Меркі – түркілердің ежелгі мекені
Меркі . түркілердің ежелгі мекені
Нұрсұлтан Назарбаев:
Тарихы мол Меркі өңірі . еліміздің киелі өлкесі.
Нұрсұлтан Назарбаев:
Тарихы мол Меркі өңірі . еліміздің киелі өлкесі.
Сол өңірдің тарихын, атақты ұл – қыздарының еңбегі мен ерлігін келер ұрпаққа үлгі етіп көрсету өте бір маңызды еңбек деп санаймын.
Меркі - тарихы терең, табиғаты таңғажайып өлке. Оңтүстігінде асқақтап Алатау тұрса, одан бастау алатын мың - мың бұлақ тау етегін гүл-бәйшешекке толтырып, сылдырай төмен ағады. Мың тарамданған кішігірім өзендер Меркінің солтүстігінде жатқан құмға барып сіңеді, құрдымға кетеді. Меркі, Қорағаты өзендерінің ортасында жатқан бұл мекен ықылым заманнан-ақ елдің құтты жеріне айналған. Егіншілік пен мал шаруашылығын, сауда мен кәсіпкерлікті қатар жүргізуге табиғаттың өзі жағдай жасағандықтан болар мұнда кәсіп те, сауда да, өнер де, ғылым да дамыған. Сондықтан да бұл өңірге ерте заманнан-ақ көп қызыққан, туын тігуге ұмтылған. Осы жерде берік бекініс жасап, орта ғасырдың інжу-маржанына айналған Баласағұн мен Таразға шабуыл жасаудың тиімді сәттерін күткендер де болған. Осы мақсатта Меркіден 15-20 шақырым жерде Аспарадай берік әскери қамал тұрғызылған. Меркі Ұлы Жібек жолының негізгі қақпаларының біріне айналуының басты себептерінің бірі осы болса керек.
Алатаудың көкмайсалы бауырында Тараз қаласының шығысында 150 шақырым жерде орын тепкен Меркі аты ғасырлардан ғасырларға осы атаумен жеткен. Оның аты тарихшылар мен саяхатшылардың ауызына жиырма ғасырдан аса тарихы бар Таразбен бірге алынады. Бұл өлкеде діндер мен билік, отаршылдар мен азаттық үшін жан беріп, жан алған ірі шайқастар болған. Сондықтан да бұл өңірде сыртқы жаудан қорғану үшін жан-жағын өзен қорғаған қылтанақты жерде орналасқан ірі қорғандар мен биік дуалдары бар қалалар салынған, Бір ауданның аумағында атақ-даңқы әуелеген Меркі, Аспара сияқты қалалар орналасқан. Ал Меркі өзенінің жоғары жағында ЮНЕСКО-ның тарапынан қорғалатын тарихи, мәдени ескерткіштердің санатына енген Меркі түркі ғибадатханасының тарихымызда алатын орны ерекше.
Бұл өңірде аты тарихтан өшсе де солардың сарқыты болып табылатын талай халықтар мен ұлыстар өмір сүрген. Меркі атауы түркі тілдес түркеш мемлекетінің тарихымен астасып жатады. Бұл өңірді түркештердің қарасы да, сарысы да билеген. Ескендір Оңдасыновтың айтуынша, 738 жылы Шу және Іле бойын жайлаған қара және сары түркештер өзара билікке таласып, соғысуының салдарынан өзгеге жем болған. Түркештерден кейін Меркіні жайлаған қарлұқтар да түркі тілдес халық болатын. Бір нәрсе анық ол - Меркі өңірінің байырғы тұрғындары да, қазір де түркі тілдес халықтар болған. Мәселен, парсы тілінде жарық көрген «Һодуд әл-аләм» кітабіндегі деректер бойынша «Меркі хәллохтар (карлұқтар) тұратын ауыл. Саудагерлердің де жолдары жиі түседі. Ол жерде қарлұқтардың үш тайпасы тұрады. Олар—бистан, хим және бериштер (мүмкін кіші жүздің беріш руы болуы)». Осы кітаптың тағы бір жерінде былай дейді:«... Меркі мен Нуикста мүсылмандар мен түріктер өте көп шоғырланған. Бұл қалалар саудагерлер үшін өте ыңғайлы. ... Меркіде... түріктер басым келеді». Осы кітаптардың жазуынша 766 жылы түркештерді биліктен тайдырған қарлұқтар сол өңірді билеуде ықпалды қалалар Құлан мен Меркінің гүлденуіне және осы бекіністердегі әскерлердің қорғаныс қабілетін арттыруға ерекше назар аударды. Жалпы бұл кітаптың тарихи деректері біз үшін аса қымбат. Сол X ғасырда жазылған кітапта «Тараз», «Меркі» атаулары кездеседі. Осыдан-ақ Меркінің тарихы тереңде екенін аңғару қиын емес.
Меркі - тарихы терең, табиғаты таңғажайып өлке. Оңтүстігінде асқақтап Алатау тұрса, одан бастау алатын мың - мың бұлақ тау етегін гүл-бәйшешекке толтырып, сылдырай төмен ағады. Мың тарамданған кішігірім өзендер Меркінің солтүстігінде жатқан құмға барып сіңеді, құрдымға кетеді. Меркі, Қорағаты өзендерінің ортасында жатқан бұл мекен ықылым заманнан-ақ елдің құтты жеріне айналған. Егіншілік пен мал шаруашылығын, сауда мен кәсіпкерлікті қатар жүргізуге табиғаттың өзі жағдай жасағандықтан болар мұнда кәсіп те, сауда да, өнер де, ғылым да дамыған. Сондықтан да бұл өңірге ерте заманнан-ақ көп қызыққан, туын тігуге ұмтылған. Осы жерде берік бекініс жасап, орта ғасырдың інжу-маржанына айналған Баласағұн мен Таразға шабуыл жасаудың тиімді сәттерін күткендер де болған. Осы мақсатта Меркіден 15-20 шақырым жерде Аспарадай берік әскери қамал тұрғызылған. Меркі Ұлы Жібек жолының негізгі қақпаларының біріне айналуының басты себептерінің бірі осы болса керек.
Алатаудың көкмайсалы бауырында Тараз қаласының шығысында 150 шақырым жерде орын тепкен Меркі аты ғасырлардан ғасырларға осы атаумен жеткен. Оның аты тарихшылар мен саяхатшылардың ауызына жиырма ғасырдан аса тарихы бар Таразбен бірге алынады. Бұл өлкеде діндер мен билік, отаршылдар мен азаттық үшін жан беріп, жан алған ірі шайқастар болған. Сондықтан да бұл өңірде сыртқы жаудан қорғану үшін жан-жағын өзен қорғаған қылтанақты жерде орналасқан ірі қорғандар мен биік дуалдары бар қалалар салынған, Бір ауданның аумағында атақ-даңқы әуелеген Меркі, Аспара сияқты қалалар орналасқан. Ал Меркі өзенінің жоғары жағында ЮНЕСКО-ның тарапынан қорғалатын тарихи, мәдени ескерткіштердің санатына енген Меркі түркі ғибадатханасының тарихымызда алатын орны ерекше.
Бұл өңірде аты тарихтан өшсе де солардың сарқыты болып табылатын талай халықтар мен ұлыстар өмір сүрген. Меркі атауы түркі тілдес түркеш мемлекетінің тарихымен астасып жатады. Бұл өңірді түркештердің қарасы да, сарысы да билеген. Ескендір Оңдасыновтың айтуынша, 738 жылы Шу және Іле бойын жайлаған қара және сары түркештер өзара билікке таласып, соғысуының салдарынан өзгеге жем болған. Түркештерден кейін Меркіні жайлаған қарлұқтар да түркі тілдес халық болатын. Бір нәрсе анық ол - Меркі өңірінің байырғы тұрғындары да, қазір де түркі тілдес халықтар болған. Мәселен, парсы тілінде жарық көрген «Һодуд әл-аләм» кітабіндегі деректер бойынша «Меркі хәллохтар (карлұқтар) тұратын ауыл. Саудагерлердің де жолдары жиі түседі. Ол жерде қарлұқтардың үш тайпасы тұрады. Олар—бистан, хим және бериштер (мүмкін кіші жүздің беріш руы болуы)». Осы кітаптың тағы бір жерінде былай дейді:«... Меркі мен Нуикста мүсылмандар мен түріктер өте көп шоғырланған. Бұл қалалар саудагерлер үшін өте ыңғайлы. ... Меркіде... түріктер басым келеді». Осы кітаптардың жазуынша 766 жылы түркештерді биліктен тайдырған қарлұқтар сол өңірді билеуде ықпалды қалалар Құлан мен Меркінің гүлденуіне және осы бекіністердегі әскерлердің қорғаныс қабілетін арттыруға ерекше назар аударды. Жалпы бұл кітаптың тарихи деректері біз үшін аса қымбат. Сол X ғасырда жазылған кітапта «Тараз», «Меркі» атаулары кездеседі. Осыдан-ақ Меркінің тарихы тереңде екенін аңғару қиын емес.
Меркі – түркілердің ежелгі мекені
Нұрсұлтан Назарбаев:
Тарихы мол Меркі өңірі – еліміздің киелі өлкесі.
Сол өңірдің тарихын, атақты ұл – қыздарының еңбегі мен ерлігін келер
ұрпаққа үлгі етіп көрсету өте бір маңызды еңбек деп санаймын.
Меркі - тарихы терең, табиғаты таңғажайып өлке. Оңтүстігінде асқақтап
Алатау тұрса, одан бастау алатын мың - мың бұлақ тау етегін гүл-бәйшешекке
толтырып, сылдырай төмен ағады. Мың тарамданған кішігірім өзендер Меркінің
солтүстігінде жатқан құмға барып сіңеді, құрдымға кетеді. Меркі, Қорағаты
өзендерінің ортасында жатқан бұл мекен ықылым заманнан-ақ елдің құтты
жеріне айналған. Егіншілік пен мал шаруашылығын, сауда мен кәсіпкерлікті
қатар жүргізуге табиғаттың өзі жағдай жасағандықтан болар мұнда кәсіп те,
сауда да, өнер де, ғылым да дамыған. Сондықтан да бұл өңірге ерте заманнан-
ақ көп қызыққан, туын тігуге ұмтылған. Осы жерде берік бекініс жасап, орта
ғасырдың інжу-маржанына айналған Баласағұн мен Таразға шабуыл жасаудың
тиімді сәттерін күткендер де болған. Осы мақсатта Меркіден 15-20 шақырым
жерде Аспарадай берік әскери қамал тұрғызылған. Меркі Ұлы Жібек жолының
негізгі қақпаларының біріне айналуының басты себептерінің бірі осы болса
керек.
Алатаудың көкмайсалы бауырында Тараз қаласының шығысында 150 шақырым
жерде орын тепкен Меркі аты ғасырлардан ғасырларға осы атаумен жеткен. Оның
аты тарихшылар мен саяхатшылардың ауызына жиырма ғасырдан аса тарихы бар
Таразбен бірге алынады. Бұл өлкеде діндер мен билік, отаршылдар мен азаттық
үшін жан беріп, жан алған ірі шайқастар болған. Сондықтан да бұл өңірде
сыртқы жаудан қорғану үшін жан-жағын өзен қорғаған қылтанақты жерде
орналасқан ірі қорғандар мен биік дуалдары бар қалалар салынған, Бір
ауданның аумағында атақ-даңқы әуелеген Меркі, Аспара сияқты қалалар
орналасқан. Ал Меркі өзенінің жоғары жағында ЮНЕСКО-ның тарапынан
қорғалатын тарихи, мәдени ескерткіштердің санатына енген Меркі түркі
ғибадатханасының тарихымызда алатын орны ерекше.
Бұл өңірде аты тарихтан өшсе де солардың сарқыты болып табылатын талай
халықтар мен ұлыстар өмір сүрген. Меркі атауы түркі тілдес түркеш
мемлекетінің тарихымен астасып жатады. Бұл өңірді түркештердің қарасы да,
сарысы да билеген. Ескендір Оңдасыновтың айтуынша, 738 жылы Шу және Іле
бойын жайлаған қара және сары түркештер өзара билікке таласып, соғысуының
салдарынан өзгеге жем болған. Түркештерден кейін Меркіні жайлаған қарлұқтар
да түркі тілдес халық болатын. Бір нәрсе анық ол - Меркі өңірінің байырғы
тұрғындары да, қазір де түркі тілдес халықтар болған. Мәселен, парсы
тілінде жарық көрген Һодуд әл-аләм кітабіндегі деректер бойынша Меркі
хәллохтар (карлұқтар) тұратын ауыл. Саудагерлердің де жолдары жиі түседі.
Ол жерде қарлұқтардың үш тайпасы тұрады. Олар—бистан, хим және бериштер
(мүмкін кіші жүздің беріш руы болуы). Осы кітаптың тағы бір жерінде былай
дейді:... Меркі мен Нуикста мүсылмандар мен түріктер өте көп шоғырланған.
Бұл қалалар саудагерлер үшін өте ыңғайлы. ... Меркіде... түріктер басым
келеді. Осы кітаптардың жазуынша 766 жылы түркештерді биліктен тайдырған
қарлұқтар сол өңірді билеуде ықпалды қалалар Құлан мен Меркінің гүлденуіне
және осы бекіністердегі әскерлердің қорғаныс қабілетін арттыруға ерекше
назар аударды. Жалпы бұл кітаптың тарихи деректері біз үшін аса қымбат. Сол
X ғасырда жазылған кітапта Тараз, Меркі атаулары кездеседі. Осыдан-ақ
Меркінің тарихы тереңде екенін аңғару қиын емес.
Меркіні Меркі еткен қарлұқтар туралы да көп жазылған. Қазақстан
тарихында Қарлұқтар Тараздың шығыс жағында мекендеді. Олардың қарауында
Құлан, Меркі қалалары болды,- деп жазылған. Араб тарихшысы Ибн-әл Факих
Китабахбар әл-булдан еңбегінде Қарлұқтар – ежелгі түріктер деп жазғанын
еске алатын болсақ, Меркі түркі тектес халықтардың мекені. Қарлұқтар түркі
тайпасының бір бұтағы болғанын ешкім жоққа шығара алмас. Қарлұқтар Тараз
қаласының шығыс жағындағы Құлан, Меркі, Аспара, тағы да басқа кішігірім
қамалдар мен қалаларды билегені белгілі.
Өлкені түркілер мекендегенін дәлелдейтін ғажап тарихи ескерткіштер де
осында. Теңіз деңгейінен 3,5 мың метр биіктікте, Меркі өзенінің қайнарында,
Әулие көлдің маңында, аңы мен құсы, табиғаты әлі бұзыла қоймаған көк шалғын
жайлаудағы тарихи ескерткіштер Меркі түрік ғибадатханасы деген атаумен
ғылымға енген. Табиғатын айтсаңызшы! Көкпен тілдескен Тәңіртау— Алатаудың
басына бұлт қонақтап, қар жауып жатса ғибадатхана орын тепкен жер масаты
кілемдей жайнайды. Мың бұрала аққан бұлақ, саф ауа, салқын самал бар
болмысыңызды билеп алады. Табиғаттың тазалылығына мас болып, басыңыз
айналады. Есесіне кеудеңіз ашылып, бойыңызға адам айтқысыз күш-қуат
құйылады! Ғажап! Мұдағы табиғат та, тарихи ескерткіш те ғажап! Ұлы
бабаларымыз Жаратқанның ұлы күшін осында түсінгендей, мәңгілік өмірге осы
жерден аттануды арман еткендей. Болмаса Алатаудың ұшар басына жақындап
келіп, ұлыларын жерлемеген болар еді ғой...
Бұл ғибадатхананы алғаш рет 1895 жылы ғылыми түрде зерттеген орыс
ғалымы И.В.Аничков өз еңбегінде балбалдарды тексергенін оның бірнешесін
Ташкентке жібергенін жазады. Бұл ескерткіштердің түркі жандүниесін тануда
алар орны ерекше. Бұл жөнінде ғалым Айман Досымбаева Меркі—Жетісу
түркілерінің киелі жері атты кітабінде жан-жақты және дәлелді дәйектермен
айтқан. Айманға дейін бұл тарихи ескерткіш туралы талай ғалымдар мен
саяхатшылар жазған, айтқан. Алайда Айман ханым бұл өңірдегі ғажайыптарды
жетер жеріне жеткізіп жазғанын айрықша айтқан орынды. Айман Досымбаеваның
басшылығымен жүргізілген археологиялық жұмыстың нәтижесінде бірнеше мүсінді
қорған құрылыстары аршылған. Табылған 64 мүсіннің 31-і әйелге қойылған
балбал тасы болды, Ерлер мүсіні кескінделген балбалдың түрі көп. Тіпті
қолына қырғи ұстап тұрған да балбал бар. Әйел мүсінді балбал осында көп
кездеседі. Рас, ғалымдардың сілтемесіне қарағанда Күлтегін тасының маңынан
қағанмен бірге әйелдің мүсіні де табылған. Әйел мүсінді балбал тас Қозы
Көрпеш пен Баян сұлуға орнатылған кесенеде тұрғанын өзіміз көзімізбен
көрген жайымыз бар. Сонымен бірге Меркі өзенінің бойынан табылған тас
мүсіндерде көне түркі жазбаларын да кездестіруге болады. Ойтал өзенінің
жағалауынан табылған жазуды профессор А, Аманжолов Менің өлімім—қайғы деп
оқыпты. Ғалымдар мұндай жазуы бар балбал тастар тек Оңтүстік Сібірден
табылғанын айгады. Бұл нені меңзейді? Сол өңірде де біздің ата-бабаларымыз
мекендеген дегенге жетелей ме? Мүмкін. Өйткені қазір сол өңірді мекен еткен
жақұт, сақа жерінде бізге таныс әуен де, жер-су аттары да көп. Өздерін
түркілерміз деп айтатындар да аз емес.
Меркі ауданының орталығында биік қорғанның орны ерекше көзге түседі.
Қорғанның биіктігінен оның айналасында өткел бермес өзеннің болғанын аңғару
қиын емес. Ғалымдардың топшылауынша Меркі қорғанының негізі тас дәуірінде
қаланған деген мәлімет бар. Бұл қорғанға айтарлықтай қазба жұмыстары
жүргізілмеген, Алайда ішінара жүргізілген қазба жұмыстары бұл қамал ірі
елді мекеннің орталығы болғанын аңғартады. Су ағар құбырлар мен керамикалық
бұйымдардың қалдықтары, шырағданның көптеген үлгілері табылған. Бұл
Қазақстан аумағында кездесетін ортағасырлық қалалардың бәрінен табылатын
жәдігерлер.
Біздің дәуірімізге дейінгі бірінші ғасырда сақ, үйсін, қаңлы, ғұндар
салған қалалар Қытай шапқыншылығы кезінде қиратылды. Одан кейін,- деп
жазады белгілі ғалымдар М, Мырзахметұлы мен И. Жеменей,- яғни біздің
дәуіріміздің ҮІ ғасырына дейін Сырдария мен Жетісу өлкесінде Тарбан, Тараз,
Испиджаб, Суяб, т. б. көптеген қалалар өсіп жетілді. Ал ҮІІ-Х ғасырларда
бүл өлкелерде Барысхан, Талхир, Баласағұн, Меркі, Құлан, Шелже, Шаш,
Сүткент, Отырар, Шарғар, Сауран, Сығанақ, Жент, Жаркент, тағы да басқа
көптеген мәдени және сауда орталығы саналған ірі қалалар пайда болды.
Әйгілі Жібек жолы осы қалалар үстінен өткен.... Бұдан да басқа айтылған
пікірлерді саралай келгенде Меркі қаласы 700-ші жылдардан кейін айналаға
таныла бастаған сияқты. Мәмбет Қойгелдиевтің айтуынша 751 жылы шілде
айының 31 жұлдызында Тараз қаласына іргелес жатқан Атлах бекінісі маңында
бүкіл Орталық Азия тағдырына терең ықпал болған Атлах-Талас шайқасы болды.
Шайқаста араб-қарлұқ- түркеш құрама қолдары қытайдың таңдаулы әскерін тас-
талқан етіп жеңіп, оның батысқа жылжуына тосқауыл қойды. Міне осы шайқасқа
Тараздың сол кездегі негізгі тұрғындары қаңлылармен бірге Құлан, Меркі,
Аспараны тұрақ еткен, кейінірек Таразды астана еткен бауырлары қарлұқтар
мен түркештер де қатысқаны анық. Себебі алғаш қарлұқ, түркеш мемлекеттері
Меркіні астана еткен еді. Бір сөзбен айтқанда, Меркі және Құлан қалаларының
тағдыры Түркеш, Қарлұқ мемлекеттерімен сабақтас. Ал бұл мемлекеттердің ҮІІІ
ғасырдың ортасынан соңына дейін билік құрғаны белгілі. Түркештерді биліктен
тайдырып, өлкеге әмірлігі жүрген қарлұқтар Құлан мен Меркіні негізгі
қалаларына және ірі әскери бекінісіне айналдырды. Ерекше қарқынмен дамыған
бұл екі қалаға сырттан көз тіккендер көбөйе бастады. Қарлұқтар билік басына
келместен бұрын да бұл қалалардың сол өңірге билік жүргізуде шешуші рөл
атқарғаны анық. Жоқтан бар болмайды, тек бір күйден екінші күйге
айналатынын еске алатын болсақ, Меркі сол заманда өңірге билік жасау үшін
аса қажетті қақпа болған. 751 жылы Құлан мен Меркіге арабтар шабуыл
жасағанда да сол қақпаға ие болуды армандаған еді. Тура осы кезде олар
жерлеріне басып кірген қытайларға бірлесе шайқасты. Қытайды жеңгеннен кейін
олар қайтадан майдан алаңына шықты. Осындай аласапыран кезде билікке келген
қарлұқтар арабтармен ұзақ жылдар бойы шайқасып, ақыры жеңіске жетеді.
Жеңіске жеткен олар өңірдің тез арада дамуына жол ашты. Соның нәтижесінде
һодуд-әл-алам кітабіндегі деректер бойынша, түрік билігіне енгізілген
аймақта отызға жуық қалалар мен қамалдар бой көтерген. Олар—Құлан, Меркі
Атлақ, Тұзын, Балығ, Барсхан, Секел, Талғар, Тоңғы, Пенчул және тағы да
басқалар. Отырықшылыққа бейімделген халық сол кездері арпа, күріш, тары,
бұршақ, жүзім еккендері археологиялық қазбалардан белгілі болып отыр.
Құланнан, Меркіден, Аспарадан табылған жәдігерлерге үңілсек бұл өлкеде,
тамақ өнеркәсібімен бірге қол өнер ерекше дамығанын байқауға болады. Соның
сарқыншақтары әлі де сақталған. Меркі жүзімінен жасалынған шарап кезінде
өте бағалы әрі сапалы болғаны белгілі. Әсіресе сол кездері осы өңірде
дамыған мата тоқу өнері кімді болса да қызықтырған. Сонымен бірге ағаштан,
сүйектен жасалынған бұйымдар көздің жауын алатындығы жөнінде Таразды
жырлаған шығыстың шайырларының өлеңдерінен жиі кездестіруге болады. Ал
Тараз бен Меркінің арасы бір күндік жер екенін еске алатын болсақ бұл
өңірде де өнер мен ғылым дамығаны сөзсіз. Бір сөзбен айтқанда, Қарлұқ
мемлекеті өмір сүріп тұрған кезде Меркі ерекше дамып, оның атағы алысқа
кеткен. Сондықтан да кейінірек Ақсақ Темір жаугершілігін алдымен осы
Меркіден бастаған. Кейінірек атасының арманын жүзеге асыру үшін Ұлықбек те
Меркіні шапқан, Аспара қорғанын әскери бекініс ретінде нығайтқан.
Қанша дәуірлеп, дамығанымен ағайындардың ішкі ала ауыздығынан 940 жылы
қарлұқтарды бауырлары, тілдестері қараханидтер тарих терінен ысырды. Дәл
осы кезде Меркі қиратылды. Алайда кейінірек Меркі қайтадан бой көтереді.
Бірақ, моңғолдар Таразды жермен жексен еткендей Меркіні де тағы қиратты.
Меркі одан кейін де бой түзеді. 1716 жылы Ираннан шыққан Қырғыз хандарының
тарихы кітабінде мынандай жолдар бар: Меркі ескі қала Тараздан шығатын
жолдың бойында орналасқан. Аспара қамалынан 15-16 шақырымда орналасқан.
Қала кішігірім өзен бойында биік төбеге орналасқан. Мешіті, керуен сарайы,
жақсы базары бар... Яғни осыдан-ақ Меркінің қайта даму жолына түскенін,
сол маңайда билік жүргізуде шешуші рөл атқарғанын аңғаруға болады. Ұлы
Жібек жолымен жүрген керуен де, саяхатшы да Меркіні айналып кетпегенін
аңғарасыз.
Ал Меркі жеріндегі Аспара туралы ерекше айтқан жөн. Аспара қаласы
Қазақстан мен Қырғызстанның шекарасы түйіскен жердегі Андас батыр ауылында
орын тепкен. Табиғаты ғажап. Алатаудан құлайтын өзен қаланы сыртқы жаудан
қорғауға қызмет істегені де анық. Аты Тараз, Меркі, Испиджаб (Сайрам)
қалаларымен бірге орта ғасырдың қалаларының қатарында аталатын Аспара
туралы аңыз да, жыр да көп. Солардың бірі қазіргі күні Түркияны мекен еткен
хан Аспарухтың арғы тегі осы өлкеден шыққан деген сөз бар. Аспара өзенінің
жағасында орналасқан ортағасырлық қаланың алып жатқан аумағы өзімен
қатарластардың бәрінен үлкен. Қазірдің өзінде қаланың орнында қалған
топырақ үйінділерінің ауқымдығы кімді болса да таңдандырады. Үйінділердің
кейбір жерлерінің биіктігі 20 метрге дейін жетеді. Қалаға археологиялық
зертеулер жүргізген ғалымдар көптеген құнды материалдар тапқан. Қала туралы
мәліметтер ортағасырлық саяхатшылар мен араб, қытай тарихшыларының
жазбаларында жиі кездеседі. Мәселен, тоғызыншы ғасырда арабтар Жібек
жолының бойындағы елді мекендер мен жер, су аттарының картасын жасаған.
Олардың осы картасында Аспараның аты аталып тұрған жері, оның Тараздан,
Баласағұннан қанша қашықтықта орналасқаны туралы айтылған, жазылған.
Ал ХІҮ ғасырда Аспара үшін сұрапыл қантөгісті соғыстар басталды. Бұл
Алтын Орданы қиратып, қан тамған қылышын шығысқа қарай сілтеп, Моғолстанға
қарай сырғыған түркі халқын өзіне толық бағындыруды және Қытайды қырып,
тағын күшейтпек болған Ақсақ Темірдің билік құруымен тікелей байланысты.
Әмір Темір қанша қуаттымын дегенімен түркі халықтары өздерінің ата-баба
жерлерін босату үшін оқтын-оқтын оның иелігіне еткен жерлерге ат тұяғын
дүрсілдетіп, шабуыл жасаумен болды. Міне осы кезде Шу мен Таластың
ортасында сырғи аққан Аспараның жағасында, Алатаудың баурайында орын тепкен
Аспараны нығайтып, биік қорғандар салып, осы жерді сауыт-сайманы түгел
мыңдаған атты әскердің мекеніне айналдырады. Ақсақ Темірдің осы әрекетін
оның шежірешісі Арабшаһ былай жазыпты: ... Олар сол жерлерге жеткен соң
жазық далаға орнығып, бірнеше қамал салды. Қамалдың ең шеткісі әрі шалғай,
жеке тұрғаны—Аспара. Олар Аспараны алынбас қамал, шабуылға шығуға әрқашанда
ыңғайлы берік бекініс жасады.... Аспарада 10 мыңға дейін атты әскер
тұрды деген мәліметті де солар айтады. Ал Әмір Темір өлгеннен кейін
Аспараға ұмтылған моңғолдардан қаймыққан бекіністің әскер басшысы Алладад
қамалды тастап, қотарыла көшіп, таулардан асып, өзендерді жағалап оңтүстік
шығысқа қарай бет алады. Тарихта олардың қоныстанған жері туралы әртүрлі
мәліметтер бар. Бірақ бұл өңірге көз тігу бір сәт те тоқтаған емес. 1425
жылдары Ақсақ Темірдің немересі Ұлықбек Аспараны қайтарып алуға ұмтылған.
Тарихшы, археолог Карл Байпақовтың айтуынша, Меркі жерінде, оның
ішінде Аспара үшін шайқас сол кездері бір толастамаған.
Қазба жұмыстары көрсеткендей, бір-біріне жапсыра салған үйлердің
қабырғалары өртенгенінің белгілерін көруге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нұрсұлтан Назарбаев:
Тарихы мол Меркі өңірі – еліміздің киелі өлкесі.
Сол өңірдің тарихын, атақты ұл – қыздарының еңбегі мен ерлігін келер
ұрпаққа үлгі етіп көрсету өте бір маңызды еңбек деп санаймын.
Меркі - тарихы терең, табиғаты таңғажайып өлке. Оңтүстігінде асқақтап
Алатау тұрса, одан бастау алатын мың - мың бұлақ тау етегін гүл-бәйшешекке
толтырып, сылдырай төмен ағады. Мың тарамданған кішігірім өзендер Меркінің
солтүстігінде жатқан құмға барып сіңеді, құрдымға кетеді. Меркі, Қорағаты
өзендерінің ортасында жатқан бұл мекен ықылым заманнан-ақ елдің құтты
жеріне айналған. Егіншілік пен мал шаруашылығын, сауда мен кәсіпкерлікті
қатар жүргізуге табиғаттың өзі жағдай жасағандықтан болар мұнда кәсіп те,
сауда да, өнер де, ғылым да дамыған. Сондықтан да бұл өңірге ерте заманнан-
ақ көп қызыққан, туын тігуге ұмтылған. Осы жерде берік бекініс жасап, орта
ғасырдың інжу-маржанына айналған Баласағұн мен Таразға шабуыл жасаудың
тиімді сәттерін күткендер де болған. Осы мақсатта Меркіден 15-20 шақырым
жерде Аспарадай берік әскери қамал тұрғызылған. Меркі Ұлы Жібек жолының
негізгі қақпаларының біріне айналуының басты себептерінің бірі осы болса
керек.
Алатаудың көкмайсалы бауырында Тараз қаласының шығысында 150 шақырым
жерде орын тепкен Меркі аты ғасырлардан ғасырларға осы атаумен жеткен. Оның
аты тарихшылар мен саяхатшылардың ауызына жиырма ғасырдан аса тарихы бар
Таразбен бірге алынады. Бұл өлкеде діндер мен билік, отаршылдар мен азаттық
үшін жан беріп, жан алған ірі шайқастар болған. Сондықтан да бұл өңірде
сыртқы жаудан қорғану үшін жан-жағын өзен қорғаған қылтанақты жерде
орналасқан ірі қорғандар мен биік дуалдары бар қалалар салынған, Бір
ауданның аумағында атақ-даңқы әуелеген Меркі, Аспара сияқты қалалар
орналасқан. Ал Меркі өзенінің жоғары жағында ЮНЕСКО-ның тарапынан
қорғалатын тарихи, мәдени ескерткіштердің санатына енген Меркі түркі
ғибадатханасының тарихымызда алатын орны ерекше.
Бұл өңірде аты тарихтан өшсе де солардың сарқыты болып табылатын талай
халықтар мен ұлыстар өмір сүрген. Меркі атауы түркі тілдес түркеш
мемлекетінің тарихымен астасып жатады. Бұл өңірді түркештердің қарасы да,
сарысы да билеген. Ескендір Оңдасыновтың айтуынша, 738 жылы Шу және Іле
бойын жайлаған қара және сары түркештер өзара билікке таласып, соғысуының
салдарынан өзгеге жем болған. Түркештерден кейін Меркіні жайлаған қарлұқтар
да түркі тілдес халық болатын. Бір нәрсе анық ол - Меркі өңірінің байырғы
тұрғындары да, қазір де түркі тілдес халықтар болған. Мәселен, парсы
тілінде жарық көрген Һодуд әл-аләм кітабіндегі деректер бойынша Меркі
хәллохтар (карлұқтар) тұратын ауыл. Саудагерлердің де жолдары жиі түседі.
Ол жерде қарлұқтардың үш тайпасы тұрады. Олар—бистан, хим және бериштер
(мүмкін кіші жүздің беріш руы болуы). Осы кітаптың тағы бір жерінде былай
дейді:... Меркі мен Нуикста мүсылмандар мен түріктер өте көп шоғырланған.
Бұл қалалар саудагерлер үшін өте ыңғайлы. ... Меркіде... түріктер басым
келеді. Осы кітаптардың жазуынша 766 жылы түркештерді биліктен тайдырған
қарлұқтар сол өңірді билеуде ықпалды қалалар Құлан мен Меркінің гүлденуіне
және осы бекіністердегі әскерлердің қорғаныс қабілетін арттыруға ерекше
назар аударды. Жалпы бұл кітаптың тарихи деректері біз үшін аса қымбат. Сол
X ғасырда жазылған кітапта Тараз, Меркі атаулары кездеседі. Осыдан-ақ
Меркінің тарихы тереңде екенін аңғару қиын емес.
Меркіні Меркі еткен қарлұқтар туралы да көп жазылған. Қазақстан
тарихында Қарлұқтар Тараздың шығыс жағында мекендеді. Олардың қарауында
Құлан, Меркі қалалары болды,- деп жазылған. Араб тарихшысы Ибн-әл Факих
Китабахбар әл-булдан еңбегінде Қарлұқтар – ежелгі түріктер деп жазғанын
еске алатын болсақ, Меркі түркі тектес халықтардың мекені. Қарлұқтар түркі
тайпасының бір бұтағы болғанын ешкім жоққа шығара алмас. Қарлұқтар Тараз
қаласының шығыс жағындағы Құлан, Меркі, Аспара, тағы да басқа кішігірім
қамалдар мен қалаларды билегені белгілі.
Өлкені түркілер мекендегенін дәлелдейтін ғажап тарихи ескерткіштер де
осында. Теңіз деңгейінен 3,5 мың метр биіктікте, Меркі өзенінің қайнарында,
Әулие көлдің маңында, аңы мен құсы, табиғаты әлі бұзыла қоймаған көк шалғын
жайлаудағы тарихи ескерткіштер Меркі түрік ғибадатханасы деген атаумен
ғылымға енген. Табиғатын айтсаңызшы! Көкпен тілдескен Тәңіртау— Алатаудың
басына бұлт қонақтап, қар жауып жатса ғибадатхана орын тепкен жер масаты
кілемдей жайнайды. Мың бұрала аққан бұлақ, саф ауа, салқын самал бар
болмысыңызды билеп алады. Табиғаттың тазалылығына мас болып, басыңыз
айналады. Есесіне кеудеңіз ашылып, бойыңызға адам айтқысыз күш-қуат
құйылады! Ғажап! Мұдағы табиғат та, тарихи ескерткіш те ғажап! Ұлы
бабаларымыз Жаратқанның ұлы күшін осында түсінгендей, мәңгілік өмірге осы
жерден аттануды арман еткендей. Болмаса Алатаудың ұшар басына жақындап
келіп, ұлыларын жерлемеген болар еді ғой...
Бұл ғибадатхананы алғаш рет 1895 жылы ғылыми түрде зерттеген орыс
ғалымы И.В.Аничков өз еңбегінде балбалдарды тексергенін оның бірнешесін
Ташкентке жібергенін жазады. Бұл ескерткіштердің түркі жандүниесін тануда
алар орны ерекше. Бұл жөнінде ғалым Айман Досымбаева Меркі—Жетісу
түркілерінің киелі жері атты кітабінде жан-жақты және дәлелді дәйектермен
айтқан. Айманға дейін бұл тарихи ескерткіш туралы талай ғалымдар мен
саяхатшылар жазған, айтқан. Алайда Айман ханым бұл өңірдегі ғажайыптарды
жетер жеріне жеткізіп жазғанын айрықша айтқан орынды. Айман Досымбаеваның
басшылығымен жүргізілген археологиялық жұмыстың нәтижесінде бірнеше мүсінді
қорған құрылыстары аршылған. Табылған 64 мүсіннің 31-і әйелге қойылған
балбал тасы болды, Ерлер мүсіні кескінделген балбалдың түрі көп. Тіпті
қолына қырғи ұстап тұрған да балбал бар. Әйел мүсінді балбал осында көп
кездеседі. Рас, ғалымдардың сілтемесіне қарағанда Күлтегін тасының маңынан
қағанмен бірге әйелдің мүсіні де табылған. Әйел мүсінді балбал тас Қозы
Көрпеш пен Баян сұлуға орнатылған кесенеде тұрғанын өзіміз көзімізбен
көрген жайымыз бар. Сонымен бірге Меркі өзенінің бойынан табылған тас
мүсіндерде көне түркі жазбаларын да кездестіруге болады. Ойтал өзенінің
жағалауынан табылған жазуды профессор А, Аманжолов Менің өлімім—қайғы деп
оқыпты. Ғалымдар мұндай жазуы бар балбал тастар тек Оңтүстік Сібірден
табылғанын айгады. Бұл нені меңзейді? Сол өңірде де біздің ата-бабаларымыз
мекендеген дегенге жетелей ме? Мүмкін. Өйткені қазір сол өңірді мекен еткен
жақұт, сақа жерінде бізге таныс әуен де, жер-су аттары да көп. Өздерін
түркілерміз деп айтатындар да аз емес.
Меркі ауданының орталығында биік қорғанның орны ерекше көзге түседі.
Қорғанның биіктігінен оның айналасында өткел бермес өзеннің болғанын аңғару
қиын емес. Ғалымдардың топшылауынша Меркі қорғанының негізі тас дәуірінде
қаланған деген мәлімет бар. Бұл қорғанға айтарлықтай қазба жұмыстары
жүргізілмеген, Алайда ішінара жүргізілген қазба жұмыстары бұл қамал ірі
елді мекеннің орталығы болғанын аңғартады. Су ағар құбырлар мен керамикалық
бұйымдардың қалдықтары, шырағданның көптеген үлгілері табылған. Бұл
Қазақстан аумағында кездесетін ортағасырлық қалалардың бәрінен табылатын
жәдігерлер.
Біздің дәуірімізге дейінгі бірінші ғасырда сақ, үйсін, қаңлы, ғұндар
салған қалалар Қытай шапқыншылығы кезінде қиратылды. Одан кейін,- деп
жазады белгілі ғалымдар М, Мырзахметұлы мен И. Жеменей,- яғни біздің
дәуіріміздің ҮІ ғасырына дейін Сырдария мен Жетісу өлкесінде Тарбан, Тараз,
Испиджаб, Суяб, т. б. көптеген қалалар өсіп жетілді. Ал ҮІІ-Х ғасырларда
бүл өлкелерде Барысхан, Талхир, Баласағұн, Меркі, Құлан, Шелже, Шаш,
Сүткент, Отырар, Шарғар, Сауран, Сығанақ, Жент, Жаркент, тағы да басқа
көптеген мәдени және сауда орталығы саналған ірі қалалар пайда болды.
Әйгілі Жібек жолы осы қалалар үстінен өткен.... Бұдан да басқа айтылған
пікірлерді саралай келгенде Меркі қаласы 700-ші жылдардан кейін айналаға
таныла бастаған сияқты. Мәмбет Қойгелдиевтің айтуынша 751 жылы шілде
айының 31 жұлдызында Тараз қаласына іргелес жатқан Атлах бекінісі маңында
бүкіл Орталық Азия тағдырына терең ықпал болған Атлах-Талас шайқасы болды.
Шайқаста араб-қарлұқ- түркеш құрама қолдары қытайдың таңдаулы әскерін тас-
талқан етіп жеңіп, оның батысқа жылжуына тосқауыл қойды. Міне осы шайқасқа
Тараздың сол кездегі негізгі тұрғындары қаңлылармен бірге Құлан, Меркі,
Аспараны тұрақ еткен, кейінірек Таразды астана еткен бауырлары қарлұқтар
мен түркештер де қатысқаны анық. Себебі алғаш қарлұқ, түркеш мемлекеттері
Меркіні астана еткен еді. Бір сөзбен айтқанда, Меркі және Құлан қалаларының
тағдыры Түркеш, Қарлұқ мемлекеттерімен сабақтас. Ал бұл мемлекеттердің ҮІІІ
ғасырдың ортасынан соңына дейін билік құрғаны белгілі. Түркештерді биліктен
тайдырып, өлкеге әмірлігі жүрген қарлұқтар Құлан мен Меркіні негізгі
қалаларына және ірі әскери бекінісіне айналдырды. Ерекше қарқынмен дамыған
бұл екі қалаға сырттан көз тіккендер көбөйе бастады. Қарлұқтар билік басына
келместен бұрын да бұл қалалардың сол өңірге билік жүргізуде шешуші рөл
атқарғаны анық. Жоқтан бар болмайды, тек бір күйден екінші күйге
айналатынын еске алатын болсақ, Меркі сол заманда өңірге билік жасау үшін
аса қажетті қақпа болған. 751 жылы Құлан мен Меркіге арабтар шабуыл
жасағанда да сол қақпаға ие болуды армандаған еді. Тура осы кезде олар
жерлеріне басып кірген қытайларға бірлесе шайқасты. Қытайды жеңгеннен кейін
олар қайтадан майдан алаңына шықты. Осындай аласапыран кезде билікке келген
қарлұқтар арабтармен ұзақ жылдар бойы шайқасып, ақыры жеңіске жетеді.
Жеңіске жеткен олар өңірдің тез арада дамуына жол ашты. Соның нәтижесінде
һодуд-әл-алам кітабіндегі деректер бойынша, түрік билігіне енгізілген
аймақта отызға жуық қалалар мен қамалдар бой көтерген. Олар—Құлан, Меркі
Атлақ, Тұзын, Балығ, Барсхан, Секел, Талғар, Тоңғы, Пенчул және тағы да
басқалар. Отырықшылыққа бейімделген халық сол кездері арпа, күріш, тары,
бұршақ, жүзім еккендері археологиялық қазбалардан белгілі болып отыр.
Құланнан, Меркіден, Аспарадан табылған жәдігерлерге үңілсек бұл өлкеде,
тамақ өнеркәсібімен бірге қол өнер ерекше дамығанын байқауға болады. Соның
сарқыншақтары әлі де сақталған. Меркі жүзімінен жасалынған шарап кезінде
өте бағалы әрі сапалы болғаны белгілі. Әсіресе сол кездері осы өңірде
дамыған мата тоқу өнері кімді болса да қызықтырған. Сонымен бірге ағаштан,
сүйектен жасалынған бұйымдар көздің жауын алатындығы жөнінде Таразды
жырлаған шығыстың шайырларының өлеңдерінен жиі кездестіруге болады. Ал
Тараз бен Меркінің арасы бір күндік жер екенін еске алатын болсақ бұл
өңірде де өнер мен ғылым дамығаны сөзсіз. Бір сөзбен айтқанда, Қарлұқ
мемлекеті өмір сүріп тұрған кезде Меркі ерекше дамып, оның атағы алысқа
кеткен. Сондықтан да кейінірек Ақсақ Темір жаугершілігін алдымен осы
Меркіден бастаған. Кейінірек атасының арманын жүзеге асыру үшін Ұлықбек те
Меркіні шапқан, Аспара қорғанын әскери бекініс ретінде нығайтқан.
Қанша дәуірлеп, дамығанымен ағайындардың ішкі ала ауыздығынан 940 жылы
қарлұқтарды бауырлары, тілдестері қараханидтер тарих терінен ысырды. Дәл
осы кезде Меркі қиратылды. Алайда кейінірек Меркі қайтадан бой көтереді.
Бірақ, моңғолдар Таразды жермен жексен еткендей Меркіні де тағы қиратты.
Меркі одан кейін де бой түзеді. 1716 жылы Ираннан шыққан Қырғыз хандарының
тарихы кітабінде мынандай жолдар бар: Меркі ескі қала Тараздан шығатын
жолдың бойында орналасқан. Аспара қамалынан 15-16 шақырымда орналасқан.
Қала кішігірім өзен бойында биік төбеге орналасқан. Мешіті, керуен сарайы,
жақсы базары бар... Яғни осыдан-ақ Меркінің қайта даму жолына түскенін,
сол маңайда билік жүргізуде шешуші рөл атқарғанын аңғаруға болады. Ұлы
Жібек жолымен жүрген керуен де, саяхатшы да Меркіні айналып кетпегенін
аңғарасыз.
Ал Меркі жеріндегі Аспара туралы ерекше айтқан жөн. Аспара қаласы
Қазақстан мен Қырғызстанның шекарасы түйіскен жердегі Андас батыр ауылында
орын тепкен. Табиғаты ғажап. Алатаудан құлайтын өзен қаланы сыртқы жаудан
қорғауға қызмет істегені де анық. Аты Тараз, Меркі, Испиджаб (Сайрам)
қалаларымен бірге орта ғасырдың қалаларының қатарында аталатын Аспара
туралы аңыз да, жыр да көп. Солардың бірі қазіргі күні Түркияны мекен еткен
хан Аспарухтың арғы тегі осы өлкеден шыққан деген сөз бар. Аспара өзенінің
жағасында орналасқан ортағасырлық қаланың алып жатқан аумағы өзімен
қатарластардың бәрінен үлкен. Қазірдің өзінде қаланың орнында қалған
топырақ үйінділерінің ауқымдығы кімді болса да таңдандырады. Үйінділердің
кейбір жерлерінің биіктігі 20 метрге дейін жетеді. Қалаға археологиялық
зертеулер жүргізген ғалымдар көптеген құнды материалдар тапқан. Қала туралы
мәліметтер ортағасырлық саяхатшылар мен араб, қытай тарихшыларының
жазбаларында жиі кездеседі. Мәселен, тоғызыншы ғасырда арабтар Жібек
жолының бойындағы елді мекендер мен жер, су аттарының картасын жасаған.
Олардың осы картасында Аспараның аты аталып тұрған жері, оның Тараздан,
Баласағұннан қанша қашықтықта орналасқаны туралы айтылған, жазылған.
Ал ХІҮ ғасырда Аспара үшін сұрапыл қантөгісті соғыстар басталды. Бұл
Алтын Орданы қиратып, қан тамған қылышын шығысқа қарай сілтеп, Моғолстанға
қарай сырғыған түркі халқын өзіне толық бағындыруды және Қытайды қырып,
тағын күшейтпек болған Ақсақ Темірдің билік құруымен тікелей байланысты.
Әмір Темір қанша қуаттымын дегенімен түркі халықтары өздерінің ата-баба
жерлерін босату үшін оқтын-оқтын оның иелігіне еткен жерлерге ат тұяғын
дүрсілдетіп, шабуыл жасаумен болды. Міне осы кезде Шу мен Таластың
ортасында сырғи аққан Аспараның жағасында, Алатаудың баурайында орын тепкен
Аспараны нығайтып, биік қорғандар салып, осы жерді сауыт-сайманы түгел
мыңдаған атты әскердің мекеніне айналдырады. Ақсақ Темірдің осы әрекетін
оның шежірешісі Арабшаһ былай жазыпты: ... Олар сол жерлерге жеткен соң
жазық далаға орнығып, бірнеше қамал салды. Қамалдың ең шеткісі әрі шалғай,
жеке тұрғаны—Аспара. Олар Аспараны алынбас қамал, шабуылға шығуға әрқашанда
ыңғайлы берік бекініс жасады.... Аспарада 10 мыңға дейін атты әскер
тұрды деген мәліметті де солар айтады. Ал Әмір Темір өлгеннен кейін
Аспараға ұмтылған моңғолдардан қаймыққан бекіністің әскер басшысы Алладад
қамалды тастап, қотарыла көшіп, таулардан асып, өзендерді жағалап оңтүстік
шығысқа қарай бет алады. Тарихта олардың қоныстанған жері туралы әртүрлі
мәліметтер бар. Бірақ бұл өңірге көз тігу бір сәт те тоқтаған емес. 1425
жылдары Ақсақ Темірдің немересі Ұлықбек Аспараны қайтарып алуға ұмтылған.
Тарихшы, археолог Карл Байпақовтың айтуынша, Меркі жерінде, оның
ішінде Аспара үшін шайқас сол кездері бір толастамаған.
Қазба жұмыстары көрсеткендей, бір-біріне жапсыра салған үйлердің
қабырғалары өртенгенінің белгілерін көруге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz