Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту методикасы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе..................................................................................................................3
І. Балабақшаларда тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастыру туралы.....
ІІ. Балаларға ақыл-ой тәрбиесін берудегі ана тілінің орны.
Сәбилер тобында (2-4 жас) өтілетін ана тілі сабақтарының үлгі жоспары....................................................................................................
Ересектер тобында өтілетін тіл дамыту сабақтарының календарлық жоспары.......................................................................................................
ІІІ. Сәбилердің бірінші тобы (2-3 жас)......................................................
Тіл дамыту және айналамен таныстыру................................................
IV. Сәбилердің екінші тобы (3-4 жас)........................................................
Дидактикалық ойындар
V. Естияр балалар тобы (5-6 жас)
VI. Мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінде тіл дамыту жұмысын басқа пәндермен сабақтастыра жүргізу. Әдеби шығармалардың тіл дамытудағы ролі.........................................................
VII. Сәбилерге арналған әдеби шығармаларды оқып беру үлгілері (2-3 жастағылар үшін).........................................................................................
VIII. Ересек балалар тобында әдеби шығарма оқу (5-6 жастағылар үшін) ...............................................................................................................
ІХ. Сабақ үлгілері..........................................................................................
Тіл дамыту сабақтарында қолданылатын дидактикалық ойындар...........
Кіріспе..................................................................................................................3
І. Балабақшаларда тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастыру туралы.....
ІІ. Балаларға ақыл-ой тәрбиесін берудегі ана тілінің орны.
Сәбилер тобында (2-4 жас) өтілетін ана тілі сабақтарының үлгі жоспары....................................................................................................
Ересектер тобында өтілетін тіл дамыту сабақтарының календарлық жоспары.......................................................................................................
ІІІ. Сәбилердің бірінші тобы (2-3 жас)......................................................
Тіл дамыту және айналамен таныстыру................................................
IV. Сәбилердің екінші тобы (3-4 жас)........................................................
Дидактикалық ойындар
V. Естияр балалар тобы (5-6 жас)
VI. Мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінде тіл дамыту жұмысын басқа пәндермен сабақтастыра жүргізу. Әдеби шығармалардың тіл дамытудағы ролі.........................................................
VII. Сәбилерге арналған әдеби шығармаларды оқып беру үлгілері (2-3 жастағылар үшін).........................................................................................
VIII. Ересек балалар тобында әдеби шығарма оқу (5-6 жастағылар үшін) ...............................................................................................................
ІХ. Сабақ үлгілері..........................................................................................
Тіл дамыту сабақтарында қолданылатын дидактикалық ойындар...........
Б. Баймұратова
МЕКТЕП
ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ
БАЛАЛАРДЫҢ ТІЛІН
ДАМЫТУ МЕТОДИКАСЫ
(2-6 жас аралығы)
Алматы Рауан 1991
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Балабақшаларда тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастыру туралы ... .
ІІ. Балаларға ақыл-ой тәрбиесін берудегі ана тілінің орны.
Сәбилер тобында (2-4 жас) өтілетін ана тілі сабақтарының үлгі
жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Ересектер тобында өтілетін тіл дамыту сабақтарының календарлық
жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІІ. Сәбилердің бірінші тобы (2-3
жас) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тіл дамыту және айналамен
таныстыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
IV. Сәбилердің екінші тобы (3-4
жас) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Дидактикалық ойындар
V. Естияр балалар тобы (5-6 жас)
VI. Мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінде тіл дамыту жұмысын
басқа пәндермен сабақтастыра жүргізу. Әдеби шығармалардың тіл
дамытудағы
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
VII. Сәбилерге арналған әдеби шығармаларды оқып беру үлгілері (2-3
жастағылар
үшін) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
VIII. Ересек балалар тобында әдеби шығарма оқу (5-6 жастағылар үшін)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІХ. Сабақ
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
Тіл дамыту сабақтарында қолданылатын дидактикалық ойындар ... ... ...
КІРІСПЕ
Халыққа білім беру жүйесін қайта құру мектепке дейінгі мекемелердегі
тәрбиелеу, білім беру жұмысының мазмұнын жаңартуды, балаларды мектепте
оқуға дайындауды, денсаулық, адамгершілік, эстетикалық тәрбие сапасын
арттыруды көздейді. Әрине, бұл талаптар тәрбиелеу жұмысындағы сабақтастық,
бірізділік принципін сақтау арқылы жүзеге асырылады.
Осыған орай балабақшада тәрбиелеп, оқытудың басты құралы — программа
жаңартылып, оқу-тәрбие жұмысының мазмұнына елеулі өзгерістер енгізіліп
отыр. Жаңа программада мектепке дейінгі кезеңде баланың ой өрісін,
дүниетанымын кеңейту, өмірге қажетті білім-дағдыларды меңгерту, ой еңбегіне
баулып, өздігінен әрекет жасауға, еңбек ете білуге үйрету өзекті мақсат
етіп алынған. Ақыл-ойды жетілдірудің негізі болып табылатын баланың тілін,
сөз қорын молайту, еркін, дұрыс сөйлей білуге үйрету де негізгі нысана
болуы керек.
Тіл — адамдардың бір-бірімен пікір алысып, қарым-қатынас жасайтын
құралы болғандықтан, тілдің қоғамдық, тәрбиелік қызметі де ерекше. Сондай-
ақ тіл ұлт мәдениетінің басты көрсеткіштерінің бірі екені белгілі. Әрбір
халықтың тілінде оның ұлттық дәстүрінің, сана-сезімінің, ойлау тәсілінің,
мінез-құлқының белгілері көрініс табады.
Ал тілді, тіл мәдениетін игеру — баланың сәби шағынан іске аса
бастайтын, біртіндеп жетілетін процесс. Олай болса, баланың тілін дамыту
жұмысы семьядан, балабақшадан бастап жүйелі түрде жүргізілуге тиіс.
Балабақшада оқыту және тәрбиелеу программасын да: Баланы сөйлеуге
үйрету — тілін дамыту мәселесі барлық сабақта жүзеге асырылады,— делінген.
Программаның осы бөлімінде тілдің қоғамдық ролі, оны дамыту, тіл тазалығы,
сөздің дыбыстық құрамын меңгерте, мәнерлеп сөйлеуге үйрету, тіл
мәдениетіне, көркемсөз өнеріне баулу мәселелері жөнінде кеңірек әңгіме
болады.
Баланың тілін дамытуда халық қазынасы — ауыз әдебиетінің орны ерекше.
Аз сөзбен көп мағына беретін мақал-мәтел, аңыз-әңгімелер, ертегілер,
эпостың шығармалар ғасырлар бойы ауыздан-ауызға таралып, жинақтала келе,
бүгінгі ұрпақтың рухани азығына айналуы тиіс.
Қазақ балалар әдебиетінің атасы Ыбырай Алтынсарин де балаларды оқыту
және тәрбиелеу ісінде ауыз әдебиеті шығармаларының маңызды орын алатынын
айта келіп: Өмірге қажетті ауызекі сөйлеу дағдыларына жаттықпайынша, қай-
қай тілде болса да еркін, жүйелі сөйлеу мүмкін емес,— дейді.
Мектепке дейінгі педагогика мен психология ғылымы мектеп жасына дейінгі
балалардың сөйлеу тілін дамыту, сөздік қорын байыту, байланыстырып сөйлеуге
үйрету, сөздің дыбыстық құрамын меңгерту мәселелеріне жан-жақты көңіл
бөліп, бұл жұмысты ақыл-ой тәрбиесімен бірлікте қарастырады. Өйткені ойлау
процесі заттар мен құбылыстардың жалпы сипатын, заңды байланыстары мен
кейбір ерекшеліктерін бейнелесе, сол заттардың шындық болмысы ойда
сәулеленіп, яғни ұғым сөз арқылы танылып, ой сөйлеу арқылы білдіріледі.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сөз қоры мен сөйлеу дәрежесі жайлы
ғылыми-методикалық әдебиеттерге назар аударсақ, көрнекті пспхолог-педагог
ғалымдар баланың сөздерді меңгеру ерекшеліктерін егжей-тегжейлі
қарастырғанын байқауға болады. Мысалы, баланың сөздің негізгі мәнін түсінуі
туралы (Л. С. Выготский, А. А. Люблинская, т. б.), психикалық өзгерістер
мен баланың түрлі іс-әрекеттерін жетілдірудегі сөздің әсері жайлы (А. Р.
Луния, Ф. Я. Юдович, 3. М, Истомина), сөздің дыбыстық құрамын меңгеру
ерекшеліктері жөнінде (Н. X. Швачкин, А. Ы. Гвөздев), сөздің грамматикалық
формаларының бала тілінде қалыптасуы хақында (В. П. Вахтеров, Ф. А. Сохин,
А. В. Захарова, М. И. Попова), сөздік қорды меңгеру заңдылықтары туралы (Е.
А. Аркин, Ы. А. Рыбников), т. б. жазылған еңбектер осының айғағы.
Көрнекті методист-ғалымдардың бір тобы (Е. И. Атихеева, А. П. Усова, А.
И. Леушина, 0. И. Соловьева, т. б.) мектеп жасына дейінгі балаларды ана
тілінде сөйлеуге үйрету әдістерін жан-жақты талдап, тәрбиелеу, оқыту
проблемаларын қарастырды. Бірсыпыра ғалымдар (Т. А. Маркова, М. М. Коцина,
Е. Ф. Лукина, т. б.) баланың тілін дамытып, адамгершілікке тәрбиелеуде
әдеби шығармалардың алатын орны мен мақызына тоқталады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу, ойлау, қабылдау, даму
ерекшеліктері мен оның заңдылықтары туралы зерттеулер, тұжырымды пікірлер
қазіргі кезеңдегі мектепке дейінгі тәрбие ісіне мол үлес қосып отыр.
Ұсынылып отырған методикалық еңбектің мазмұны қазаң тілінде жұмыс
істейтін балабақшалардағы тіл дамыту сабақтарын ұйымдастыру әдістері
жайында болмақ. Мұнда жас ерекшелігіне қарай жұпталған топтарда өтілетін
тіл дамыту сабақтарының мақсаты, әдістері, тіл дамыту сабақтарын өткізуді
қалай жоспарлау керек екендігі жайындағы мәселелер қарастырылды.
I. БАЛАБАҚШАЛАРДА ТІЛ ДАМЫТУ ЖҰМЫСТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ТУРАЛЫ
Мектеп жасына дейінгі балалар тілінің дамуын зерттеген ғалымдардың
пікірлерінше, олардың сөздік қоры мына түрде: екі жастағы балалардың сөздік
қоры — 500 сөзден астам, үш жастағылардың сөздік қоры шамамен — 1200, төрт
жастағы балалардың сөздік қоры — 1900, алты-жеті жастағы балалардың сөздік
қоры 2560—3500 сөз мөлшерінде болады екен.
Ұзақ жылдар арнайы жүргізілген зерттеу нәтижелері балалардың сөз
меңгеруі семьяда, балабақшада жүргізілетін тәрбие жұмыстарына, ата-аналар
мен тәрбиеші-педагогтардың бұл аса маңызды мәселеге көңіл бөліп, баланың
сөйлеу тілін дамыту, айналадағы әмір құбылысын ұғындыру, олармен сөйлесе
отырып, пікірлесе білуге жетелеу, бала қызыққан сұрақтарға дұрыс жауап
беріп отыру жұмыстарына байланысты екенін көрсетеді. Ал тәрбиеші басшылыққа
алатын білім мазмұны программада нақты" көрсетілген. Сондықтан жас
ерекшелігіне қарай жұпталған әр топта етілетін сабақтардың алдына қоятын
мақсатын, программалық білім мазмұнын тәрбиеші жете білуге тиісті. Бұл
жөнінде программада тілді барлық жағынан дамыту керек: сөздің ана тілі
нормасына сәйкес айтылуын, программаға сай болуын, сөздің бір-бірімен
байланыстылығын, пікірдің дәйектілігін, бейнелілігін қамтамасыз ету керек,—
делінген.
Тәрбиеші балалардың жан-жақты дамуы үшін барлық қажетті шараларды
пайдаланып, балабақшаның қызметін Балабақшада оқыту және тәрбиелеу
программасының орындалуына бағыттап, білім беру сапасын арттыруға
міндетті.
Осы мәселелердің балабақшадағы мән-жайын анықтау мақсатымен Алматы
қаласындағы бірнеше балабақша мен ауылдық балабақшалардағы естияр, ересек,
дайындың топтарына бақылау жүргізілді. Бақылау кезінде оқу-тәрбие
жұмыстарының жоспарларымен танысып, талдау жасадық. Тәрбиешілердің
жоспарына жасалған талдау барысында тіл дамыту сабақтарының программа
талабына сай, методикалық, дидактикалық принциптерді сақтап өткізілетіні,
оларда сөздік жұмысын жүргізу, сөздік-дидактикалық ойындар ойнату,
творчестволық әңгіме құрату, т. б. жұмыстардың жолға қоиылғаны байқалды.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту жұмысы балабақшада өтілетін
барлық сабақтарда (шығарма оқу, сауат ашу, сурет, математика, мұзыка, дене
шынықтыру, т. б.) баланың жасына қарай жүргізіледі. Мысалы, жазда балабақша
ауласында Жайлауға саяхат, Шопан ата қонақта, Ыдыс дүкені, Мектеп,
Мұғалім, Фермаға барғанда, Дәрігер, т. б. творчестволың ойындар
өткізіледі. Бұл ойындарға қажетті материалдарды тәрбиешілер, балаларды
қатыстыра отырып, өздері жасайды. Олар әзірлеген түрлі түсті кәмпит,
нан, тоқаш, құрт, ыдыс-аяқ, шұжықтар, Жайлау ойыны үшін
жасалған киіз үй, үй мүліктері, төсек-орын, көрпе-жастық, кілем, алаша —
балалардың бұрын үйренген сөздерін дұрыс айтуға, бір-бірімен сөйлесіп,
пікір алысуға, бір-біріне әңгімелеп беруге мүмкіндік беретіні сөзсіз.
Балабақшадағы естияр, ересек балалар тобындағы оқу-тәрбие жұмысында,
балалардың сөздік қоры мен сөйлеу дәрежесі, программада аталған әдеби
шығармаларды меңгерту — әңгімелеп беру, шығармалардың жанрын ажырата білу
(әңгіме, ертегі, өлен, т. б.), оқыған шығармаларды есте сақтау деңгейі
ескерілді.
Ол үшін программалық шығармаларды оқу, тыңдау, әңгімелеу, әңгімелетіп
айтқызу (сабақта және сабақтан тыс) жұмыстары жүргізілді. Бақылау жұмысы
әңгімелесу, әңгімелету, жаттығу жұмыстарына негізделді. Ересек балалар
тобында өтілген ондай жұмыс түрлері төмендегідей:
1. Оқылған шығарма бойынша сұрақ қойып, жауап алу. Қандай шығарма, оқыдың?
Ертегі екенін қалай білдің? Бұл әңгімеде кім, не туралы айтылған? Сен не
істер едің? деген сияқты сұрақтар қоя отырып, білім деңгейін анықтау.
2. Өздеріне сөздік жұмысын орындату. Синоним, антоним және көп мағыналы
сөздердің мағынасын қалай түсінетінін байқау. Сыңарын тап, Тез ойлан,
т. б. ойын түрінде бақылау жасалады. Ол үшін тәрбиеші бірнеше сөз айтады,
ал балалар әр сөздің сыңарын табады.
Тез, жылдам, шапшаң, жедел; жаз, жазу; жыл мезгілі, уакыт, мерзім,
мезгіл; ұзын — қысқа, үлкен — кішкене, алыс — жақын, кең — тар; қара, ер,
ат, таң деген сөздер алынады. Балалар аталған сөздердің тағы қандай
мағынада қалай айтылатынын төмендегі кесте арқылы салыстырып айтуға тиісті.
қара (етістік) батыр
байқа
Қара қор Ер ер тоқым
ірі қара мал
заттың түсі маған ер
ат (етістік) байла
Ат жылқы Таң таң ату
таңдану, аң-таң
Адамның аты (омонимдер)
3. Түбір сөздерді әр түрлі формада қолдана білуге үйрете
отырып бақылау.
етік(-ші), трактор(-шы), қой(-шы), комбайн(-шы).
4. Берілген сөздерге теңеу сөз табу.
Мысалы, күз — алтын күз; дала сап-сары алтындай; қоңыр күз, күн қабағын
түйе бастады.
5. Белгілі бір тақырып бойынша өздеріне әңгіме құрату:
а) шығарма мазмұнына сәйкес әңгіме құрады (Көйлекті маған кім
берді?);
ә) Алтын дән, Қырманда, Бақшада, т. б. тақырыптар берілді.
6. Суреттермен жұмыс. Күзгі жапырақтар, Алтын астық, Күзгі еңбек,
Мереке, Ойын, Құстың қайтуы, т. б. Осы суреттерге сәйкес Қ.
Шаңғытбаевтың Күзгі жапырақтар, Қ. Мүсіреповтің Алтын астық атты
шығармалары алынды.
7. Экскурсия.
8. Дидактикалық ойын.
9. Өздерінің көрген-білгендері жөнінде әңгімелету.
Бұл жұмыстар программаға сәйкес арнайы сабақ кезінде және сабақтан тыс
(жеке баламен) өтіледі.
Ана тілінен өтілетін сабақтарда көркем шығарма оқыту, ертегіні
әңгімелету, тақпақ жаттату, творчестволық әңгіме құрату сияқты жұмыстар
жүргізілді.
Бастапқы үш сабақ әдеби шығармаларды оқу және талдау жұмыстарына
арналды. Мұнда шығарманы мәнерлеп, мазмұн жүйесін бұзбай әңгімелеу талап
етілді. Шығарманы оқыған соң: Қандай шығарма оқылды? Шығарма кім, не
жөнінде? Шығармадан түсінгеніңді айт. Шығарманың қай жері және қандай сөзі
ұнады? деген сияқты сұрақ-тапсырмалар берілді. Өлең текстері оқылғандағы
баланың көңіл күйі бақыланады, өлеңде берілген образды сөздерге көңіл
аударту шығарма мазмұнын әңгімәлету арқылы іске асырылды.
Балалардың қанша өлең, жұмбақ білетінін байқау үшін мынадай сұрақтар
берілді: Балалар, кім қандай өлең, жұмбақ біледі? (27 баладан 9 бала қол
көтерді.) Қол көтерген балалар өздері білетін өлең, жұмбақтарды айтып
берді.
Балалар айтып берген өлеңге байланысты тағы қосымша сұрақтар қойылады:
* Өлеңді кім жазады? Ержан:
* Жазушы (ақын дегенді білмеді).
* Қандай ертегілер білесіңдер?
Ермек (5 жаста): Мен Әтеш пен ит деген ертегіні білемін,— деді де,
ертегінің мазмұнын былайша әңгімеледі: Әже мен ата болды. Әже мен атаның
тамағы аз болды. Әтеш айтты итке: орманға кетейікші. Әтеш орманға кетіп,
ағаштың астында ұйықтайды... (әрі қарай айта алмады. 19 сөз қолданды.)
—Ертегі дегенді қалай түсінесіндер? Әтеш пен ит деген шығарма неге
ертегі деп аталады?
Гүлнәз:— Ол ертеде болған (30 баладан бір ғана бала жауап берді).
Алты жастағы балалардан қандай әңгіме білетіндіктерін сұрағанда:
Айгүл: Сокольникидегі елка, Жырық құлақты білемін,— деді (27
баладан бір бала).
Өздері атаған шығарма мазмұнын әңгімелеткенде, Марат:
— Балалар Ленинді күтті,— деді де, әрі қарай тәрбиешінің сұрағына
жауап бере отырып, әңгіме мазмұнын айтып берді. Бұл әңгімені көмекші
сұрақсыз ешқайсысы өз бетімен әңгімелей алмады.
Тәрбиешінің:
— Жырық құлақ деген әңгімені жазған кім?— деген сұрағына да ешқайсысы
жауап бере алмады. Әңгіменің мазмұнын Айгүл ғана әңгімелеп айта алды:
Әкесі жұмыстан келді. Екі қоянның көжегін ұстап алды. Үйге барып
Сағитқа берді, Сағит қуанып кетті. Сағит үйге жүгіріп барып, сәбіз алып
келді. Сағиттың кішкентай күшігі болған. Күшік көжектерді көріп қалған.
Сағит көжектерді торға қамап қойды. Сосын олар қорықпай ойнады. Сағит тамақ
ішуге отырғанда, күшік бір көжектің құлағын тістеп алды. Көжектің құлағы
жырылып қалды.
Айгүлдің әңгіменің жалпы мазмұнын түсінгені байқалды. Әңгімелегенде 54
сөз қолданды.
Сабақта оқып беріп, әңгімелету үшін үш шығарма алынды. Естияр балаларға
Қияр мен капуста (ертегі), Көйлекті маған кім берді? (әңгіме), Күз
деген бір шумақ өлең (Біздің кітапта) оқылды. Ал ересек балалар тобында:
Түлкі мен бөдене (ертегі), Қара өрік пен сары өрік, Бидай сөйлейді,
Күзгі жапырақтар деген программалық шығармаларды (оқу жылы ішінде
оқылған) әр балаға жеке оқып беріп, мазмұнын әңгімелеу талап етілді. Барлық
топта 1 — 2 баладан артық ешкім жауап бермеді. Шығарма ішіндегі көркем
сөзді былай қойғанда, әңгіме, ертегі мазмұнын айта алмады.
Аталған шығармалардан Қара өрік пен сары өрік деген әңгімені күзгі
табиғатқа бақылау жасалған соң, сабақ үстінде оқып, естеріне түсіргенде
ғана балалар жақсы жауап берді.
Сабақтың тақырыбы: өзбек жазушысы Мирмухсиннің Қара өрік пен сары
өрік деген әңгімесін оқу.
Сабақтың мақсаты: балалардың әңгімені қаншалықты түсінгенін байқау.
Оқылған әңгімені жүйелі әңгімелеуге, байланыстырын сөйлеуге үйрету.
Сабақтың алдында жүргізілген жұмыстар:
Балабақша ауласындағы ағаштарды, гүлдерді бақылаттық.
2. Жеміс-көкөніс дүкеніне экскурсия жасаттық.
Экскурсиядан соң Күзде көргендерім деген тақырыпта әңгімелестік.
Сабақ әңгімелесуден басталды. Тәрбиеші:
* Қазір жылдың қай мезгілі? Айгүл:
* Күз мезгілі. Тәрбиеші:
* Күз екенін қайдан білдің?
Айгүл:
— Күзде шөп сарғаяды, жапырақ сары, күн суық (балалар: күн ыстық).
Тәрбиеші:
— Иә, қазір күн жылы. Күздің тағы қандай ерекшелігі бар?
Сәуле:
— Бидай піседі. Колхозшылар жинайды. Нан болады.
* Күзде тағы не піседі? Лаура:
* Алма, алмұрт, жүзім піседі. Жанар:
* Тағы өрік болады (баланың жауабы). Тәрбиеші:
— Балалар, күзде не көргендеріңді, адамдар не істейтінін бәрің
жақсы айттыңдар. Енді, мен өзбек жазушысы Мирмухсиннің Қара өрік пен сары
өрік деген әңгімесін оқимын, сендер тыңдап отырыңдар, соңынан маған айтып
бересіңдер,— деп ескертті де, әңгімені мәнерлеп оқып берді. Осыдан соң
әңгіме мазмұнына сай салынған төрт суретті тақтаға ілді де, оларды рет-
ретімен көрсетіп, Зумрадтың өрік ағашымен сөйлескен жерін текстен қайталап
оқып, түсіндірді. Әңгіме мазмұнын тәрбиеші мына сұрақтар бойынша
тиянақтады:
Тәрбиеші:
* Әңгіме кім туралы? Ермек:
* Зумрад туралы. Тәрбиеші:
* Ол қайда барды, не сұрады? Зәуре:
* Ол қара өрікке келді. Өрігіңді берші,— деді. Тәрбиеші:
* Қара өрік не деді? Арман:
* Мен піскенде кел,— деді. Тәрбиеші:
* Зумрад өрік ағашына қай кезде келді? Лаура:
* Ол көктемде келді. Тәрбиеші:
* Өрік қай кезде піседі? Балалар:
* Күзде. Тәрбиеші:
* Зумрад күзде не істеді? Балалар:
* Тағы да өрікке барды. Тәрбиеші:
* Өріктер не деді? Жанар:
* Мә, ала ғой, пістім,— деді. Тәрбиеші:
* Зумрад өріктерді не істеді? Жанар:
* Жолдастарына бөліп берді. Тәрбиеші:
— Иә, ол өрікті жолдастарына бөліп берді. Зумрад жомарт бала екен.
Осыдан соң Ермек өрік туралы:
Ағаш толы сары шымшық,
Сілкіп қалсаң,
түседі ыршып,—
деген жұмбақты шешті. Зәуре Мен өрікпін деген тақпақты жатқа айтып
берді.
Егер жалпы талдау жасасақ, шығарманы оқуға қойылған талап бірсыдырғы
жақсы орындалды. Суреттер де өте жақсы салынған. Балаларға қойылған
сұрақтар да дұрыс болды. Бірақ әңгімедегі кейбір (көрікпін, нәр, көк майса,
т. б.) сөздерді қалай түсінетінін, тербеліп, таратып деген сөздерді тағы
қалай айтуға болатынын сұрап, сөздік жүргізу жұмысына көңіл бөлінбеді.
Бақылау кезінде балалардың көпшілігі программа бойынша жыл бойы өткен
шығармаларды естеріне түсіре алмады. Әр топтан (5—6 жас) екі-үш бала ғана
жауап берді. Мысалы, Сендерге балабақшада тәрбиеші қандай ертегілерді
оқыды? деген сұраққа Маржан:— Біздің кітапты осында оқыды. Екі ертегі
үйрендім: Түлкі мен бөдене, Қызыл телпек,— деп жауап берді. Мазмұнын
айта алмады.
Қандай ертегі, әңгімені жақсы көресің?— деген сұраққа Маржан:
Ана тілі деген кітапты (тәрбиеші 3-кластың Ана тілінен шығарма
оқыпты),— деді.
* Үйде қандай-қандай кітаптарың бар?
Үйде кітап жоқ. Тәтем әпермейді,— деген сияқты жауап қайтарғандар болды.
Аңкөл совхозындағы балабақшада:
* Қандай ертегі, әңгімені білесіңдер?— деген сұраққа балалар:
* Ленин ата, Май, алақай!, Октябрь тойы,— деп жауап берді.
* Қандай ертегілер мен әңгімелерді білесіңдер?- деп сұрақты қайталағанда,
Гүлнәр Алтын сақина, Қотыр торғай, Мұрат Торғай мен түлкі ертегілерін
атады. Мазмұнын естеріне түсіре алмады.
Қорытынды: Балалардың сөйлей алу дағдысын жалпы бақылау программаның
Айналадағы дүннемен таныстыру, Жыл мезгілдері, Көркем әдебиет деген
бөлімдері бойынша жүргізілді. Балалардың қанша сөз білетінін қорыту
әңгімелеуде қолданылған сөздер негізінде жинақталды. Сөйтіп, балалардың
жалпы сөздік қорының шамамен мына түрде екені байқалды: сәбилердің (3—4
жас) сөздік қоры 2170 сөзден, естияр балалардың сөздік қоры 3260 сөзден,
ересек балалардың сөздік қоры 4090 сөзден тұрады. 3-тен 6 жасқа дейінгі
балалар программалық материалды толық меңгерген екен. Күнделікті өмірде,
сабақта, ойын кезінде қолданылатын сөздер жеткілікті екені байқалды. Әр
тақырыпты түрліше мақсат қоя отырып қайталап отырса, балалардың тілі
жетіліп, жеке сөздерді жақсы түсінетіні анықталды.
Балалардың сөз қолданудағы ерекшеліктері
Мектеп жасына дейінгі балалардың қолданылатын сез-дерінің көпшілігі зат
есім, етістік, сын есім, сан есім, есім-дік сөздер, ал үстеу сөздерді өте
аз пайдаланды (мөлшер-мен 20 проңент). Сөздің дыбыстық құрамын меңгеруде де
кемшіліктер байқалды. Әсіресе с-з, и-ок, б-в, п-ф дыбыста-рының (5—6
жастағылар) орнын ауыстырып айтушылық, сезі ішінде дыбыстардың орнын
алмастыру (саломет), ды-быс қалдырып кету фактілері байқалды (косодром),
кейбір заттың атына байланысты сөздер меңгерілмеген. Қайшы-ны — ол мата
кесетін, кір қыскышты — ол кір жуғанда бұйтіп қоятын, октау — ол әлгі нанды
ысатын, кырку — жүнін кесіп жатыр, комбайнды — ол бидайды тазалайды,
кеседі, қайыкты — ол суда жүретін әлгі не... ден нақты тү-сіндіре алмайды.
Балалардың көпшілігі оқылған ертегі, әңгімелерді есте сақтап, әңгімелей
білмейді. Бақылауға алынған әр топта (естияр, ересек, дайындық) 30 баладан
2—3 бала ғана әңгімелеп бере алды. Образды, көп мағыналы сөздер мен
синоним, антоним сөздер балалардың лексикалық қорында сирек кездеседі.
(Антоним: үлкен — кішкене, ұзын — қысқа, т. б. ғана айтылды.)
Сөйлем құрауда бастауыш пен баяндауыштын орнын ауыстырушылық жиі
ұшырады. Сөзді грамматикалық формада өзгертіп (септеп, жіктеп, тәуелдеп)
қолданушылар өте аз.
Оқылған тексті әңгімелеткенде балалардың көпшілігі 16—20 сөз ғана
қолданды. Тек қаладағы балабақшада тәрбиеленуші кейбір балалар 50—54 сөз
қолданды. Балалар шығарма мазмұнын әңгімелегенде өздері көрген, жақсы
білетін оқиғамен алмастырады (Алтын сақина), автор сөзін есте сақтап,
жүйелі әңгімелей білмейді. Тексті талдау, бейнелі, образды сөздерді
меңгерту мектепке дейінгі балаларға қиындық келтіретіні байқалды (программа
талабы). Ол сөздерді балалар контексте тексті әр сабаққа байланысты
қайталау, керекті сөзге назарын аударту, арнайы жаттығулар жүргізу арқылы
ғана меңгеруге болатыны анықталды. Программада көрсетілгендей, ертегі
мазмұнында кездесетін сөздерге талдау жасау қажетсіз екені, ол сөздерді
балалар қайталау, әңгімелесу кезінде меңгеретіні айқындалды. Сондай-ақ
образды сөзді айтуға үйрету кезінде поэзиялық шығармалардың тиімді екенін
бақылау жұмыстары дәлелдей түсті.
Балалардың көпшілігі жалпы ұғым беретін мал, мүлік, ыдыс, ағаш,
көкөніс, семья, т. б. сөздерді білмейді.
Қала балалары ауыл өміріне, ауыл балалары қала өміріне (жеміс,
транспорт түріне) байланысты сөздерді білмеді. Әр түрлі сурет көрсетіп
әңгімелескенде қаладағы балабақшада тәрбиеленуші балалар: тұқым себу, егу,
баптау, тырмалау, күту, ору, жинау, т. б. сөздерді қолданбады. Ол бастырды.
Ана кісілер жерді қазып жүр (жыртып дегенді білмейді),— деп жауап берді.
Балалармен жүргізілген әр түрлі жұмыстарға талдау жасай отырып, аталған
кемшіліктердің негізгі себептері жөнінде мынадай қорытынды жасадық:
Балалар мекемелеріндегі оқу-тәрбие жұмысын өз мәнінде ұйымдастыратын арнайы
білімі бар тәрбиешілер әлі де жеткіліксіз.
Сабақ процесінде балаға берілетін білімнің сапасы, дәлдігі, көрнекілігі
сияқты мәселеге жете назар аудармайды.
Тіл дамыту сабақтарын программалық тақырыпқа сәйкестендіруде әр сабақты бір-
бірімен байланыстыра жүргізу, өткен материалды сабақ сайын әрбір екі
аптада, әр тоқсанда, жыл аяғында қайталап отыру жұмыстары
жүргізілмейді.
Тіл дамыту сабақтарында үйренген сөзін тиянақтау, жаңа сөз үйрету, ол үшін
балалармен әр түрлі ойын, жаттығу жұмыстарын жүргізіп отыру жеткіліксіз.
Көркем шығарма оқу, экскурсия, бақылау жұмыстары көбінесе үстірт
жүргізіледі. Сөздік жұмысы жүргізілмейді.
Бақшадағы сабақ жоспарларына талдау жасағанда шығарма оқу — 80 процент,
әңгімелету — 2 процент, сурет көрсетіп әңгімелету 10 процент екені, әңгіме
құрату жұмысы мүлде жүргізілмейтіні байқалды.
Балалар мекемелерінде жүргізілетін барлық тәрбие жұмысының басты
мақсаты — баланы жан-жақты дамыту, мектептегі оқу ісіне дайындау.
Балабақшадағы оқу-тәрбие жұмысының сапалы болуы оның материалдық қоры
мен кадрлардың білім дәрежесіне, іскерлігіне, біліктілігіне, педагогикалық
процестерді қажет материалмен дер кезінде (оқу жылына) жабдықтауға
байланысты.
Олай болса, әрбір балабақша меңгерушісі кадрларды дұрыс іріктеп алуы,
әр қызметкердің міндетін оқу жылы басында жекелей түсіндіруі, кеңес беріп
отыруы қажет. Ол үшін жылдық жұмыс жоспарында балабақшада істелетін оқу-
тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруды жан-жақты көрсету керек. Әсіресе мыналар:
оқыту процесінде өткен жылы не істелді, не орындалмады, программада
көрсетілген білім көлемін қалай, қандай жолмен сапалы орындауға болады.
Қандай жұмыс түріне ерекше назар аудару керек.
Бұл жұмыстарды дәл жоспарлау қажет. Балабақшадағы оқу-тәрбие жұмысының
негізгі тірегі — методикалық, педагогикалық кабинет. Кабинеттегі барлық оқу-
методикалық құрал, ойыншық түрлері әр топта өтілетін программалық мазмұнға
сәйкес топтастырылуы тиіс.
Қажетті құралдарды ретімен орын-орнына бөліп жинау, көрсеткіш
картотеқалар жасау керек. Сабаққа дайындалу кезінде тәрбиеші керекті
материалды тез тауып алатындай болуы тиіс.
Программалық материалды дұрыс жоспарлау тәрбиешілердің сол материалды
меңгеруіне байланысты. Сондықтан балабақша меңгерушілері тәрбиеші-
педагогтармен бұл жөнінде кеңес өткізіп, әр тәрбиешінің программа
материалын қалай түсінетініне бақылау жасауы тиіс.
Балабақшадағы педагогикалық кеңес жұмысын нақты жоспарлап, қаралатын,
тыңдалатын мәселе бойынша бала-бақша менгерушісі жан-жақты талдау жасап,
нақты методикалық көмек көрсетуі қажет. Оқу жылында істелген жұмыстарға
талдау жасай отырып, әрбір балабақша меңгерушісі балалардың білімдеріне де
жалпылай бақылау жүргізеді. Ол үшін оқу жылы аяқталған соң ( 1-мамырдан
бастап) әр топтағы сабақтарға қатысып, балалардың жауаптарына немесе өз
бетімен жұмыс істеу білік-дағдыларына талдау жасайды. Бұл жұмыста,
негізінен, программа басшылыққа алынды. Программада берілген тақырыптарға
сәйкес бақылау жасалады. Осы бақылау қорытындысына сәйкес жаңа оқу жылында
қандай мәселеге баса көңіл бөлу керектігі белгіленеді.
Әр балабақша өз ішіндегі негізгі мүмкіндік қандай, қандай мәселеге
көбірек көңіл бөлу керек, бала нені меңгерді, нені білмейді?—деген сияқты
мәселелерге талдау жасай отырып, алдағы оқу жылында істелетін жұмысты,
жылдық жоспарды нақтылай көрсетеді.
Балабақшада жұмыс істейтін тәрбиешілер жылдық жоспарда белгілеген
міндеттерді басшылыққа ала отырып, күнделікті оқу-тәрбие жұмысын
жоспарлайды. Ал бала-бақша меңгерушісі ол міндеттердің сапалы орындалуын
оқу жылы бойына мұқият бақылап, басшылық жасап отырады. Ол үшін балабақша
меңгерушісі тәрбиешінің программалық материал жөніндегі білімін байқап,
сабақтың жоспарын, онда көзделген мақсаттарды талдап, дер кезінде жәрдем
көрсетіп отырады. Тәрбиешілердің сабағына қатысып, ашық сабақтар өткізеді.
Сабақ үстінде тәрбиеші тарапынан қолданылған әдіс-тәсілдер, сабақтың
көрнекілігі, неше бала жауап берді, қалай жауап берді, неше бала сабаққа
зейін қоймады, зейін қоймау себебі не, программалық материалды меңгерді ме
— бәрін балабақша меңгерушісі байқап білуге міндетті. Сондай-ақ
тәрбиешілердің өз бетімен білімін көтеру ісіне де көңіл аударуы қажет.
Меңгеруші тәрбиеші-методиспен біріге отырып, тәрбиешілердің кабинеттегі
материалдарды пайдалануын анықтауы, педагогикалық процесті жақсарту ісінде
тәрбиешілерге келіп нақты көмек етіп отырғанын, нендей көрнекі құралдармен
толықтырып отыру керектігін бақылап отырады.
Қорыта келгенде, меңгеруші өзіне де, өзгеге де талап қоя білетін басшы,
ұйымдастырушы, педагог болуы шарт.
II. БАЛАЛАРҒА АҚЫЛ-ОЙ ТӘРБИЕСІН БЕРУДЕГІ АНА ТІЛІНІҢ ОРНЫ
Мектепке дейінгі педагогиканың теориялық және практикалық мақсаты
біреу, ол — жас ұрпақты жан-жақты тәрбиелеу, ой өрісін, сана-сезімін
кеңейте отырып, өмірге қажетті білім-дағдыларға үйрету. Сол себепті совет
педагогикасы және Балабақшада оқыту және тәрбиелеу программасында сәбидің
тілін дамыту, ауызекі дұрыс, мәдениетті сөйлеуге үйрету, үйренгенін
күнделікті өмірде пайдалана білуге бағыттап отыру ісіне назар аударады.
Өйткені баланың айналадағы өмірді танып, білудегі басты жәрдемшісі — тіл.
Ал тілдің дамуы оның сана-сезімінің, ой өрісінің жетіле түсуіне негіз
болады.
Сөйлеу тілі мен сөздік қоры молая бастаған сайын, бала айналадағы
адамдармен, өзі қатарлас балалармен белсенді қарым-қатынас жасайды. Өмірде
кездесетін түрлі іс-әрекет жайын білуге құмарта түседі. Өзі түсінген түрлі
жайттар туралы әңгімелейтін болады. Дәл осы жас шамасында баланың сөз
қолдану ерекшелігін терең зерттеп, "талдаған балалардың көрнекті жазушысы
К. Чуковскпй оларды данышпан лингвистер деп атаған болатын.
Баланың айналадағы дүниеден алған әсерін әрі қарай кеңейте отырып, бір
арнаға түсіру балабақшада арнайы өтетін сабақ, ойын, еңбек процестерінде
тәрбиешінің басшылығымен іске асады. Балаға программалық материал негізінде
білім беруге баса назар аудару керек.
Оқу жылына жоспар жасағанда баланың жақсы сөйлей білуін бағдарлау,
сөздік қорын дамыту, ой өрісін кеңейту жұмысына өте мұқият қарау қажет. Ол
үшін әр тәрбиеші, әрбір балабақша меңгерушісі программада берілген
материалды өздері ыждағаттықпен оқып-үйренуі керек. Осыдан соң тәрбиеші
қандай тақырыпты қай кезде, қалай, қандай мақсатта, қай сабақпен
байланыстыра өткізу керектігін анықтай отырып, әр сабаққа қажетті
материалды, балаларға қойылатын нақты сұрақтарды (көркем әдебиет тақырыбы,
оның балаларға қойылатын сұрақтар) көрсетіп, жоспарлайды. Ал ана
тілінен берілетін мағлұматтар программада жалпылама берілген. Олай болса,
сол көрсетілген мағлұматтарды дәлме-дәл бөліп жоспарлау тәрбиешіден
творчестволық шеберлікті талап етеді.
Балабақшада оқыту және тәрбиелеу программасының соңында тіл
дамытудан өтілетін апталық сабық саны анық көрсетілген. Тәрбиеші осыны
басшылыққа ала отырып, өзі жұмыс істейтін топта өтілетін сабақты
жоспарлайды. Ең алдымен Айналадағы өмірмен таныстыру және баланың тілін
дамыту деген бөлімге талдау жасайды. Осыдан соң программалық материалды
оқу жылы бойынша бөледі. Ана тілінің сабақ кестесі мен календарьлық
жоспарын жасайды.
Әр топта өтілетін тіл дамыту, шығарма оқ,. қоршаған орта туралы
бақылату сияқты жұмыстар апталық сағат саны бойынша жоспарланады. Жаңа
программа бойынша сәбилердің бірінші (2-ден 3 жасқа дейін) тобында тіл
дамыту, қоршаған ортаны бақылату аптасына екі рет, дидактикалық ойын, дене
қимылы тәрбиесі бір рет жүргізіледі. Сонда оқу жылы бойына 64 сабақ тіл
дамытудан, 32 сабақ ойын, сенсорлық тәрбие (бұл да тіл дамытуға сәйкес) —
барлығы 96 сабақ өтіледі. Тәрбиеші программалық материалға талдау жасай
отырып, тіл дамыту жұмыстарын, сабақ түрлерін (ойын-сабақ, сурет, ойыншық
көрсе-тіп әңгімелесу, шығарма оқу, сөздің дыбысталуын дұрыс айтуға үйрету
сияқты), жұмыс түрлерін белгілейді. Оған қажетті материалдар әзірлейді.
3-тен 4 жасқа дейінгі сәбилер тобында да тіл дамыту сабақтары осылайша
жұпталады. Бұл топтағы ерекшелік — қоршаған ортамен таныстыруға аптасына 1
сағат, тіл дамытуға — 1 сағат және шығарма оқуға 1 сағат бөлінеді. Сонда
бұл топта да жыл бойына 96 сабақ өтіледі. Тәрбиеші қоршаған ортаны бақылату
процесінде баланың сөз қорын молайтуға баса назар аударады. Себебі мектепке
дейінгі балалардың сөздік қоры өмірден, өзін қоршаған ортадан алынады.
Бақылау сабақтарының басты міндеттерінің бірі — затты таныта отырып, сол
заттың атына, іс-әрекетке қатысуына, түр-түсіне байланысты сөздерді
түсіндіру. Сонымен қатар бұл топта көрген-білгені жайында өз бетімен
әңгімелеп айтуға үйрету жұмысы да жүргізіледі.
Тәрбиеші тіл дамыту жұмысына жоспар жасағанда (96 сағатты — әдебиет
оқу, тіл дамыту) сабақ түрлеріне сай дәл жұптауы керек. Бір ай ішінде тіл
дамыту жұмысы қай аптада қандай тақырып бойынша жүргізілетінін, әдеби
шығарма оқу, бақылау жұмысын аптаның қай күні өткізген жөн екенін мұқият
анықтауы керек. Қандай тақырыпты қай кезде, не мақсатта, қандай сабақпен
байланыстырып өткізетінін белгілей отырып, сол сабақтың тақырыбын, оқылатын
шығарманы, ойын, сурет атын жоспарда атап көрсетеді. Мысалы, сәбилер
тобында күзгі табиғатты бақылату керек делік. Тәрбиеші бұл тақырыпты
жалпылама алмайды. Күзгі бақша, көкөніс жинау туралы тақырып белгіленсе,
онда бақылаудан соң Күзде деген суретті көрсетіп әңгімелесу. Қияр мен
капуста деген ертегіні оқу, Қызғаншақ деген тақпақты жаттау, Бұл не?
деген ойын (көкөністермен) сабақтары өткізіледі. Сабақ түрлері белгілі
күндерге бөлінеді.
Ересек балалар тобында аптасына 15 сабақ (2 сабақ орыс тілі) өтіледі.
Оның ішінде тіл дамыту — аптасына 1 сағаттан 32 сағат, табиғат таныту,
шығарма оқу — 0,5 сағаттан (1) 32, айналадағы дүннемен таныстыру 1 сағаттан
32 сағат, сауат ашу 32 сағат. Сонда бұл топта 5 түрлі сабаққа 128 сағат
беріліп отыр. Осы сағатты әр сабақтың өз көрсеткішіне қарай жұптау керек.
Жоспар жасауда ескеретін мәселелер:
Сауат ашу деген бөлімде сөз дыбыстарын дұрыс айтуға үйрету, сөйлем, сөз,
буын (бөлігі), дыбыс (дауысты, дауыссыз) ұғымдары практикалық тәсілмен
меңгертіледі.
Бақылау жұмыстарына байланысты сабақтар тіл дамыту жұмысынан тыс өтіледі.
Программада айналадағы дүннемен, табиғатпен таныстыру жұмыстарына жеке
бөлімдер берілген. Алайда балабақшада өтілетін тіл дамыту жұмыстары аталған
бөлімдерге практикалық жолмен сабақтаса жүргізіледі. Өйткені мектепке
дейінгі баланың тілі өзін қоршаған орта арқылы толығады. Қоғамдың,
маусымдың мағлұматтар, жан-жануарлар дүниесі туралы білім беру, баланың
логикалық ойын, сөйлеу қабілетін, сөздік қорын дамыту біртұтас
қарастырылады. Сондықтан тәрбиеші программаның осы бөлімдерінен берілетін
материалдарды тіл дамыту жұмыстарымен сабақтастыра, үйлестіре жоспарлауы
керек.
Аталған сабақтарды жоспарлау барысында үнемі балалардың сөйлеу дәрежесі
ескеріледі. Оқу жылының алғашқы аптасында тәрбиеші балалармен жекелей
сөйлесе жүріп, сөйлеу дәрежесін анықтайды, аты-жөнін, әке-шешелерінің атын,
әжесі, атасы, аға-інісі, ойыншықтары жайлы сұрап әңгімелеседі. Осыдан соң
программа мазмұны негізінде календарьлық жоспар жасалады. Жаңа программа
бойынша үш жасқа қараған балаларды сөз ішіндегі барлық дауысты-дауыссыз
дыбыстарды дұрыс тыңдап, дұрыс айтуға үйрету, сөйлеу мүшелерін жетілдіру,
сөзді, сөз, дыбыс деген ұғымды меңгерту, сөздік қорын молайту
көзделеді.
Бала тілінде грамматикалық формаларды қалыптастыру көзделеді:
сөздерді жекеше, көпше түрде (бала-балалар, доп — доптар, қуыршақ—
қуыршақтар, т. т.) айтуға үйрету, өзіне қойылған сұрақты тыңдап, сөйлем
түрінде жауап беруге жаттықтыру, яғни байланыстырып сөйлеуге үйрету жөнінде
әр түрлі практикалық жаттығулар орындалады.
Тіл дамыту сабақтары баланың өткен сабақта алған білімімен
байланыстырыла жүргізіледі. Мысалы, сәбилерді өз бөлмесімен таныстырған
соң, Бөлмеде не бар? деген тақырыпта әңгімелеседі. Әңгімелесудегі мақсат
— баланың көргенін, естігенін естеріне түсіру, күнделікті пайдаланатын
бұйымдардың атына байланысты сөздерді меңгерту. Сабақта затты көрсетіп,
атын сұрау, өздеріне айтқызу әдістері қолданылады. Тәрбиеші төсекті
көрсетіп, Мынау не? Не үшін керек? деген тәріздес сұрақтар қояды. Балалар
жауап береді. Қалған заттар (ойыншық, ыдыс-аяқ) осы ретпен сұралады.-
Тауып ал, атын айт деген дидактикалық ойын ойнатады. Ойын материалы:
ойыншық төсек, төсеніштер, ыдыстар; қайталанатын сөздер: бөлме, еден, есік,
терезе, төсек, көрпе, жастық. Осы сөздерді күнделікті өмірде дұрыс айтып,
қолдана білуге үйрету керек.
Келесі сабақта (екінші аптада) Қуыршаққа бөлме жасау ойыны
өткізіледі. Бұл ойын әрі қарай Қуыршақты киіндіру, Шомылдыру, Серуенге
шығару, Тамақ пісіру, Тамақ пісіру үшін не керек?, Қуыршақты
ұйықтату сияқты ойын ретіндегі сабақтармен жалғасады. Менің
ойыншықтарым, Добым менің, Әлди-әлди, әлди-ай атты шығармалар оқылады.
Әрбір ойын сабағы білім берерлік дәрежеде өтілуі тиісті. Ол үшін
тәрбиеші ойын материалдарын алдын ала дайындауы қажет. Сабаққа қажетті
дидактикалық ойыншықтар балаға белгісіз орында сақталғаны жөн. Өзіне
белгісіз жаңа ойыншық баланы ойын сабақтарына қызықтырын, ынтасын
арттырады. Мысалы, әдемі киінген, үлкен-кіші ұл-қыз қуыршақтар, қуыршақ
мүлкі, үйге қажетті мүліктер, кір жуатын ыдыстар, т. б.
Балалардың сөздік қорын молайту жұмысы сабақ үстінде, сабақтан тыс
ойын, серуен кезінде де жүргізіледі. Мысалы, заттың түр-түсін білдіру керек
болса, балаларға ойланып орындайтын жаттығулар беріп, бір түстің басқаі
затқа да тән екенін түсіндіру қажет. Қызыл түсті гүлден басқа тағы қандай
қызыл зат болатынын сұрау керек. Олар доп, қарындаш, алма, помидор деп
жауап береді. Аш сөзі — есікті, терезені аш, шкафты, чемоданды аш ретінде
қолданылатынын түсіндіру.
Мұндайда тәрбиеші балаға таныс аш сөзін басқа сөз тіркестерімен қоса
айта отырып, ол сөздің қандай жағдайда қолданылатынын қажет затпен
практикалық жаттығу жүргізе отырып меңгертеді. Мысалы, Болат, есікті аш.
Алма, шкафты аш, үлкен, қызыл допты көрсет, т. б,
Айналадағы дүннемен таныстырған соң, Үй жануарлары, олардың төлдері,
Біздің бақшада, Біздің ыдыстар, т. б. программада көрсетілген
ертегілер, жыл маусымдары жайында арнайы салынған суреттер, альбомдар
көрсетіп әңгімелесу, үлестірмелі суреттермен ойната отырып сөйлесу. Мысалы,
тәрбиеші бұзаудың суретін көрсетіп, осындай үлкен суретті тап,— дейді.
Балалар тауып көрсетеді, атын айтады.
Сөзді тілдік қалыпта дұрыс айтуға үйрету үшін шағын сюжетті суреттерді
көрсетіп, Мынау кім? Ол не істеді? Қайда келді? Не тігіп отыр? Немен тікті?
сияқты сұрақтар қойып, сөйлемді дұрыс айтуға үйретеді.
Әр түрлі заттар жөнінде жалпы ұғымдарын қалыптастыра отырып, ол
заттарды түр-түсіне, формасына, сапасына (қатты— жұмсак т. б.), кеңістікте
орналасуына қарай (жоғарыда, төменде, ортасында, шетінде), көлеміне қарай
(үлкен — кішкене, ұзын — қысқа, биік — аласа), санына қарай (көп — аз), т.
б. ажырата салыстырып айта білуге үйрету.
Сөйлем құрап айтуға үйрету — ұтымды әдістің бірі:
Адамдардың еңбек процесі мен табиғат құбылысын бақылату (мереке кезінде
көшелерді безендіру, балабақша қызметкерлерінің еңбегі, т. б.).
Инсценировқалар көрсету.
Көркем шығармалар оқып беру, тақпақ жаттату.
Суреттер көрсете отырып етілетін сабақтар.
Дидактикалық ойындар. Үстел үстінде көрсететін ойындар (көлеңке театры,
ойыншықтармен ойын).
Естияр балалар тобында да тіл дамытудан етілетін сабақ түрі осы
мөлшерде болады. Бұл топта оқылған шығарма мазмұнын әңгімелетіп айтқызу
қосылады. Жұмыстың бұл түрін 3 жастағылармен де жүргізуге болады.
Төменде аталған топтардағы тіл дамыту сабақтарының календарьлық
жоспарын үлгі ретінде ұсынып отырмыз. Қамтылмаған материалдар программада
нақты көрсетілген. Осы үлгіні басшылыққа алып, басқаша жоспар құруға да
болады. Алайда программалық материалдың қайталанып, тиянақталып отыруы
ескеріледі. Жаз, маусымында сабақ көбінесе ашық ауада жеңілденген
түрде өтетінін ескерген жөн.
Ересек балалар тобы (5—6 жас). Бұл топта тіл дамыту сабақтары 28-
беттегі жоспар түрінде өтіледі.
Таблицалардың орыны
III. СӘБИЛЕРДІҢ БІРІНШІ ТОБЫ (2—3 жас)
Тіл дамыту және айналамен таныстыру
Сөздік қорын дамыту. Екі жастағы балалардың тілін дамытуда сөздік қорын
молайтумен қатар, сол сөздерді түсінікті айта және қажетіне қарай қолдана
білуге үйрету көзделеді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сөз қорын молайтып, тілін дамыту өзін
қоршаған өмір шындығын бақылатумен тығыз байланыста жүргізіледі. Сондықтан
тәрбиеші әр сабақта, сабақтан тыс жұмыстарда балаға сөз үйретуде заттың
атауын білдіретін сөздермен қоса іс-әрекеттерді білдіретін сөздерді де
меңгерту керек. Әр сабақта 2—3 жаңа сөз меңгерту көзделеді.
Тәрбиеші балаға программа талаптарына сәйкес әр заттың белгілі жағымен
қоса, бұрын белгісіз жаңа белгімен таныстырады. Мысалы, бала бұрын доп,
қуыршақ т. б. сөздермен таныс болса, ендігі кезекте — Мына доп үлкен,
қызыл. Шына қуыршақ кішкене, ал мынау үлкен — деп түсіндіре отырып,
сәбилерді сөйлеуге үйретеді.
Бала тілінде грамматикалық формаларды қалыптастыру
Тәрбиеші балалармен сөзбе-сөз қарым-қатынас жасағанда сабақ үстінде
баланың әр сөздердің дұрыс дыбыстап айтуын бақылап, түзетіп отыруы қажет.
Әсіресе зат ретіндегі сөздер мен іс-қимылды білдіретін етістік сөздерді
өзара байланыстыра сөйлеп үлгі көрсетіп, баланың сөйлем құрап айта алуына
бағдар беріп, жаттықтыру қажет. Мысалы: Бала сурет салып отыр. Қыз доппен
ойнады деген сөйлемдегі затты білдіретін және қимылды білдіретін сөздерді
тапқызу, қалай байланысып тұрғанын түсіндіру.
Балаларды коллективтік әңгіме құрап айта білуге үйрету көзделеді. Ол
үшін Біздің бөлмеде тақырыбына әңгіме құрату керек. Біздің бөлмеде
ойыншық көп. Біз олармен... (балалар осы сөйлемді толықтырады). Бірыңғай
мүшелі жай сөйлем түрінде сөйлеуге үйретуден бастаған жөн. Заттың қасиетін,
оқиғаның себебін, өткен мезгілін білдіретін сұрақтарға жауап беруге үйрету.
Оны қашан? қайда? неліктен? не себепті? сұрақтарын қойып, оған жауап алу
арқылы үйрету керек.
Байланыстырып сөйлеу. Арнайы өтілетін сабақта көзделетін мәселе —
баланы сөйлей білуге жаттықтыра отырып, тәрбиешінің берген қарапайым және
күрделі сұрақтарын түсініп, соған жауап беруге үйрету: Мысалы: Бала қызыл
гулді суарып жүр десе, тәрбиеші: Ол суды қайдан алды?— деп сұрақ қояды.
Осылайша оқиғаның себебін анықтата отырып, оның ойлау, жүйелі сөйлеу
қабілетін біртіндеп жетілдіру мақсаты іске асады.
Көркем әдебиет оқу
Программада 2—3 жастағы балаларға әңгімелеуге, оқып беруге халық ауыз
әдебиетінен, балалар жазушыларының шығармаларынан, туысқан халықтар
әдебиетінен жеңіл тақырыптар алынады.
2—3 жастағы балаларға ергегілерді ауызша әңгімелеп береді (2—3 рет
қайталап). Соңынан ертегі мазмұнын еске түсіру үшін сұрақтар беріледі де,
соған тиісінше жауап алады. Ал ертегіні оқып беруден бұрын дайындық
жұмыстары жүргізіледі. Мысалы, Лақтар мен қасқыр, Бауырсақ ертегілері
оқылса, лақтар сияқты секіру, маңырау, бауырсақтап домалау, қайтті? қандай?
не істеді? деген сұрақтарға жауап бергізе отырып, қимыл-қозғалысын жасату.
Ертегі сюжетіне арналған суреттерді фланеграфта орнын ауыстырып көрсетеді.
Сабақта шығарма сюжетіне орай көріністер жасату, рольге бөліп орындау
(кейіптендіру), көлеңке театрын көрсету. Балаларға таныс ертегіні көрнекі
құралсыз айтып беріп, есте сақтауға үйрету.
Жаңа программа мазмұнына сәйкес екі жастағылармен өтілетін тіл дамыту
сабақтары мына түрде жүйеленеді: оқу жылының алғашқы жартысында затты
көрсете отырып, оның қалай аталатынын айтып түсіндіру; сол затпен ойната
отырып, сөзбен дұрыс атап айтуға үйрету. Өйткені балабақшаға жаңадан
қабылданған балаға айналасындағы заттар, ойыншықтарды тану қиын, жуыну,
киіну сәттерінде өздігінен орындауға тиісті жұмыстар таныс емес. Тіпті үйде
өздігінен еркін сөйлесіп, белсенді қимыл-әрекет жасайтын баланың жаңа
ортаға, ондағы күн режиміне, балалар коллективіне, тәрбиешіге үйреніп,
үйлесіп кетуі бірден ойдағыдай бола бермейді. Өйткені ол жаңа ортаға келді.
Коллективтік жұмыс түріне (ойын, сабақ, серуен, т. б.) үйренуге тиісті,
олай болса, бұл топта өтілетін оқу-тәрбие жұмысында тәрбиеші күн режимін
дұрыс ұйымдастыра отырып, балаларды коллективтік жұмыс түріне қызықтыра
білуге тиісті. Балаға жылы шырай білдіре жүріп, олармен жүргізілетін 10 —15
минуттық сабақта ойын әдісін түрлендіре қолданып, балаға өмірге қажетті әр
затты таныстыруда ойната отырып сөйлесуі керек. Сол себепті программада
көрсетілген сабақ түрлері ойын түрінде берілген. Мысалы: заттың ұғымдарды
меңгертуде ойыншықтармен ойын-көріністер (инсценировқалар) жасату. Ондай
көріністер мына түрде: Ғажайып қалта, Әткеншек, Үйшіктегі кім?
(кімдер?). Затпен әр түрлі қимыл-қозғалыс жасата ойнатып, күнделікті өзіне
қажетті әрекетті түсініп, дұрыс орындауға (тамақтандыру, киіну, шешіну)
үйрету мақсаты көзделеді. Сондықтан Қуыршақты ұйықтату, Қуыршаққа тамақ
беру, Қуыршақты серуенге шығару, Қуыршақ өлең айтып, би билейді, т. б.
сан түрлі ойын өткізіледі. Бұл ойындар — жай ғана ермек үшін емес, баланың
күн режимі, күнделікті іс-әрекетімен сабақтасып жатқан жұмыс түрлері.
Осындай ойын балаларды сөйлеуге, қарапайым еңбек түріне, коллективте
бірлесе жұмыс істеуге, адамгершілікке үйрете отырып, болашақ өміріне
қажетті білім-дағдылардың ең басты түрлерін меңгеруге негіз болады.
Тәрбиеші қуыршақтарды, үй жануарларының, құстардың ойыншық мүсіндерін
көрсете отырып: Қуыршақ қонаққа келді, ол сендермен бірге өлең айтып, би
билейді, серуенде ойнағысы келеді,— деп түсіндіреді. Балалардың өздерінен
ойыншықтары туралы сұрай отырып, оларды сөйлетеді. Менің қуыршағым үлкен,
сенің қуыршағың қандай? Мына қуыршақ жуынып жатыр. Сен үйде не істейсің?,
т. б. сұрақтардың көмегіне сүйеніп, екі-үш сөзден құралған сөйлемдер айтуға
жаттықтырады.
Үй жануарлары не үй құстарының ойыншық мүсінін көрсете отырып: Мысық
мияулайды. Ит қайтеді? Мысық сүтті қалай ішеді? (Тілімен жалап ішеді.)
деген сұрақтар қойып, сүт ішіп жатқан мысықтың суреті көрсетіледі. С.
Қалиевтің Ұры мысық деген өлеңі оқылады.
Адал екен десем мен,
Ала мысық
ұры ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МЕКТЕП
ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ
БАЛАЛАРДЫҢ ТІЛІН
ДАМЫТУ МЕТОДИКАСЫ
(2-6 жас аралығы)
Алматы Рауан 1991
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Балабақшаларда тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастыру туралы ... .
ІІ. Балаларға ақыл-ой тәрбиесін берудегі ана тілінің орны.
Сәбилер тобында (2-4 жас) өтілетін ана тілі сабақтарының үлгі
жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Ересектер тобында өтілетін тіл дамыту сабақтарының календарлық
жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІІ. Сәбилердің бірінші тобы (2-3
жас) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тіл дамыту және айналамен
таныстыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
IV. Сәбилердің екінші тобы (3-4
жас) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Дидактикалық ойындар
V. Естияр балалар тобы (5-6 жас)
VI. Мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінде тіл дамыту жұмысын
басқа пәндермен сабақтастыра жүргізу. Әдеби шығармалардың тіл
дамытудағы
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
VII. Сәбилерге арналған әдеби шығармаларды оқып беру үлгілері (2-3
жастағылар
үшін) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
VIII. Ересек балалар тобында әдеби шығарма оқу (5-6 жастағылар үшін)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІХ. Сабақ
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
Тіл дамыту сабақтарында қолданылатын дидактикалық ойындар ... ... ...
КІРІСПЕ
Халыққа білім беру жүйесін қайта құру мектепке дейінгі мекемелердегі
тәрбиелеу, білім беру жұмысының мазмұнын жаңартуды, балаларды мектепте
оқуға дайындауды, денсаулық, адамгершілік, эстетикалық тәрбие сапасын
арттыруды көздейді. Әрине, бұл талаптар тәрбиелеу жұмысындағы сабақтастық,
бірізділік принципін сақтау арқылы жүзеге асырылады.
Осыған орай балабақшада тәрбиелеп, оқытудың басты құралы — программа
жаңартылып, оқу-тәрбие жұмысының мазмұнына елеулі өзгерістер енгізіліп
отыр. Жаңа программада мектепке дейінгі кезеңде баланың ой өрісін,
дүниетанымын кеңейту, өмірге қажетті білім-дағдыларды меңгерту, ой еңбегіне
баулып, өздігінен әрекет жасауға, еңбек ете білуге үйрету өзекті мақсат
етіп алынған. Ақыл-ойды жетілдірудің негізі болып табылатын баланың тілін,
сөз қорын молайту, еркін, дұрыс сөйлей білуге үйрету де негізгі нысана
болуы керек.
Тіл — адамдардың бір-бірімен пікір алысып, қарым-қатынас жасайтын
құралы болғандықтан, тілдің қоғамдық, тәрбиелік қызметі де ерекше. Сондай-
ақ тіл ұлт мәдениетінің басты көрсеткіштерінің бірі екені белгілі. Әрбір
халықтың тілінде оның ұлттық дәстүрінің, сана-сезімінің, ойлау тәсілінің,
мінез-құлқының белгілері көрініс табады.
Ал тілді, тіл мәдениетін игеру — баланың сәби шағынан іске аса
бастайтын, біртіндеп жетілетін процесс. Олай болса, баланың тілін дамыту
жұмысы семьядан, балабақшадан бастап жүйелі түрде жүргізілуге тиіс.
Балабақшада оқыту және тәрбиелеу программасын да: Баланы сөйлеуге
үйрету — тілін дамыту мәселесі барлық сабақта жүзеге асырылады,— делінген.
Программаның осы бөлімінде тілдің қоғамдық ролі, оны дамыту, тіл тазалығы,
сөздің дыбыстық құрамын меңгерте, мәнерлеп сөйлеуге үйрету, тіл
мәдениетіне, көркемсөз өнеріне баулу мәселелері жөнінде кеңірек әңгіме
болады.
Баланың тілін дамытуда халық қазынасы — ауыз әдебиетінің орны ерекше.
Аз сөзбен көп мағына беретін мақал-мәтел, аңыз-әңгімелер, ертегілер,
эпостың шығармалар ғасырлар бойы ауыздан-ауызға таралып, жинақтала келе,
бүгінгі ұрпақтың рухани азығына айналуы тиіс.
Қазақ балалар әдебиетінің атасы Ыбырай Алтынсарин де балаларды оқыту
және тәрбиелеу ісінде ауыз әдебиеті шығармаларының маңызды орын алатынын
айта келіп: Өмірге қажетті ауызекі сөйлеу дағдыларына жаттықпайынша, қай-
қай тілде болса да еркін, жүйелі сөйлеу мүмкін емес,— дейді.
Мектепке дейінгі педагогика мен психология ғылымы мектеп жасына дейінгі
балалардың сөйлеу тілін дамыту, сөздік қорын байыту, байланыстырып сөйлеуге
үйрету, сөздің дыбыстық құрамын меңгерту мәселелеріне жан-жақты көңіл
бөліп, бұл жұмысты ақыл-ой тәрбиесімен бірлікте қарастырады. Өйткені ойлау
процесі заттар мен құбылыстардың жалпы сипатын, заңды байланыстары мен
кейбір ерекшеліктерін бейнелесе, сол заттардың шындық болмысы ойда
сәулеленіп, яғни ұғым сөз арқылы танылып, ой сөйлеу арқылы білдіріледі.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сөз қоры мен сөйлеу дәрежесі жайлы
ғылыми-методикалық әдебиеттерге назар аударсақ, көрнекті пспхолог-педагог
ғалымдар баланың сөздерді меңгеру ерекшеліктерін егжей-тегжейлі
қарастырғанын байқауға болады. Мысалы, баланың сөздің негізгі мәнін түсінуі
туралы (Л. С. Выготский, А. А. Люблинская, т. б.), психикалық өзгерістер
мен баланың түрлі іс-әрекеттерін жетілдірудегі сөздің әсері жайлы (А. Р.
Луния, Ф. Я. Юдович, 3. М, Истомина), сөздің дыбыстық құрамын меңгеру
ерекшеліктері жөнінде (Н. X. Швачкин, А. Ы. Гвөздев), сөздің грамматикалық
формаларының бала тілінде қалыптасуы хақында (В. П. Вахтеров, Ф. А. Сохин,
А. В. Захарова, М. И. Попова), сөздік қорды меңгеру заңдылықтары туралы (Е.
А. Аркин, Ы. А. Рыбников), т. б. жазылған еңбектер осының айғағы.
Көрнекті методист-ғалымдардың бір тобы (Е. И. Атихеева, А. П. Усова, А.
И. Леушина, 0. И. Соловьева, т. б.) мектеп жасына дейінгі балаларды ана
тілінде сөйлеуге үйрету әдістерін жан-жақты талдап, тәрбиелеу, оқыту
проблемаларын қарастырды. Бірсыпыра ғалымдар (Т. А. Маркова, М. М. Коцина,
Е. Ф. Лукина, т. б.) баланың тілін дамытып, адамгершілікке тәрбиелеуде
әдеби шығармалардың алатын орны мен мақызына тоқталады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу, ойлау, қабылдау, даму
ерекшеліктері мен оның заңдылықтары туралы зерттеулер, тұжырымды пікірлер
қазіргі кезеңдегі мектепке дейінгі тәрбие ісіне мол үлес қосып отыр.
Ұсынылып отырған методикалық еңбектің мазмұны қазаң тілінде жұмыс
істейтін балабақшалардағы тіл дамыту сабақтарын ұйымдастыру әдістері
жайында болмақ. Мұнда жас ерекшелігіне қарай жұпталған топтарда өтілетін
тіл дамыту сабақтарының мақсаты, әдістері, тіл дамыту сабақтарын өткізуді
қалай жоспарлау керек екендігі жайындағы мәселелер қарастырылды.
I. БАЛАБАҚШАЛАРДА ТІЛ ДАМЫТУ ЖҰМЫСТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ТУРАЛЫ
Мектеп жасына дейінгі балалар тілінің дамуын зерттеген ғалымдардың
пікірлерінше, олардың сөздік қоры мына түрде: екі жастағы балалардың сөздік
қоры — 500 сөзден астам, үш жастағылардың сөздік қоры шамамен — 1200, төрт
жастағы балалардың сөздік қоры — 1900, алты-жеті жастағы балалардың сөздік
қоры 2560—3500 сөз мөлшерінде болады екен.
Ұзақ жылдар арнайы жүргізілген зерттеу нәтижелері балалардың сөз
меңгеруі семьяда, балабақшада жүргізілетін тәрбие жұмыстарына, ата-аналар
мен тәрбиеші-педагогтардың бұл аса маңызды мәселеге көңіл бөліп, баланың
сөйлеу тілін дамыту, айналадағы әмір құбылысын ұғындыру, олармен сөйлесе
отырып, пікірлесе білуге жетелеу, бала қызыққан сұрақтарға дұрыс жауап
беріп отыру жұмыстарына байланысты екенін көрсетеді. Ал тәрбиеші басшылыққа
алатын білім мазмұны программада нақты" көрсетілген. Сондықтан жас
ерекшелігіне қарай жұпталған әр топта етілетін сабақтардың алдына қоятын
мақсатын, программалық білім мазмұнын тәрбиеші жете білуге тиісті. Бұл
жөнінде программада тілді барлық жағынан дамыту керек: сөздің ана тілі
нормасына сәйкес айтылуын, программаға сай болуын, сөздің бір-бірімен
байланыстылығын, пікірдің дәйектілігін, бейнелілігін қамтамасыз ету керек,—
делінген.
Тәрбиеші балалардың жан-жақты дамуы үшін барлық қажетті шараларды
пайдаланып, балабақшаның қызметін Балабақшада оқыту және тәрбиелеу
программасының орындалуына бағыттап, білім беру сапасын арттыруға
міндетті.
Осы мәселелердің балабақшадағы мән-жайын анықтау мақсатымен Алматы
қаласындағы бірнеше балабақша мен ауылдық балабақшалардағы естияр, ересек,
дайындың топтарына бақылау жүргізілді. Бақылау кезінде оқу-тәрбие
жұмыстарының жоспарларымен танысып, талдау жасадық. Тәрбиешілердің
жоспарына жасалған талдау барысында тіл дамыту сабақтарының программа
талабына сай, методикалық, дидактикалық принциптерді сақтап өткізілетіні,
оларда сөздік жұмысын жүргізу, сөздік-дидактикалық ойындар ойнату,
творчестволық әңгіме құрату, т. б. жұмыстардың жолға қоиылғаны байқалды.
Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту жұмысы балабақшада өтілетін
барлық сабақтарда (шығарма оқу, сауат ашу, сурет, математика, мұзыка, дене
шынықтыру, т. б.) баланың жасына қарай жүргізіледі. Мысалы, жазда балабақша
ауласында Жайлауға саяхат, Шопан ата қонақта, Ыдыс дүкені, Мектеп,
Мұғалім, Фермаға барғанда, Дәрігер, т. б. творчестволың ойындар
өткізіледі. Бұл ойындарға қажетті материалдарды тәрбиешілер, балаларды
қатыстыра отырып, өздері жасайды. Олар әзірлеген түрлі түсті кәмпит,
нан, тоқаш, құрт, ыдыс-аяқ, шұжықтар, Жайлау ойыны үшін
жасалған киіз үй, үй мүліктері, төсек-орын, көрпе-жастық, кілем, алаша —
балалардың бұрын үйренген сөздерін дұрыс айтуға, бір-бірімен сөйлесіп,
пікір алысуға, бір-біріне әңгімелеп беруге мүмкіндік беретіні сөзсіз.
Балабақшадағы естияр, ересек балалар тобындағы оқу-тәрбие жұмысында,
балалардың сөздік қоры мен сөйлеу дәрежесі, программада аталған әдеби
шығармаларды меңгерту — әңгімелеп беру, шығармалардың жанрын ажырата білу
(әңгіме, ертегі, өлен, т. б.), оқыған шығармаларды есте сақтау деңгейі
ескерілді.
Ол үшін программалық шығармаларды оқу, тыңдау, әңгімелеу, әңгімелетіп
айтқызу (сабақта және сабақтан тыс) жұмыстары жүргізілді. Бақылау жұмысы
әңгімелесу, әңгімелету, жаттығу жұмыстарына негізделді. Ересек балалар
тобында өтілген ондай жұмыс түрлері төмендегідей:
1. Оқылған шығарма бойынша сұрақ қойып, жауап алу. Қандай шығарма, оқыдың?
Ертегі екенін қалай білдің? Бұл әңгімеде кім, не туралы айтылған? Сен не
істер едің? деген сияқты сұрақтар қоя отырып, білім деңгейін анықтау.
2. Өздеріне сөздік жұмысын орындату. Синоним, антоним және көп мағыналы
сөздердің мағынасын қалай түсінетінін байқау. Сыңарын тап, Тез ойлан,
т. б. ойын түрінде бақылау жасалады. Ол үшін тәрбиеші бірнеше сөз айтады,
ал балалар әр сөздің сыңарын табады.
Тез, жылдам, шапшаң, жедел; жаз, жазу; жыл мезгілі, уакыт, мерзім,
мезгіл; ұзын — қысқа, үлкен — кішкене, алыс — жақын, кең — тар; қара, ер,
ат, таң деген сөздер алынады. Балалар аталған сөздердің тағы қандай
мағынада қалай айтылатынын төмендегі кесте арқылы салыстырып айтуға тиісті.
қара (етістік) батыр
байқа
Қара қор Ер ер тоқым
ірі қара мал
заттың түсі маған ер
ат (етістік) байла
Ат жылқы Таң таң ату
таңдану, аң-таң
Адамның аты (омонимдер)
3. Түбір сөздерді әр түрлі формада қолдана білуге үйрете
отырып бақылау.
етік(-ші), трактор(-шы), қой(-шы), комбайн(-шы).
4. Берілген сөздерге теңеу сөз табу.
Мысалы, күз — алтын күз; дала сап-сары алтындай; қоңыр күз, күн қабағын
түйе бастады.
5. Белгілі бір тақырып бойынша өздеріне әңгіме құрату:
а) шығарма мазмұнына сәйкес әңгіме құрады (Көйлекті маған кім
берді?);
ә) Алтын дән, Қырманда, Бақшада, т. б. тақырыптар берілді.
6. Суреттермен жұмыс. Күзгі жапырақтар, Алтын астық, Күзгі еңбек,
Мереке, Ойын, Құстың қайтуы, т. б. Осы суреттерге сәйкес Қ.
Шаңғытбаевтың Күзгі жапырақтар, Қ. Мүсіреповтің Алтын астық атты
шығармалары алынды.
7. Экскурсия.
8. Дидактикалық ойын.
9. Өздерінің көрген-білгендері жөнінде әңгімелету.
Бұл жұмыстар программаға сәйкес арнайы сабақ кезінде және сабақтан тыс
(жеке баламен) өтіледі.
Ана тілінен өтілетін сабақтарда көркем шығарма оқыту, ертегіні
әңгімелету, тақпақ жаттату, творчестволық әңгіме құрату сияқты жұмыстар
жүргізілді.
Бастапқы үш сабақ әдеби шығармаларды оқу және талдау жұмыстарына
арналды. Мұнда шығарманы мәнерлеп, мазмұн жүйесін бұзбай әңгімелеу талап
етілді. Шығарманы оқыған соң: Қандай шығарма оқылды? Шығарма кім, не
жөнінде? Шығармадан түсінгеніңді айт. Шығарманың қай жері және қандай сөзі
ұнады? деген сияқты сұрақ-тапсырмалар берілді. Өлең текстері оқылғандағы
баланың көңіл күйі бақыланады, өлеңде берілген образды сөздерге көңіл
аударту шығарма мазмұнын әңгімәлету арқылы іске асырылды.
Балалардың қанша өлең, жұмбақ білетінін байқау үшін мынадай сұрақтар
берілді: Балалар, кім қандай өлең, жұмбақ біледі? (27 баладан 9 бала қол
көтерді.) Қол көтерген балалар өздері білетін өлең, жұмбақтарды айтып
берді.
Балалар айтып берген өлеңге байланысты тағы қосымша сұрақтар қойылады:
* Өлеңді кім жазады? Ержан:
* Жазушы (ақын дегенді білмеді).
* Қандай ертегілер білесіңдер?
Ермек (5 жаста): Мен Әтеш пен ит деген ертегіні білемін,— деді де,
ертегінің мазмұнын былайша әңгімеледі: Әже мен ата болды. Әже мен атаның
тамағы аз болды. Әтеш айтты итке: орманға кетейікші. Әтеш орманға кетіп,
ағаштың астында ұйықтайды... (әрі қарай айта алмады. 19 сөз қолданды.)
—Ертегі дегенді қалай түсінесіндер? Әтеш пен ит деген шығарма неге
ертегі деп аталады?
Гүлнәз:— Ол ертеде болған (30 баладан бір ғана бала жауап берді).
Алты жастағы балалардан қандай әңгіме білетіндіктерін сұрағанда:
Айгүл: Сокольникидегі елка, Жырық құлақты білемін,— деді (27
баладан бір бала).
Өздері атаған шығарма мазмұнын әңгімелеткенде, Марат:
— Балалар Ленинді күтті,— деді де, әрі қарай тәрбиешінің сұрағына
жауап бере отырып, әңгіме мазмұнын айтып берді. Бұл әңгімені көмекші
сұрақсыз ешқайсысы өз бетімен әңгімелей алмады.
Тәрбиешінің:
— Жырық құлақ деген әңгімені жазған кім?— деген сұрағына да ешқайсысы
жауап бере алмады. Әңгіменің мазмұнын Айгүл ғана әңгімелеп айта алды:
Әкесі жұмыстан келді. Екі қоянның көжегін ұстап алды. Үйге барып
Сағитқа берді, Сағит қуанып кетті. Сағит үйге жүгіріп барып, сәбіз алып
келді. Сағиттың кішкентай күшігі болған. Күшік көжектерді көріп қалған.
Сағит көжектерді торға қамап қойды. Сосын олар қорықпай ойнады. Сағит тамақ
ішуге отырғанда, күшік бір көжектің құлағын тістеп алды. Көжектің құлағы
жырылып қалды.
Айгүлдің әңгіменің жалпы мазмұнын түсінгені байқалды. Әңгімелегенде 54
сөз қолданды.
Сабақта оқып беріп, әңгімелету үшін үш шығарма алынды. Естияр балаларға
Қияр мен капуста (ертегі), Көйлекті маған кім берді? (әңгіме), Күз
деген бір шумақ өлең (Біздің кітапта) оқылды. Ал ересек балалар тобында:
Түлкі мен бөдене (ертегі), Қара өрік пен сары өрік, Бидай сөйлейді,
Күзгі жапырақтар деген программалық шығармаларды (оқу жылы ішінде
оқылған) әр балаға жеке оқып беріп, мазмұнын әңгімелеу талап етілді. Барлық
топта 1 — 2 баладан артық ешкім жауап бермеді. Шығарма ішіндегі көркем
сөзді былай қойғанда, әңгіме, ертегі мазмұнын айта алмады.
Аталған шығармалардан Қара өрік пен сары өрік деген әңгімені күзгі
табиғатқа бақылау жасалған соң, сабақ үстінде оқып, естеріне түсіргенде
ғана балалар жақсы жауап берді.
Сабақтың тақырыбы: өзбек жазушысы Мирмухсиннің Қара өрік пен сары
өрік деген әңгімесін оқу.
Сабақтың мақсаты: балалардың әңгімені қаншалықты түсінгенін байқау.
Оқылған әңгімені жүйелі әңгімелеуге, байланыстырын сөйлеуге үйрету.
Сабақтың алдында жүргізілген жұмыстар:
Балабақша ауласындағы ағаштарды, гүлдерді бақылаттық.
2. Жеміс-көкөніс дүкеніне экскурсия жасаттық.
Экскурсиядан соң Күзде көргендерім деген тақырыпта әңгімелестік.
Сабақ әңгімелесуден басталды. Тәрбиеші:
* Қазір жылдың қай мезгілі? Айгүл:
* Күз мезгілі. Тәрбиеші:
* Күз екенін қайдан білдің?
Айгүл:
— Күзде шөп сарғаяды, жапырақ сары, күн суық (балалар: күн ыстық).
Тәрбиеші:
— Иә, қазір күн жылы. Күздің тағы қандай ерекшелігі бар?
Сәуле:
— Бидай піседі. Колхозшылар жинайды. Нан болады.
* Күзде тағы не піседі? Лаура:
* Алма, алмұрт, жүзім піседі. Жанар:
* Тағы өрік болады (баланың жауабы). Тәрбиеші:
— Балалар, күзде не көргендеріңді, адамдар не істейтінін бәрің
жақсы айттыңдар. Енді, мен өзбек жазушысы Мирмухсиннің Қара өрік пен сары
өрік деген әңгімесін оқимын, сендер тыңдап отырыңдар, соңынан маған айтып
бересіңдер,— деп ескертті де, әңгімені мәнерлеп оқып берді. Осыдан соң
әңгіме мазмұнына сай салынған төрт суретті тақтаға ілді де, оларды рет-
ретімен көрсетіп, Зумрадтың өрік ағашымен сөйлескен жерін текстен қайталап
оқып, түсіндірді. Әңгіме мазмұнын тәрбиеші мына сұрақтар бойынша
тиянақтады:
Тәрбиеші:
* Әңгіме кім туралы? Ермек:
* Зумрад туралы. Тәрбиеші:
* Ол қайда барды, не сұрады? Зәуре:
* Ол қара өрікке келді. Өрігіңді берші,— деді. Тәрбиеші:
* Қара өрік не деді? Арман:
* Мен піскенде кел,— деді. Тәрбиеші:
* Зумрад өрік ағашына қай кезде келді? Лаура:
* Ол көктемде келді. Тәрбиеші:
* Өрік қай кезде піседі? Балалар:
* Күзде. Тәрбиеші:
* Зумрад күзде не істеді? Балалар:
* Тағы да өрікке барды. Тәрбиеші:
* Өріктер не деді? Жанар:
* Мә, ала ғой, пістім,— деді. Тәрбиеші:
* Зумрад өріктерді не істеді? Жанар:
* Жолдастарына бөліп берді. Тәрбиеші:
— Иә, ол өрікті жолдастарына бөліп берді. Зумрад жомарт бала екен.
Осыдан соң Ермек өрік туралы:
Ағаш толы сары шымшық,
Сілкіп қалсаң,
түседі ыршып,—
деген жұмбақты шешті. Зәуре Мен өрікпін деген тақпақты жатқа айтып
берді.
Егер жалпы талдау жасасақ, шығарманы оқуға қойылған талап бірсыдырғы
жақсы орындалды. Суреттер де өте жақсы салынған. Балаларға қойылған
сұрақтар да дұрыс болды. Бірақ әңгімедегі кейбір (көрікпін, нәр, көк майса,
т. б.) сөздерді қалай түсінетінін, тербеліп, таратып деген сөздерді тағы
қалай айтуға болатынын сұрап, сөздік жүргізу жұмысына көңіл бөлінбеді.
Бақылау кезінде балалардың көпшілігі программа бойынша жыл бойы өткен
шығармаларды естеріне түсіре алмады. Әр топтан (5—6 жас) екі-үш бала ғана
жауап берді. Мысалы, Сендерге балабақшада тәрбиеші қандай ертегілерді
оқыды? деген сұраққа Маржан:— Біздің кітапты осында оқыды. Екі ертегі
үйрендім: Түлкі мен бөдене, Қызыл телпек,— деп жауап берді. Мазмұнын
айта алмады.
Қандай ертегі, әңгімені жақсы көресің?— деген сұраққа Маржан:
Ана тілі деген кітапты (тәрбиеші 3-кластың Ана тілінен шығарма
оқыпты),— деді.
* Үйде қандай-қандай кітаптарың бар?
Үйде кітап жоқ. Тәтем әпермейді,— деген сияқты жауап қайтарғандар болды.
Аңкөл совхозындағы балабақшада:
* Қандай ертегі, әңгімені білесіңдер?— деген сұраққа балалар:
* Ленин ата, Май, алақай!, Октябрь тойы,— деп жауап берді.
* Қандай ертегілер мен әңгімелерді білесіңдер?- деп сұрақты қайталағанда,
Гүлнәр Алтын сақина, Қотыр торғай, Мұрат Торғай мен түлкі ертегілерін
атады. Мазмұнын естеріне түсіре алмады.
Қорытынды: Балалардың сөйлей алу дағдысын жалпы бақылау программаның
Айналадағы дүннемен таныстыру, Жыл мезгілдері, Көркем әдебиет деген
бөлімдері бойынша жүргізілді. Балалардың қанша сөз білетінін қорыту
әңгімелеуде қолданылған сөздер негізінде жинақталды. Сөйтіп, балалардың
жалпы сөздік қорының шамамен мына түрде екені байқалды: сәбилердің (3—4
жас) сөздік қоры 2170 сөзден, естияр балалардың сөздік қоры 3260 сөзден,
ересек балалардың сөздік қоры 4090 сөзден тұрады. 3-тен 6 жасқа дейінгі
балалар программалық материалды толық меңгерген екен. Күнделікті өмірде,
сабақта, ойын кезінде қолданылатын сөздер жеткілікті екені байқалды. Әр
тақырыпты түрліше мақсат қоя отырып қайталап отырса, балалардың тілі
жетіліп, жеке сөздерді жақсы түсінетіні анықталды.
Балалардың сөз қолданудағы ерекшеліктері
Мектеп жасына дейінгі балалардың қолданылатын сез-дерінің көпшілігі зат
есім, етістік, сын есім, сан есім, есім-дік сөздер, ал үстеу сөздерді өте
аз пайдаланды (мөлшер-мен 20 проңент). Сөздің дыбыстық құрамын меңгеруде де
кемшіліктер байқалды. Әсіресе с-з, и-ок, б-в, п-ф дыбыста-рының (5—6
жастағылар) орнын ауыстырып айтушылық, сезі ішінде дыбыстардың орнын
алмастыру (саломет), ды-быс қалдырып кету фактілері байқалды (косодром),
кейбір заттың атына байланысты сөздер меңгерілмеген. Қайшы-ны — ол мата
кесетін, кір қыскышты — ол кір жуғанда бұйтіп қоятын, октау — ол әлгі нанды
ысатын, кырку — жүнін кесіп жатыр, комбайнды — ол бидайды тазалайды,
кеседі, қайыкты — ол суда жүретін әлгі не... ден нақты тү-сіндіре алмайды.
Балалардың көпшілігі оқылған ертегі, әңгімелерді есте сақтап, әңгімелей
білмейді. Бақылауға алынған әр топта (естияр, ересек, дайындық) 30 баладан
2—3 бала ғана әңгімелеп бере алды. Образды, көп мағыналы сөздер мен
синоним, антоним сөздер балалардың лексикалық қорында сирек кездеседі.
(Антоним: үлкен — кішкене, ұзын — қысқа, т. б. ғана айтылды.)
Сөйлем құрауда бастауыш пен баяндауыштын орнын ауыстырушылық жиі
ұшырады. Сөзді грамматикалық формада өзгертіп (септеп, жіктеп, тәуелдеп)
қолданушылар өте аз.
Оқылған тексті әңгімелеткенде балалардың көпшілігі 16—20 сөз ғана
қолданды. Тек қаладағы балабақшада тәрбиеленуші кейбір балалар 50—54 сөз
қолданды. Балалар шығарма мазмұнын әңгімелегенде өздері көрген, жақсы
білетін оқиғамен алмастырады (Алтын сақина), автор сөзін есте сақтап,
жүйелі әңгімелей білмейді. Тексті талдау, бейнелі, образды сөздерді
меңгерту мектепке дейінгі балаларға қиындық келтіретіні байқалды (программа
талабы). Ол сөздерді балалар контексте тексті әр сабаққа байланысты
қайталау, керекті сөзге назарын аударту, арнайы жаттығулар жүргізу арқылы
ғана меңгеруге болатыны анықталды. Программада көрсетілгендей, ертегі
мазмұнында кездесетін сөздерге талдау жасау қажетсіз екені, ол сөздерді
балалар қайталау, әңгімелесу кезінде меңгеретіні айқындалды. Сондай-ақ
образды сөзді айтуға үйрету кезінде поэзиялық шығармалардың тиімді екенін
бақылау жұмыстары дәлелдей түсті.
Балалардың көпшілігі жалпы ұғым беретін мал, мүлік, ыдыс, ағаш,
көкөніс, семья, т. б. сөздерді білмейді.
Қала балалары ауыл өміріне, ауыл балалары қала өміріне (жеміс,
транспорт түріне) байланысты сөздерді білмеді. Әр түрлі сурет көрсетіп
әңгімелескенде қаладағы балабақшада тәрбиеленуші балалар: тұқым себу, егу,
баптау, тырмалау, күту, ору, жинау, т. б. сөздерді қолданбады. Ол бастырды.
Ана кісілер жерді қазып жүр (жыртып дегенді білмейді),— деп жауап берді.
Балалармен жүргізілген әр түрлі жұмыстарға талдау жасай отырып, аталған
кемшіліктердің негізгі себептері жөнінде мынадай қорытынды жасадық:
Балалар мекемелеріндегі оқу-тәрбие жұмысын өз мәнінде ұйымдастыратын арнайы
білімі бар тәрбиешілер әлі де жеткіліксіз.
Сабақ процесінде балаға берілетін білімнің сапасы, дәлдігі, көрнекілігі
сияқты мәселеге жете назар аудармайды.
Тіл дамыту сабақтарын программалық тақырыпқа сәйкестендіруде әр сабақты бір-
бірімен байланыстыра жүргізу, өткен материалды сабақ сайын әрбір екі
аптада, әр тоқсанда, жыл аяғында қайталап отыру жұмыстары
жүргізілмейді.
Тіл дамыту сабақтарында үйренген сөзін тиянақтау, жаңа сөз үйрету, ол үшін
балалармен әр түрлі ойын, жаттығу жұмыстарын жүргізіп отыру жеткіліксіз.
Көркем шығарма оқу, экскурсия, бақылау жұмыстары көбінесе үстірт
жүргізіледі. Сөздік жұмысы жүргізілмейді.
Бақшадағы сабақ жоспарларына талдау жасағанда шығарма оқу — 80 процент,
әңгімелету — 2 процент, сурет көрсетіп әңгімелету 10 процент екені, әңгіме
құрату жұмысы мүлде жүргізілмейтіні байқалды.
Балалар мекемелерінде жүргізілетін барлық тәрбие жұмысының басты
мақсаты — баланы жан-жақты дамыту, мектептегі оқу ісіне дайындау.
Балабақшадағы оқу-тәрбие жұмысының сапалы болуы оның материалдық қоры
мен кадрлардың білім дәрежесіне, іскерлігіне, біліктілігіне, педагогикалық
процестерді қажет материалмен дер кезінде (оқу жылына) жабдықтауға
байланысты.
Олай болса, әрбір балабақша меңгерушісі кадрларды дұрыс іріктеп алуы,
әр қызметкердің міндетін оқу жылы басында жекелей түсіндіруі, кеңес беріп
отыруы қажет. Ол үшін жылдық жұмыс жоспарында балабақшада істелетін оқу-
тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруды жан-жақты көрсету керек. Әсіресе мыналар:
оқыту процесінде өткен жылы не істелді, не орындалмады, программада
көрсетілген білім көлемін қалай, қандай жолмен сапалы орындауға болады.
Қандай жұмыс түріне ерекше назар аудару керек.
Бұл жұмыстарды дәл жоспарлау қажет. Балабақшадағы оқу-тәрбие жұмысының
негізгі тірегі — методикалық, педагогикалық кабинет. Кабинеттегі барлық оқу-
методикалық құрал, ойыншық түрлері әр топта өтілетін программалық мазмұнға
сәйкес топтастырылуы тиіс.
Қажетті құралдарды ретімен орын-орнына бөліп жинау, көрсеткіш
картотеқалар жасау керек. Сабаққа дайындалу кезінде тәрбиеші керекті
материалды тез тауып алатындай болуы тиіс.
Программалық материалды дұрыс жоспарлау тәрбиешілердің сол материалды
меңгеруіне байланысты. Сондықтан балабақша меңгерушілері тәрбиеші-
педагогтармен бұл жөнінде кеңес өткізіп, әр тәрбиешінің программа
материалын қалай түсінетініне бақылау жасауы тиіс.
Балабақшадағы педагогикалық кеңес жұмысын нақты жоспарлап, қаралатын,
тыңдалатын мәселе бойынша бала-бақша менгерушісі жан-жақты талдау жасап,
нақты методикалық көмек көрсетуі қажет. Оқу жылында істелген жұмыстарға
талдау жасай отырып, әрбір балабақша меңгерушісі балалардың білімдеріне де
жалпылай бақылау жүргізеді. Ол үшін оқу жылы аяқталған соң ( 1-мамырдан
бастап) әр топтағы сабақтарға қатысып, балалардың жауаптарына немесе өз
бетімен жұмыс істеу білік-дағдыларына талдау жасайды. Бұл жұмыста,
негізінен, программа басшылыққа алынды. Программада берілген тақырыптарға
сәйкес бақылау жасалады. Осы бақылау қорытындысына сәйкес жаңа оқу жылында
қандай мәселеге баса көңіл бөлу керектігі белгіленеді.
Әр балабақша өз ішіндегі негізгі мүмкіндік қандай, қандай мәселеге
көбірек көңіл бөлу керек, бала нені меңгерді, нені білмейді?—деген сияқты
мәселелерге талдау жасай отырып, алдағы оқу жылында істелетін жұмысты,
жылдық жоспарды нақтылай көрсетеді.
Балабақшада жұмыс істейтін тәрбиешілер жылдық жоспарда белгілеген
міндеттерді басшылыққа ала отырып, күнделікті оқу-тәрбие жұмысын
жоспарлайды. Ал бала-бақша меңгерушісі ол міндеттердің сапалы орындалуын
оқу жылы бойына мұқият бақылап, басшылық жасап отырады. Ол үшін балабақша
меңгерушісі тәрбиешінің программалық материал жөніндегі білімін байқап,
сабақтың жоспарын, онда көзделген мақсаттарды талдап, дер кезінде жәрдем
көрсетіп отырады. Тәрбиешілердің сабағына қатысып, ашық сабақтар өткізеді.
Сабақ үстінде тәрбиеші тарапынан қолданылған әдіс-тәсілдер, сабақтың
көрнекілігі, неше бала жауап берді, қалай жауап берді, неше бала сабаққа
зейін қоймады, зейін қоймау себебі не, программалық материалды меңгерді ме
— бәрін балабақша меңгерушісі байқап білуге міндетті. Сондай-ақ
тәрбиешілердің өз бетімен білімін көтеру ісіне де көңіл аударуы қажет.
Меңгеруші тәрбиеші-методиспен біріге отырып, тәрбиешілердің кабинеттегі
материалдарды пайдалануын анықтауы, педагогикалық процесті жақсарту ісінде
тәрбиешілерге келіп нақты көмек етіп отырғанын, нендей көрнекі құралдармен
толықтырып отыру керектігін бақылап отырады.
Қорыта келгенде, меңгеруші өзіне де, өзгеге де талап қоя білетін басшы,
ұйымдастырушы, педагог болуы шарт.
II. БАЛАЛАРҒА АҚЫЛ-ОЙ ТӘРБИЕСІН БЕРУДЕГІ АНА ТІЛІНІҢ ОРНЫ
Мектепке дейінгі педагогиканың теориялық және практикалық мақсаты
біреу, ол — жас ұрпақты жан-жақты тәрбиелеу, ой өрісін, сана-сезімін
кеңейте отырып, өмірге қажетті білім-дағдыларға үйрету. Сол себепті совет
педагогикасы және Балабақшада оқыту және тәрбиелеу программасында сәбидің
тілін дамыту, ауызекі дұрыс, мәдениетті сөйлеуге үйрету, үйренгенін
күнделікті өмірде пайдалана білуге бағыттап отыру ісіне назар аударады.
Өйткені баланың айналадағы өмірді танып, білудегі басты жәрдемшісі — тіл.
Ал тілдің дамуы оның сана-сезімінің, ой өрісінің жетіле түсуіне негіз
болады.
Сөйлеу тілі мен сөздік қоры молая бастаған сайын, бала айналадағы
адамдармен, өзі қатарлас балалармен белсенді қарым-қатынас жасайды. Өмірде
кездесетін түрлі іс-әрекет жайын білуге құмарта түседі. Өзі түсінген түрлі
жайттар туралы әңгімелейтін болады. Дәл осы жас шамасында баланың сөз
қолдану ерекшелігін терең зерттеп, "талдаған балалардың көрнекті жазушысы
К. Чуковскпй оларды данышпан лингвистер деп атаған болатын.
Баланың айналадағы дүниеден алған әсерін әрі қарай кеңейте отырып, бір
арнаға түсіру балабақшада арнайы өтетін сабақ, ойын, еңбек процестерінде
тәрбиешінің басшылығымен іске асады. Балаға программалық материал негізінде
білім беруге баса назар аудару керек.
Оқу жылына жоспар жасағанда баланың жақсы сөйлей білуін бағдарлау,
сөздік қорын дамыту, ой өрісін кеңейту жұмысына өте мұқият қарау қажет. Ол
үшін әр тәрбиеші, әрбір балабақша меңгерушісі программада берілген
материалды өздері ыждағаттықпен оқып-үйренуі керек. Осыдан соң тәрбиеші
қандай тақырыпты қай кезде, қалай, қандай мақсатта, қай сабақпен
байланыстыра өткізу керектігін анықтай отырып, әр сабаққа қажетті
материалды, балаларға қойылатын нақты сұрақтарды (көркем әдебиет тақырыбы,
оның балаларға қойылатын сұрақтар) көрсетіп, жоспарлайды. Ал ана
тілінен берілетін мағлұматтар программада жалпылама берілген. Олай болса,
сол көрсетілген мағлұматтарды дәлме-дәл бөліп жоспарлау тәрбиешіден
творчестволық шеберлікті талап етеді.
Балабақшада оқыту және тәрбиелеу программасының соңында тіл
дамытудан өтілетін апталық сабық саны анық көрсетілген. Тәрбиеші осыны
басшылыққа ала отырып, өзі жұмыс істейтін топта өтілетін сабақты
жоспарлайды. Ең алдымен Айналадағы өмірмен таныстыру және баланың тілін
дамыту деген бөлімге талдау жасайды. Осыдан соң программалық материалды
оқу жылы бойынша бөледі. Ана тілінің сабақ кестесі мен календарьлық
жоспарын жасайды.
Әр топта өтілетін тіл дамыту, шығарма оқ,. қоршаған орта туралы
бақылату сияқты жұмыстар апталық сағат саны бойынша жоспарланады. Жаңа
программа бойынша сәбилердің бірінші (2-ден 3 жасқа дейін) тобында тіл
дамыту, қоршаған ортаны бақылату аптасына екі рет, дидактикалық ойын, дене
қимылы тәрбиесі бір рет жүргізіледі. Сонда оқу жылы бойына 64 сабақ тіл
дамытудан, 32 сабақ ойын, сенсорлық тәрбие (бұл да тіл дамытуға сәйкес) —
барлығы 96 сабақ өтіледі. Тәрбиеші программалық материалға талдау жасай
отырып, тіл дамыту жұмыстарын, сабақ түрлерін (ойын-сабақ, сурет, ойыншық
көрсе-тіп әңгімелесу, шығарма оқу, сөздің дыбысталуын дұрыс айтуға үйрету
сияқты), жұмыс түрлерін белгілейді. Оған қажетті материалдар әзірлейді.
3-тен 4 жасқа дейінгі сәбилер тобында да тіл дамыту сабақтары осылайша
жұпталады. Бұл топтағы ерекшелік — қоршаған ортамен таныстыруға аптасына 1
сағат, тіл дамытуға — 1 сағат және шығарма оқуға 1 сағат бөлінеді. Сонда
бұл топта да жыл бойына 96 сабақ өтіледі. Тәрбиеші қоршаған ортаны бақылату
процесінде баланың сөз қорын молайтуға баса назар аударады. Себебі мектепке
дейінгі балалардың сөздік қоры өмірден, өзін қоршаған ортадан алынады.
Бақылау сабақтарының басты міндеттерінің бірі — затты таныта отырып, сол
заттың атына, іс-әрекетке қатысуына, түр-түсіне байланысты сөздерді
түсіндіру. Сонымен қатар бұл топта көрген-білгені жайында өз бетімен
әңгімелеп айтуға үйрету жұмысы да жүргізіледі.
Тәрбиеші тіл дамыту жұмысына жоспар жасағанда (96 сағатты — әдебиет
оқу, тіл дамыту) сабақ түрлеріне сай дәл жұптауы керек. Бір ай ішінде тіл
дамыту жұмысы қай аптада қандай тақырып бойынша жүргізілетінін, әдеби
шығарма оқу, бақылау жұмысын аптаның қай күні өткізген жөн екенін мұқият
анықтауы керек. Қандай тақырыпты қай кезде, не мақсатта, қандай сабақпен
байланыстырып өткізетінін белгілей отырып, сол сабақтың тақырыбын, оқылатын
шығарманы, ойын, сурет атын жоспарда атап көрсетеді. Мысалы, сәбилер
тобында күзгі табиғатты бақылату керек делік. Тәрбиеші бұл тақырыпты
жалпылама алмайды. Күзгі бақша, көкөніс жинау туралы тақырып белгіленсе,
онда бақылаудан соң Күзде деген суретті көрсетіп әңгімелесу. Қияр мен
капуста деген ертегіні оқу, Қызғаншақ деген тақпақты жаттау, Бұл не?
деген ойын (көкөністермен) сабақтары өткізіледі. Сабақ түрлері белгілі
күндерге бөлінеді.
Ересек балалар тобында аптасына 15 сабақ (2 сабақ орыс тілі) өтіледі.
Оның ішінде тіл дамыту — аптасына 1 сағаттан 32 сағат, табиғат таныту,
шығарма оқу — 0,5 сағаттан (1) 32, айналадағы дүннемен таныстыру 1 сағаттан
32 сағат, сауат ашу 32 сағат. Сонда бұл топта 5 түрлі сабаққа 128 сағат
беріліп отыр. Осы сағатты әр сабақтың өз көрсеткішіне қарай жұптау керек.
Жоспар жасауда ескеретін мәселелер:
Сауат ашу деген бөлімде сөз дыбыстарын дұрыс айтуға үйрету, сөйлем, сөз,
буын (бөлігі), дыбыс (дауысты, дауыссыз) ұғымдары практикалық тәсілмен
меңгертіледі.
Бақылау жұмыстарына байланысты сабақтар тіл дамыту жұмысынан тыс өтіледі.
Программада айналадағы дүннемен, табиғатпен таныстыру жұмыстарына жеке
бөлімдер берілген. Алайда балабақшада өтілетін тіл дамыту жұмыстары аталған
бөлімдерге практикалық жолмен сабақтаса жүргізіледі. Өйткені мектепке
дейінгі баланың тілі өзін қоршаған орта арқылы толығады. Қоғамдың,
маусымдың мағлұматтар, жан-жануарлар дүниесі туралы білім беру, баланың
логикалық ойын, сөйлеу қабілетін, сөздік қорын дамыту біртұтас
қарастырылады. Сондықтан тәрбиеші программаның осы бөлімдерінен берілетін
материалдарды тіл дамыту жұмыстарымен сабақтастыра, үйлестіре жоспарлауы
керек.
Аталған сабақтарды жоспарлау барысында үнемі балалардың сөйлеу дәрежесі
ескеріледі. Оқу жылының алғашқы аптасында тәрбиеші балалармен жекелей
сөйлесе жүріп, сөйлеу дәрежесін анықтайды, аты-жөнін, әке-шешелерінің атын,
әжесі, атасы, аға-інісі, ойыншықтары жайлы сұрап әңгімелеседі. Осыдан соң
программа мазмұны негізінде календарьлық жоспар жасалады. Жаңа программа
бойынша үш жасқа қараған балаларды сөз ішіндегі барлық дауысты-дауыссыз
дыбыстарды дұрыс тыңдап, дұрыс айтуға үйрету, сөйлеу мүшелерін жетілдіру,
сөзді, сөз, дыбыс деген ұғымды меңгерту, сөздік қорын молайту
көзделеді.
Бала тілінде грамматикалық формаларды қалыптастыру көзделеді:
сөздерді жекеше, көпше түрде (бала-балалар, доп — доптар, қуыршақ—
қуыршақтар, т. т.) айтуға үйрету, өзіне қойылған сұрақты тыңдап, сөйлем
түрінде жауап беруге жаттықтыру, яғни байланыстырып сөйлеуге үйрету жөнінде
әр түрлі практикалық жаттығулар орындалады.
Тіл дамыту сабақтары баланың өткен сабақта алған білімімен
байланыстырыла жүргізіледі. Мысалы, сәбилерді өз бөлмесімен таныстырған
соң, Бөлмеде не бар? деген тақырыпта әңгімелеседі. Әңгімелесудегі мақсат
— баланың көргенін, естігенін естеріне түсіру, күнделікті пайдаланатын
бұйымдардың атына байланысты сөздерді меңгерту. Сабақта затты көрсетіп,
атын сұрау, өздеріне айтқызу әдістері қолданылады. Тәрбиеші төсекті
көрсетіп, Мынау не? Не үшін керек? деген тәріздес сұрақтар қояды. Балалар
жауап береді. Қалған заттар (ойыншық, ыдыс-аяқ) осы ретпен сұралады.-
Тауып ал, атын айт деген дидактикалық ойын ойнатады. Ойын материалы:
ойыншық төсек, төсеніштер, ыдыстар; қайталанатын сөздер: бөлме, еден, есік,
терезе, төсек, көрпе, жастық. Осы сөздерді күнделікті өмірде дұрыс айтып,
қолдана білуге үйрету керек.
Келесі сабақта (екінші аптада) Қуыршаққа бөлме жасау ойыны
өткізіледі. Бұл ойын әрі қарай Қуыршақты киіндіру, Шомылдыру, Серуенге
шығару, Тамақ пісіру, Тамақ пісіру үшін не керек?, Қуыршақты
ұйықтату сияқты ойын ретіндегі сабақтармен жалғасады. Менің
ойыншықтарым, Добым менің, Әлди-әлди, әлди-ай атты шығармалар оқылады.
Әрбір ойын сабағы білім берерлік дәрежеде өтілуі тиісті. Ол үшін
тәрбиеші ойын материалдарын алдын ала дайындауы қажет. Сабаққа қажетті
дидактикалық ойыншықтар балаға белгісіз орында сақталғаны жөн. Өзіне
белгісіз жаңа ойыншық баланы ойын сабақтарына қызықтырын, ынтасын
арттырады. Мысалы, әдемі киінген, үлкен-кіші ұл-қыз қуыршақтар, қуыршақ
мүлкі, үйге қажетті мүліктер, кір жуатын ыдыстар, т. б.
Балалардың сөздік қорын молайту жұмысы сабақ үстінде, сабақтан тыс
ойын, серуен кезінде де жүргізіледі. Мысалы, заттың түр-түсін білдіру керек
болса, балаларға ойланып орындайтын жаттығулар беріп, бір түстің басқаі
затқа да тән екенін түсіндіру қажет. Қызыл түсті гүлден басқа тағы қандай
қызыл зат болатынын сұрау керек. Олар доп, қарындаш, алма, помидор деп
жауап береді. Аш сөзі — есікті, терезені аш, шкафты, чемоданды аш ретінде
қолданылатынын түсіндіру.
Мұндайда тәрбиеші балаға таныс аш сөзін басқа сөз тіркестерімен қоса
айта отырып, ол сөздің қандай жағдайда қолданылатынын қажет затпен
практикалық жаттығу жүргізе отырып меңгертеді. Мысалы, Болат, есікті аш.
Алма, шкафты аш, үлкен, қызыл допты көрсет, т. б,
Айналадағы дүннемен таныстырған соң, Үй жануарлары, олардың төлдері,
Біздің бақшада, Біздің ыдыстар, т. б. программада көрсетілген
ертегілер, жыл маусымдары жайында арнайы салынған суреттер, альбомдар
көрсетіп әңгімелесу, үлестірмелі суреттермен ойната отырып сөйлесу. Мысалы,
тәрбиеші бұзаудың суретін көрсетіп, осындай үлкен суретті тап,— дейді.
Балалар тауып көрсетеді, атын айтады.
Сөзді тілдік қалыпта дұрыс айтуға үйрету үшін шағын сюжетті суреттерді
көрсетіп, Мынау кім? Ол не істеді? Қайда келді? Не тігіп отыр? Немен тікті?
сияқты сұрақтар қойып, сөйлемді дұрыс айтуға үйретеді.
Әр түрлі заттар жөнінде жалпы ұғымдарын қалыптастыра отырып, ол
заттарды түр-түсіне, формасына, сапасына (қатты— жұмсак т. б.), кеңістікте
орналасуына қарай (жоғарыда, төменде, ортасында, шетінде), көлеміне қарай
(үлкен — кішкене, ұзын — қысқа, биік — аласа), санына қарай (көп — аз), т.
б. ажырата салыстырып айта білуге үйрету.
Сөйлем құрап айтуға үйрету — ұтымды әдістің бірі:
Адамдардың еңбек процесі мен табиғат құбылысын бақылату (мереке кезінде
көшелерді безендіру, балабақша қызметкерлерінің еңбегі, т. б.).
Инсценировқалар көрсету.
Көркем шығармалар оқып беру, тақпақ жаттату.
Суреттер көрсете отырып етілетін сабақтар.
Дидактикалық ойындар. Үстел үстінде көрсететін ойындар (көлеңке театры,
ойыншықтармен ойын).
Естияр балалар тобында да тіл дамытудан етілетін сабақ түрі осы
мөлшерде болады. Бұл топта оқылған шығарма мазмұнын әңгімелетіп айтқызу
қосылады. Жұмыстың бұл түрін 3 жастағылармен де жүргізуге болады.
Төменде аталған топтардағы тіл дамыту сабақтарының календарьлық
жоспарын үлгі ретінде ұсынып отырмыз. Қамтылмаған материалдар программада
нақты көрсетілген. Осы үлгіні басшылыққа алып, басқаша жоспар құруға да
болады. Алайда программалық материалдың қайталанып, тиянақталып отыруы
ескеріледі. Жаз, маусымында сабақ көбінесе ашық ауада жеңілденген
түрде өтетінін ескерген жөн.
Ересек балалар тобы (5—6 жас). Бұл топта тіл дамыту сабақтары 28-
беттегі жоспар түрінде өтіледі.
Таблицалардың орыны
III. СӘБИЛЕРДІҢ БІРІНШІ ТОБЫ (2—3 жас)
Тіл дамыту және айналамен таныстыру
Сөздік қорын дамыту. Екі жастағы балалардың тілін дамытуда сөздік қорын
молайтумен қатар, сол сөздерді түсінікті айта және қажетіне қарай қолдана
білуге үйрету көзделеді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сөз қорын молайтып, тілін дамыту өзін
қоршаған өмір шындығын бақылатумен тығыз байланыста жүргізіледі. Сондықтан
тәрбиеші әр сабақта, сабақтан тыс жұмыстарда балаға сөз үйретуде заттың
атауын білдіретін сөздермен қоса іс-әрекеттерді білдіретін сөздерді де
меңгерту керек. Әр сабақта 2—3 жаңа сөз меңгерту көзделеді.
Тәрбиеші балаға программа талаптарына сәйкес әр заттың белгілі жағымен
қоса, бұрын белгісіз жаңа белгімен таныстырады. Мысалы, бала бұрын доп,
қуыршақ т. б. сөздермен таныс болса, ендігі кезекте — Мына доп үлкен,
қызыл. Шына қуыршақ кішкене, ал мынау үлкен — деп түсіндіре отырып,
сәбилерді сөйлеуге үйретеді.
Бала тілінде грамматикалық формаларды қалыптастыру
Тәрбиеші балалармен сөзбе-сөз қарым-қатынас жасағанда сабақ үстінде
баланың әр сөздердің дұрыс дыбыстап айтуын бақылап, түзетіп отыруы қажет.
Әсіресе зат ретіндегі сөздер мен іс-қимылды білдіретін етістік сөздерді
өзара байланыстыра сөйлеп үлгі көрсетіп, баланың сөйлем құрап айта алуына
бағдар беріп, жаттықтыру қажет. Мысалы: Бала сурет салып отыр. Қыз доппен
ойнады деген сөйлемдегі затты білдіретін және қимылды білдіретін сөздерді
тапқызу, қалай байланысып тұрғанын түсіндіру.
Балаларды коллективтік әңгіме құрап айта білуге үйрету көзделеді. Ол
үшін Біздің бөлмеде тақырыбына әңгіме құрату керек. Біздің бөлмеде
ойыншық көп. Біз олармен... (балалар осы сөйлемді толықтырады). Бірыңғай
мүшелі жай сөйлем түрінде сөйлеуге үйретуден бастаған жөн. Заттың қасиетін,
оқиғаның себебін, өткен мезгілін білдіретін сұрақтарға жауап беруге үйрету.
Оны қашан? қайда? неліктен? не себепті? сұрақтарын қойып, оған жауап алу
арқылы үйрету керек.
Байланыстырып сөйлеу. Арнайы өтілетін сабақта көзделетін мәселе —
баланы сөйлей білуге жаттықтыра отырып, тәрбиешінің берген қарапайым және
күрделі сұрақтарын түсініп, соған жауап беруге үйрету: Мысалы: Бала қызыл
гулді суарып жүр десе, тәрбиеші: Ол суды қайдан алды?— деп сұрақ қояды.
Осылайша оқиғаның себебін анықтата отырып, оның ойлау, жүйелі сөйлеу
қабілетін біртіндеп жетілдіру мақсаты іске асады.
Көркем әдебиет оқу
Программада 2—3 жастағы балаларға әңгімелеуге, оқып беруге халық ауыз
әдебиетінен, балалар жазушыларының шығармаларынан, туысқан халықтар
әдебиетінен жеңіл тақырыптар алынады.
2—3 жастағы балаларға ергегілерді ауызша әңгімелеп береді (2—3 рет
қайталап). Соңынан ертегі мазмұнын еске түсіру үшін сұрақтар беріледі де,
соған тиісінше жауап алады. Ал ертегіні оқып беруден бұрын дайындық
жұмыстары жүргізіледі. Мысалы, Лақтар мен қасқыр, Бауырсақ ертегілері
оқылса, лақтар сияқты секіру, маңырау, бауырсақтап домалау, қайтті? қандай?
не істеді? деген сұрақтарға жауап бергізе отырып, қимыл-қозғалысын жасату.
Ертегі сюжетіне арналған суреттерді фланеграфта орнын ауыстырып көрсетеді.
Сабақта шығарма сюжетіне орай көріністер жасату, рольге бөліп орындау
(кейіптендіру), көлеңке театрын көрсету. Балаларға таныс ертегіні көрнекі
құралсыз айтып беріп, есте сақтауға үйрету.
Жаңа программа мазмұнына сәйкес екі жастағылармен өтілетін тіл дамыту
сабақтары мына түрде жүйеленеді: оқу жылының алғашқы жартысында затты
көрсете отырып, оның қалай аталатынын айтып түсіндіру; сол затпен ойната
отырып, сөзбен дұрыс атап айтуға үйрету. Өйткені балабақшаға жаңадан
қабылданған балаға айналасындағы заттар, ойыншықтарды тану қиын, жуыну,
киіну сәттерінде өздігінен орындауға тиісті жұмыстар таныс емес. Тіпті үйде
өздігінен еркін сөйлесіп, белсенді қимыл-әрекет жасайтын баланың жаңа
ортаға, ондағы күн режиміне, балалар коллективіне, тәрбиешіге үйреніп,
үйлесіп кетуі бірден ойдағыдай бола бермейді. Өйткені ол жаңа ортаға келді.
Коллективтік жұмыс түріне (ойын, сабақ, серуен, т. б.) үйренуге тиісті,
олай болса, бұл топта өтілетін оқу-тәрбие жұмысында тәрбиеші күн режимін
дұрыс ұйымдастыра отырып, балаларды коллективтік жұмыс түріне қызықтыра
білуге тиісті. Балаға жылы шырай білдіре жүріп, олармен жүргізілетін 10 —15
минуттық сабақта ойын әдісін түрлендіре қолданып, балаға өмірге қажетті әр
затты таныстыруда ойната отырып сөйлесуі керек. Сол себепті программада
көрсетілген сабақ түрлері ойын түрінде берілген. Мысалы: заттың ұғымдарды
меңгертуде ойыншықтармен ойын-көріністер (инсценировқалар) жасату. Ондай
көріністер мына түрде: Ғажайып қалта, Әткеншек, Үйшіктегі кім?
(кімдер?). Затпен әр түрлі қимыл-қозғалыс жасата ойнатып, күнделікті өзіне
қажетті әрекетті түсініп, дұрыс орындауға (тамақтандыру, киіну, шешіну)
үйрету мақсаты көзделеді. Сондықтан Қуыршақты ұйықтату, Қуыршаққа тамақ
беру, Қуыршақты серуенге шығару, Қуыршақ өлең айтып, би билейді, т. б.
сан түрлі ойын өткізіледі. Бұл ойындар — жай ғана ермек үшін емес, баланың
күн режимі, күнделікті іс-әрекетімен сабақтасып жатқан жұмыс түрлері.
Осындай ойын балаларды сөйлеуге, қарапайым еңбек түріне, коллективте
бірлесе жұмыс істеуге, адамгершілікке үйрете отырып, болашақ өміріне
қажетті білім-дағдылардың ең басты түрлерін меңгеруге негіз болады.
Тәрбиеші қуыршақтарды, үй жануарларының, құстардың ойыншық мүсіндерін
көрсете отырып: Қуыршақ қонаққа келді, ол сендермен бірге өлең айтып, би
билейді, серуенде ойнағысы келеді,— деп түсіндіреді. Балалардың өздерінен
ойыншықтары туралы сұрай отырып, оларды сөйлетеді. Менің қуыршағым үлкен,
сенің қуыршағың қандай? Мына қуыршақ жуынып жатыр. Сен үйде не істейсің?,
т. б. сұрақтардың көмегіне сүйеніп, екі-үш сөзден құралған сөйлемдер айтуға
жаттықтырады.
Үй жануарлары не үй құстарының ойыншық мүсінін көрсете отырып: Мысық
мияулайды. Ит қайтеді? Мысық сүтті қалай ішеді? (Тілімен жалап ішеді.)
деген сұрақтар қойып, сүт ішіп жатқан мысықтың суреті көрсетіледі. С.
Қалиевтің Ұры мысық деген өлеңі оқылады.
Адал екен десем мен,
Ала мысық
ұры ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz