, өз міндеттерін таза атқару, бір-бірін құрметтеп сыйлауы – бәрі де
үлкен мектеп, тәрбиелік мәселе. Отбасынан тыс та тәрбие бар. Қазақ Ұлың
өссе, ұлы жақсымен, қызың өссе, қызы жақсымен ауылдас, көршілес бол,-
дейді.
Қиналарлық жағдайлар да бар. Арақ ішу, тәртіп бұзу, бұзақы сөздер
сөйлеу, жатып ішерлік – мұның бәрі адам тәрбиелеуге теріс әсерін тигізеді.
Отбасының тәрбиелеушілік міндетіне тікелей байланысты оның тағы бір
қызметі бар. Оны дамытушы міндет деп атауға болады. Ата-аналар балалардың
жеке ерекшеліктерін неғұрлым ертерек байқау керек. Сонда ғана балалар
өздерінің ішкі қабілеті мен дарынын тез дамытады. Жас күнінен бастап
олардың қабілетін байқап, соған сәйкес тәрбиелеу, бағдар беру қажет.
Балалардың үздіксіз дамуы, шығармашылық қабілетін іске асыруы
отбасынан басталады. Әке-шеше балаларына жақсы тәрбие беруге қоғам алдында
жауапкер.
Отбасы – ежелден қалыптасып ғана қойған жоқ, сонымен бірге қоғамның
әлеуметтік құрылымының негізгі элементтерінің біріне айналды.Отбасы ерлі-
зайыптылардың арасындағы, басқа да туыстық тұрпаттағы қарым-қатынастарды
негіздей отырып, өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың дамуына орай
қоғаммен, мемлекетпен тығыз органикалық байланыста болады.
Отбасында пайда болып, тұрақты орныққан әлеуметтік жағдайды сараптау,
оның мән-мазмұнын ашу, сонымен бірге сол ортадағы әке мен шешенің, олардың
ұрпақтарының алатын орнын, рөлін, отбасының ішкі құрылысын, атқаратын
функциясын және т.б зерттеу.
Отбасы көптеген қоғамдық ғылымдардың: әлеуметтанудың, экономиканың,
Құқықтанудың, этнографияның, психолгияның, педогогиканың, демографияның
зерттеу обьектісі болып саналады.Олардың әрқайсысы өз пәндерінің
ерекшеліктеріне орай отбасының өмір сүруі мен дамуының ерекше жақтарын жете
зерттеп қарастырады.Әлеуметтану отбасына талдау жасағанда ең алдымен оны
некенің негізінде құрылған және белгілі бір әлеуметтік қызметтерді атқарушы
әлеуметтік институт ретінде қарастырады, некенің тұрақты немесе
тұрақсыздығының себептерін және отбасын нығайтудың жолдарын зерттеуге көңіл
аударады.Осыдан келіп әлеуметтік институт пен шағын әлеуметтік тпотың
белгілерін өз төңірегіне жинақтаған отбасының пайда болуы, оның өмір сүруі
мен дамуы заңдалықтарын зерттейтін әлеуметтанудың саласы.
Социологияның негізін салушы О.Конт қоғамды зерттеу үшін , алдымен,
отбасына көңіл бөлу керек деп есептеді.Ол отбасыны индивид бағыну мен
басқаруға үйрететін кішкене қоғам деп есептеді.Отбасы, Конттың пікірінше,
оның үлгісі бойынша қоғам құрылатын негізгі элемент, әлеуметтік өмір
мектебі деп есептеді.
Отбасы социологиясы – отбасын әлеуметтік институт ретінде зерттейтін
социологиядағы негізгі бағыттардың бірі.Негізгі мәселелері отбасылардың өз
қызметін орындау сипатын, әртүрлі типтегі отбасылардың өмірін, ажырасу
себептері мен салдарын және т.б зерттеу болып табылады.
Отбасы сияқты әлеуметтік институттардың табысты қызмет етуін тарихтын
қозғаушы күшіне жатқызуға болады.Отбасының дүниеге келу сәті бізге
белгісіз, бірақ оның пайда болуы отбасылық үй шаруасы, отбасының бірлескен
әлеуметтік және өндірістік әрекеттері негізінде отбасын нығайтудағы
әртүрлі қызметке байланысты.Социологияның пайда болуымен тығыз байланысты
Огюст Конт қоғамды отбасы арқылы тану керек, өйткені отбасы – адамзат тегін
жалғастырушы, ондай қоғам антропологиялық деңгейде дами алмайды,-дейді.
Отбасы әлеуметтануы екі бағытта дамып келеді.Оның бірінші бағыты
бойынша отбасының тарихы зерттеледі.оның шығуының әлеуметтік заңдылықтары
талданады.Екінші бағыт әлеуметтік институт ретіндегі қазіргі отбасының
қалпын және шағын әлеуметтік топ ретінде зерттейді.
Әлеуметтік институт тұрғысынан отбасыны қарастырғанда неке-отбасы
қатынастары саласындағы қоғамдық сананың қалыптасуына, әртүрлі жағдайдағы
халықтың қайсыбір топтарының отбасылық тәртібіне жалпылама сипаттама
беруге, отбасының негізгі міндеттерін жүзеге саыру тиімділігіне және т.б
баса назар аударылады.
Отбасын шағын әлеуметтік топ ретінде зерттегенде қазірігі отбасының
даму кензеңдерінің, құрылымдарының және атқаратын қызметтерінің қалыптасу
жағдайлары, әке-шешемен олардың ұрпағының арасындағы өзара қатынас ,
отбасындағы міндеттерді әркімге бөлу, ажырасудың себептері мен мотивтері
және т.б мәселелер қарастырылады.
Әлеуметтік тұрғыдан алғанда отбасы белгілі бір локалдық құрылымы
және атқаратын әлеуметтік қызметтерінің ерекшеліктері арқылы сипатталады.
Отбасының локалдануы - бұл тек туыстық қарым-қатынастармен шектеліп
қалмай туыстардың бірлесе өмір сүретіндігін мойындайды, сондықтан олардың
тұрмысында ортақ элементтердің болуы, отбасы мүшелерінің экономикалық өзара
көмек көрсетуі үнемі ұшырасып тұрады.Бұл тұрғыдан алғанда отбасыны қоғамның
экономикалық ұясы ретінде қарстыруға болады.
Отбасының құрылымы – бұл оның негізгі элементтерінің тұтастығын
қамтамасыз ету тәсілі болып саналады.Отбасының құрылымы мен тәртібі,Өмір
салты, дәстүрі, өзге отбасылармен және қоғаммен өзара қарым-қатынастары
бір-бірімен тығыз байланысты.
Отбасылары қоғамдық басқада институттар іспетті белгілі бір функциялар
атқарады.Отбасының функциясы дегеніміз оның белгілі бір әлеуметтік салалары
бар қызметі.Өз институттардың атқаратын міндеттерінен мұны жеке-дара бөліп
көрсету үшін отбасы қызметін рекшелікті және ерекшеліксіз деп
ажыратылады.Отбасының ерекшелікті қызметтері оның отбасылық мәнінен келіп
шығады және қоғамдық құбылыс ретінде отбасының ерекшеліктерін бейнелейді,
ал ерекшеліксіз қызметтер белгілі бір тарихи жағдайға орай еріксізден
немесе бейімделуден туындайтын отбасының міндеттері.Отбасының ерекшелікті
қызметтеріне:
- халықтың ұдайы өсіп-өнуі, яғни дүниеге нәресте әкелу;
- балаларды асырап, сақтау (экзистенциалды)
- балаларды тәрбиелеу (әлеуметтендіру) жатады.
Бұл қызметтер қоғамның әр дәуірде өзгерістерге түсуіне қарамастан
отбасының ертеден келе жатқан міндеттері болып саналады.
Отбасының ерекшеліксіз қызметтері жеке меншіктің жинақталып қорлануы
мен оған ие болу жөніндегі статусы, өндіріспен тұтынуды, үй шаруашылығын
жүргізуі мен демалуды ұйымдастыруды, отбасы мүшелерінің денсаулығы мен
амандығын қамқорлық, микроахуалды жасауды қамтиды.
Отбасының шаруашылық-тұрмыстық қызметі – отбасы мүшелерінің материалды
қажеттіліктерінің (азық-түлік, қан және т.б) олардың денсаулығының
сақталуына әсер етуінің қанағаттанарлығынан тұрады.Отбасының осы қызметінің
орындалу барысында еңбек ету кезінде жұмсалған жеке күшті бұрынғы қалпына
келтіру қамтамасыз етіледі.
Отбасының эмоционалды қызметі – оның мүшелерін ұнатушылық,
сыйлаушылық, мойындаушылық, эмоционалды қолдаушылық, психологиялық
қорғаушылық қажеттіліктерімен қанағаттандыру.Осы қызмет қоғам мүшелерінің
эмоционалды тұрақтануын, олардың психикалды денсаулығының сақталуына әсер
етуді қамтамасыз етеді.
Рухани қарым-қатынас қызметьі - бос уақытты бірлесе отырып өткізу, екі
жақты рухани байыту қажеттіліктерімен қанағаттандыру.
Бастапқы әлеуметтік бақылау қызметі – Отбасы мүшелерінің әлеуметтік
мөлшерінің орындалуын, оның ерекшеліктерін, егер кімнің түрлі жағдайда күші
бар (жасы, науқастану және т.б) болып, әлеуметтік мөлшермен толық сәйкес
өзінің мінез-құлқын өз бетімен тәрбиелей алатын қабілетін жеткілікті
қамтамасыз етеді.
Сексуалды-эротикалық қызмет – отбасы мүшелерінің сексуалда-эротикалық
қажеттілігін қанағаттандару.Қоғамның көзқарасымен қарағанда маңызды болып,
отбасы, сонымен қатар, отбасы мүшелерінің сексуалды-эротикалық мінез-
құлығын реттеуді қоғамның биологиялық ұдайы өсуін қамтумен іске
асырады.Отбасы қызметінің бұзылуы – бұл қиындық туғызатын немесе оның
қызметін отбасымен бірге орындауға кедергі келтіретін тіршілік қарекетінің
осындай ерекшелігі болып табылады. Өте кең шеңбердегі факторлар
бұзылушылыққа мүмкіндік туғызады: оның мүшелерінің жеке ерекшеліктері,
олардың аасындағы өзара қарым-қатынас, отбасы тіршілігінің анықталған
жағдайы,Мысалы, отбасының тәрбиелік қызметінің бұзылу себебінен, оның
ілгері басуы және ата-аналарының сәйкес білімі мен дағдысының болмауы,
олармен қарым-қатынастың бұзылуы мүмкін (тәрбиелеу жөніндегі қақтығыстар
отбасының басқа мүшелері мен басқалар жағынан кедергі келтіру).
Отбасы құрылымы отбасының құрамы мен санынан, сонымен қатар оның
мүшелері арасындағы өзара қарым-қатынастарының жиынтығынан тұрады.Отбасы
құрылымын талдау отбасы қызметінің қандай жағдайда жүзеге асуы жөніндегі
сұрақтарына жауап беруге мүмкіндік туғызады: отбасында кім басшылық етеді
және кім – орындаушы, отбасы мүшелерінің арасындағы құқықтары мен
міндеттері қалай бөлінген деген сияқты.Отбасы құрылымының бұзылуы – бұл
оның қызметініңотбасымен орындалуына қиындық тудыратын және кедергі
келтіретін құрылымдарының ерекшеліктері болып табылады.Мысалы, ері мен
зайыбы арасындағы шаруашылық-тұрмыстық міндеттерінің тең бөлінбеуі өзара
қарым-қатынас құрылымының бұзылуы негізінде ілгері басады, яғни маңызды
міндеткерлікті алған сол ерлі-зайыптылардың қажеттілік қатарының
қанағаттануыны кедергі жасайды: жеке күшті бұрынғы қалпына келтіру, рухани
қажеттілікпен қанағаттандыру,Осы себеп, отбасындағы қарым-қатынас
құрылымының бұзылуы оның түрлі қызметінің отбасымен отбаасымен орындалуына
кедергі келтіретін отбасылық қақтығыстар екенін мойындау керек.
Отбасы динамикасын тіршілік кезеңінің 5 сатысымен көрсетуге болады:
1 – некеге отыру кезеңінде бірінші баланың тууына дейінгі отбасының
пайда болуы;
2 – балаларды дүниеге әкелу және тәрбиелеу;
3 – отбасының тәрбиелеу қызметін орындауды тоқтатуы.Блаға еңбек етудің
басталуынан ата-ана қамқорлығынада балалардың бірде біреуінің қалмауына
дейінгі кезеңдерді қамтиды;
4 – балалар ата-аналармен тұрады, және тым болмағанда солардың
ішіндегі біреуінің жеке отбасы жоқ.
5 – ерлі – зайыптылар жалғыз, не болмаса жеке отбасылары бар
балаларымен тұрады.
Қазақ қоғамындағы отбасы.
Дүние жүзі халықтары тәрізді, қазақтың да өзіне тән отбасы тарихы бар.
Адам баласы басынан өткізген сан алуан қоғамдық-экономикалық формациялардың
қай-қайсысы болмасын, әр қилы отбасы түрлерімен тығыз байланысты болған.
Оны Жер планетасын мекендеген барлық халықтар өз басынан өткізген.
Америка этнографы Л.Морганның отбасы тарихы туралы жазған Көне
қоғам атты аса құнды ғылыми еңбегі XIX ғ. екінші жартысында алғашқы
қауымдық құрылыстағы отбасы түрлерінің даму жолын түсіндіреді.
Алғашқы қауымдық құрылыстағы ең көне отбасы түрі топты некеге
негізделген. Ондағы некелер тобы рулар ішіндегі бірімен-бірі тұстас
ұрпақтар жігімен бөлінетін. Айталық, бабалар мен әжелер, әкелер мен
шешелер, балалар тобында – ағалы-інілер, апалы-сіңлілер, немере мен шөбере
туыстар біріне-бірі ерлі-зайыпты, яғни әр ұрпақ бір-біріне аға-қарындас
бола тұра некелес болатын.
Отбасы тарихының бұдан кейінгі даму сатысы топты некенің ішінде жұп
отбасының қалыптаса бастауымен, яғни қандас туыстар арасындағы некелесу
ғұрпына тыйым салуына байланысты болған. Осының нәтижесінде алғашқы қауым
ішінде бірімен бірі некелеспейтін ағалы-інілілер, апалы-сіңлілер
топтары қалыптаса бастады да, тағылық дәуірдегі топты неке біртіндеп
ығысып, оның орнына жұп отбасы дүниеге келді. Жұп отбасы тағылық дәуірдің
соңында қалыптасып, варварлық дәуірде әбден кемеліне келіп, қоғамдағы басты
отбасы формасына айналады. Бірақ мұндағы неке беріктігі онша мығым
болмағандықтан, отбасының ыдырап, ажырасуы тым оңай болған.
Алғашқы қауымдық қоғамда өндіруші күштердің дамып, еңбек бөлінісінің
шығуына байланысты, қауымдық ортақ меншік орнына жеке меншіктің пайда болуы
– моногамиялық отбасының, таптың және мемлекеттің шығуына әкеліп соқты.
Моногамиялық отбасы варварлық дәуірдің соңғы кезеңінде басталды да, оның
жұпты некенің түпкілікті жеңуі цивилизация дәуірінің басында еркектер
үстемдігінің орнауымен байланысты болды. Сондықтан моногамиялық отбасы
түгелдей еркектер үстемдігінің негізінде қалыптасып, жетіле түсті. Отбасы
тарихының бұл кезеңінде некелесу не ажырасу тек қана еркектер үлесіне тиді
де, моногамиялық отбасындағы өзара байланысты жұпты некеге қарағанда әлде
қайда нығая, беки түсті.
Бұл жағдайда ескере кететін жағдайдың бірі, жоғарыда келтірілген
отбасы формаларынан бұрын қалыптасқан алғашқы ру – пуналуал қандас туыс
отбасынан, ал соңғы формасы ретсіз жыныстық қатынаста (промискуитет) өмір
кешкен топтардан шыққандығы туралы кезінде түгелдей болмаса да,
Л.Морганның пікірі тарихи шындыққа жатпайтындығын белгілі ғалым Ю.И.Семенов
дәлелдеген-ді. Қандас туыс отбасы мен пуналуал отбасына алғашқы рудың
шығуынан бұрынғы кезеңдер деп қарау этнография ғылымының даму барысында
толық сырылып тасталды. Отбасы және неке қатынастарының пайда болу
қарсаңындағы бірден – бір кезең ретінде күшінде қалып, түбегейлі
дәлелденген жай – промискуитет туралы айтылған пікір. Қазіргі кезде кеңес
ғалымдарының дені рудың тікілей ретсіз жыныстық қатынаста болған адамдар
ұжымының шыққандығын қолдап отыр.
Сөйтіп, топты неке – жабайылық дәуірге тән болса, жұпты отбасы –
варварлық, ал моногамиялық отбасы цивилизация дәуірлеріне тән болған.
Отбасы тарихындағы мұндай неке формаларын қазақ халқының арғы тектері
де басынан өткізді. Бұған дәлел ретінде сол көне отбасы түрлерінің кейбір
қалдықтары қазіргі жаңа заманда да кездесіп тұратындығын айтсақ жеткілікті
сияқты.
Төңкеріске дейінгі қазақ халқына тән отбасы түрі негізінен әке-шеше
және үйленбеген балалардан тұратын дара, яғни шағын отбасы болатын.
XIX ғ. мен XX ғ. басында қазақ арасында негізінен дара (шағын) отбасы
үстем болған. Сол дара отбасында үлкен патриархал отбасы қауымының көптеген
сипаттары сақталып келген.
Үлкен патриархал отбасының Орта Азия және Қазақстан жерінде
мекендейтін жергілікті халықтар арасында қашан пайда болып, қашан жойылғаны
туралы белгілі ғалымдардың зерттеулерінен біраз деректер табамыз. Мәселен,
С.П.Толстов көне Хорезімдегі отырықшы елдер арасында біздің заманымыздың
басында үлкен патриархал отбасының қалыптаса бастап, біздің заманымыздың
алғашқы мыңжылдығының ортасында оның әбден нығайып жеңгендігін дәлелдейді.
Бұл пікірді А.Ю.Якубовский мен А.Н.Бернштам да қолдайбы. Ал Н.А.Кисляков
патриархалды үлкен отбасының қалыптаса бастауы біздің заманымыздан әрірек
пе деген болжау жасайды. Үлкен патриархал отбасының ыдырау кезеңі Орта
Азияның әр өңірінде оның экономикалық даму дәрежесіне байланысты әр кезде
басталып, сан ғасырларға созылды. Экономикалық даму артта қалған шеткері
аудандарда үлкен патриархал отбасының сілемі XX ғ. басына дейін
созылғандығын, көптеген авторлардың зерттеулеріне сүйене отытып,
Н.А.Кисляков кейінгі еңбегінде дәлелдей түскен.
Үлкен патриархалды отбасының кейінге дейін сақталуына Орта Азия
табиғи жағдайы да әсерін тигізді. Мәселен, сыртпен байланысы шамалы болған
биік таулар алқабы мен құлазыған шөлді даланы мекендеген топтарда XX ғ.
басына дейін үлкен патриархалды отбасы басым болған.
Деректкерге қарағанда, Орта Азияның егіншілікпен айналысқан отырықшы
тәжік және өзбек халықтарында Қазан төңкерісіне дейін үлкен патриархал
отбасының сақталып келгендігі даусыз.
Орта Азия мен Қазақстан жерінде ежелден бері көшпелі мал
шаруашылығымен айналысқан халықтар арасындағы үлкен патриархалды отбасының
тағдыры отырықшы өзбектер мен тәжіктерге қарағанда ерекше. Бұл мәселе
туралы белгілі этнограф С.М.Абрамзон арнайы еңбек жазып, оны негізінен
дұрыс шешті. С.М.Абрамзон еңбегінде кеңес археологтарының зерттеулеріне
сүйене отырып, Орта Азия және Қазақстан көшпенділерінен Жетісу, Тянь-Шань
және Алтай-Саян өңіріне үлкен патриархалды отбасының қалыптасып, үстемдік
етуі біздің заманымыздан бұрынғы VII-VIII ғасырларда басталып, біздің
заманымыздың алғашқы мыңжылдығының ортасына дейін келгендігін, ал оның
ыдырауы сол кезде басталып, X-XI ғасырларда аяқталғанын, яғни шағын
отбасының қалыптасқандығын көрсеткен.
Отбасы тарихындағы мұндай келелі өзгеріс, ең алдымен қоғамда болған
әлеуметтік – экономикалық дамудың нәтижесінде мүмкін болды, яғни жеке
меншіктің маңызы біртіндеп арта түсіп, экономикалық жіктелудің айқындалуына
байланысты үлкен патриархалды отбасының сыр – сипатына өзгерістер еніп,
орнына дара, шағын отбасы келіп шықты. Бірақ бұдан үлкен патриархалды
отбасы сол кезден бастап мүлдем жойылып кетті денген ұғым тумауы керек.
Оның қалдығы XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басына дейін жетті. Мұндай
нақтылы деректерді көптеген этнографтар еңбектерінен кездестіруге болады.
Мәселен, қырғыз халқына көптеген бөлінбеген патриархалды отбасыларының
кездесіп, олардың құрамы бірнеше ұрпақтан және әр отбасы 15, 30, 40 адамнан
тұратындығын С.М.Абрамзон мен А.Жұмағұлов баяндайды. Ал Кеңес өкіметінің
алғашқы жылдарында Қырғызстанда болған П.И.Кушнер сол уақыттың өзінде
қырғыздар арасында, әсіресе кедейлер тобында үлкен отбасыларының жиі
кездесетіндігін айтқан.
XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында түркімен халқында да
патриархалды үлкен отбасының болғандығын Г.П.Васильева мен С.Н.Иомудский өз
еңбектерінде баяндайды. Түркіменнің негізінен көшіп жүріп мал бағумен
айналысқан, нохурли және иомуд тайпаларында кездесетін үлкен отбасылар Орта
Азия көшпелілерінің арасында сақталған үлкен патриархал отбасының нағыз
үлгісі тәрізді. Г.П.Васильеваның айтуынша бұндай отбасылар отбасының
классикалық сипаттарымен толық үйлеседі. Олар бірнеше үйленген ұрпақтардан
құралып бір жерде тұрып, бірігіп еңбек етеді, ішім – жемі де ортақ.
С.Н.Иомудскийдің айтуынша, XXғасырдың басында иомудтар арасынан кездесетін
бір үлкен отбасында 125 адам болған.
Үлкен патриархал отбасының бұрынғы кезде алтайлықтар мен
қарақалпақтар арасында да болғандығын Л.П.Потапов пен Т.А.Жданконың
еңбектерінен көреміз. Ал XIX ғасыр мен XX ғасырдың басында қарақалпақта
үлкен патриархалды отбасының қалдығының айқын сақталғанын тағы да
Т.А.Жданконың зерттеулерінен табамыз. Жоғарыда көрсеткендей, өзбек пен
тәжіктерде сақталған бөлінбеген патриархалды отбасы тәрізді жағдай
қарақалпақ байларының ішінде некен саяқ кездессе, көпшілік бұқара арасында
дара, шағын отбасы үстемдік еткен. Ал мұндағы үлкен патриархалды отбасының
қалдығы ретінде бірнеше шағын отбасының туыстық жақындығына қарай топталып,
көше деп аталатын бірлік болғанын атап көрсеткен.
С.М.Абрамзон дәл осы қарақалпақ отбасындағы көше сияқты туыстық
топтың қазақтар арасында да кездесетіндігін де айтқан. Мұндай бірлікті
қазақтар ата баласы деген. Ал Абрамзон оны үлкен патриархалды отбасының
XX ғасыр басына дейін сақталған қалдығы деп қарайды. ХХ ғасырдың 24-25
жылдарында Әулие ата уезінде О.Жандосовтың басшылығымен ұйымдастырылған
экспидиция деректерінің негізінде В.Г.Соколовский Қазақ ауылы атты еңбегі
1926 жылы Ташкентте жариялаған болатын. Соколовский көптеген ауыл-
қыстауларды зерттеп, олардың әрқайсысында бір атаның балалары, яғни 3-4
ұрпақтан құралған бірнеше отбасы және олардың арасында әлі де бөлінбеген
ағайындардың бірге тұратынын көрсетеді.Әрине 3-4 атаға дейін созылған
туыстар арасында туыстық қатынас болады. Ол қатынастар сырт қарағанда (ХХ
ғасырдың басында) патриархалды отбасының сілемі,қалдығы тәрізденгенмен,
ата балалары арасындағы қатынастың негізгі тап мүддесімен толық
үйлесетін.Өйткені өз шаруашылығын өзі жүргізетін ауқатты адамдарға төрт
атаға толғанша бір қыстауда отыруға ешбір мүмкіндік болмайды. Оларға, ең
алдымен қысқы жайылым жетіспейді. Мұның өзі туыстардың әрқайсысын жеке
қыстауға қоңсыларымен қоныстануға мәжбүр етеді. Ал, Соколовский айтқандай,
4 атаға толғанша бір қыстауда отыратын туыстар болған күннің өзінде,
олардың бірі бай, қалғандары соған тәуелді туыстары ретінде болуы шындыққа
жақындайды. Мұнымен қатар, Соколовскийдің айтуынша, кейбір ауыл
қыстауларында екі не одан да көп ата балалары тұруы да мүмкін, олардағы
түтін саны 12-15-тен аспайтынын ескерте келіп, кей жерлерде бірнеше ауыл-
қыстаулардың болуы да ықтимал дейді. Төңкеріске дейінгі бір қыстауда мұнша
түтіннің тұруы олардың көбінесе кедейлер, жатақтар екенін дәлелдейді. Ал
кедейлерді бір қыстауда біріктіретін негізгі фактор олардың туыстық
жақындығы емес, әлеуметтік-экономикалық жағдай. Мұндай ауылдарда бір-
бірінен қыз алысу сатысына дейін жеткен аталастар да тұруы мүмкін. Себебі
бұл ауылдарда тұратын отбасылардың әрқайсысының жеке меншігінде үй-жай,
қора-қопсы, малдары болғанымен, оларды біріктіретін орақ жайылым болатын-
ды.
XV-XVIII ғасырларда бүкіл қазақ жұртшылығына шағын-дара отбасының тән
болғандығын айта келіп, олардың дені моногамиялық некеге негізделгендігін
дәлелдейді С.Е.Толыбеков. Бұл пікірдің дұрыстығын соңғы оншақты жыл ішінде
Қарағанды, Семей, Павлодар, Ақмола, Шымкент, Атырау, Алматы және
Талдықорған облыстарынан жиналған деректер де дәлелдей түседі. Жиналған
деректер сонау XV ғасырды қамтығанмен, XVII-XVIII ғасырлардағы жағдайды
дәлелдейді. Бірақ XVII-XVIII ғасырларда үстемдік еткен шағын отбасы тек сол
уақытқа ғана шыға қалған деп қарау ғылыми тұрғыдан үлкен дәйексіздік болар
еді. Сондықтан ол құбылыс үстемдік еткендей дәрежеге көтерілу үшін қанша
уақыт өсіп, жетілу керек. Осы тұрғыдан қарағанда, С.Е.Толыбеков пікірінің
дұрыстығына күмәндануға болмайды.
Қазақ жұртшылығында шағын дара отбасының XV-XVII ғасырлардың өзінде
үстем болғандығына ежелден бері қалыптасқан отауға енші бөліп беру
дәстүрінің өзі-ақ бұлжытпас дәлел болғандай. Бұған қосымша кең байтақ
Қазақстан өлкесін аралап жүргенде, қарттардың: Бізде жеті атамыздан бері
қарай бірде-бір үлкен патриархал отбасының болғандығын естіген емеспіз
дегендері де дәлел сияқты.
Пікірімізді дәлелдеу үшін солардың жазып алған деректердің
кейбіреулерін келтіре кеткен жөн болар. Мәселен, Баянауылдық Ағыбай,
Арғынбай, Қайыржан және Смағұл Қақабайұлдары мен Қадыр Байжанұлы сияқты
қарттардың әрқайсысы 50-60-жылдары 60-80 жасқа келіп, немере сүйген
адамдар. Бұлардың немерелерінен санағанда 8-ші атасы Самырза дейтін малды
адам болыпты. Орта есеппен 4 атаны бір ғасыр деп есептегенде, Самырза XVII
ғасырда өмір сүрген адам. Самырзан туған Байғана, Айғана, Тайғана және
Мешітбай дейтін балалары әкесінің тірі кезінде енші алып, әрқайсысы жеке үй
болып тұрған. Бұлардың өзара қарым-қатынасы жайлы сөз етсек, мұндай туыстар
арасында үлкен патриархалды отбасының нышаны да болмаған, қайта туысқандар
ұрпағы бір-біріне қиянат жасаумен болған. Мәселен, Байғананың 9 ұлы, ұлы
болмаған Мешітбайға қиянат жасағандығын Мешітбай әулеті қазірге дейін
естерінде сақтап келеді. Сөйтіп, XVII ғасырдағы бұл шындық атадан балаға
ауыса отырып, осы уақытқа дейін жетіп отыр.
Жалпы қазақ халқы, оның ішінде көпті білетін қария адамдар
орталарында патриархалды отбасы болғандығы туралы ешбір тарихи шежіре
білмейді. Мұның өзі қазақ жұртшылығында үлкен отбасы ертеректе
ыдырағандығын дәлелдейді. Қазақ өлкесінде үлкен патриархалды отбасының
ертерек ыдырауына көптеген жағдайлар себепкер болды. Ең алдымен, қазақ
қауымындағы таптық жіктелудің күннен-күнге күшейіп, патриархалдық тәртіптің
әлсірей түсуі әсер етті. Әсіресе ежелден бері көшпелілік және жартылай
көшпелілік жағдайда мал өсіріп, күн көру үлкен патриархалды отбасын сол
қалпында сақтауды керексіз етті. Сонымен қатар, қазақ арасында әйелді
қалыңмал беріп, айттырып алу мен ұзатылған қызға міндетті түрде жасау
беруге байланысты туысқандар арасында мал және мүлік теңсіздігін туғызу
факторы үлкен патриархалды отбасының сақталуына қарама-қайшы келді. Қазақ
елінде ежелден қалыптасқан экзогамиялық (белгілі бір туыстық шеңберінде қыз
алыспау) тәртіпті сақтай отырып неке құру, яғни келіндер арасындағы өзара
туыстық нышанының мүлдем болмауы да үлкен патриархалды отбасының ыдырауына
әсерін тигізді. Қазақ байларының көп әйел алу әдеті үлкен патриархалды
отбасының ыдырауына өзінше әсерін тигізді. Екі қатынның баласы екі рулы
ел деп халық тегін айтпаған, ыдыраудың зор дәлелі осыдан көрінеді. Көп
қатынның балалары өзара сиыспаған соң, әр қатынға енші бөліп, оларды бөлек
отырғызатын.
Шамасы келген әкелердің үйленген балаларына енші беріп, отау етіп
бөлек шығару дәстүрі де үлкен патриархалды отбасының ыдырауына үлкен
септігін тигізді. Ал қазақ арасында балаларына енші беріп, бөлек шығару тек
ХІХ ғасырда қалыптасқан әдет емес. Оның тарихы ертеректе жатыр. Ескі
жазуларға үңілгенде енші бөліп беру ХІІІ ғасырдан белгілі болып отыр. Олай
болса, жоғарыда айтқандай, ертерек шешіліп, тек оның кейбір сілемдері ғана
сақталған. Мәселен, қара шаңырақты қадірлеу деген сияқты.
Үлкен патриархалды отбасында әке үкімі шексіз болған. Әке өлген соң
оның орнына отбасы бастығы боп қалған үлкен ағаның үкімі барлық басқа
отбасы мүшелері үшін заңды болған. ХІХ ғасырда қазақтағы дара шағын отбасы
үстемдігінің кезінде де әкесінен бөлініп, өз алдына жеке үй болып кеткен
ұлдарына әкесінің не үлкен ағасының белгілі мөлшерде ықпалы жүретін.
Шаруашылығы бөлек болғанымен, барлық балалары әкесімен ақылдасып, көпшілік
жағдайда оның айтқанын екі қылмайтын, қыстағы бөлек болғанымен, өз алдына
жеке ауыл қатарына қосыла қоймаған туысқандарының өзі жазда бір жайлауға
жиналады. Бірақ қотандас болмай, жеке – жеке жұртта отыратын, кейде тіпті
мал суаратын құдықтары да бөлек болатын. Мұндай жағдайда көбінесе үлкен
үй деп аталатын атасының не әкесінің үйінде түскі қымызды бір жерге
жиналып ішісетін. Кейде қымыз басарға да сол үйде жиналуы мүмкін. Үлкен
үйдің бүкіл шаруашылығына бөлініп кеткен балалары әрдайым жәрдем беріп
тұрумен бірге, керек болған жағдайда отау үйлерге әке шаңырағынан берілетін
көмек те аз болмайтын. Үлкен үйдің шаруасын әрбір отау иелері өзінікіндей
санап, ол үйден көмек дәмететін, жетпегені болса алып тұратын. Кенже бала,
қазақ дәстүрі бойынша, әкенің мұрагері есебінде әкесінен бөлінбейтін де,
оның шаңырағына, мал – мүлкіне ие боп қалатын.
Әдетте әке шаңырағы қара шаңырақ, үлкен үй атанады. Әкесі өліп,
кенже баласына не кейінгі ұрпақтарына ауысса да, қара шаңырақ сол
қалпында сақталып, әкесінен тараған барлық ұрпақ үшін қадірлі, қасиетті
орда есебінде болады. Оған барлық отаулар, ұзатылған қыздар, құдалар әр
түрлі сыйлықтар, соғым сойғанда сыбаға әкеліп таратады. Қара шаңырақты
қадірлеу ата–баба аруағын қадірлеуімен байланысты нанымның бір түрі болумен
бірге, бұдан үлкен патриархалды отбасының ыдырау кезіндегі дара, шағын
отбасының арасындағы патриархалдық қатынастардың сілемін сақтай түсу
нышанын байқауға болады.
Көп әйел алған қазақ байлары олардың әрқайсысын балаларымен бөлек
ұстайды, әрқайсысына енші бөліп береді. Мұндағы мақсат - әке өлген соң әр
әйелдің балалары бір-бірімен тату, тыныштық сақтап тұрсын деген тілек еді.
Әдетте бәйбіше балалары тоқал балаларына есе бермей, оларға қиянат жасауға
тырысады. Нәтижесінде олардың арасы насырға шабатын. Мұндай жағдайды
болдырмау үшін үй қожасы әрбір әйеліне жеке-жеке шаруа бөліп беретін де,
оған әрбір әйелдің кенже баласы иелік ететін. Әйелдің үлкен балалары өз
шешесінің еншісінен үлес алып, бөлініп шығады. Кенже балаларға тиісті үлес,
басқа балаларға қарағанда екі есе артық болады. Өйткені бірі өз үлесі
болса, екінші шаңырақ үлесі, яғни үлкен үйдің сыбағасы болып есептеледі.
Қазақ дәстүрінде бәйбіше балалары мен тоқал балаларының әке мұрасына
қатысты салмағы бірдей болмайды. Сондықтан әкесінің нағыз қара шаңырағына
бәйбішеден туған кенже бала ие болу керек. Кенже баланы бөліп шығармай,
оның қолында болу дәстүрі тіпті осы кезге дейін сақталып келді.
Көп балалы ата-аналар ержеткен балаларын мезгілінде үйлендіріп,
оларға енші беріп, бөлек шығарып отырады. Әдетте кенже бала ержетіп
үйленгенше, тіпті кейде шаруашылыққа әбден қартайғанша әкенің өзі басшылық
етеді. Халық дәстүрі бойынша кенже інісі үйленіп, шаруашылықты өз қолына
алғанша қартайған әке-шешенің шаруасына үлкен бала мен келін көмектесу
керек.
Мұндай жағдайда әкенің басшылығымен бір отбасы болып үш ұрпақ -
әке–шеше, үйленген бала әйелімен және немерелері бірге тұрады. Бұл
отбасында әкенің үйленбеген інілері мен кіші балалары да бірге тұруы
ықтимал. Міне, осы жағдайлардың бәрі бір уақытта үстем болған үлкен
патриархалды отбасының шарқыншағы деуге болады.
Балаларына енші беріп бөлек шығару әдеті негізінен олардың үйленуіне
байланысты болады. Жаңа түскен келін әдетте 1-2 жыл ата-енесімен бірге
тұрып, әр нәрсеге үйреніп, өз бетінше үй болып тұруға дағдыланған соң өз
алдына отау болып бөлінетін де, еншісін алатын.
Ержетіп үйленген балаларды енші беріп, жеке шығарудың саяси
шаруашылық маңызы зор болды. Бұл әсіресе әкенің қоғамдық ықпалын көтеруге
септігін тигізеді. Оның үстіне қазақ отбасында әкенің бірнеше үйленген
балалары, олардан туған немерелерімен бірге үлкен отбасы қалпында тұра
беру көпке созылмайтын. Өйткені, ең алдымен, өз ауылындағы түтін санын
көбейтіп, жаңа қоныстарға ие болу үшін шамасы келген әрбір әке үйленген
балаларын бірінен соң бірін бөліп отыруды мақсат етсе, екіншіден, бөтен
елден өз отауымен, төсек-орнымен, киім-кешек, ыдыс-аяқ, мінер ат, сауар
сиыр және көлігімен түскен келіндер арасындағы келіспеушіліктер де үлкен
отбасы бірлігін ыдыратуға әсерін тигізетін. Олай болса, үйленген, өз
шаруашылығын өзі басқаруға жараған балаларды отау иесі ретінде бөлу,
күнделікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Философия және Саясаттану факультеті
Социология кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ
Қазақстандағы жас отбасы және оның мәселелері
Орындаған ___________________________________ Махмутова Г.Л.
4 курс студенті (қолы, күні)
Ғылыми жетекші __________________________________ Жаназарова З.Ж.
Социол.ғ.д., проф. (қолы, күні)
Норма бақылаушы ________________________________ Ильясова И.Б.
Оқытушы (қолы, күні)
Қорғауға жіберілді:
Әлеуметтану кафедрасының
меңгерушісі
социол.ғ.д., проф. _________________________________ Садырова М.С.
(қолы, күні)
АЛМАТЫ
2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
1.Тарау ОТБАСЫ ЖӘНЕ ҚОҒАМ
1.1 Отбасы қоғамның институты
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қазақ қоғамындағы
отбасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
2.Тарау Қазақстандағы жас отбасының өзекті мәсілелері
2.1 Жас отбасының әлеуметтік
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... .
2. Некенің мотивтері және ажырасудың себептері ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Қоғамның негізі – отбасы. Отбасынсыз ешбір қоғамды елестету
мүмкін емес. Әке мен шеше ол отбасыныңның қос қазығы. Ал, бала оның –
келешегі.Адамның жеке басының алғашқы қалыптасуы отбасынан басталады.Оның
ер жетіп өсуі, бойындағы алғашқы адамгершілік белгілер отбасында
қалыптасады, сондықтан да туған үйдің жылуы – оның көкірегінде көп жылдар
бойы сақталып, мәңгі есіңде жүреді.Ақын сөзімен айтқанда: Отбасы – табиғат
сыйлаған кереметтердің бірі , - десек те артық емес.Қазіргі күні отбасын
құруға жастарымыз немқұрайлы қарайды. Олар үшін үйлене салып, бір-екі айдан
кейін ажырасып кету түкке тұрғысыз. Отбасы болған соң ыдыс-аяқ сылдарламай
тұрмайды, бәріне төзу керек. Әрине отау құрғанда алғашқы үш жыл қиынға
соғады. Небір қиындықтар да осы жылдары орын алады да көп жастар тіл
табыса алмай ажырасып кетіп жатады.
Тақырыптың өзектілігі. Біздің қоғамымызда жастарды отбасылық өмірге
дайындайтын арнайы бағдарлама жоқ. Жас отбасыларды мемлекет тарапынан
қолдау көрсету шараларының жетіспеуі жастарымызда күйзеліске әкеп
соқтырады. 90-шы жылмен салыстырғанда Қазақстанда үйлену мен бала туу үш
есеге азайыпты. Осылайша өзі де азайған жас жұбайлардың міндетті түрде
жартысы ажырасады. Мұндай жас отбасылардың ажырасуның себептері – ерлі-
зайыптылық өмірге дайындықтың жоқтығы, тұрмыстық жағдайға
қанағаттанбаушылық, үйлену тойынан кейін тұрғын үйдің болмауы, ерлі-
зайыптылардың өзара қарым-қатынасына туыстарының араласуы болып табылады.
Халықаралық саясатта жаңалықтарды жасайтын, жалпы тарихты жетектеп жүргізіп
келе жатқан барлық мемлекеттер күмәніміз болмасын халқы көп, көп болған соң
да айбарлы, аруақты мемлекеттер. Біз осы тарихтың тұтқасын қалай ұстау
керек, сөйтіп халықаралық саясаттағы жаңалықтарды қалай тудыру керек, яғни
қалай көп болу керек соны айтамыз. Әлбетте, бәрімізге белгілі, көбею үшін
жастар тез үйлену керек, төрт баладан кем болмау керек. Бұлай деу бірінші
тым қарапайым, қарабайыр естіледі, екіншіден, жастар мұны өздері де біледі.
Біз үйленіп, бала сүю үшін алдымен жастардың қандай құндылықтар мен
қасиеттерді жүрекке жинау керектігін ғана айтамыз. Қысқасы жүрек оянбай
отбасы институтының құндылығын білу, сезіну мүмкін емес. Өйткені, отбасы
құру үшін үлкен, жылы жүрек, өзінің басын күйттеуден гөрі біреудің, яғни
әйелінің, баласының жағдайын көп ойлайтын жан жомарттығы керек.
90-шы жылмен салыстырғанда Қазақстанда үйлену мен бала туу үш есеге
азайыпты. Осылайша өзі де азайған жас жұбайлардың міндетті түрде жартысы
ажырасады. Қазір жалпы халыққа шаққанда үйленгендер саны 50 пайыздай.
Бірақ, бұл көрсеткіш те жылдан жылға кеміп барады. Оның үстіне азаматтық
неке деген шыққан. Бұл заңды, салауатты отбасын құратын болашақ
отбасылардың анасын, немесе күйеуін алдын-ала былғап, құртып, балалы ғып
кететін ең қорқынышты дерт. Ең көп ажырасатындар осы ешкімге айтпай бірге
тұрып алатындар екен. Махаббат деген мифпен мас боп жүріп, ақыры бірге
тұрып алады. Психологтардың айтуынша ғашықтықтың табиғаты - эгоизм. Яғни,
ғашықтықтың қызығына батқысы келгендер іздеген адамының идеалды бейнесін
біреудің бойынан “тауып алады”, бұл жалған көрініс, ғашықтардың “Мен сенің
бойыңнан ешкім көрмегенді, ешкім байқамағанды көрдім”, - дейтіндері осыдан.
Кезіккен адамының бейнесін өзінің арманына ыңғайлап жасап алған соң, сол
бейнеден өзі ғана ләззәт алып жүре береді. Әдетте, мұндай ғашықтық бір
жылдан арыға созылмайды. Және ғашықтық атаулының бәрі осындай. Құдай
махаббатты адамдар бір-біріне қосылып, отбасын құрып кету үшін дәнекер
қылып жаратқан шығар. Осы бір жыл ішінде олар үй болып, бала күтіп
үлгермесе бұлар міндетті түрде бір-біріне суыйды. Өйткені, таңдау көп. Және
бұрынғы адал, аңғал көңіл қайда қазір. Бүгінгі жастың рухани өзегі, ұлттық
санасы төменгі дәрежеде, түске дейін биенің құйрығы, түстен кейін түйенің
құйрығы, жанына көрек болар құндылық іздеп мың құбылады. Және, бұрынғы
бабалар салып кеткен өсиет, тыйымдардан құр алақан ұрпақ нені құрметтеп,
нені қадірлеуді де білмейді. Бұлар қазір мүлде құнсыз дүниеге қуанады,
болымсызға қайғырады. Қазір, балаларды бір-біріне атастырып қоспайтындықтан
жас көңілдің өмірде жоқ идеалын жөңкілген өңкей жастың арасынан жанталасып
іздеу, жастық шақта махаббатты ұлы мұрат деп түсіну, оның үстіне қазіргі
жастардың ұлттық әдебиетті оқымауы, ата-әженің қазақы тәрбиесін көрмеуі
әрине осы азаматтық некеге ұрындырады. Бұрынғыда дейтін әжелер адамдар таза
еді, аңғал, адал еді. Атастырған адамнан өзгеге шығам деген күдік те жоқ,
ол заманның қыздары атастырған адамына әуелден ғашық бола қалатын. Және
менің заманымда дейтін әжем қыздар Абайдың өсиетінен аттамаушы еді. Іштегі
кірді қашырса, Хақтықтың түсер сәулесі, жүректің көзі ашылса, адамның
хикмет кеудесі. Бүгінідей кәсіби заман емес. Жігіттің басы қадірлі. Рухани
мәдениеті мол болса, ниеті түзу болса, хикмет даналық өзі қонады деп
отыратын. Қазір, осындай зинақорлық жолмен туған балалар, заңды некемен
туылатын балалардың қарқынына жетіп қалған көрінеді. Азаматтық некеден от
басқандар тіркелмейді, олар тіпті көп. Сонда, қазір бізде ұлттың жойылуы
жүріп жатыр. Келін түсіргендерден сұрасаңыз айтады - қазір барлық түскен
келіндер кәрі қыз. Қазақстанда қыздардың тұрмысқа шығатын жасы 24 екен,
медицина бойынша да, қазақы салт бойынша да бұл кәрі қыздың жасы. Күйеу
балалар да кәрі. Үйленетін ердің жасы қазір 25-27. Демографияның теориясы
бойынша бұл жойылуға бет бұрған ұлтта болатын құбылыс. Қазір, 25-тен асып
кеткен, некеге тұрмаған жастар саны 2 жарым миллион. Бұл 14 миллион халыққа
демография ғылымы бойынша шамадан тыс көп. Қазақстанда бала туыты осының
кесірінен қауіпті шкаладан асып кеткен.
Мұның бәрі адамдардың жүрегінің отбасы құндылықтарын сезінбейтін, селт
етпейтін бір кесек етке айналғынан шығып жатыр. Философия ғылымдарының
докторы Рүстем Қадыржанов кез-келген ұлттың басты мақсаты - өзін-өзі
өндіру, сақтау, өмірді жалғау дейді. Кез-келген ұлттың сәби кезінде,
есейген, индустриалды дәуірге кірмей тұрған дәстүрлі қоғамындағы әдет-
ғұрпы, яғни өмір сүру процесі осы ұлттың өзін-өзі сақтау инститктінен, яғни
отбасын құру мен бала дүниеге келгенде жасалатын рәсім-ритуалдар
жиынтығынан тұрады екен. Қазақтың салты, төсек тойынан, бесік тойына дейін,
қыз ұзату, құдаласуына дейін бүкіл салт-дәстүрі тек осы отбасын құру мен
бала тапқан қуанышқа ғана құрылған. Сонда ұлттың ең үлкен мұраты ұрпақты
аяқтандыру екен. Ұлт ұрпақ арқылы жаңарып, өмірін жалғаса, ұрпақ тек
салауатты отбасы арқылы аяқтанып, ұлтты иығына арқалап ары асырады. Сонда,
үйлену мұқым адамзаттың өзін-өзі сақтау инстинкті, саналы һәм бейсана
салты. Бұл салттарды мысалы үшін киіз үйдің ішінде отырған қазақ ұл-қызына
дәріс оқып, стратегиялық маңыздылығын түсіндірмеген. Бұлар күнделікті өмір
салты еді. Сондықтан, интеллектуалды-техникалық дәуірге дейінгі халық салты
адамзаттың, жалпы адамшылықтың таза, тұнық қалпын көрсетеді. Еуропадан
түңілгенде қазіргінің бір ғалымы “Идея человечества покинула Европу” деген
екен. Ол мұны ең алдымен Батыстағы отбасы институты әлсіреп, бойдақтар
заманы туғанда, қызтекенің бір-біріне үйленгенін адам құқы деп Еуропаның
заңдастырған кезінде ашынып айтыпты. Біз де бүгін “Қазақ идеясы, жалпы адам
идеясы қазақ даласын тастап, үркіп ұшты” деуімізге әбден болады. Өйткені,
қазақтың қазіргі адамның жүрегі селт етпейтін, сондықтан ұстанбайтын
бұрынғы бейсана ғұрыптары табиғи таза, адами инстинктері ұмытылған сайын
отбасын құру ұмытылып, жеке бастың жауапсыздығы жеңіп барады. Жағдайым
нашар, отбасымды баға алмаймын деген қазір жауап болудан қалды. Тұрмыс
түзелді. Еті тірі жігітке бес бала мен бір қатынды асырайтын жағдай
жасалған. Кілтипан жүректе, оны басқа, болмайтын арзан мақсаттар жаулап
алған. Бұл біріншіден адам баласының индустриалды қоғам үшін жаралмағанын
дәлелдейді. Ғылым қанша дамығанмен адам идеясы, оның өзі сақтау инстинкті
индустриалды елдерді тастап шықты. Бұдан адамның алғашқы, шынайы мекені -
аңыз, жаны жай табатын, адамшылықты сақтайтын тұрағы – ертегі екенін
көреміз. Адамның жер бетін бүлдіріп, тамақ асырауын ақтап алар жалғыз
жұбанышы – ұрпақ үшін тамақ табу, сол үшін тірі жүру. Жоқ адамға жан
сыйлау. Дүние есігін ашатын жаңа өмірге жылы ұя құрып қойып, күтіп алу.
Қазақта біреуге жапқан шапаның жаныңды, балаға жайған жаялық, жүрегіңді
жылытады деген сөз бар. Жүрегі жылы адамды қазақ бір ауыз сөзбен жақсы адам
дейді. Ал, жаңағы айтқан ертегідегі сол ханның қосылып мұратына жетіпті
дегендегі мұрат жақсы адам болып өтті дегені. Жаялық жайып жүрегі жылыған
адам жақсы адам – ұлы мұрат осы. Ұлттың таза кезінде шыққан ертегіден
халықтың өзін-өзі сақтау пиғылын анық көреміз. Және жеті атадан бері
қосылмай жеті тауды асып өтіп, жеті суды кешіп өтіп жар таңдайтын қазақ
үшін, құдасына құрығанда сүр еттен сыбаға сақтайтын қазақ үшін ұлдың
үйленуі, қыздың ұзатылуы ұлттың салт-сана тұтастығын сақтайтын жалғыз
жалғау. Өзбек әкәміз алыстан қыз алмай, қыз алмаған соң араласпай қазір бір
ауданның өзбегі бір ауданға ұқсамайды, Ферғананың өзбегі Самарқанның
өзбегінен биі де, сөзі де бөлек. Сондықтан, кейде өзбекті ғалымдар ұлт деп
санамайды. Территориялық, саяси бірлік деп те анықтайды. Ал, біздің қазақ
алыстағы құдасына жиеніне серкеш айдатып, нағашыға тай мінгізіп әуре.
Сондықтан, ұлттың тұтастығын, өсуін, өнуін, мысы басып, өзге жұрттан
көптігімен мерейі асып тұрғанын, яғни үйленуді ойламайтын жігіт, бойдақ
қазақ ұлт жайлы, мемлекет жайлы, үкіметтің жұмысы жайлы әңгіме айтып,
өтірік ұлтшылдық көрсетіп, көлгірсімесін. Әуелі әскерге аламан қос, бес
баланы оқытып үкіметке дайын маман сыйла. Үйленбеген жігіттің ұлтшыл
болуға, жақсы атануға қақы жоқ.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеліп отырған тақырыптың
өзектілігінен жәнет оны зерттеу қажеттіліктері мен зерттелу деңгейлерінен
дипломдық жұмыстың мақсаты мен негізгі міндеттерін айқындау мүмкіндіктері
туады.
- Біздің тепсе темір үзетін азаматтарымыз бен бала табатын жастағы
бойжеткен қыздарымыздың бас қосып, шаңырақ көтеруге асықпауы.
- Жастарды отбасылық өмірге даярлықтың болмауы
- Жас отбасының мәселелерімен айналысатын ұйымдар жүйесін жетілдіру
Отбасы қоғамның институты ретінде
Отбасы әлеуметтік институт есебінде адам қоғамының қалыптасуымен бірге
пайда болады. Отбасының дербестігі болғанымен, отбасылық қатынастар
қоғаммен, оның дамуымен тікелей байланысты.
Отбасы кіші әлеуметтік топ, ал оның мүшелері некемен немесе қаны бір
туыстығымен, тұрмыстың ортақтығымен және өзара адамгершілік
жауапкершілікпен байланысты.Отбасы – қоғамның әлеуметтік құрылымының негізі
болып табылады.
Ер мен әйел – отбасының екі ірге тасы, бұл іргетас үйленумен
құрылады.Отбасында адамдар ұрпақ жалғастырады.Сонымен қатар қоғамның
қартайған, еңбекке жарамсыз мүшелеріне қамқорлық та осында іске асырылады.
Отбасының ең маңызды қызметтерінің бірі – тәрбиелеушілік міндеті, оны
қоғамдық тәрбиенің ең тиімді деген жүйесі де алмастыра алмайды. Оның
негізгісі – баланы өмірге келтіру ғана емес, сонымен бірге оған әлеуметтік-
мәдени ортаның құндылығын қабылдаттыру, үлкен ұрпақтың тәрбиесін жас
ұрпаққа жеткізу, бойына сіңірту, яғни балаларын өздерін қоршаған ортаға
және қоғамға пайдалы азамат етіп өсіру әке-шешенің ең маңызды міндеті.
Ата-ананың, басқа да отбасы мүшелерінің өмір сүру тәжірибесі, жүріс-
тұрысы, өз міндеттерін таза атқару, бір-бірін құрметтеп сыйлауы – бәрі де
үлкен мектеп, тәрбиелік мәселе. Отбасынан тыс та тәрбие бар. Қазақ Ұлың
өссе, ұлы жақсымен, қызың өссе, қызы жақсымен ауылдас, көршілес бол,-
дейді.
Қиналарлық жағдайлар да бар. Арақ ішу, тәртіп бұзу, бұзақы сөздер
сөйлеу, жатып ішерлік – мұның бәрі адам тәрбиелеуге теріс әсерін тигізеді.
Отбасының тәрбиелеушілік міндетіне тікелей байланысты оның тағы бір
қызметі бар. Оны дамытушы міндет деп атауға болады. Ата-аналар балалардың
жеке ерекшеліктерін неғұрлым ертерек байқау керек. Сонда ғана балалар
өздерінің ішкі қабілеті мен дарынын тез дамытады. Жас күнінен бастап
олардың қабілетін байқап, соған сәйкес тәрбиелеу, бағдар беру қажет.
Балалардың үздіксіз дамуы, шығармашылық қабілетін іске асыруы
отбасынан басталады. Әке-шеше балаларына жақсы тәрбие беруге қоғам алдында
жауапкер.
Отбасы – ежелден қалыптасып ғана қойған жоқ, сонымен бірге қоғамның
әлеуметтік құрылымының негізгі элементтерінің біріне айналды.Отбасы ерлі-
зайыптылардың арасындағы, басқа да туыстық тұрпаттағы қарым-қатынастарды
негіздей отырып, өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың дамуына орай
қоғаммен, мемлекетпен тығыз органикалық байланыста болады.
Отбасында пайда болып, тұрақты орныққан әлеуметтік жағдайды сараптау,
оның мән-мазмұнын ашу, сонымен бірге сол ортадағы әке мен шешенің, олардың
ұрпақтарының алатын орнын, рөлін, отбасының ішкі құрылысын, атқаратын
функциясын және т.б зерттеу.
Отбасы көптеген қоғамдық ғылымдардың: әлеуметтанудың, экономиканың,
Құқықтанудың, этнографияның, психолгияның, педогогиканың, демографияның
зерттеу обьектісі болып саналады.Олардың әрқайсысы өз пәндерінің
ерекшеліктеріне орай отбасының өмір сүруі мен дамуының ерекше жақтарын жете
зерттеп қарастырады.Әлеуметтану отбасына талдау жасағанда ең алдымен оны
некенің негізінде құрылған және белгілі бір әлеуметтік қызметтерді атқарушы
әлеуметтік институт ретінде қарастырады, некенің тұрақты немесе
тұрақсыздығының себептерін және отбасын нығайтудың жолдарын зерттеуге көңіл
аударады.Осыдан келіп әлеуметтік институт пен шағын әлеуметтік тпотың
белгілерін өз төңірегіне жинақтаған отбасының пайда болуы, оның өмір сүруі
мен дамуы заңдалықтарын зерттейтін әлеуметтанудың саласы.
Социологияның негізін салушы О.Конт қоғамды зерттеу үшін , алдымен,
отбасына көңіл бөлу керек деп есептеді.Ол отбасыны индивид бағыну мен
басқаруға үйрететін кішкене қоғам деп есептеді.Отбасы, Конттың пікірінше,
оның үлгісі бойынша қоғам құрылатын негізгі элемент, әлеуметтік өмір
мектебі деп есептеді.
Отбасы социологиясы – отбасын әлеуметтік институт ретінде зерттейтін
социологиядағы негізгі бағыттардың бірі.Негізгі мәселелері отбасылардың өз
қызметін орындау сипатын, әртүрлі типтегі отбасылардың өмірін, ажырасу
себептері мен салдарын және т.б зерттеу болып табылады.
Отбасы сияқты әлеуметтік институттардың табысты қызмет етуін тарихтын
қозғаушы күшіне жатқызуға болады.Отбасының дүниеге келу сәті бізге
белгісіз, бірақ оның пайда болуы отбасылық үй шаруасы, отбасының бірлескен
әлеуметтік және өндірістік әрекеттері негізінде отбасын нығайтудағы
әртүрлі қызметке байланысты.Социологияның пайда болуымен тығыз байланысты
Огюст Конт қоғамды отбасы арқылы тану керек, өйткені отбасы – адамзат тегін
жалғастырушы, ондай қоғам антропологиялық деңгейде дами алмайды,-дейді.
Отбасы әлеуметтануы екі бағытта дамып келеді.Оның бірінші бағыты
бойынша отбасының тарихы зерттеледі.оның шығуының әлеуметтік заңдылықтары
талданады.Екінші бағыт әлеуметтік институт ретіндегі қазіргі отбасының
қалпын және шағын әлеуметтік топ ретінде зерттейді.
Әлеуметтік институт тұрғысынан отбасыны қарастырғанда неке-отбасы
қатынастары саласындағы қоғамдық сананың қалыптасуына, әртүрлі жағдайдағы
халықтың қайсыбір топтарының отбасылық тәртібіне жалпылама сипаттама
беруге, отбасының негізгі міндеттерін жүзеге саыру тиімділігіне және т.б
баса назар аударылады.
Отбасын шағын әлеуметтік топ ретінде зерттегенде қазірігі отбасының
даму кензеңдерінің, құрылымдарының және атқаратын қызметтерінің қалыптасу
жағдайлары, әке-шешемен олардың ұрпағының арасындағы өзара қатынас ,
отбасындағы міндеттерді әркімге бөлу, ажырасудың себептері мен мотивтері
және т.б мәселелер қарастырылады.
Әлеуметтік тұрғыдан алғанда отбасы белгілі бір локалдық құрылымы
және атқаратын әлеуметтік қызметтерінің ерекшеліктері арқылы сипатталады.
Отбасының локалдануы - бұл тек туыстық қарым-қатынастармен шектеліп
қалмай туыстардың бірлесе өмір сүретіндігін мойындайды, сондықтан олардың
тұрмысында ортақ элементтердің болуы, отбасы мүшелерінің экономикалық өзара
көмек көрсетуі үнемі ұшырасып тұрады.Бұл тұрғыдан алғанда отбасыны қоғамның
экономикалық ұясы ретінде қарстыруға болады.
Отбасының құрылымы – бұл оның негізгі элементтерінің тұтастығын
қамтамасыз ету тәсілі болып саналады.Отбасының құрылымы мен тәртібі,Өмір
салты, дәстүрі, өзге отбасылармен және қоғаммен өзара қарым-қатынастары
бір-бірімен тығыз байланысты.
Отбасылары қоғамдық басқада институттар іспетті белгілі бір функциялар
атқарады.Отбасының функциясы дегеніміз оның белгілі бір әлеуметтік салалары
бар қызметі.Өз институттардың атқаратын міндеттерінен мұны жеке-дара бөліп
көрсету үшін отбасы қызметін рекшелікті және ерекшеліксіз деп
ажыратылады.Отбасының ерекшелікті қызметтері оның отбасылық мәнінен келіп
шығады және қоғамдық құбылыс ретінде отбасының ерекшеліктерін бейнелейді,
ал ерекшеліксіз қызметтер белгілі бір тарихи жағдайға орай еріксізден
немесе бейімделуден туындайтын отбасының міндеттері.Отбасының ерекшелікті
қызметтеріне:
- халықтың ұдайы өсіп-өнуі, яғни дүниеге нәресте әкелу;
- балаларды асырап, сақтау (экзистенциалды)
- балаларды тәрбиелеу (әлеуметтендіру) жатады.
Бұл қызметтер қоғамның әр дәуірде өзгерістерге түсуіне қарамастан
отбасының ертеден келе жатқан міндеттері болып саналады.
Отбасының ерекшеліксіз қызметтері жеке меншіктің жинақталып қорлануы
мен оған ие болу жөніндегі статусы, өндіріспен тұтынуды, үй шаруашылығын
жүргізуі мен демалуды ұйымдастыруды, отбасы мүшелерінің денсаулығы мен
амандығын қамқорлық, микроахуалды жасауды қамтиды.
Отбасының шаруашылық-тұрмыстық қызметі – отбасы мүшелерінің материалды
қажеттіліктерінің (азық-түлік, қан және т.б) олардың денсаулығының
сақталуына әсер етуінің қанағаттанарлығынан тұрады.Отбасының осы қызметінің
орындалу барысында еңбек ету кезінде жұмсалған жеке күшті бұрынғы қалпына
келтіру қамтамасыз етіледі.
Отбасының эмоционалды қызметі – оның мүшелерін ұнатушылық,
сыйлаушылық, мойындаушылық, эмоционалды қолдаушылық, психологиялық
қорғаушылық қажеттіліктерімен қанағаттандыру.Осы қызмет қоғам мүшелерінің
эмоционалды тұрақтануын, олардың психикалды денсаулығының сақталуына әсер
етуді қамтамасыз етеді.
Рухани қарым-қатынас қызметьі - бос уақытты бірлесе отырып өткізу, екі
жақты рухани байыту қажеттіліктерімен қанағаттандыру.
Бастапқы әлеуметтік бақылау қызметі – Отбасы мүшелерінің әлеуметтік
мөлшерінің орындалуын, оның ерекшеліктерін, егер кімнің түрлі жағдайда күші
бар (жасы, науқастану және т.б) болып, әлеуметтік мөлшермен толық сәйкес
өзінің мінез-құлқын өз бетімен тәрбиелей алатын қабілетін жеткілікті
қамтамасыз етеді.
Сексуалды-эротикалық қызмет – отбасы мүшелерінің сексуалда-эротикалық
қажеттілігін қанағаттандару.Қоғамның көзқарасымен қарағанда маңызды болып,
отбасы, сонымен қатар, отбасы мүшелерінің сексуалды-эротикалық мінез-
құлығын реттеуді қоғамның биологиялық ұдайы өсуін қамтумен іске
асырады.Отбасы қызметінің бұзылуы – бұл қиындық туғызатын немесе оның
қызметін отбасымен бірге орындауға кедергі келтіретін тіршілік қарекетінің
осындай ерекшелігі болып табылады. Өте кең шеңбердегі факторлар
бұзылушылыққа мүмкіндік туғызады: оның мүшелерінің жеке ерекшеліктері,
олардың аасындағы өзара қарым-қатынас, отбасы тіршілігінің анықталған
жағдайы,Мысалы, отбасының тәрбиелік қызметінің бұзылу себебінен, оның
ілгері басуы және ата-аналарының сәйкес білімі мен дағдысының болмауы,
олармен қарым-қатынастың бұзылуы мүмкін (тәрбиелеу жөніндегі қақтығыстар
отбасының басқа мүшелері мен басқалар жағынан кедергі келтіру).
Отбасы құрылымы отбасының құрамы мен санынан, сонымен қатар оның
мүшелері арасындағы өзара қарым-қатынастарының жиынтығынан тұрады.Отбасы
құрылымын талдау отбасы қызметінің қандай жағдайда жүзеге асуы жөніндегі
сұрақтарына жауап беруге мүмкіндік туғызады: отбасында кім басшылық етеді
және кім – орындаушы, отбасы мүшелерінің арасындағы құқықтары мен
міндеттері қалай бөлінген деген сияқты.Отбасы құрылымының бұзылуы – бұл
оның қызметініңотбасымен орындалуына қиындық тудыратын және кедергі
келтіретін құрылымдарының ерекшеліктері болып табылады.Мысалы, ері мен
зайыбы арасындағы шаруашылық-тұрмыстық міндеттерінің тең бөлінбеуі өзара
қарым-қатынас құрылымының бұзылуы негізінде ілгері басады, яғни маңызды
міндеткерлікті алған сол ерлі-зайыптылардың қажеттілік қатарының
қанағаттануыны кедергі жасайды: жеке күшті бұрынғы қалпына келтіру, рухани
қажеттілікпен қанағаттандыру,Осы себеп, отбасындағы қарым-қатынас
құрылымының бұзылуы оның түрлі қызметінің отбасымен отбаасымен орындалуына
кедергі келтіретін отбасылық қақтығыстар екенін мойындау керек.
Отбасы динамикасын тіршілік кезеңінің 5 сатысымен көрсетуге болады:
1 – некеге отыру кезеңінде бірінші баланың тууына дейінгі отбасының
пайда болуы;
2 – балаларды дүниеге әкелу және тәрбиелеу;
3 – отбасының тәрбиелеу қызметін орындауды тоқтатуы.Блаға еңбек етудің
басталуынан ата-ана қамқорлығынада балалардың бірде біреуінің қалмауына
дейінгі кезеңдерді қамтиды;
4 – балалар ата-аналармен тұрады, және тым болмағанда солардың
ішіндегі біреуінің жеке отбасы жоқ.
5 – ерлі – зайыптылар жалғыз, не болмаса жеке отбасылары бар
балаларымен тұрады.
Қазақ қоғамындағы отбасы.
Дүние жүзі халықтары тәрізді, қазақтың да өзіне тән отбасы тарихы бар.
Адам баласы басынан өткізген сан алуан қоғамдық-экономикалық формациялардың
қай-қайсысы болмасын, әр қилы отбасы түрлерімен тығыз байланысты болған.
Оны Жер планетасын мекендеген барлық халықтар өз басынан өткізген.
Америка этнографы Л.Морганның отбасы тарихы туралы жазған Көне
қоғам атты аса құнды ғылыми еңбегі XIX ғ. екінші жартысында алғашқы
қауымдық құрылыстағы отбасы түрлерінің даму жолын түсіндіреді.
Алғашқы қауымдық құрылыстағы ең көне отбасы түрі топты некеге
негізделген. Ондағы некелер тобы рулар ішіндегі бірімен-бірі тұстас
ұрпақтар жігімен бөлінетін. Айталық, бабалар мен әжелер, әкелер мен
шешелер, балалар тобында – ағалы-інілер, апалы-сіңлілер, немере мен шөбере
туыстар біріне-бірі ерлі-зайыпты, яғни әр ұрпақ бір-біріне аға-қарындас
бола тұра некелес болатын.
Отбасы тарихының бұдан кейінгі даму сатысы топты некенің ішінде жұп
отбасының қалыптаса бастауымен, яғни қандас туыстар арасындағы некелесу
ғұрпына тыйым салуына байланысты болған. Осының нәтижесінде алғашқы қауым
ішінде бірімен бірі некелеспейтін ағалы-інілілер, апалы-сіңлілер
топтары қалыптаса бастады да, тағылық дәуірдегі топты неке біртіндеп
ығысып, оның орнына жұп отбасы дүниеге келді. Жұп отбасы тағылық дәуірдің
соңында қалыптасып, варварлық дәуірде әбден кемеліне келіп, қоғамдағы басты
отбасы формасына айналады. Бірақ мұндағы неке беріктігі онша мығым
болмағандықтан, отбасының ыдырап, ажырасуы тым оңай болған.
Алғашқы қауымдық қоғамда өндіруші күштердің дамып, еңбек бөлінісінің
шығуына байланысты, қауымдық ортақ меншік орнына жеке меншіктің пайда болуы
– моногамиялық отбасының, таптың және мемлекеттің шығуына әкеліп соқты.
Моногамиялық отбасы варварлық дәуірдің соңғы кезеңінде басталды да, оның
жұпты некенің түпкілікті жеңуі цивилизация дәуірінің басында еркектер
үстемдігінің орнауымен байланысты болды. Сондықтан моногамиялық отбасы
түгелдей еркектер үстемдігінің негізінде қалыптасып, жетіле түсті. Отбасы
тарихының бұл кезеңінде некелесу не ажырасу тек қана еркектер үлесіне тиді
де, моногамиялық отбасындағы өзара байланысты жұпты некеге қарағанда әлде
қайда нығая, беки түсті.
Бұл жағдайда ескере кететін жағдайдың бірі, жоғарыда келтірілген
отбасы формаларынан бұрын қалыптасқан алғашқы ру – пуналуал қандас туыс
отбасынан, ал соңғы формасы ретсіз жыныстық қатынаста (промискуитет) өмір
кешкен топтардан шыққандығы туралы кезінде түгелдей болмаса да,
Л.Морганның пікірі тарихи шындыққа жатпайтындығын белгілі ғалым Ю.И.Семенов
дәлелдеген-ді. Қандас туыс отбасы мен пуналуал отбасына алғашқы рудың
шығуынан бұрынғы кезеңдер деп қарау этнография ғылымының даму барысында
толық сырылып тасталды. Отбасы және неке қатынастарының пайда болу
қарсаңындағы бірден – бір кезең ретінде күшінде қалып, түбегейлі
дәлелденген жай – промискуитет туралы айтылған пікір. Қазіргі кезде кеңес
ғалымдарының дені рудың тікілей ретсіз жыныстық қатынаста болған адамдар
ұжымының шыққандығын қолдап отыр.
Сөйтіп, топты неке – жабайылық дәуірге тән болса, жұпты отбасы –
варварлық, ал моногамиялық отбасы цивилизация дәуірлеріне тән болған.
Отбасы тарихындағы мұндай неке формаларын қазақ халқының арғы тектері
де басынан өткізді. Бұған дәлел ретінде сол көне отбасы түрлерінің кейбір
қалдықтары қазіргі жаңа заманда да кездесіп тұратындығын айтсақ жеткілікті
сияқты.
Төңкеріске дейінгі қазақ халқына тән отбасы түрі негізінен әке-шеше
және үйленбеген балалардан тұратын дара, яғни шағын отбасы болатын.
XIX ғ. мен XX ғ. басында қазақ арасында негізінен дара (шағын) отбасы
үстем болған. Сол дара отбасында үлкен патриархал отбасы қауымының көптеген
сипаттары сақталып келген.
Үлкен патриархал отбасының Орта Азия және Қазақстан жерінде
мекендейтін жергілікті халықтар арасында қашан пайда болып, қашан жойылғаны
туралы белгілі ғалымдардың зерттеулерінен біраз деректер табамыз. Мәселен,
С.П.Толстов көне Хорезімдегі отырықшы елдер арасында біздің заманымыздың
басында үлкен патриархал отбасының қалыптаса бастап, біздің заманымыздың
алғашқы мыңжылдығының ортасында оның әбден нығайып жеңгендігін дәлелдейді.
Бұл пікірді А.Ю.Якубовский мен А.Н.Бернштам да қолдайбы. Ал Н.А.Кисляков
патриархалды үлкен отбасының қалыптаса бастауы біздің заманымыздан әрірек
пе деген болжау жасайды. Үлкен патриархал отбасының ыдырау кезеңі Орта
Азияның әр өңірінде оның экономикалық даму дәрежесіне байланысты әр кезде
басталып, сан ғасырларға созылды. Экономикалық даму артта қалған шеткері
аудандарда үлкен патриархал отбасының сілемі XX ғ. басына дейін
созылғандығын, көптеген авторлардың зерттеулеріне сүйене отытып,
Н.А.Кисляков кейінгі еңбегінде дәлелдей түскен.
Үлкен патриархалды отбасының кейінге дейін сақталуына Орта Азия
табиғи жағдайы да әсерін тигізді. Мәселен, сыртпен байланысы шамалы болған
биік таулар алқабы мен құлазыған шөлді даланы мекендеген топтарда XX ғ.
басына дейін үлкен патриархалды отбасы басым болған.
Деректкерге қарағанда, Орта Азияның егіншілікпен айналысқан отырықшы
тәжік және өзбек халықтарында Қазан төңкерісіне дейін үлкен патриархал
отбасының сақталып келгендігі даусыз.
Орта Азия мен Қазақстан жерінде ежелден бері көшпелі мал
шаруашылығымен айналысқан халықтар арасындағы үлкен патриархалды отбасының
тағдыры отырықшы өзбектер мен тәжіктерге қарағанда ерекше. Бұл мәселе
туралы белгілі этнограф С.М.Абрамзон арнайы еңбек жазып, оны негізінен
дұрыс шешті. С.М.Абрамзон еңбегінде кеңес археологтарының зерттеулеріне
сүйене отырып, Орта Азия және Қазақстан көшпенділерінен Жетісу, Тянь-Шань
және Алтай-Саян өңіріне үлкен патриархалды отбасының қалыптасып, үстемдік
етуі біздің заманымыздан бұрынғы VII-VIII ғасырларда басталып, біздің
заманымыздың алғашқы мыңжылдығының ортасына дейін келгендігін, ал оның
ыдырауы сол кезде басталып, X-XI ғасырларда аяқталғанын, яғни шағын
отбасының қалыптасқандығын көрсеткен.
Отбасы тарихындағы мұндай келелі өзгеріс, ең алдымен қоғамда болған
әлеуметтік – экономикалық дамудың нәтижесінде мүмкін болды, яғни жеке
меншіктің маңызы біртіндеп арта түсіп, экономикалық жіктелудің айқындалуына
байланысты үлкен патриархалды отбасының сыр – сипатына өзгерістер еніп,
орнына дара, шағын отбасы келіп шықты. Бірақ бұдан үлкен патриархалды
отбасы сол кезден бастап мүлдем жойылып кетті денген ұғым тумауы керек.
Оның қалдығы XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басына дейін жетті. Мұндай
нақтылы деректерді көптеген этнографтар еңбектерінен кездестіруге болады.
Мәселен, қырғыз халқына көптеген бөлінбеген патриархалды отбасыларының
кездесіп, олардың құрамы бірнеше ұрпақтан және әр отбасы 15, 30, 40 адамнан
тұратындығын С.М.Абрамзон мен А.Жұмағұлов баяндайды. Ал Кеңес өкіметінің
алғашқы жылдарында Қырғызстанда болған П.И.Кушнер сол уақыттың өзінде
қырғыздар арасында, әсіресе кедейлер тобында үлкен отбасыларының жиі
кездесетіндігін айтқан.
XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында түркімен халқында да
патриархалды үлкен отбасының болғандығын Г.П.Васильева мен С.Н.Иомудский өз
еңбектерінде баяндайды. Түркіменнің негізінен көшіп жүріп мал бағумен
айналысқан, нохурли және иомуд тайпаларында кездесетін үлкен отбасылар Орта
Азия көшпелілерінің арасында сақталған үлкен патриархал отбасының нағыз
үлгісі тәрізді. Г.П.Васильеваның айтуынша бұндай отбасылар отбасының
классикалық сипаттарымен толық үйлеседі. Олар бірнеше үйленген ұрпақтардан
құралып бір жерде тұрып, бірігіп еңбек етеді, ішім – жемі де ортақ.
С.Н.Иомудскийдің айтуынша, XXғасырдың басында иомудтар арасынан кездесетін
бір үлкен отбасында 125 адам болған.
Үлкен патриархал отбасының бұрынғы кезде алтайлықтар мен
қарақалпақтар арасында да болғандығын Л.П.Потапов пен Т.А.Жданконың
еңбектерінен көреміз. Ал XIX ғасыр мен XX ғасырдың басында қарақалпақта
үлкен патриархалды отбасының қалдығының айқын сақталғанын тағы да
Т.А.Жданконың зерттеулерінен табамыз. Жоғарыда көрсеткендей, өзбек пен
тәжіктерде сақталған бөлінбеген патриархалды отбасы тәрізді жағдай
қарақалпақ байларының ішінде некен саяқ кездессе, көпшілік бұқара арасында
дара, шағын отбасы үстемдік еткен. Ал мұндағы үлкен патриархалды отбасының
қалдығы ретінде бірнеше шағын отбасының туыстық жақындығына қарай топталып,
көше деп аталатын бірлік болғанын атап көрсеткен.
С.М.Абрамзон дәл осы қарақалпақ отбасындағы көше сияқты туыстық
топтың қазақтар арасында да кездесетіндігін де айтқан. Мұндай бірлікті
қазақтар ата баласы деген. Ал Абрамзон оны үлкен патриархалды отбасының
XX ғасыр басына дейін сақталған қалдығы деп қарайды. ХХ ғасырдың 24-25
жылдарында Әулие ата уезінде О.Жандосовтың басшылығымен ұйымдастырылған
экспидиция деректерінің негізінде В.Г.Соколовский Қазақ ауылы атты еңбегі
1926 жылы Ташкентте жариялаған болатын. Соколовский көптеген ауыл-
қыстауларды зерттеп, олардың әрқайсысында бір атаның балалары, яғни 3-4
ұрпақтан құралған бірнеше отбасы және олардың арасында әлі де бөлінбеген
ағайындардың бірге тұратынын көрсетеді.Әрине 3-4 атаға дейін созылған
туыстар арасында туыстық қатынас болады. Ол қатынастар сырт қарағанда (ХХ
ғасырдың басында) патриархалды отбасының сілемі,қалдығы тәрізденгенмен,
ата балалары арасындағы қатынастың негізгі тап мүддесімен толық
үйлесетін.Өйткені өз шаруашылығын өзі жүргізетін ауқатты адамдарға төрт
атаға толғанша бір қыстауда отыруға ешбір мүмкіндік болмайды. Оларға, ең
алдымен қысқы жайылым жетіспейді. Мұның өзі туыстардың әрқайсысын жеке
қыстауға қоңсыларымен қоныстануға мәжбүр етеді. Ал, Соколовский айтқандай,
4 атаға толғанша бір қыстауда отыратын туыстар болған күннің өзінде,
олардың бірі бай, қалғандары соған тәуелді туыстары ретінде болуы шындыққа
жақындайды. Мұнымен қатар, Соколовскийдің айтуынша, кейбір ауыл
қыстауларында екі не одан да көп ата балалары тұруы да мүмкін, олардағы
түтін саны 12-15-тен аспайтынын ескерте келіп, кей жерлерде бірнеше ауыл-
қыстаулардың болуы да ықтимал дейді. Төңкеріске дейінгі бір қыстауда мұнша
түтіннің тұруы олардың көбінесе кедейлер, жатақтар екенін дәлелдейді. Ал
кедейлерді бір қыстауда біріктіретін негізгі фактор олардың туыстық
жақындығы емес, әлеуметтік-экономикалық жағдай. Мұндай ауылдарда бір-
бірінен қыз алысу сатысына дейін жеткен аталастар да тұруы мүмкін. Себебі
бұл ауылдарда тұратын отбасылардың әрқайсысының жеке меншігінде үй-жай,
қора-қопсы, малдары болғанымен, оларды біріктіретін орақ жайылым болатын-
ды.
XV-XVIII ғасырларда бүкіл қазақ жұртшылығына шағын-дара отбасының тән
болғандығын айта келіп, олардың дені моногамиялық некеге негізделгендігін
дәлелдейді С.Е.Толыбеков. Бұл пікірдің дұрыстығын соңғы оншақты жыл ішінде
Қарағанды, Семей, Павлодар, Ақмола, Шымкент, Атырау, Алматы және
Талдықорған облыстарынан жиналған деректер де дәлелдей түседі. Жиналған
деректер сонау XV ғасырды қамтығанмен, XVII-XVIII ғасырлардағы жағдайды
дәлелдейді. Бірақ XVII-XVIII ғасырларда үстемдік еткен шағын отбасы тек сол
уақытқа ғана шыға қалған деп қарау ғылыми тұрғыдан үлкен дәйексіздік болар
еді. Сондықтан ол құбылыс үстемдік еткендей дәрежеге көтерілу үшін қанша
уақыт өсіп, жетілу керек. Осы тұрғыдан қарағанда, С.Е.Толыбеков пікірінің
дұрыстығына күмәндануға болмайды.
Қазақ жұртшылығында шағын дара отбасының XV-XVII ғасырлардың өзінде
үстем болғандығына ежелден бері қалыптасқан отауға енші бөліп беру
дәстүрінің өзі-ақ бұлжытпас дәлел болғандай. Бұған қосымша кең байтақ
Қазақстан өлкесін аралап жүргенде, қарттардың: Бізде жеті атамыздан бері
қарай бірде-бір үлкен патриархал отбасының болғандығын естіген емеспіз
дегендері де дәлел сияқты.
Пікірімізді дәлелдеу үшін солардың жазып алған деректердің
кейбіреулерін келтіре кеткен жөн болар. Мәселен, Баянауылдық Ағыбай,
Арғынбай, Қайыржан және Смағұл Қақабайұлдары мен Қадыр Байжанұлы сияқты
қарттардың әрқайсысы 50-60-жылдары 60-80 жасқа келіп, немере сүйген
адамдар. Бұлардың немерелерінен санағанда 8-ші атасы Самырза дейтін малды
адам болыпты. Орта есеппен 4 атаны бір ғасыр деп есептегенде, Самырза XVII
ғасырда өмір сүрген адам. Самырзан туған Байғана, Айғана, Тайғана және
Мешітбай дейтін балалары әкесінің тірі кезінде енші алып, әрқайсысы жеке үй
болып тұрған. Бұлардың өзара қарым-қатынасы жайлы сөз етсек, мұндай туыстар
арасында үлкен патриархалды отбасының нышаны да болмаған, қайта туысқандар
ұрпағы бір-біріне қиянат жасаумен болған. Мәселен, Байғананың 9 ұлы, ұлы
болмаған Мешітбайға қиянат жасағандығын Мешітбай әулеті қазірге дейін
естерінде сақтап келеді. Сөйтіп, XVII ғасырдағы бұл шындық атадан балаға
ауыса отырып, осы уақытқа дейін жетіп отыр.
Жалпы қазақ халқы, оның ішінде көпті білетін қария адамдар
орталарында патриархалды отбасы болғандығы туралы ешбір тарихи шежіре
білмейді. Мұның өзі қазақ жұртшылығында үлкен отбасы ертеректе
ыдырағандығын дәлелдейді. Қазақ өлкесінде үлкен патриархалды отбасының
ертерек ыдырауына көптеген жағдайлар себепкер болды. Ең алдымен, қазақ
қауымындағы таптық жіктелудің күннен-күнге күшейіп, патриархалдық тәртіптің
әлсірей түсуі әсер етті. Әсіресе ежелден бері көшпелілік және жартылай
көшпелілік жағдайда мал өсіріп, күн көру үлкен патриархалды отбасын сол
қалпында сақтауды керексіз етті. Сонымен қатар, қазақ арасында әйелді
қалыңмал беріп, айттырып алу мен ұзатылған қызға міндетті түрде жасау
беруге байланысты туысқандар арасында мал және мүлік теңсіздігін туғызу
факторы үлкен патриархалды отбасының сақталуына қарама-қайшы келді. Қазақ
елінде ежелден қалыптасқан экзогамиялық (белгілі бір туыстық шеңберінде қыз
алыспау) тәртіпті сақтай отырып неке құру, яғни келіндер арасындағы өзара
туыстық нышанының мүлдем болмауы да үлкен патриархалды отбасының ыдырауына
әсерін тигізді. Қазақ байларының көп әйел алу әдеті үлкен патриархалды
отбасының ыдырауына өзінше әсерін тигізді. Екі қатынның баласы екі рулы
ел деп халық тегін айтпаған, ыдыраудың зор дәлелі осыдан көрінеді. Көп
қатынның балалары өзара сиыспаған соң, әр қатынға енші бөліп, оларды бөлек
отырғызатын.
Шамасы келген әкелердің үйленген балаларына енші беріп, отау етіп
бөлек шығару дәстүрі де үлкен патриархалды отбасының ыдырауына үлкен
септігін тигізді. Ал қазақ арасында балаларына енші беріп, бөлек шығару тек
ХІХ ғасырда қалыптасқан әдет емес. Оның тарихы ертеректе жатыр. Ескі
жазуларға үңілгенде енші бөліп беру ХІІІ ғасырдан белгілі болып отыр. Олай
болса, жоғарыда айтқандай, ертерек шешіліп, тек оның кейбір сілемдері ғана
сақталған. Мәселен, қара шаңырақты қадірлеу деген сияқты.
Үлкен патриархалды отбасында әке үкімі шексіз болған. Әке өлген соң
оның орнына отбасы бастығы боп қалған үлкен ағаның үкімі барлық басқа
отбасы мүшелері үшін заңды болған. ХІХ ғасырда қазақтағы дара шағын отбасы
үстемдігінің кезінде де әкесінен бөлініп, өз алдына жеке үй болып кеткен
ұлдарына әкесінің не үлкен ағасының белгілі мөлшерде ықпалы жүретін.
Шаруашылығы бөлек болғанымен, барлық балалары әкесімен ақылдасып, көпшілік
жағдайда оның айтқанын екі қылмайтын, қыстағы бөлек болғанымен, өз алдына
жеке ауыл қатарына қосыла қоймаған туысқандарының өзі жазда бір жайлауға
жиналады. Бірақ қотандас болмай, жеке – жеке жұртта отыратын, кейде тіпті
мал суаратын құдықтары да бөлек болатын. Мұндай жағдайда көбінесе үлкен
үй деп аталатын атасының не әкесінің үйінде түскі қымызды бір жерге
жиналып ішісетін. Кейде қымыз басарға да сол үйде жиналуы мүмкін. Үлкен
үйдің бүкіл шаруашылығына бөлініп кеткен балалары әрдайым жәрдем беріп
тұрумен бірге, керек болған жағдайда отау үйлерге әке шаңырағынан берілетін
көмек те аз болмайтын. Үлкен үйдің шаруасын әрбір отау иелері өзінікіндей
санап, ол үйден көмек дәмететін, жетпегені болса алып тұратын. Кенже бала,
қазақ дәстүрі бойынша, әкенің мұрагері есебінде әкесінен бөлінбейтін де,
оның шаңырағына, мал – мүлкіне ие боп қалатын.
Әдетте әке шаңырағы қара шаңырақ, үлкен үй атанады. Әкесі өліп,
кенже баласына не кейінгі ұрпақтарына ауысса да, қара шаңырақ сол
қалпында сақталып, әкесінен тараған барлық ұрпақ үшін қадірлі, қасиетті
орда есебінде болады. Оған барлық отаулар, ұзатылған қыздар, құдалар әр
түрлі сыйлықтар, соғым сойғанда сыбаға әкеліп таратады. Қара шаңырақты
қадірлеу ата–баба аруағын қадірлеуімен байланысты нанымның бір түрі болумен
бірге, бұдан үлкен патриархалды отбасының ыдырау кезіндегі дара, шағын
отбасының арасындағы патриархалдық қатынастардың сілемін сақтай түсу
нышанын байқауға болады.
Көп әйел алған қазақ байлары олардың әрқайсысын балаларымен бөлек
ұстайды, әрқайсысына енші бөліп береді. Мұндағы мақсат - әке өлген соң әр
әйелдің балалары бір-бірімен тату, тыныштық сақтап тұрсын деген тілек еді.
Әдетте бәйбіше балалары тоқал балаларына есе бермей, оларға қиянат жасауға
тырысады. Нәтижесінде олардың арасы насырға шабатын. Мұндай жағдайды
болдырмау үшін үй қожасы әрбір әйеліне жеке-жеке шаруа бөліп беретін де,
оған әрбір әйелдің кенже баласы иелік ететін. Әйелдің үлкен балалары өз
шешесінің еншісінен үлес алып, бөлініп шығады. Кенже балаларға тиісті үлес,
басқа балаларға қарағанда екі есе артық болады. Өйткені бірі өз үлесі
болса, екінші шаңырақ үлесі, яғни үлкен үйдің сыбағасы болып есептеледі.
Қазақ дәстүрінде бәйбіше балалары мен тоқал балаларының әке мұрасына
қатысты салмағы бірдей болмайды. Сондықтан әкесінің нағыз қара шаңырағына
бәйбішеден туған кенже бала ие болу керек. Кенже баланы бөліп шығармай,
оның қолында болу дәстүрі тіпті осы кезге дейін сақталып келді.
Көп балалы ата-аналар ержеткен балаларын мезгілінде үйлендіріп,
оларға енші беріп, бөлек шығарып отырады. Әдетте кенже бала ержетіп
үйленгенше, тіпті кейде шаруашылыққа әбден қартайғанша әкенің өзі басшылық
етеді. Халық дәстүрі бойынша кенже інісі үйленіп, шаруашылықты өз қолына
алғанша қартайған әке-шешенің шаруасына үлкен бала мен келін көмектесу
керек.
Мұндай жағдайда әкенің басшылығымен бір отбасы болып үш ұрпақ -
әке–шеше, үйленген бала әйелімен және немерелері бірге тұрады. Бұл
отбасында әкенің үйленбеген інілері мен кіші балалары да бірге тұруы
ықтимал. Міне, осы жағдайлардың бәрі бір уақытта үстем болған үлкен
патриархалды отбасының шарқыншағы деуге болады.
Балаларына енші беріп бөлек шығару әдеті негізінен олардың үйленуіне
байланысты болады. Жаңа түскен келін әдетте 1-2 жыл ата-енесімен бірге
тұрып, әр нәрсеге үйреніп, өз бетінше үй болып тұруға дағдыланған соң өз
алдына отау болып бөлінетін де, еншісін алатын.
Ержетіп үйленген балаларды енші беріп, жеке шығарудың саяси
шаруашылық маңызы зор болды. Бұл әсіресе әкенің қоғамдық ықпалын көтеруге
септігін тигізеді. Оның үстіне қазақ отбасында әкенің бірнеше үйленген
балалары, олардан туған немерелерімен бірге үлкен отбасы қалпында тұра
беру көпке созылмайтын. Өйткені, ең алдымен, өз ауылындағы түтін санын
көбейтіп, жаңа қоныстарға ие болу үшін шамасы келген әрбір әке үйленген
балаларын бірінен соң бірін бөліп отыруды мақсат етсе, екіншіден, бөтен
елден өз отауымен, төсек-орнымен, киім-кешек, ыдыс-аяқ, мінер ат, сауар
сиыр және көлігімен түскен келіндер арасындағы келіспеушіліктер де үлкен
отбасы бірлігін ыдыратуға әсерін тигізетін. Олай болса, үйленген, өз
шаруашылығын өзі басқаруға жараған балаларды отау иесі ретінде бөлу,
күнделікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz