Мәдениеттану ғылым ретінде
Кіріспе
Оқу пәні ретінде мәдениеттану ресейлік жоғарғы білім беру жүйесіндегі әлеуметтік-гуманитарлық топтаманың маңызы құрастырушы бөлігі сапасынды бекіді, бүгін ол іс жүзінде Рейседің барлық техникалық жоғарғы оқу орындарында оқылады. Бұлардың басым бөлігі мамандықтар шоғырын біршама кеңейтіп, университеттер деп атала бастады.
Еуропалық мәдениет үшін университет нені білдіреді. Егер мына аталғандармен келіссек, онда:
университет – бұл ғылым мен мәдениеттің рәмізі, оның басты құндылығы –адамдық тұлға, ал мақсаты – адамның еркін және көпқырлы дамуы, өйткені осыны ғылым мен тұтас дүниедегі өсуші өзара тәуелділік талап етеді;
университет – мамандарды дайындауға арналған конвейер емес, ал әркімнің интеллектуалды қабілеттерін дамыту майданы болып табылады;
университет – бұл әркім еркіндік және прогресс самалымен таныспайтын храм болса, онда университеттің парызы – ол «классикалық» немесе техникалық болсын – мәдениеттану сияқты пәнсіз толыққанды жүзеге аспайтындығы түсінікті бола бастайды.
Өзініңинституционалдық қалыптасуында біздің пікірімізше ол екі кезеңнен өтті.
Біріншісі, 1987-1990 жж., - жаңа пәннің қалыптасу кезеңі, ол мыналармен сипатталады: біріншіден мақсаттардың айқын еместігі (ол әдетте жалпымәдени ретінде тұжырымдалып келеді), екіншіден, оқу формаларының бұлыңғырлығы және зор шашыраңқылығы (бір жағдайларда олар тек дәрістер болып келеді, басқаларында тек практикалық сабақтар, үшіншілерінде – мұражайлармен концерттерге бару, төртіншілерде – авторлық арнаулы курстарды оқу), үшіншіден – бірегей ұйымдасу құралдарының болмауы (кейбір университеттерде бірден арнаулы кафедралар құрылды, және олардың арасында біріншісі – Н.Э.Бауман атындағы ММТУ-дағы кафедра, көптеген оқу орындарында тарих немесе философия кафедраларында секциялар бөлініп шығарылды).
Бұл кезеңде жаңа курстар жиі ретте идеологияландылылған қоғамдық ғылымдарға қарсы болама саасында қарастырылады, бұл шынында да осылай еді. Әдетте бұлар негізінен көркем мәдениетпен шектелген, әлемдік мәдениеттің теориясы мен тарихы бойынша курстар еді. Және сондықтан мәдениеттанудың пәндік өрісінің құрылымы мен ерекшелігіне мәнді маңыздылық берілмеді. «Мәдениеттану» терминнінің өзі де бірден пайда болмады. Бұл кезең Милль де Монтеннің бір «тәжірибесінде» жеткілікті суреттеледі. «Мен неден қашатынымды білмеймін, бірақ нені іздейтінімді білмеймін». Жаңа пәнді оқытуда эклектизм, біліксіздік және педагогикалық ұжымның тұрақсыздығы сипат алады: жоғарғы оқу орындарында бұрын жұмыс істемеген, мысалы, академиялық ғылымдарды, өнертанушыларды, мұражай қызыметкерлерді және т.б. сабақ беруге шақыру, бұл қашанда жағымды эффект бере бермеді.
1991 ж. Біршама тәжірибеде жинақталды, пән оқу процесінде орнықты орнын алады. Сонда оқу курсының құрылымын, мазмұнын және формаларын айқындау мәселесі туындады. Курс университеттік техникалық білім беру жүйесінде өз келбетіне ие болуы керек еді. Ғылыми және оқу пәні оның негізін құрастыратын мәдениеттанудың түбегейлі мәселелерімен қатар, олар студенттердің жалпы мәдени дамуында мәнді рөл атқаратын, сол аспектілерге ғана көңіл бөлмей, бірақ оның үстіне кәсіби мәдениет туралы түсініктерді қалыптастыратындарға да назар аударудың қажет екендігі анық.
Оқу пәні ретінде мәдениеттану ресейлік жоғарғы білім беру жүйесіндегі әлеуметтік-гуманитарлық топтаманың маңызы құрастырушы бөлігі сапасынды бекіді, бүгін ол іс жүзінде Рейседің барлық техникалық жоғарғы оқу орындарында оқылады. Бұлардың басым бөлігі мамандықтар шоғырын біршама кеңейтіп, университеттер деп атала бастады.
Еуропалық мәдениет үшін университет нені білдіреді. Егер мына аталғандармен келіссек, онда:
университет – бұл ғылым мен мәдениеттің рәмізі, оның басты құндылығы –адамдық тұлға, ал мақсаты – адамның еркін және көпқырлы дамуы, өйткені осыны ғылым мен тұтас дүниедегі өсуші өзара тәуелділік талап етеді;
университет – мамандарды дайындауға арналған конвейер емес, ал әркімнің интеллектуалды қабілеттерін дамыту майданы болып табылады;
университет – бұл әркім еркіндік және прогресс самалымен таныспайтын храм болса, онда университеттің парызы – ол «классикалық» немесе техникалық болсын – мәдениеттану сияқты пәнсіз толыққанды жүзеге аспайтындығы түсінікті бола бастайды.
Өзініңинституционалдық қалыптасуында біздің пікірімізше ол екі кезеңнен өтті.
Біріншісі, 1987-1990 жж., - жаңа пәннің қалыптасу кезеңі, ол мыналармен сипатталады: біріншіден мақсаттардың айқын еместігі (ол әдетте жалпымәдени ретінде тұжырымдалып келеді), екіншіден, оқу формаларының бұлыңғырлығы және зор шашыраңқылығы (бір жағдайларда олар тек дәрістер болып келеді, басқаларында тек практикалық сабақтар, үшіншілерінде – мұражайлармен концерттерге бару, төртіншілерде – авторлық арнаулы курстарды оқу), үшіншіден – бірегей ұйымдасу құралдарының болмауы (кейбір университеттерде бірден арнаулы кафедралар құрылды, және олардың арасында біріншісі – Н.Э.Бауман атындағы ММТУ-дағы кафедра, көптеген оқу орындарында тарих немесе философия кафедраларында секциялар бөлініп шығарылды).
Бұл кезеңде жаңа курстар жиі ретте идеологияландылылған қоғамдық ғылымдарға қарсы болама саасында қарастырылады, бұл шынында да осылай еді. Әдетте бұлар негізінен көркем мәдениетпен шектелген, әлемдік мәдениеттің теориясы мен тарихы бойынша курстар еді. Және сондықтан мәдениеттанудың пәндік өрісінің құрылымы мен ерекшелігіне мәнді маңыздылық берілмеді. «Мәдениеттану» терминнінің өзі де бірден пайда болмады. Бұл кезең Милль де Монтеннің бір «тәжірибесінде» жеткілікті суреттеледі. «Мен неден қашатынымды білмеймін, бірақ нені іздейтінімді білмеймін». Жаңа пәнді оқытуда эклектизм, біліксіздік және педагогикалық ұжымның тұрақсыздығы сипат алады: жоғарғы оқу орындарында бұрын жұмыс істемеген, мысалы, академиялық ғылымдарды, өнертанушыларды, мұражай қызыметкерлерді және т.б. сабақ беруге шақыру, бұл қашанда жағымды эффект бере бермеді.
1991 ж. Біршама тәжірибеде жинақталды, пән оқу процесінде орнықты орнын алады. Сонда оқу курсының құрылымын, мазмұнын және формаларын айқындау мәселесі туындады. Курс университеттік техникалық білім беру жүйесінде өз келбетіне ие болуы керек еді. Ғылыми және оқу пәні оның негізін құрастыратын мәдениеттанудың түбегейлі мәселелерімен қатар, олар студенттердің жалпы мәдени дамуында мәнді рөл атқаратын, сол аспектілерге ғана көңіл бөлмей, бірақ оның үстіне кәсіби мәдениет туралы түсініктерді қалыптастыратындарға да назар аударудың қажет екендігі анық.
1. Қар.: Арнольдов А.И. Введение в культурологию. М., 1993 с.45
2. Ерасов Б.С. Социальная культуралогия. М., 1994 с.29
3. Қар.: Ерасов Б.С. Социальная культуралогия. М., 1994; Основы социалогии Курс лекций /Под ред.А.Г.Эфендиева М., 1994
2. Ерасов Б.С. Социальная культуралогия. М., 1994 с.29
3. Қар.: Ерасов Б.С. Социальная культуралогия. М., 1994; Основы социалогии Курс лекций /Под ред.А.Г.Эфендиева М., 1994
Кіріспе
Оқу пәні ретінде мәдениеттану ресейлік жоғарғы білім беру жүйесіндегі әлеуметтік-гуманитарлық топтаманың маңызы құрастырушы бөлігі сапасынды бекіді, бүгін ол іс жүзінде Рейседің барлық техникалық жоғарғы оқу орындарында оқылады. Бұлардың басым бөлігі мамандықтар шоғырын біршама кеңейтіп, университеттер деп атала бастады.
Еуропалық мәдениет үшін университет нені білдіреді. Егер мына аталғандармен келіссек, онда:
университет – бұл ғылым мен мәдениеттің рәмізі, оның басты құндылығы –адамдық тұлға, ал мақсаты – адамның еркін және көпқырлы дамуы, өйткені осыны ғылым мен тұтас дүниедегі өсуші өзара тәуелділік талап етеді;
университет – мамандарды дайындауға арналған конвейер емес, ал әркімнің интеллектуалды қабілеттерін дамыту майданы болып табылады;
университет – бұл әркім еркіндік және прогресс самалымен таныспайтын храм болса, онда университеттің парызы – ол классикалық немесе техникалық болсын – мәдениеттану сияқты пәнсіз толыққанды жүзеге аспайтындығы түсінікті бола бастайды.
Өзініңинституционалдық қалыптасуында біздің пікірімізше ол екі кезеңнен өтті.
Біріншісі, 1987-1990 жж., - жаңа пәннің қалыптасу кезеңі, ол мыналармен сипатталады: біріншіден мақсаттардың айқын еместігі (ол әдетте жалпымәдени ретінде тұжырымдалып келеді), екіншіден, оқу формаларының бұлыңғырлығы және зор шашыраңқылығы (бір жағдайларда олар тек дәрістер болып келеді, басқаларында тек практикалық сабақтар, үшіншілерінде – мұражайлармен концерттерге бару, төртіншілерде – авторлық арнаулы курстарды оқу), үшіншіден – бірегей ұйымдасу құралдарының болмауы (кейбір университеттерде бірден арнаулы кафедралар құрылды, және олардың арасында біріншісі – Н.Э.Бауман атындағы ММТУ-дағы кафедра, көптеген оқу орындарында тарих немесе философия кафедраларында секциялар бөлініп шығарылды).
Бұл кезеңде жаңа курстар жиі ретте идеологияландылылған қоғамдық ғылымдарға қарсы болама саасында қарастырылады, бұл шынында да осылай еді. Әдетте бұлар негізінен көркем мәдениетпен шектелген, әлемдік мәдениеттің теориясы мен тарихы бойынша курстар еді. Және сондықтан мәдениеттанудың пәндік өрісінің құрылымы мен ерекшелігіне мәнді маңыздылық берілмеді. Мәдениеттану терминнінің өзі де бірден пайда болмады. Бұл кезең Милль де Монтеннің бір тәжірибесінде жеткілікті суреттеледі. Мен неден қашатынымды білмеймін, бірақ нені іздейтінімді білмеймін. Жаңа пәнді оқытуда эклектизм, біліксіздік және педагогикалық ұжымның тұрақсыздығы сипат алады: жоғарғы оқу орындарында бұрын жұмыс істемеген, мысалы, академиялық ғылымдарды, өнертанушыларды, мұражай қызыметкерлерді және т.б. сабақ беруге шақыру, бұл қашанда жағымды эффект бере бермеді.
1991 ж. Біршама тәжірибеде жинақталды, пән оқу процесінде орнықты орнын алады. Сонда оқу курсының құрылымын, мазмұнын және формаларын айқындау мәселесі туындады. Курс университеттік техникалық білім беру жүйесінде өз келбетіне ие болуы керек еді. Ғылыми және оқу пәні оның негізін құрастыратын мәдениеттанудың түбегейлі мәселелерімен қатар, олар студенттердің жалпы мәдени дамуында мәнді рөл атқаратын, сол аспектілерге ғана көңіл бөлмей, бірақ оның үстіне кәсіби мәдениет туралы түсініктерді қалыптастыратындарға да назар аударудың қажет екендігі анық.
Осыдан шыға отырып, техникалық университеттегі әлеуметтік-ғылыми және гуманитарлық білім берудің мақсаттарын төмендегідей тұжырымдауға болады:
- кәсіби әрекеттің әлеуметтік-экономикалық, экологиялық және адамгершілік салдарын болжау қабілеттілігін қалыптастыру;
- шығармашылық әрекетке, үздіксіз өзіндік білім алуға мұқтаждыққа қабілеттілік пен мүдделілікті дамыту;
- қалай бүниетанымды қалыптастыру мен жеке табысқа жету үшін, солай қоғамдық мүдделерге бағытталған әрекет үшін қажетті, әдептік, эстетикалық және әлеуметтік бағдарларды қалыптастыру.
Көптеген оқулықтарды аша отырып, оларда мәдениеттану пәнінің тарихпен немесе мәдениет философиясымен (көбінесе көркем өнер мәдениетімен) ауыстырылатынын, байқау қиын емес. Бұл просестің ерекшелігі мәдениеттанудың мәселелік өрісі оның оқу пәні ретінде қалыптасуымен қатар жүруінде тұр, ал сол уақытта студенттік аудиторияға пән әдетте қашан ол ғылыми пән ретті қалыптасып үлгергеннен кейін ғана тек сонда келеді.
Басқа да әлеуметтік гуманитарлық циклдердің пәндері сияқты, гуманитар еместермен оқытылса де мпәдениеттануда жалпы даму үшін, дүниетаным көкжиегін кеңейту үшін оқытылады деген пікір кең тараған. Әрине, ролді ол атқарады. Бірақ тек осыны емес.
Қайсыбір орнында оқып жатқан, яғни болашақ маман үшін, қазіргі адам үшін мәдениеттанулық білімнің құндылығы неде? Біз таңдап алынған мамандығынан тыс кәсіби білім беру үшін мәдениеттану маңыздылығының екі әмбебапты факторларын тұжырымдағымыз келеді.
Біріншісі адамның қоғам өміріне енуіндегі, қашан үйрену барысында адам, таңдауды, рефлексияны игерудің қажеттілігін интелектуалдық ақпарат ағынын қабылдайтын, жастық шағында әсіресе қызу өтетін процестермен байланысты. Әлеуметтенудің қажеттілігі, яғни адамның өз қоғамының нормалары мен құндылықтары жүйесіне қосылуы туралы айту әдетке айналған. Бұл, жас адамдарға кәсіби білім сияқты сондай маңызды құрал беретін, бірақ тұлғаның мазмұны оның әлеуметтік жағымен ғана шектелмейтін, білім беру процесінде де болып жатады. Олардың сыртында, олар рационалды талдауға келмейтін, бірақ тұлға ділінің әлемнің жеке-дара суреттемесінің ажырамас қасиеті болып табылатын тіршіліктің эмоциялық жағы, достыққа, махабатқа және өзара түсінікке деген мұқтаждықтар, эстетикалық бақылаулар және көптеген басқалар қала береді.
Ол тек қана әлеуметтік емес, бірақ өзінің пәндік өрісінде гуманитарлық құрамаға да ие болатын, мәдениеттану, тұлғаға ішкі тұрақтылық беретін, құндылық бағдарларын таңдауға көмек болатын тұлғаралық, өзара қатынастар процестерін жеңілдететін, мәдени жүйеде адамға өз орнын айқындауға себепші болады.
Мәдениеттану маңыздылығын екінші факторы мәдениет тану ұғымының кең мағынасымен байланысты. Қашан мәдени құндылықтар еске алынып отырғанда, мәдениет қоғам өмірінің тек арнаулы саласы ғана емес, бірақ адамдық әрекеттің кез келген саласының құндылық, нормативтік рәміздік құрастырушы бөлігі болып табылады. Қашан инженерлік мәдениет, құқық мәдениеті, саяси мәдениет, ақпараттық мәдениет және т.б. туралы айтқанда, тап есте тұрады.
Қалай бұл, жеке алғанда, инженерлік әрекетпен ара қатысады.
Әлеуметтік ғылыми және гуманитарлық білім тұтас алғанда адам мен техниканың, адам мен табиғаттың арасындағы қайшылықты шешуге себебін тигізеді, сондықтан ол, әлі жобалау кезеңінде инженерлік әрекеттің теріс әлеуметтік және әдептік салдарын барынша кемітетін, төтенше жағдайларда дәл бағалау мен дұрыс шешім қабілеттілігін қалыптастыратын, инженерлік мамандықтың тек қана техникалық мағынасын ғана емес, ал оның адамгершілік жадын өзектілейтін, кәсіби мәдениеттің сондай деңгейіне жеткізе алады. Инженерлік ойлау мен әрекеттегі әлеуметтік-гумонитарлық компанент өзінше сақтандырушы роль атқарады. Бір жағынан қоға үшін табиғи қауіпсіздік мамандардың әлеуметтік, әдептік, кәсіби біліктілігімен кепілденеді. Басқасынан – қоғам өмір сүруінің тетіктерін, адамдық психологияны білу, қарым-қатынас шеберлігі және интеллектуалдық икемділік – осының бәрін тұлғаға әлеуметтік ғылыми және гуманитарлық білім беретіндіктен – адамның әлеуметке енуін, күрделі әрі қиын кәсіптік және тұрмыстық жағдайларда тиімді шешімдер табуын жеңілдетеді.
Мысалы, экономикалық, немесе шаруашылық мәдениет ұғымы экономикалық, әрекет ұғымынан немен ерекшеленеді? Бірінші жағдайда қоғам тек қарапайым біліксіз шешімдерді қабылдамауға ғана емес бірақ олардың бағасы қоғам үшін тым қымбат болып табылатындарды қабылдамауға кепілдеме алады. Ол бұл сәттілік тиімділігі бойынша ғана жібермейді ал теріс салдарды (қалай жақындары болсын, солай алыстағылары болсын) экономикалық бағдарлар қабылдайтын объектілер үшін барынша азайту критерийі бойынша есептелген.
Яғни тұрғындардың қайсы бөлігі бәрінен көп зардап шегетін, төтенше жағдайларды шешудің қандай жолдары бар екендігін, экономикалық--------- шыға алмайтындарды қолдаудың бағдарламасының қанадай екендігін, бұл кәсіби әрекетке кірісетіні генерацияларға қалай әсер ететіндігін, кәсіби әрекет құрылымының қалай өзгеретіндігін және т.б., алдын ала көре білу керек. Егер жобалар жай ғана маман-экономистермен ғана емес, ал экономикалық мәдениетті адамдермен жасалса, онда олар бұл сұрақтарға жауап беруге міндетті. Мәдениет тану әлеуметтік-мәдени біліктілікті қалыптастыруға себебін тигізеді.
Ендеше, қашан әрекеттің тек қана утилитарлық мотивтері мен мақсаттары ғана емес, оған қоса тарихи мәдени кеңмәтінде оның мағынасы да ойланылғанда, кәсіби экономикалық мәдениет жағдайында қабылданған шешім, қоғамда әлеуметтік қауіпсіздік кепілдемесін қалыптастырады.
Мәдениет мәдениеттанутанушылар үшін емес мәдениеттану кәсіби мәдениеттің негізін критерийлерін анықтау, әрекеттің әлеуметтік - мәдени және этикалық нормаларын айқындау міндеттерін қояды, ал мәдениеттанылып әдісті меңгеру қызыметаралық әрекеттер технологиясын түсіндіруді жеңілдетеді, кәсіби қарым-қатынасқа негіз қалайды. Атап айтқанда мәдениеттану кәсіби әрекеттің әлеуметтік- мәдени, тарихи-мәдени кең мәтінін көре білуді қалыптастыру мәселесін қояды және шешеді, ал бұл қазіргі пост кеңестік қоғам үшін білімнің маңыздылығын арттырады.
Мәдениеттану ролінің күрделену, тұрақсыздану жағдайларында, қоғамда қобалжу көбейген кездерде ерекше тарататыны, көзге анық. Әдетте, қоғамның осындай күйінің салдары болып тек қана жеке адамдардың ғана емес, сонымен бірге, олар өздерінің әлеуметтік бірегейлігін қоғамның әлеуметтік-экономикалыққұрылысының шұғыл өзгеруі салдарынан жоғалтатын, тұтас әлеумет топтардың да маргиналдануы табылады. М Мәдениеттану мәдени дәстүрлер мен инновациялардың ара қатынасын, нормалар мен құндылықтардың ролін, қылықтың үлгілері мен тәсілдерін зерделеуге себебін тигізді, инкультурация арқылы қоғамды жағымды әлеуметтік болмыс шегінде ұстап тұруға мүмкіндік береді.
Қалай қоғам деңгейінде болсын, солай тұлға деңгейінде болсын, технология қабаттарына ауыстырылған мәдениеттанудың бұл қасиеті анторопогендік дағдарыс жағдайында ерекше өзектілікке ие болды. Осындай дағдарыс бүгін аталып отыр: өз әрекетінің алыс салдарынан көре алмай, болмыстың табиғи және әлеуметтік негіздерін шайқалта отырып, адамзат өзінің технологиялық құдіреттілігінің құрбанына айналып тұр.
Алайда қазіргі әлемнің мәселесі тек техногендіктің артуында тұрған жоқ. Қазіргі дамудың жетекші бағдарына, батыстық бірнеше ғасырлар бойы басымдық танытқаннан кейін тарихи алаңға дербес субъектілер сапасында шығып жатқан, мәдениеттер көптүрлілігінің шұғыл өсуі жатады. Танымал, 1993 жылы шыққан Хамтингтонның Өркениеттер қақтығысы кітабында екі полюсті адамзат әлемі қирағаннан кейін адамзатты фундаменталистік пиғылдардың артуы күтіп тұр, өздері дәстүрлі діндерде жинақталған 7-8 түпнегіздік өркениеттердің арасындағы қайшылықтардың шиеленісуі және қақтығысы әбден ықтимал делінген. Бір уақыттарда міне дни салада, аудандық қоғамдықтардың өмірін ретке келтіретін, бәрінің біріне қарсы соғысының алдын алатын нормативтік пайда болған. Бүгін діни ренесанс ол түркі болатын діни жеккөрушілік, басқа жаһандық қауіптерге тиімді қарсы әрекетті шектей отырып, қиратушы мағынаға ие бола алады. Қорытынды шығарайық. Тіршілікті жалғастыру үшін адамзат, төзімділік пен келісімділіктің жоғары деңгейін қамтамасыз ететін, өзара әрекеттер мен құндылықтар жүйесін жасап шығаруы қажет.
Реттеуші сапасында көрініс табатын қуатты антиэнтропивлық, жасампаз тектіктерге ие, мәдениет, бүгін агрессияны шектеуге, деструктивтік, қиратушы бағдарларды азайтуға бағытталған құралдарды қалыптастыруға қабілетті. Бірақ бұл тетіктерді таба білу керек, оларды игеруді үйрену қажет, міне бұл, ол, антропологиялық дәстүрді жалғастыра отырып, адамды басты құндылыққа- қалай өзінің, солай басқалардығ мәдениеттік түсінуге жеткізген, мәдениеттанудың негізгі міндеттерін құрастырады. Мәдениеттанулық білімді адам үшін өзінікі және бөтен мәдениет, жоғары құндылықты және төмен құндылықты мәдениеттер жоқ, ал тек өзінікі және сондай дәрежедегі қайталанбас басқаныкі бар, және де мәдени жүйеде неғұрлым көп түрлі болса, ол онда соғұрлым орнықты болады дегенді түсіну бар.
Мәдениеттану курсы студенттерде, мәдениет мәселелерін түсіну үшін теориялық негізді құрастыратын, түпнегізді, шешімдік ұғымдарды орнықтырады. Ол екі блоктан Мәдениет морфологиясы және Мәдениет фонемоенлогиясынан тұрады.
Мәдениет морфологиясы мәдениет құрылымының заңдылықтарын және онтомен филогенезде оның форма қалыптасу процестерін қарастырады, бұл ( егер табиғи- ғылыми аналогияны қолдансақ) тірі организм ретіндегі мәдениеттің анотомиясы сияқты. Тек мәдени формаларды суреттеумен шектелмей, ол бұл формалардың пайда болумен де айналысады. Курс бағдарламасында ол мәдениеттің пайда болуы оның құрылымы динамикасы, тілі мәселелерімен байланысты. Мәдениет феноменомгиясы тақырыптарын таңдап алудың негізінде, яғни құбылыстардың өздерін таңдауда әр түрлі феномендердің адам әлемі мен табиғатқа белгілі бір қатынастардағы олардың мәдени мағынасы алынады.
Н.Ғ.Бауман атындағы ММТУ-дың социология және мәдениеттану кафедрасында сыннан өтілген курспен жұмыста, авторлар мына пайымдаулардан шығады. Біріншіден, оқу курсы аумағында тек бір баламаны қалдырмай (бірақ жеке авторлық таңдауларды аяқтай отырып), түпкілікті мәдениетке берілетін анықтама дегенді бекерге шығара отырып, авторлар мәдениетті бұл ұғымның ең кең мағынасында - әртүрлі артефактыларды туындатып, қоғамыдық өмірдің және адамдық әрекеттің мазмұны ретінде қарастырады. Әлемдік ғылымда қалыптасқан концкпциялар мен мәдениет туралы түсініктердің барынша кең шеңберімен танысу студенттер үшін маңызды әрі гуманитарлық білім берудің мақсаттарын жұзеге асыруға мүмкіндік береді.
Екіншіден, авторлар, оның негізінде- отандық ғылыми мектепке тән мәдениеттер сұқбаты идеясы жататын, салыстырмалы мәдениеттану принциптерінен шығады.
Үшіншіден, сабақтас пәндер: тарих, психология, социология, философия, антропология, этнография лингвистикадан деректерді келтіре отырып, пән аралық принципке сүйенеді.
Бесінші басылым біршама толықтауларға ұшыраған. Техникалық оқу орындарында экономикалық және заңгерлік шығарушы кафедралардың бар екендігін ескере отырып, дәрістер тақырыбы кәсіпкерлік, заңгерлік мәдениетке қатысты мәселелермен толықтырылды.
Авторлар О.И.Юркина мен В.К.Костровка қолжазбаны баспаға дайындаудағы қатысуы үшін алғыс білдіреді.
Әлем мәдениет арқылы
Табиғат өнімдері - бұл жерден еркін өсіп шығатындар. Мәдениет өнімдерін, оны адам жыртқан және дән сепкен алқап өндіреді. Сондықтан, табиғат өзімен-өзі пайда болғанның жиынтығынан тұрады. Бұл мағынады табиғаттың қарама – қарсылығы ретінде немесе өз мақсаттарнына сай әрекет ететін адаммен жасалған, немесе ол бұрын өмір сүрген, бірақ, тым болмаса, онымен қатысты құндылық үшін сыналы мәпеленген, мәдениет алынады
Г.Риккерг
Мәдениет біздің өміріміздің, біздің жануар тектес арғы тектеріміздің тіршілігінен ерекшелейтін және екі мақсатқа: адамдарды табиғаттан қорғауға және адамдар арасындағы қатынастарды реттеуге қызымет ететін жемістер мен ұжымдардың бүкіл жиынтығын белгілейді.
З.Фрейд
1 ТАҚЫРЫП
Мәдениеттану ғылым ретінде
Мәдениет туралы ғылым өзіне
астындағы ғылымдардың көпшілі-гін қосып алуы және олардың бірегей ұлы ғылымда біріктіруі керек
Джейс Фейтман
1. Әлеуметтік – ғылыми және гуманитарлық білімнің ерекшелігі неде?
Осы сұрақтан курсты бастауға бізді итермелейтін үш себеп бар. Біріншіден, мәдениеттану әлеуметтік гуманитарлық білімнің құрамдас бөлігі, ал сондықтан ол үшін ортвқтас әдістемелік прициптер мен танымдық амаладар бар. Екіншіден мәдениеттану білімінің интеграциялық саласы ретінде қалыптасты, ал, сондықтан, мәселені толығырақ түсіну үшін оның бастауларына баруымыз керек. Және, үшіншіден, біз үшін мына сұрақ маңызды: әлеуметтік-ғылыми және гуманитарлық білімдердің (солардың арасында мәдениеттанудың) техникалық білім беру тұрғысынан мағыналары неде? Осындай шектегі сұрақтарға жауап әр түрлі типтегі білімдерді салыстыра талдауды ұйғарады. Ғылымдар жіктемесінің түрлі баламалары бар.
Оларды салыстырмалы талдауды мақсат етпей-ақ, ірі бөліктерінде олардың табиғи (табиғат туралы ғылымдар), әлеуметтік (қоғам туралы ғылымдар), гуманитарлық (адам туралы білімдіер) және техникалық (техника мен технология саласы) деп бөлінетінін атап өтейік.
Кез келген басқалары сияқты, бұл жіктеме біршама дәрежеде шартты, себебі біздің айналамыздағы табиғат өмірі, адам әрекетінің жемістері, яғни жасанды орта, қатал диффрекцияға келіңкіремейді. Бұл бөліну нәрседен бұрын танымдық міндет және амалдармен, немесе оны шешудің методттарымен себептелген. Алдымен әлеуметтік- ғылыми және жаратылыстанулық- ғылыми білімдерді салыстырайық.
Әлеуметтік ғылымдар шеңберінде адамдар және әлеуметтік жүйелер, мәдени объектілер және бірге өмір сүру және әрекет ету барысында адамдардың өзара және табиғатпен қарым-қатынаста болуы нәтижесінде қалыптасатын процестер зерттеледі. Бұл өзара қарым-қатынастың әр түрлі жақтарын социология, саяси экономика, саяси психология, әлеуметтік және мәдени антропология, мәдениеттану қарастырады. Олар ХІХ ғасырда дербес пән ретінде қалыптаса бастаған, әлеуметтік ғылымдардың анасы ретінде философияны алуға болады.Дұрысында, Ресейде 1990 жылға дейін (тым болмаса, ресми, ғылыми дәрежелер деңгейінде, қашан ЖАК ғылыми пәндердің жаңа социологиялық бағытты да қосу керек, социологтарды философтар деп атап келеді.
Егер әлеуметтік және табиғи ғылымдардың пәндерін салыстыратын болсық онда әлеуметтік өмір, оны танудың сыртқы көрністегі жеңілдігіне қарамай, онда әрбір адамның күнделікті іске араласатынын ескере отырып, оның ғылыми талдауға қиынырақ енетінін, аңғару жеңіл, өйткені әлеуметтік өмірдің формалары оған байқалушының тікелей қосылатынынан тура байқалмайды, ал оларды айқындау арнаулы табиғаттанудан бөлек, шындықты аластатудың тәсілдерін қажет етеді.
Табиғи ғылымдарда табиғи процестерді тыңдаушы субъектіден тәуелсіз ретінде қарастыру әбден мүмкін. әлеуметтік ғылымдарда субъект пен объект жиі бір-бірімен теңесіп кетеді. Осыдан – әлеуметтік –ғылыми танымның идеологиялық жүктелгендіг, яғни оларда анық немесе анық емес түрі әлеуметтік мүдделердің орын алуы шығады.
Табиғи ғылымдарда сандық және тәжірибелік таным методтары жиі қолданылады. Әлеуметтік – ғылыми олардың қолдануы шектелген, өйткені адам және қоғам туралы ғылымдарда зерттеуші зерттелетін объектіден сол шамада алыс кете алмайды (оның үстіне тым динамикалық), осында эксперимент жүргізу де шектелген. Зерттеуші әлеуметтікөмірге тіпті өзінің таным актісімен де араласады (және оған әсер етеді). Осыдан – бірден-бір оқиғаларды түрлі түсіндірудің, елестер, мифтер және адамдар пайда болуының үлкен мүмкіндігі. Сонда да гипотетикалық-дедуктивтік табиғаттану ғылымда абсолютті сенімді ақиқатты бере алмайды.
Әлеуметтік-гуманитарлық білім әдістемесінің ерекшелігі интегративтік,синтездік бағдарлардың басымдылығында тұр. Олар жеке субъективті бейнелердің тасасында заңдылықтарды көруге, сол немесе басқа әсерлерді, эмоционалдық күйлерді, сезімдерді түсіндіруде дайын үлгілерден аулақ болуға мүмкіндік береді. Бірақ бастысы, бұл методтар тұтас бейнені қалпына келтіруге мүмкіндік береді (әйтсе де бұған кепілдеме жоқ: бекерден бекер мүмкін сөзін қолданып отырғанымыз жоқ). Тұтастық түрғысынан көру көпөлшемді, ол тек сызықтық, горизонталь бойынша байланыстарды ғана емес, ал жеке нүктелік, вертикальды байланыстарды да аңғарады. Тұтастық жоғарыдан, биіктен қараған тәрізді, ол бұл байланстардың бірмезгілділігін қашан біреуде бәрі: бір сәтте-мәңгілік, нүктеде-болмыс толықтығы бола алатындай алуға мүмкіндік береді. Жапон ақыны Сэн-Цань (VII ғ) айтқандай Не болашақта, не өткен шақта, не осы шақтажоқ-бәрі бірінде әлем – сингулярлы, ол әрбір нүктеде бар және осында оның бірлігінің негізі тұр. Өнерінің аясында Будда бекерден-бекер былай деген жоқ: Бөліктерден тұратын қирауға бейім, ұқыпты еңбек етіңіздер
Оның әрбір құрастырушысы табиғи ғылымдар мен гуманитарлық ізденстер методтарының басымдылығын білдіретін, синтез- анализ оппозициясын белгілеуге болады. Бұл танымның қос принциптері шеңберінде оппозицияның методтары қолданылмайды дегенді білдірмейді.
Солай, XX ғ. Гуманитарлық білім шектерінде таным негіздерін рационалды рефлексиялау барған сайын нығайып келеді, бұл адамның дүниеге қатынасын осындай тануды, табиғатты зерттеуде жүріп жатқан, ұқсас процестермен жақындатады; ол, аналитикалық методтың мәнісінен шығатын (соны ғылыми деп атау қабылданған), реалдық концепциясын және, ол тұлғаның жеке –дара, рухани – синтетикалық тәжірибесімен байланысты, реалдылық түсінігін қарма – қарсы қоюға негізделеді.
Әлеуметтік ғылымдарда жағдай басқаша ғылыми методтың социологиядағы ролін атай отырып, француз социологиялық мектебінің негізін қалаушы, Э.Дюркгейм, өзіндік әлеуметтік өмірді және ол туралы ғылыми білімді, - тіпті ұғымдар деңгейінде де,- ажырату қажеттілігі туралы, өте анық айтады: өз іздеістерінің пәнін анықтай отыра да, өз дәлелдемелерінің барысында да, социолог, олар ғылымнан тыс құрастырылған, ғылымға үш қайнаса, сорпасы қосылмай мұқтаждықтар үшін пайда болған, сондай ұғымдарды қолданудан кесілді бас тартуы қажет1 Бұл табиғи ғылымдарға да тән. Алайда, егер әлеметтік ғылымдарды тағы да табиғилармен салыстырсақ, онда оларда, әлеуметтік сол немесе басқа жақтарын зерттейтін, өзі соған жататын, ғалымның өзі басынан өткізетін, сезімнің жиі араласып кететіні, қиындықтарға әкеліп соқтырады.
Сондықтан Э. Дюкгейм әлеуметтік ғылымдарда, табиғи ғылымдардың методтарына ұқсас ( сол себепті оның жұмыстарында көптеген биологиялық және физиологиялық анологиялар мен ұғымдар кездеседі), объективтік методтардықолдануды талап етті. Ол өзінің әдістемелік принципін мына тақты формулада көрсетеді: Әлеуметтік деректерді заттар ретінде қарастыру керек.
Гуманитарлық білімге қатысты, ғылымдарды дәл және күмәнді деп бөлген, К.Ғ.Циолковскии пайдаларына назар аударған жөн. Дәл ғылымдарға ол геометрияны, механиканы, физиканы, химияны, радиологияны, биологияны және оларды тесіп өтетін математиканы немесе логиканы жатқызды. Осыыған қолданбалы суреттемелі ғылымдар деп аталатында енеді: технология, география, зоология саналы жанға қажетті міндеттерді шешуге тырысатын күмәнді ғылымдарға ол тарихты философияны, дінді тіркеді. Олардың күмәнді деп аталатыны бұл мәселелердің әркімнің ұқсас емес шешуінен шығады. Кімдікі дұрыс, кімнің шешімі бұрыс екендігі белгісіз... . Бірақ дәл және дәл емес ғылымдардың арасында терең шекара бар деп ойламау керек. Бір жағынан, дәл ғылымдардың жоғарғы шекаралары ауытқып тұрады, басқасынан әлеуметтік ғылымдардың негіздері дәлдікке жатқан2
К.Поппер, қалай ол айтатындай, табыссыз ғылымдардың әдістемесімен байланысты ойлар мен зерттеушілер мектептерінің жеткілікті қарапайым жіктемесін ұсынады: Физика методтары қолданылуы мәселесіне сай, біз оларды натуралистшілдеу және қарсы натуралистік деп бөле аламыз.
1. Дюркгейм Э. Социология.М., 1965. С. 55
2. Циолковский К.Э. Любовь к самому себе, или Истинное себюлюбие ІІ Циловский К.Э. очерки о Веселенной М, 1992 с.65-66
Натуралистшіл немесе позитивтік деп олар физика методтарын әлеуметтік ғылымдарға қолдануға оң көзімен қарайтын сол мектептерді атайтын боламыз; қарсы натуралистік немесе негативтік-бұлар сол методтар осында қолданылмайтын деп есептемейтін мектептер*1 Антинатуралистер өз тұрғынамаларын, теориялық әлеуметтік ғылымдарда табысты ғылымдардың, мысалы, эксперименталдық физиканың методтарын қолдану талпыныстары, қынжылу мен өкініштен басқа ештеңе әкелмейді деп дәлелдейді, олардың ойы бойынша мұның себебі әлеуметтік заңдардың тарихи өткіншілігі. Осыдан әлеуметтік ғылымдардың дағдарыс күйі шығарылады.
Әлеуметтік - ғылыми білімнің аналатикалық методына қарсы гуманитарлық опозиция, ал сонымен бірге тек ойлау формасы ретінде ғана емес, бірақ әлеуметтік институт ретіндегі тұтас ғылымды сынау ғылыми зерттеу методтары мен нәтижелерінің қоғамның анық немесе анық емес мақсаттарымен сәйкестігіне күмән келтіреді. Мысалы, ғылыми жаңалықтардың техникалық салдарлары, соғыс идеясын терістейтін рухани және табиғи салауатты қоғаммен толық сіңіре ала ма?
Сонымен бірге, синергетика және жаһандық эволюционизм көмегімен модельденген, білімдердің пәнаралық синтезіне негізделген, қазіргі әлемнің ғылыми суреттемесінде дүние туралы тұтас түсініктерді, бірегей процесс ретіндегі әлем суреттемесін қалпына келтіру туралы мәселе қойылып жатыр.
Бұл бағытта әлеуметтік-ғылыми білімнің де қозғалысын көруге болады. Солай Э.Гуссерль бойынша, ... біздің уақытымызда әржерде рухты түсінуге деген қызу мұқтаждық өзін көрсетіп тұр, және де табиғи ғылымдардың рух туралы ғылымдармен методикалық және нақтылы байланысының байланысының айқын еместігі қиналыс туғызады*2 К.Поппер Контпен (айтпақшы, ел қоғам туралы ғылымдарды белгілеу үшін социология сөзін енгізген), Миллмен және т.б. келісе отырып, метод бірлігі концепциясы және жалпылаушы ғылымдар (табиғи немесе әлеуметтік, маңызды емес) бірден-бір методты қолданады, ол дидуктивтік себептілік түсіндірмелерін және оларды тексеруді (болжамдарды тексеру арқылы) ұсынады*3
Осыған дейін біз әлеуметтік – ғылыми және гуманитарлық білімді табиғаттанулық ғылыммен салыстырдық. Енді әлеуметтік және гуманитарлық танымдағы ортақтық пен ерекшелікті қарасытарайық, әлеуметтік ғылымдар мен гуманитарлық білімді ажыратуға бейім. Оппоненттердің дәлелдемелерін алдын ала келтірейік. Бұл аргументтердің ең байыптысына, білімнің екі түрінің де объектісі бір, сондықтан гуманитарлық және әлеуметтік-ғылыми суреттемелер тек бірін-бірі толықтырады деген жатады. Жалпы мұнымен келісе отырып, сонда да қазір эпистемологядағы танымның бұл типтері бөлінуінің кездейсоқ еместігін мойындайық. Басқа позиция батыстық дәстүрдегі Science мен humanitu қарама-қарсылығында, әлеуметтік-ғылыми білімді біріншісіне жатқыза отырып көрініс табады. Сондықтан да, мысалы, университет факультеттерінің атауында Social sciences and humanities деген кездеседі.
Әлеуметтік және гуманитарлық білімдердің ерекшелігі туралы пайымдай отырып, мынаны атап өтейік. Гуманитаристиканың пәні ерекше, қайталанбайтын, жиі тұлға ұғымымен, қашан ол (тұлға) ортадан бөлініп, таңдау жасауға қабілетті болатындықтан, онымен байланысты болып табылады. Бұл адамның ішкі дүниесінің, оның рухы өмірінің мәселелері. Бұл білімнің бір бөлігі, ғылымитаным пәнінің барлық критерийлері сай бола отырып, ғылым біліктілігіне енеді. Алайда, ол сезімталдық, интуиция, сенім (бұл жағдайда біз дни сенімді еске алып тұрғанымыз жоқ) ұғымдарымен, немесе мысалы, эзотериялық біліммен байланысты, басқа да бөлік бар. Сондықтан гуманитарлық білім ұғымы - гуманитарлық ғылымға қарағанда, кеңдеу, өйткені ол өзіне дәл мағынасында ғылыми білім болып табылмайтындарды да өзіне қосып ала алады. Болмыс, махаббат, өмір, өлім, ақиқат, әсемдік сияқты ұғымдарға көңіл аудару көпмағыналықты ұйғарады, себебі осындай тектегі категорияларда жалғыз дұрыс мағынадағы анықтама жоқ және бола алмайды.
Әлеуметтік ғылым үшін бастысы - әлеуметтік өмірдегі тұрақтылық пен өзгерістерді анықтайтын, заңдылықтарды айқындау, терең жиі ретте индивидуалды сезілмейтін, адамдар іс-әрекетіне ықпалын тигізеді, бұл әрекеттің мотивациясы анық емес болатын, детерминациялаушы құрылымдарды талдау.
Бұл қөзқарастан, социология, мәдени антропология, саясаттану құқық, саяси экономия – гуманитарлық сала емес, әлеуметтік ғылымдар, ал филология, өнертану, тарих – гуманитарлық білімнің классикалық үлгілері (әйтсе де оларда бүгін де зерттеудің дәл методтары қолданылады). Егер бұл айтқанды ешкім бекерге шығармайтын болса, онда мәдениеттануға қатысты осындай тектегі пікірталастар кәсіби қоғамдастықта жиі болып тұрады. Оған тым болмаса екі себеп бар: біріншіден, ресейлік қоғамда оның шектері әлі айқын сызылмаған, білімнің жаңа саласы қалыптасып келеді; және екіншіден, бұл мәдениет ұғымының көпмағыналылығымен байланысты: сол немесе басқа түп негіздік тұғырды таңдау соған сәйкес зертеуші амалдарға мәжбүр етеді. Біздің пікірімізше мәдениеттану такапарлық ғылымдарға жатады және ода бұл екі қабатта бар.
Гуманитарлық білімнің ерекшелігі, алайда тек зерттеу пәнінен емес, мүмкін одан гөрі жетекші танымдық бағдардан шығарады.
Айталық, зерттеуші қайбір мәтінмен істес болып отыр. Тарихшы үшін берілген мәтін – дереккөз, ол тек оның артында белгілі бір тарихи шындық, оқиғалық дерек тұрғындықтан және ол оны түсіндіргендіктен ғана белгілі бір мүдделік тудырады. Бірақ дерекке берілгендік, парадокс заңы бойынша, егер тұтастықты сезіну жоқ болса немесе зерттеуші олардың жиынтығынан деректерді іріктеп алу критерийін таба алмаса онда он бұрмалауға әкеле алады. Дерек, егер байланыстары айқындалмаса және оны туындатқан мәдени өріс туралы түсінік болмаса, өзіндік зат болып шыға келеді.
Э.Дюркгейм енгізген әлеуметтік дерек ұғымы туралы атап өткенбіз.Ол оны былай анықтайды: әлеуметтік дерек болып, орнықты немесе жоқ, индивидке сыртқы мәжбүрлеу жасауға қабілетті, кез келген іс-әрекет тәсілі табылады. Әлеуметтік деректерге сенімдер, ұмтылыстар, коллективті алынған топтық дәстүрлері жатады..., әлеуметтік дерек өзінің жеке-дара түрленулерінен ерекшеленеді*1 Танымның гуманитарлық типі үшін бұл деректің әлеуметтік – мәдени мағынасы жөнінде рефлексиялаудың негізгі ретіндегі мәтін маңызды, зерттеуші тарих өзі жөнінде не айтып тұрғанынан гөрі, оларды мәтінде жасыра отырып не туралы оның үндемей қалғанын, айқындауға тырысады. Қашан дерек соңғы ақиқат деңгейінде қабылданатын, ғылымның эмпирикалық деңгейі гуманитарий үшін жеткіліксіз. Нағыз ақаиқат немқұрайлы ақылға ашылмайды. Гуманитарлық және әлеуметтік бір-бірімен табиғат пен табиғаттану сияқты ара қатынаста болады. Оның үстіне олармен істес болатын мәтіндер де, әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдар үшін әр түрлі.Мәтін ұғымы гуманитарлық дәстүрде кеңірек: тап осындай ретінде, әлеуметтік-мәдени мағынасы бар кез келген таңбалық – рәзімдік жүйе белгіленеді.
Гуманитарлық білім өз мәнісінде рефлективті, ал сондықтан принципиалды сұхбатшыл ғылым пәндеріндегі айырмашылық түрлі логикалық және зерттеуші құралдары талдаудың ойлық амалдарын керек қылады. Жеке алғанда, әлеуметтік ғылым эмпирикалық және рационалдық және методикалық түп негізде құрастырылуы тиіс (оны төмендететін ой спекуляциялары алынып тасталуы осыдан мүмкін). Оның үстіне, әлеуметтік ғылымның қазіргі күйі үшін, қашан олардың барлығы, өздерінің методикалық арсеналына тек қана аналитикалық амалдарды ғана емес, сонымен бірге модельдер, жобалар, аймақтық әлеуметтік-мәдени даму бағдарларын жасауды қосып ала отырып, барған сайын қолданбалы зерттеулер сипатына ала бастайтын, олардың жаңа сапаға сапаға ауысуы анық көрінетін бағдар бола бастайды.
Әрине, бізді қызықтаратын салалар өзара әсер етеді және бірін-бірі толықтыррады, бұл әбден табиғи нәрсе, мысалы, климатпен ладшафтың этнос ментальдығына немесе Нилдің тауысуына ықпалын тигізетін, бүкіләлемдік тартылыс заңының Ежелгі Египеттегі адамдар өмірінің әлеуметтік ырғақтарына тигізетін әсері де, сондай табиғи. Өз уақытында социологияның дербес пән болып бөлінуіне психологияның философиямен физиологиядан бөлініп шығуы алдын алды. Психикалық шындықты іздеуге түрткі болды және осылай ғылыми-методикалық прецедент қызыметін атқарды.
ХХ ғ. соңғы пәнаралық бағыттардың, білімдер тоғысында түрлі типтегі жаңа ғылымдардың пайда болуымен көрініс тапты. Әйтсе де, қалай Э.Трельч байқағандай, табиғат туралы ғылымдарды рух туралыларына қарама-қарсы қою-мағынасыздық, сонда да ... бұл бөлігінен құрылымдары қалпына келтіру тым қиын*2
1. Дюркгейм Э. Социология.М., 1965. С. 39,35,34
2. Трельч Э. Историзм и его проблемы М., 1996 с. 556
Қорытынды шығарайық: білім беру болашағы туралы болжауларда табиғи-ғылыми методикалық дәстүр мен танымның гуманитарлық тәсілдерінің арасындағы толықтырмалық принципіне сүйену қажет, өйткені олар танымдық әрекеттердің көп аумағын қамтуға мүмкіндік береді. Тек осы жағдайда білім берудің қазіргі мақсаттарын жүзеге асыруға мүмкіндік бар.
2. Ғылыми пән ретіндегі мәдениеттанудың қандай
ерекшеліктері бар?
Мәдениеттану - әлеуметтік – ғылыми және гуманитарлық білімдердің тоғысында қалыптасып келе жатқан, ғылымның салыстырмалы жас саласын. Мәдениеттану терминінің пайда болуы американ антропологі Л.Уайттың (1900-1975) еңбектерінен бастау алады. Ол мәдениеттануды, антрпологиядан бөлініп шыққан, қоғадық ғылымдар кешеніндегі дербес ғылым ретінде бөліп қарастырады. Алайда батыстық ғылыми қоғамдастық пен бұл термин қабылдайды, бүгінде де одан қалыптасқан, білімдердің құрылымдандырылған жүйесі мен анық айқындалған пәндік шектері бар ғылыми пән жоқ . Мәдениет феномен ретінде батыстық мамандар тарапынан (мәселе әрелге байланысты әр түрлі қойылып отырады), эмпирикалық материалға сүйенетін, әлеуметтік және мәдени антропология сияқты, оған қоса социология, құрылымдық лингвистика, семиотика, психология сияқты пәндер шеңберінде қарастырылады және зерттеледі.
Ресейде қазіргі мәдениеттанулық білімнің құрылымы мен түрлі бағыттарының қалыптасуы, бұл процесті ғылым дамуының кәдуілгі динамикасынан мәнді мәдениеттанулық білімнің құралы мен түрлі бағыттарының қалыпьасуы, бұл процесті ғылым дамуының кәдуілгі динамикасынан мәнді ерекшелейтін, өзінше айырмашылыққа ие. Әдетте, білім беру жүйесіне оқу материалы материалы ретінде, ол ғылымда тұрақтанған, мойындалған, шұғыл пікірталас тудырмайтын, білім түседі. 60-80 жылдада қалыптасқан, сол уақытта мамандардың шағын тобының пәні болған, қазіргі отандық мәдениеттану жылдам даму импульспен, идеологиялық парадигма өзгергенде пайда болған, бос кеңістікті толтыру міндетінен туындаған білім беру жүйесінен алады. Осыдан принципиалдыидеологиялық емес пән ретінде мәдениеттанудық қасиеттарге кейде бара отырып, қазіргі қоғамтанулық пәндер қатарына шұғыл енуі, оның талдау өрісінің кеңеюі, өзіне басқа салалардағыбілімдерді тартуы, сол мезгілде ғылымның басқа салаларына жататындар арылу.
Мәдениеттанудың объектісі мен пәнін анықтау мәдениет ұғымының маңайына жинақталатыны, түсінікті. Біз, алайда, біз сілтемемен шектеле алмаймыз, себебі мәдениет ұғымы өзінің көпмағаналылығы және күрделілігі бойынша кәдуілгі қолданулардан жаһандық кең мәтінге дейінгі аралықта (қылық мәдениетінен әлемдік мәдениетке дейін) мүлдем бөлек мазмұнда айқындалады.
Бұл ұғым өзінің қалыптастаруында біршама ұзақ жолдан өтті.
3 Мәдениет ұғымы қалыптасуының тарихы мен қисындылығы қандай?
Бұл ұғымның дамуындағы тарихи және логикалық негізгі кезеңдерді анықтап көрейік. Европалық дәстүрде бұл ұғым латын тілінің cultura- өңдеу, өсіру сөздерінен бастау алады. Жер өңдеу дәуірінде пайда болып, cultura сөзі адамның табиғатты көркейтуге қатысу мөлшерін білдіреді. Ұзақ уақыт бойы бұл ұғым адамның табиғатқа тигізетін ықпалын оның күштерін игерудегі адамның жеткен нәтижелерін анықтау үшін қолданады.
XVII ғ. соңында неміс ғалымы Пуффендорфтың (1684 ж) еңбектерінде жалпыланған түрінде мәдениет адамның бүкіл жасағаны ретінде (ода және қоршаған ортада табиғатты есептемегенде) қарастырылады. Мәдениет-бұл контрмәдениет деген көзқарас қалыптасады. Пуффендорф мәдениет терминіне, ол өзінің міндеті бойынша өзінің маңыздылығы бойынша адамды жоғарылататын, өз әрекетінің нәтижесі болатын, оның ішкі және сыртқы табиғатын толықтыратын, феномен болып табылады деп, құндылық реңін береді.
Бірақ әрбір, ғылыми зерттеуге лайық және соны талап ететін, әлеуметтік өмірдің дербес құбылысы ретінде мәдениет XVIIІ ғ. екінші бөлігінде ағартушылық дәуіріндепайымдалды және қарастырылды. Ағартушылар (мысалы, Жан-Жак Руссо) мәдениетті ол табиғи ортаға табиғи. Табиғатқа қарсы тұратын, бірдеме ретінде, құрылыс ретінде бөліп көрсетті. Руссо мәдениетті адамды табиғаттан алыстатып әлдеңе түрінде түсіндіреді. Сондықтан Руссода мәдениеттің функциясы да –қиратушылық. Оның пікірі бойынша мәдени халықтар бұзылғандар, таза арханкалық халықтармен салыстырғанда әдепсіздер болып табылады.
Неміс ағартушылары дәл сол уақытта, керісінше мәдениеттіғ жасампаз, прогрессивтік сипатын атап өтті. Олар бойынша, мәдениет - бұл әсіресе сезімталдық және жануарлық күйден қоғамдық құрылысқа аысу Оның пайда болуымен адамзаттың ортақ сүрудің тобырлық қалпынан қоғамдасстыққа бақылайға көнбейтіннен ұйымдасқан реттілікке, соқыр сеніммен бағалаушы рефлекциялыққа трансформациясы жүзеге аса бастайды.
Бұл ұғымның маңызды сатысына неміс ағартушысы Иоганн Готфрид Гердердің (1744-1803) идеялары жатады ол мәдениетті адам жетілуінің сатысы және ең алдымен ғылым мен ағарту ісі дамуының сатысы ретінде түсіндіреді. Оның түсіндірмесіндегі мәдениет
Немістің басқа ойшылы Бильгельм дон Гумбольдт (1769-1859) мәдениет адамның табиғатта, ғылым мен қол өнердің көмегімен жүзеге асатын, үстемдігі болып табылады деді. Гердердің концепциясында мәдениет мәнісінде әлеуметтік прогрестің мазмұны, сипаты ретінде қарастырылады.
Неміс философы Имманиуил Канч (1724-1804) мәдениеттің мазмұнын зерттеудің жетілгендігімен басйланыстырады, сондықтан ол үшін әлеуметтік прогрессте – зерденің жетілгендігі түріндегі мәдениеттің дамуы. Басқа неміс ойшылы Иоганн Гочлиб Фихче (1762-1814) мәдениетті рухани сипаттамалармен байланысты рады: ол үшін мәдениет – бұл рухтың тәуелсіздігі және еркіндігі.
Сонымен, келтірген тұғырнамаларда мәдениет қоғамдық өмірдің рухани құрастырылуының құндылық аспектісі ретінде сипатталады.
ХІХ ғ. аяғында, қоғамдық өмірінің прогрессивті динамикасы туралы ағартушынық идеяларды жалғастыра отырып, тарихты материалистік түсіндіруге негізделе келе, неміс экономисі мен философы Карл Маркс (1818-1883), мәдениеттің түпкі негізі сапасында материалдық өндірісті ұсынады,бұл мәдениетті оның материалды және рухани жақтарына бөлуге әкелді және бірінші басым деп есептелді. К.Маркс мәдениеттің мазмұндық шектерін, оларға тек қана рухани емес, сонымен бір материалдық құрылымдарды енгізе отырып кеңейтті. Алайда, Маркстың жетістігі, оның мәдениеттіңәлеуметтік өмірдің барлық салаларымен байланысын негіздеуде, мәдениетті бүкіл әлеуметтік өндірісте, барлық әлеуметтік көріністерде көрсетуінде тұр. Оның үстіне, ол мәдениетте адамзат тарихын бірегей тұтас процесс етіп байланыстыратын функционалдық қабілеттілікті көре білді.
Мәдениет анықтамасының бірінші талпынысын ағылшын этнографы Эдуард Бернард Тайлор (1832-1917), эволюционистік мектебінің негізін қалаушы, жасады, ол мәдениетті, білімдерден, сенімдерден, өнерден, әдептен, дәстүрлерден және қоғам мүшесі ретінде адам игерген, қайсыбір басқа да қабілеттер мен әдеттерден*1 құрастырылатын күрделі тұтастық деп түсіндіреді. Оның жетістігіне ол өмірлік қоғамдық көріністердің зор аумағын қамтитын, мәдениеттің кең ауқымды түсінігін бергендігі жатады.
Тайлар түсінігіндегі мәдениет жүйе болып байланыспаған, түрлі текті элементтердің қарапайым санағы болып шығады. Оның үстіне, ол мәдениетке адамзат тегінің жалпы жетілуі түрінде қарауға болады деп тұжырымдады. Міне осы идея және Ч.Дарвин идеяларын қоғамдық дамуға ауыстыру талпынысы эволюционизмнің негізін қалады.
Э.Б.Тайлердың мәдениетті анықтауға апаратын әдістемесінде тағы бір сонылық бар. Ол мәдениет және өркениет (лат. civilis- азаматтық, мемлекеттік) ұғымдарының ара қатынасын зерттеу. өркениет кейде мәдениеттің даму деңгейі, сатысы сапасында көрінеді. Тайлар мәдениет пен өркениет арасында мәнді айырмашылық жүргізбейді, кең этнографиялық мағынада ол үшін мәдениет пен өркениет-теңдес ұғымдар. Бұл ағылшын антропологиясы үшін сипатты. Алайда немістік (О.Шпенгляр, А.Вебер, Ф.Теннис) және орыстық (Н.А.Бердяев) дәстүрлерде өркениет пен мәдениет қарама – қарсы қойылады. Мәдениет, оған руханилық пен еркін шығармашылық тән, қоғамның органикалық күйі ретінде түсініледі. Мәдениет саласында дін, өнер, әдеп жатады. Тәсілдер мен құралдарды пайдаланатын, өркениет құрамында руханилыққа ие емес, ол рационалды, технологиялық. О.Шпинглер бойынша бұл мәдениеттің өлі уақыты.
Мәдениетті әлде бір жүйе ретінде түсіндіруде алғашқылардың бірі болып ағылшын социолыгі Герберт Спенсер (1820-1903) жақындады, ол
1 Тайлар Э.Б. Первобытная культура. М., 1989 с.18
қоғам мен мәдениетті оларда өзінің мүшелері мен тән бөліктері бар, организм ретінде қарастырады. Бұл жерде мәдениеттік организмнің физологиялық табиғатымен теңдестіру емес, ал өздерінің функциалары бар, әлеуметтің түрлі бөліктерінің бірлікте (жүйеде) болатындығы, мәнді.
Мәдениетті бірегей организм ретінде қарастыра отырып, немістің мәдениет тарихшысы Освальд Шпенглер (1880-1936), әрбір мәдени организмнің тұрақты емес, ал динамикалық екендігін, өзінің Еуропаның батуы еңбегінде көрсетіп, тағы бір қадам алға барады. Бірақ бұл динамика белгілі бір циклдің шектерінде қайталанады: кез келген биологиялық организмдегі сияқты туу, гүлдену, бөлу. Осындай организмнің мәдени мәнін Шпенглердің сол немесе басқа да халық жанының ішкі түзілімінде көруі, ерекше маңызды.
Ағылшын антрополоктары Альфред Реджинальд Рэклифф – Браунның ( 1881-1955) және Бронислав Малиновскийдің ( 1884-1942) есімдерімен мәдениетті ғылыми түсіндірудің келесі кезеңі байланысты. Олар алғашқылардың бірі болып мәдениет табиғатында, оның әрекетшіл мәнін бөліп көрсетті. Рэдолифф-Браун, мәдениетті әрекетшіл тірі оргаизм ретінде түсіне отырып, бұл организмнің құрылымын зерттеу өзіне құрылымдық элементтердің біріне бірі және тұтас организмге қатысты функцияларын зерттеуді енгізеді деп пайымдады. Малиновский мәдениетті оның әрекет етіун тікелей динамикалық мұқтаждықтарды өтеумен байланыстырады.
ХХ ғ. 50-і жылдарында мәдениет қоғамының тұтастығымен өмір сүруін қамтамасыз етіп отыратын қоғамдық өмірдің мазмұны деген аңғарлыда. Сондықтан әрбір қоғамда, оны қайта өндірумен өміршеңдігін қамтамасыз ететін, өзіндік мәдениет бар. Осының қуатымен мәдениеттерді жаман-жақсы, дамыған-дамымаған принципі бойынша бағалауға болмайды. Осылай мәдени релятивизм (М.Херсковиц) теориясы қалыптасты, оның шеңберінде, адам-әлем қатынасып анықтайтын құндылықтар жүйесі мәдениеттің негізінде жатыр деген, түсінік орнықты.
Мәдениет туралы түсініктер, оған қызығушылық танытқан Австриялық психоаналитик Зигмунд Фрейд (1856-1936) тарапынан біршама кеңейтілді, ол мәдениетті фсихикалық стериотиптермен байланыстырды. Атап айтқанда психологиялық антропология шектерінде тұлғаның мәдениетке ену процесі жүзеге асады.
Мәдениет ұғымының тереңдеуіндегі келесі кезең ол әрі ғылыми бағыт түрінде, әрі мәдениет феномендерін зерттеудің әдістемесі ретінде өрістеген, структурализм идеяларымен байланысты.
Тұжырымдай келе, мәдениет ұғымының тарихпен логикада қалыптасуының негізгі үрдістерін қысқаша белгілеп өтейік:
- терминнің пайда болуы, оның жерді (яғни, табиғатты) өңдеумен, көркейтумен бастапқы байланысы;
- табиғилық (стихиялық) – мәдени (адаммен жасалған) оппозициясы: ағартушысы Ж.Ж.Руссо;
- қоғамдық өмірінің рухани жағы, оның құндылық аспектісі: неміс ағартушылары
- материалды және рухани мәдениетке бөлу, материалдық өндірістің басымдылығы мәдениет тарихын біртұтас процесс ретінде түсіну: марксизм;
- жүйе болып байланыспаған, түрлі реттегі элементтерді санап шығу жолымен мәдениетке бірілген бірінші ғылыми анықтама: Э.Б.Тайлор;
- мәдениет және өркениет ұғымдарының арақатынасы;
- өз функцияларын атқара отырып, оның барлық бөліктері біртұтас динамикалық жүйеде болатын,мәдениетпен тірі организм арасындағы аналогия;
- мәдениеттің құрылымдық элементерінің функцияларын өзара қатынаста айқындау: функционализм;
- олардың төлтумалылығынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Оқу пәні ретінде мәдениеттану ресейлік жоғарғы білім беру жүйесіндегі әлеуметтік-гуманитарлық топтаманың маңызы құрастырушы бөлігі сапасынды бекіді, бүгін ол іс жүзінде Рейседің барлық техникалық жоғарғы оқу орындарында оқылады. Бұлардың басым бөлігі мамандықтар шоғырын біршама кеңейтіп, университеттер деп атала бастады.
Еуропалық мәдениет үшін университет нені білдіреді. Егер мына аталғандармен келіссек, онда:
университет – бұл ғылым мен мәдениеттің рәмізі, оның басты құндылығы –адамдық тұлға, ал мақсаты – адамның еркін және көпқырлы дамуы, өйткені осыны ғылым мен тұтас дүниедегі өсуші өзара тәуелділік талап етеді;
университет – мамандарды дайындауға арналған конвейер емес, ал әркімнің интеллектуалды қабілеттерін дамыту майданы болып табылады;
университет – бұл әркім еркіндік және прогресс самалымен таныспайтын храм болса, онда университеттің парызы – ол классикалық немесе техникалық болсын – мәдениеттану сияқты пәнсіз толыққанды жүзеге аспайтындығы түсінікті бола бастайды.
Өзініңинституционалдық қалыптасуында біздің пікірімізше ол екі кезеңнен өтті.
Біріншісі, 1987-1990 жж., - жаңа пәннің қалыптасу кезеңі, ол мыналармен сипатталады: біріншіден мақсаттардың айқын еместігі (ол әдетте жалпымәдени ретінде тұжырымдалып келеді), екіншіден, оқу формаларының бұлыңғырлығы және зор шашыраңқылығы (бір жағдайларда олар тек дәрістер болып келеді, басқаларында тек практикалық сабақтар, үшіншілерінде – мұражайлармен концерттерге бару, төртіншілерде – авторлық арнаулы курстарды оқу), үшіншіден – бірегей ұйымдасу құралдарының болмауы (кейбір университеттерде бірден арнаулы кафедралар құрылды, және олардың арасында біріншісі – Н.Э.Бауман атындағы ММТУ-дағы кафедра, көптеген оқу орындарында тарих немесе философия кафедраларында секциялар бөлініп шығарылды).
Бұл кезеңде жаңа курстар жиі ретте идеологияландылылған қоғамдық ғылымдарға қарсы болама саасында қарастырылады, бұл шынында да осылай еді. Әдетте бұлар негізінен көркем мәдениетпен шектелген, әлемдік мәдениеттің теориясы мен тарихы бойынша курстар еді. Және сондықтан мәдениеттанудың пәндік өрісінің құрылымы мен ерекшелігіне мәнді маңыздылық берілмеді. Мәдениеттану терминнінің өзі де бірден пайда болмады. Бұл кезең Милль де Монтеннің бір тәжірибесінде жеткілікті суреттеледі. Мен неден қашатынымды білмеймін, бірақ нені іздейтінімді білмеймін. Жаңа пәнді оқытуда эклектизм, біліксіздік және педагогикалық ұжымның тұрақсыздығы сипат алады: жоғарғы оқу орындарында бұрын жұмыс істемеген, мысалы, академиялық ғылымдарды, өнертанушыларды, мұражай қызыметкерлерді және т.б. сабақ беруге шақыру, бұл қашанда жағымды эффект бере бермеді.
1991 ж. Біршама тәжірибеде жинақталды, пән оқу процесінде орнықты орнын алады. Сонда оқу курсының құрылымын, мазмұнын және формаларын айқындау мәселесі туындады. Курс университеттік техникалық білім беру жүйесінде өз келбетіне ие болуы керек еді. Ғылыми және оқу пәні оның негізін құрастыратын мәдениеттанудың түбегейлі мәселелерімен қатар, олар студенттердің жалпы мәдени дамуында мәнді рөл атқаратын, сол аспектілерге ғана көңіл бөлмей, бірақ оның үстіне кәсіби мәдениет туралы түсініктерді қалыптастыратындарға да назар аударудың қажет екендігі анық.
Осыдан шыға отырып, техникалық университеттегі әлеуметтік-ғылыми және гуманитарлық білім берудің мақсаттарын төмендегідей тұжырымдауға болады:
- кәсіби әрекеттің әлеуметтік-экономикалық, экологиялық және адамгершілік салдарын болжау қабілеттілігін қалыптастыру;
- шығармашылық әрекетке, үздіксіз өзіндік білім алуға мұқтаждыққа қабілеттілік пен мүдделілікті дамыту;
- қалай бүниетанымды қалыптастыру мен жеке табысқа жету үшін, солай қоғамдық мүдделерге бағытталған әрекет үшін қажетті, әдептік, эстетикалық және әлеуметтік бағдарларды қалыптастыру.
Көптеген оқулықтарды аша отырып, оларда мәдениеттану пәнінің тарихпен немесе мәдениет философиясымен (көбінесе көркем өнер мәдениетімен) ауыстырылатынын, байқау қиын емес. Бұл просестің ерекшелігі мәдениеттанудың мәселелік өрісі оның оқу пәні ретінде қалыптасуымен қатар жүруінде тұр, ал сол уақытта студенттік аудиторияға пән әдетте қашан ол ғылыми пән ретті қалыптасып үлгергеннен кейін ғана тек сонда келеді.
Басқа да әлеуметтік гуманитарлық циклдердің пәндері сияқты, гуманитар еместермен оқытылса де мпәдениеттануда жалпы даму үшін, дүниетаным көкжиегін кеңейту үшін оқытылады деген пікір кең тараған. Әрине, ролді ол атқарады. Бірақ тек осыны емес.
Қайсыбір орнында оқып жатқан, яғни болашақ маман үшін, қазіргі адам үшін мәдениеттанулық білімнің құндылығы неде? Біз таңдап алынған мамандығынан тыс кәсіби білім беру үшін мәдениеттану маңыздылығының екі әмбебапты факторларын тұжырымдағымыз келеді.
Біріншісі адамның қоғам өміріне енуіндегі, қашан үйрену барысында адам, таңдауды, рефлексияны игерудің қажеттілігін интелектуалдық ақпарат ағынын қабылдайтын, жастық шағында әсіресе қызу өтетін процестермен байланысты. Әлеуметтенудің қажеттілігі, яғни адамның өз қоғамының нормалары мен құндылықтары жүйесіне қосылуы туралы айту әдетке айналған. Бұл, жас адамдарға кәсіби білім сияқты сондай маңызды құрал беретін, бірақ тұлғаның мазмұны оның әлеуметтік жағымен ғана шектелмейтін, білім беру процесінде де болып жатады. Олардың сыртында, олар рационалды талдауға келмейтін, бірақ тұлға ділінің әлемнің жеке-дара суреттемесінің ажырамас қасиеті болып табылатын тіршіліктің эмоциялық жағы, достыққа, махабатқа және өзара түсінікке деген мұқтаждықтар, эстетикалық бақылаулар және көптеген басқалар қала береді.
Ол тек қана әлеуметтік емес, бірақ өзінің пәндік өрісінде гуманитарлық құрамаға да ие болатын, мәдениеттану, тұлғаға ішкі тұрақтылық беретін, құндылық бағдарларын таңдауға көмек болатын тұлғаралық, өзара қатынастар процестерін жеңілдететін, мәдени жүйеде адамға өз орнын айқындауға себепші болады.
Мәдениеттану маңыздылығын екінші факторы мәдениет тану ұғымының кең мағынасымен байланысты. Қашан мәдени құндылықтар еске алынып отырғанда, мәдениет қоғам өмірінің тек арнаулы саласы ғана емес, бірақ адамдық әрекеттің кез келген саласының құндылық, нормативтік рәміздік құрастырушы бөлігі болып табылады. Қашан инженерлік мәдениет, құқық мәдениеті, саяси мәдениет, ақпараттық мәдениет және т.б. туралы айтқанда, тап есте тұрады.
Қалай бұл, жеке алғанда, инженерлік әрекетпен ара қатысады.
Әлеуметтік ғылыми және гуманитарлық білім тұтас алғанда адам мен техниканың, адам мен табиғаттың арасындағы қайшылықты шешуге себебін тигізеді, сондықтан ол, әлі жобалау кезеңінде инженерлік әрекеттің теріс әлеуметтік және әдептік салдарын барынша кемітетін, төтенше жағдайларда дәл бағалау мен дұрыс шешім қабілеттілігін қалыптастыратын, инженерлік мамандықтың тек қана техникалық мағынасын ғана емес, ал оның адамгершілік жадын өзектілейтін, кәсіби мәдениеттің сондай деңгейіне жеткізе алады. Инженерлік ойлау мен әрекеттегі әлеуметтік-гумонитарлық компанент өзінше сақтандырушы роль атқарады. Бір жағынан қоға үшін табиғи қауіпсіздік мамандардың әлеуметтік, әдептік, кәсіби біліктілігімен кепілденеді. Басқасынан – қоғам өмір сүруінің тетіктерін, адамдық психологияны білу, қарым-қатынас шеберлігі және интеллектуалдық икемділік – осының бәрін тұлғаға әлеуметтік ғылыми және гуманитарлық білім беретіндіктен – адамның әлеуметке енуін, күрделі әрі қиын кәсіптік және тұрмыстық жағдайларда тиімді шешімдер табуын жеңілдетеді.
Мысалы, экономикалық, немесе шаруашылық мәдениет ұғымы экономикалық, әрекет ұғымынан немен ерекшеленеді? Бірінші жағдайда қоғам тек қарапайым біліксіз шешімдерді қабылдамауға ғана емес бірақ олардың бағасы қоғам үшін тым қымбат болып табылатындарды қабылдамауға кепілдеме алады. Ол бұл сәттілік тиімділігі бойынша ғана жібермейді ал теріс салдарды (қалай жақындары болсын, солай алыстағылары болсын) экономикалық бағдарлар қабылдайтын объектілер үшін барынша азайту критерийі бойынша есептелген.
Яғни тұрғындардың қайсы бөлігі бәрінен көп зардап шегетін, төтенше жағдайларды шешудің қандай жолдары бар екендігін, экономикалық--------- шыға алмайтындарды қолдаудың бағдарламасының қанадай екендігін, бұл кәсіби әрекетке кірісетіні генерацияларға қалай әсер ететіндігін, кәсіби әрекет құрылымының қалай өзгеретіндігін және т.б., алдын ала көре білу керек. Егер жобалар жай ғана маман-экономистермен ғана емес, ал экономикалық мәдениетті адамдермен жасалса, онда олар бұл сұрақтарға жауап беруге міндетті. Мәдениет тану әлеуметтік-мәдени біліктілікті қалыптастыруға себебін тигізеді.
Ендеше, қашан әрекеттің тек қана утилитарлық мотивтері мен мақсаттары ғана емес, оған қоса тарихи мәдени кеңмәтінде оның мағынасы да ойланылғанда, кәсіби экономикалық мәдениет жағдайында қабылданған шешім, қоғамда әлеуметтік қауіпсіздік кепілдемесін қалыптастырады.
Мәдениет мәдениеттанутанушылар үшін емес мәдениеттану кәсіби мәдениеттің негізін критерийлерін анықтау, әрекеттің әлеуметтік - мәдени және этикалық нормаларын айқындау міндеттерін қояды, ал мәдениеттанылып әдісті меңгеру қызыметаралық әрекеттер технологиясын түсіндіруді жеңілдетеді, кәсіби қарым-қатынасқа негіз қалайды. Атап айтқанда мәдениеттану кәсіби әрекеттің әлеуметтік- мәдени, тарихи-мәдени кең мәтінін көре білуді қалыптастыру мәселесін қояды және шешеді, ал бұл қазіргі пост кеңестік қоғам үшін білімнің маңыздылығын арттырады.
Мәдениеттану ролінің күрделену, тұрақсыздану жағдайларында, қоғамда қобалжу көбейген кездерде ерекше тарататыны, көзге анық. Әдетте, қоғамның осындай күйінің салдары болып тек қана жеке адамдардың ғана емес, сонымен бірге, олар өздерінің әлеуметтік бірегейлігін қоғамның әлеуметтік-экономикалыққұрылысының шұғыл өзгеруі салдарынан жоғалтатын, тұтас әлеумет топтардың да маргиналдануы табылады. М Мәдениеттану мәдени дәстүрлер мен инновациялардың ара қатынасын, нормалар мен құндылықтардың ролін, қылықтың үлгілері мен тәсілдерін зерделеуге себебін тигізді, инкультурация арқылы қоғамды жағымды әлеуметтік болмыс шегінде ұстап тұруға мүмкіндік береді.
Қалай қоғам деңгейінде болсын, солай тұлға деңгейінде болсын, технология қабаттарына ауыстырылған мәдениеттанудың бұл қасиеті анторопогендік дағдарыс жағдайында ерекше өзектілікке ие болды. Осындай дағдарыс бүгін аталып отыр: өз әрекетінің алыс салдарынан көре алмай, болмыстың табиғи және әлеуметтік негіздерін шайқалта отырып, адамзат өзінің технологиялық құдіреттілігінің құрбанына айналып тұр.
Алайда қазіргі әлемнің мәселесі тек техногендіктің артуында тұрған жоқ. Қазіргі дамудың жетекші бағдарына, батыстық бірнеше ғасырлар бойы басымдық танытқаннан кейін тарихи алаңға дербес субъектілер сапасында шығып жатқан, мәдениеттер көптүрлілігінің шұғыл өсуі жатады. Танымал, 1993 жылы шыққан Хамтингтонның Өркениеттер қақтығысы кітабында екі полюсті адамзат әлемі қирағаннан кейін адамзатты фундаменталистік пиғылдардың артуы күтіп тұр, өздері дәстүрлі діндерде жинақталған 7-8 түпнегіздік өркениеттердің арасындағы қайшылықтардың шиеленісуі және қақтығысы әбден ықтимал делінген. Бір уақыттарда міне дни салада, аудандық қоғамдықтардың өмірін ретке келтіретін, бәрінің біріне қарсы соғысының алдын алатын нормативтік пайда болған. Бүгін діни ренесанс ол түркі болатын діни жеккөрушілік, басқа жаһандық қауіптерге тиімді қарсы әрекетті шектей отырып, қиратушы мағынаға ие бола алады. Қорытынды шығарайық. Тіршілікті жалғастыру үшін адамзат, төзімділік пен келісімділіктің жоғары деңгейін қамтамасыз ететін, өзара әрекеттер мен құндылықтар жүйесін жасап шығаруы қажет.
Реттеуші сапасында көрініс табатын қуатты антиэнтропивлық, жасампаз тектіктерге ие, мәдениет, бүгін агрессияны шектеуге, деструктивтік, қиратушы бағдарларды азайтуға бағытталған құралдарды қалыптастыруға қабілетті. Бірақ бұл тетіктерді таба білу керек, оларды игеруді үйрену қажет, міне бұл, ол, антропологиялық дәстүрді жалғастыра отырып, адамды басты құндылыққа- қалай өзінің, солай басқалардығ мәдениеттік түсінуге жеткізген, мәдениеттанудың негізгі міндеттерін құрастырады. Мәдениеттанулық білімді адам үшін өзінікі және бөтен мәдениет, жоғары құндылықты және төмен құндылықты мәдениеттер жоқ, ал тек өзінікі және сондай дәрежедегі қайталанбас басқаныкі бар, және де мәдени жүйеде неғұрлым көп түрлі болса, ол онда соғұрлым орнықты болады дегенді түсіну бар.
Мәдениеттану курсы студенттерде, мәдениет мәселелерін түсіну үшін теориялық негізді құрастыратын, түпнегізді, шешімдік ұғымдарды орнықтырады. Ол екі блоктан Мәдениет морфологиясы және Мәдениет фонемоенлогиясынан тұрады.
Мәдениет морфологиясы мәдениет құрылымының заңдылықтарын және онтомен филогенезде оның форма қалыптасу процестерін қарастырады, бұл ( егер табиғи- ғылыми аналогияны қолдансақ) тірі организм ретіндегі мәдениеттің анотомиясы сияқты. Тек мәдени формаларды суреттеумен шектелмей, ол бұл формалардың пайда болумен де айналысады. Курс бағдарламасында ол мәдениеттің пайда болуы оның құрылымы динамикасы, тілі мәселелерімен байланысты. Мәдениет феноменомгиясы тақырыптарын таңдап алудың негізінде, яғни құбылыстардың өздерін таңдауда әр түрлі феномендердің адам әлемі мен табиғатқа белгілі бір қатынастардағы олардың мәдени мағынасы алынады.
Н.Ғ.Бауман атындағы ММТУ-дың социология және мәдениеттану кафедрасында сыннан өтілген курспен жұмыста, авторлар мына пайымдаулардан шығады. Біріншіден, оқу курсы аумағында тек бір баламаны қалдырмай (бірақ жеке авторлық таңдауларды аяқтай отырып), түпкілікті мәдениетке берілетін анықтама дегенді бекерге шығара отырып, авторлар мәдениетті бұл ұғымның ең кең мағынасында - әртүрлі артефактыларды туындатып, қоғамыдық өмірдің және адамдық әрекеттің мазмұны ретінде қарастырады. Әлемдік ғылымда қалыптасқан концкпциялар мен мәдениет туралы түсініктердің барынша кең шеңберімен танысу студенттер үшін маңызды әрі гуманитарлық білім берудің мақсаттарын жұзеге асыруға мүмкіндік береді.
Екіншіден, авторлар, оның негізінде- отандық ғылыми мектепке тән мәдениеттер сұқбаты идеясы жататын, салыстырмалы мәдениеттану принциптерінен шығады.
Үшіншіден, сабақтас пәндер: тарих, психология, социология, философия, антропология, этнография лингвистикадан деректерді келтіре отырып, пән аралық принципке сүйенеді.
Бесінші басылым біршама толықтауларға ұшыраған. Техникалық оқу орындарында экономикалық және заңгерлік шығарушы кафедралардың бар екендігін ескере отырып, дәрістер тақырыбы кәсіпкерлік, заңгерлік мәдениетке қатысты мәселелермен толықтырылды.
Авторлар О.И.Юркина мен В.К.Костровка қолжазбаны баспаға дайындаудағы қатысуы үшін алғыс білдіреді.
Әлем мәдениет арқылы
Табиғат өнімдері - бұл жерден еркін өсіп шығатындар. Мәдениет өнімдерін, оны адам жыртқан және дән сепкен алқап өндіреді. Сондықтан, табиғат өзімен-өзі пайда болғанның жиынтығынан тұрады. Бұл мағынады табиғаттың қарама – қарсылығы ретінде немесе өз мақсаттарнына сай әрекет ететін адаммен жасалған, немесе ол бұрын өмір сүрген, бірақ, тым болмаса, онымен қатысты құндылық үшін сыналы мәпеленген, мәдениет алынады
Г.Риккерг
Мәдениет біздің өміріміздің, біздің жануар тектес арғы тектеріміздің тіршілігінен ерекшелейтін және екі мақсатқа: адамдарды табиғаттан қорғауға және адамдар арасындағы қатынастарды реттеуге қызымет ететін жемістер мен ұжымдардың бүкіл жиынтығын белгілейді.
З.Фрейд
1 ТАҚЫРЫП
Мәдениеттану ғылым ретінде
Мәдениет туралы ғылым өзіне
астындағы ғылымдардың көпшілі-гін қосып алуы және олардың бірегей ұлы ғылымда біріктіруі керек
Джейс Фейтман
1. Әлеуметтік – ғылыми және гуманитарлық білімнің ерекшелігі неде?
Осы сұрақтан курсты бастауға бізді итермелейтін үш себеп бар. Біріншіден, мәдениеттану әлеуметтік гуманитарлық білімнің құрамдас бөлігі, ал сондықтан ол үшін ортвқтас әдістемелік прициптер мен танымдық амаладар бар. Екіншіден мәдениеттану білімінің интеграциялық саласы ретінде қалыптасты, ал, сондықтан, мәселені толығырақ түсіну үшін оның бастауларына баруымыз керек. Және, үшіншіден, біз үшін мына сұрақ маңызды: әлеуметтік-ғылыми және гуманитарлық білімдердің (солардың арасында мәдениеттанудың) техникалық білім беру тұрғысынан мағыналары неде? Осындай шектегі сұрақтарға жауап әр түрлі типтегі білімдерді салыстыра талдауды ұйғарады. Ғылымдар жіктемесінің түрлі баламалары бар.
Оларды салыстырмалы талдауды мақсат етпей-ақ, ірі бөліктерінде олардың табиғи (табиғат туралы ғылымдар), әлеуметтік (қоғам туралы ғылымдар), гуманитарлық (адам туралы білімдіер) және техникалық (техника мен технология саласы) деп бөлінетінін атап өтейік.
Кез келген басқалары сияқты, бұл жіктеме біршама дәрежеде шартты, себебі біздің айналамыздағы табиғат өмірі, адам әрекетінің жемістері, яғни жасанды орта, қатал диффрекцияға келіңкіремейді. Бұл бөліну нәрседен бұрын танымдық міндет және амалдармен, немесе оны шешудің методттарымен себептелген. Алдымен әлеуметтік- ғылыми және жаратылыстанулық- ғылыми білімдерді салыстырайық.
Әлеуметтік ғылымдар шеңберінде адамдар және әлеуметтік жүйелер, мәдени объектілер және бірге өмір сүру және әрекет ету барысында адамдардың өзара және табиғатпен қарым-қатынаста болуы нәтижесінде қалыптасатын процестер зерттеледі. Бұл өзара қарым-қатынастың әр түрлі жақтарын социология, саяси экономика, саяси психология, әлеуметтік және мәдени антропология, мәдениеттану қарастырады. Олар ХІХ ғасырда дербес пән ретінде қалыптаса бастаған, әлеуметтік ғылымдардың анасы ретінде философияны алуға болады.Дұрысында, Ресейде 1990 жылға дейін (тым болмаса, ресми, ғылыми дәрежелер деңгейінде, қашан ЖАК ғылыми пәндердің жаңа социологиялық бағытты да қосу керек, социологтарды философтар деп атап келеді.
Егер әлеуметтік және табиғи ғылымдардың пәндерін салыстыратын болсық онда әлеуметтік өмір, оны танудың сыртқы көрністегі жеңілдігіне қарамай, онда әрбір адамның күнделікті іске араласатынын ескере отырып, оның ғылыми талдауға қиынырақ енетінін, аңғару жеңіл, өйткені әлеуметтік өмірдің формалары оған байқалушының тікелей қосылатынынан тура байқалмайды, ал оларды айқындау арнаулы табиғаттанудан бөлек, шындықты аластатудың тәсілдерін қажет етеді.
Табиғи ғылымдарда табиғи процестерді тыңдаушы субъектіден тәуелсіз ретінде қарастыру әбден мүмкін. әлеуметтік ғылымдарда субъект пен объект жиі бір-бірімен теңесіп кетеді. Осыдан – әлеуметтік –ғылыми танымның идеологиялық жүктелгендіг, яғни оларда анық немесе анық емес түрі әлеуметтік мүдделердің орын алуы шығады.
Табиғи ғылымдарда сандық және тәжірибелік таным методтары жиі қолданылады. Әлеуметтік – ғылыми олардың қолдануы шектелген, өйткені адам және қоғам туралы ғылымдарда зерттеуші зерттелетін объектіден сол шамада алыс кете алмайды (оның үстіне тым динамикалық), осында эксперимент жүргізу де шектелген. Зерттеуші әлеуметтікөмірге тіпті өзінің таным актісімен де араласады (және оған әсер етеді). Осыдан – бірден-бір оқиғаларды түрлі түсіндірудің, елестер, мифтер және адамдар пайда болуының үлкен мүмкіндігі. Сонда да гипотетикалық-дедуктивтік табиғаттану ғылымда абсолютті сенімді ақиқатты бере алмайды.
Әлеуметтік-гуманитарлық білім әдістемесінің ерекшелігі интегративтік,синтездік бағдарлардың басымдылығында тұр. Олар жеке субъективті бейнелердің тасасында заңдылықтарды көруге, сол немесе басқа әсерлерді, эмоционалдық күйлерді, сезімдерді түсіндіруде дайын үлгілерден аулақ болуға мүмкіндік береді. Бірақ бастысы, бұл методтар тұтас бейнені қалпына келтіруге мүмкіндік береді (әйтсе де бұған кепілдеме жоқ: бекерден бекер мүмкін сөзін қолданып отырғанымыз жоқ). Тұтастық түрғысынан көру көпөлшемді, ол тек сызықтық, горизонталь бойынша байланыстарды ғана емес, ал жеке нүктелік, вертикальды байланыстарды да аңғарады. Тұтастық жоғарыдан, биіктен қараған тәрізді, ол бұл байланстардың бірмезгілділігін қашан біреуде бәрі: бір сәтте-мәңгілік, нүктеде-болмыс толықтығы бола алатындай алуға мүмкіндік береді. Жапон ақыны Сэн-Цань (VII ғ) айтқандай Не болашақта, не өткен шақта, не осы шақтажоқ-бәрі бірінде әлем – сингулярлы, ол әрбір нүктеде бар және осында оның бірлігінің негізі тұр. Өнерінің аясында Будда бекерден-бекер былай деген жоқ: Бөліктерден тұратын қирауға бейім, ұқыпты еңбек етіңіздер
Оның әрбір құрастырушысы табиғи ғылымдар мен гуманитарлық ізденстер методтарының басымдылығын білдіретін, синтез- анализ оппозициясын белгілеуге болады. Бұл танымның қос принциптері шеңберінде оппозицияның методтары қолданылмайды дегенді білдірмейді.
Солай, XX ғ. Гуманитарлық білім шектерінде таным негіздерін рационалды рефлексиялау барған сайын нығайып келеді, бұл адамның дүниеге қатынасын осындай тануды, табиғатты зерттеуде жүріп жатқан, ұқсас процестермен жақындатады; ол, аналитикалық методтың мәнісінен шығатын (соны ғылыми деп атау қабылданған), реалдық концепциясын және, ол тұлғаның жеке –дара, рухани – синтетикалық тәжірибесімен байланысты, реалдылық түсінігін қарма – қарсы қоюға негізделеді.
Әлеуметтік ғылымдарда жағдай басқаша ғылыми методтың социологиядағы ролін атай отырып, француз социологиялық мектебінің негізін қалаушы, Э.Дюркгейм, өзіндік әлеуметтік өмірді және ол туралы ғылыми білімді, - тіпті ұғымдар деңгейінде де,- ажырату қажеттілігі туралы, өте анық айтады: өз іздеістерінің пәнін анықтай отыра да, өз дәлелдемелерінің барысында да, социолог, олар ғылымнан тыс құрастырылған, ғылымға үш қайнаса, сорпасы қосылмай мұқтаждықтар үшін пайда болған, сондай ұғымдарды қолданудан кесілді бас тартуы қажет1 Бұл табиғи ғылымдарға да тән. Алайда, егер әлеметтік ғылымдарды тағы да табиғилармен салыстырсақ, онда оларда, әлеуметтік сол немесе басқа жақтарын зерттейтін, өзі соған жататын, ғалымның өзі басынан өткізетін, сезімнің жиі араласып кететіні, қиындықтарға әкеліп соқтырады.
Сондықтан Э. Дюкгейм әлеуметтік ғылымдарда, табиғи ғылымдардың методтарына ұқсас ( сол себепті оның жұмыстарында көптеген биологиялық және физиологиялық анологиялар мен ұғымдар кездеседі), объективтік методтардықолдануды талап етті. Ол өзінің әдістемелік принципін мына тақты формулада көрсетеді: Әлеуметтік деректерді заттар ретінде қарастыру керек.
Гуманитарлық білімге қатысты, ғылымдарды дәл және күмәнді деп бөлген, К.Ғ.Циолковскии пайдаларына назар аударған жөн. Дәл ғылымдарға ол геометрияны, механиканы, физиканы, химияны, радиологияны, биологияны және оларды тесіп өтетін математиканы немесе логиканы жатқызды. Осыыған қолданбалы суреттемелі ғылымдар деп аталатында енеді: технология, география, зоология саналы жанға қажетті міндеттерді шешуге тырысатын күмәнді ғылымдарға ол тарихты философияны, дінді тіркеді. Олардың күмәнді деп аталатыны бұл мәселелердің әркімнің ұқсас емес шешуінен шығады. Кімдікі дұрыс, кімнің шешімі бұрыс екендігі белгісіз... . Бірақ дәл және дәл емес ғылымдардың арасында терең шекара бар деп ойламау керек. Бір жағынан, дәл ғылымдардың жоғарғы шекаралары ауытқып тұрады, басқасынан әлеуметтік ғылымдардың негіздері дәлдікке жатқан2
К.Поппер, қалай ол айтатындай, табыссыз ғылымдардың әдістемесімен байланысты ойлар мен зерттеушілер мектептерінің жеткілікті қарапайым жіктемесін ұсынады: Физика методтары қолданылуы мәселесіне сай, біз оларды натуралистшілдеу және қарсы натуралистік деп бөле аламыз.
1. Дюркгейм Э. Социология.М., 1965. С. 55
2. Циолковский К.Э. Любовь к самому себе, или Истинное себюлюбие ІІ Циловский К.Э. очерки о Веселенной М, 1992 с.65-66
Натуралистшіл немесе позитивтік деп олар физика методтарын әлеуметтік ғылымдарға қолдануға оң көзімен қарайтын сол мектептерді атайтын боламыз; қарсы натуралистік немесе негативтік-бұлар сол методтар осында қолданылмайтын деп есептемейтін мектептер*1 Антинатуралистер өз тұрғынамаларын, теориялық әлеуметтік ғылымдарда табысты ғылымдардың, мысалы, эксперименталдық физиканың методтарын қолдану талпыныстары, қынжылу мен өкініштен басқа ештеңе әкелмейді деп дәлелдейді, олардың ойы бойынша мұның себебі әлеуметтік заңдардың тарихи өткіншілігі. Осыдан әлеуметтік ғылымдардың дағдарыс күйі шығарылады.
Әлеуметтік - ғылыми білімнің аналатикалық методына қарсы гуманитарлық опозиция, ал сонымен бірге тек ойлау формасы ретінде ғана емес, бірақ әлеуметтік институт ретіндегі тұтас ғылымды сынау ғылыми зерттеу методтары мен нәтижелерінің қоғамның анық немесе анық емес мақсаттарымен сәйкестігіне күмән келтіреді. Мысалы, ғылыми жаңалықтардың техникалық салдарлары, соғыс идеясын терістейтін рухани және табиғи салауатты қоғаммен толық сіңіре ала ма?
Сонымен бірге, синергетика және жаһандық эволюционизм көмегімен модельденген, білімдердің пәнаралық синтезіне негізделген, қазіргі әлемнің ғылыми суреттемесінде дүние туралы тұтас түсініктерді, бірегей процесс ретіндегі әлем суреттемесін қалпына келтіру туралы мәселе қойылып жатыр.
Бұл бағытта әлеуметтік-ғылыми білімнің де қозғалысын көруге болады. Солай Э.Гуссерль бойынша, ... біздің уақытымызда әржерде рухты түсінуге деген қызу мұқтаждық өзін көрсетіп тұр, және де табиғи ғылымдардың рух туралы ғылымдармен методикалық және нақтылы байланысының байланысының айқын еместігі қиналыс туғызады*2 К.Поппер Контпен (айтпақшы, ел қоғам туралы ғылымдарды белгілеу үшін социология сөзін енгізген), Миллмен және т.б. келісе отырып, метод бірлігі концепциясы және жалпылаушы ғылымдар (табиғи немесе әлеуметтік, маңызды емес) бірден-бір методты қолданады, ол дидуктивтік себептілік түсіндірмелерін және оларды тексеруді (болжамдарды тексеру арқылы) ұсынады*3
Осыған дейін біз әлеуметтік – ғылыми және гуманитарлық білімді табиғаттанулық ғылыммен салыстырдық. Енді әлеуметтік және гуманитарлық танымдағы ортақтық пен ерекшелікті қарасытарайық, әлеуметтік ғылымдар мен гуманитарлық білімді ажыратуға бейім. Оппоненттердің дәлелдемелерін алдын ала келтірейік. Бұл аргументтердің ең байыптысына, білімнің екі түрінің де объектісі бір, сондықтан гуманитарлық және әлеуметтік-ғылыми суреттемелер тек бірін-бірі толықтырады деген жатады. Жалпы мұнымен келісе отырып, сонда да қазір эпистемологядағы танымның бұл типтері бөлінуінің кездейсоқ еместігін мойындайық. Басқа позиция батыстық дәстүрдегі Science мен humanitu қарама-қарсылығында, әлеуметтік-ғылыми білімді біріншісіне жатқыза отырып көрініс табады. Сондықтан да, мысалы, университет факультеттерінің атауында Social sciences and humanities деген кездеседі.
Әлеуметтік және гуманитарлық білімдердің ерекшелігі туралы пайымдай отырып, мынаны атап өтейік. Гуманитаристиканың пәні ерекше, қайталанбайтын, жиі тұлға ұғымымен, қашан ол (тұлға) ортадан бөлініп, таңдау жасауға қабілетті болатындықтан, онымен байланысты болып табылады. Бұл адамның ішкі дүниесінің, оның рухы өмірінің мәселелері. Бұл білімнің бір бөлігі, ғылымитаным пәнінің барлық критерийлері сай бола отырып, ғылым біліктілігіне енеді. Алайда, ол сезімталдық, интуиция, сенім (бұл жағдайда біз дни сенімді еске алып тұрғанымыз жоқ) ұғымдарымен, немесе мысалы, эзотериялық біліммен байланысты, басқа да бөлік бар. Сондықтан гуманитарлық білім ұғымы - гуманитарлық ғылымға қарағанда, кеңдеу, өйткені ол өзіне дәл мағынасында ғылыми білім болып табылмайтындарды да өзіне қосып ала алады. Болмыс, махаббат, өмір, өлім, ақиқат, әсемдік сияқты ұғымдарға көңіл аудару көпмағыналықты ұйғарады, себебі осындай тектегі категорияларда жалғыз дұрыс мағынадағы анықтама жоқ және бола алмайды.
Әлеуметтік ғылым үшін бастысы - әлеуметтік өмірдегі тұрақтылық пен өзгерістерді анықтайтын, заңдылықтарды айқындау, терең жиі ретте индивидуалды сезілмейтін, адамдар іс-әрекетіне ықпалын тигізеді, бұл әрекеттің мотивациясы анық емес болатын, детерминациялаушы құрылымдарды талдау.
Бұл қөзқарастан, социология, мәдени антропология, саясаттану құқық, саяси экономия – гуманитарлық сала емес, әлеуметтік ғылымдар, ал филология, өнертану, тарих – гуманитарлық білімнің классикалық үлгілері (әйтсе де оларда бүгін де зерттеудің дәл методтары қолданылады). Егер бұл айтқанды ешкім бекерге шығармайтын болса, онда мәдениеттануға қатысты осындай тектегі пікірталастар кәсіби қоғамдастықта жиі болып тұрады. Оған тым болмаса екі себеп бар: біріншіден, ресейлік қоғамда оның шектері әлі айқын сызылмаған, білімнің жаңа саласы қалыптасып келеді; және екіншіден, бұл мәдениет ұғымының көпмағыналылығымен байланысты: сол немесе басқа түп негіздік тұғырды таңдау соған сәйкес зертеуші амалдарға мәжбүр етеді. Біздің пікірімізше мәдениеттану такапарлық ғылымдарға жатады және ода бұл екі қабатта бар.
Гуманитарлық білімнің ерекшелігі, алайда тек зерттеу пәнінен емес, мүмкін одан гөрі жетекші танымдық бағдардан шығарады.
Айталық, зерттеуші қайбір мәтінмен істес болып отыр. Тарихшы үшін берілген мәтін – дереккөз, ол тек оның артында белгілі бір тарихи шындық, оқиғалық дерек тұрғындықтан және ол оны түсіндіргендіктен ғана белгілі бір мүдделік тудырады. Бірақ дерекке берілгендік, парадокс заңы бойынша, егер тұтастықты сезіну жоқ болса немесе зерттеуші олардың жиынтығынан деректерді іріктеп алу критерийін таба алмаса онда он бұрмалауға әкеле алады. Дерек, егер байланыстары айқындалмаса және оны туындатқан мәдени өріс туралы түсінік болмаса, өзіндік зат болып шыға келеді.
Э.Дюркгейм енгізген әлеуметтік дерек ұғымы туралы атап өткенбіз.Ол оны былай анықтайды: әлеуметтік дерек болып, орнықты немесе жоқ, индивидке сыртқы мәжбүрлеу жасауға қабілетті, кез келген іс-әрекет тәсілі табылады. Әлеуметтік деректерге сенімдер, ұмтылыстар, коллективті алынған топтық дәстүрлері жатады..., әлеуметтік дерек өзінің жеке-дара түрленулерінен ерекшеленеді*1 Танымның гуманитарлық типі үшін бұл деректің әлеуметтік – мәдени мағынасы жөнінде рефлексиялаудың негізгі ретіндегі мәтін маңызды, зерттеуші тарих өзі жөнінде не айтып тұрғанынан гөрі, оларды мәтінде жасыра отырып не туралы оның үндемей қалғанын, айқындауға тырысады. Қашан дерек соңғы ақиқат деңгейінде қабылданатын, ғылымның эмпирикалық деңгейі гуманитарий үшін жеткіліксіз. Нағыз ақаиқат немқұрайлы ақылға ашылмайды. Гуманитарлық және әлеуметтік бір-бірімен табиғат пен табиғаттану сияқты ара қатынаста болады. Оның үстіне олармен істес болатын мәтіндер де, әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдар үшін әр түрлі.Мәтін ұғымы гуманитарлық дәстүрде кеңірек: тап осындай ретінде, әлеуметтік-мәдени мағынасы бар кез келген таңбалық – рәзімдік жүйе белгіленеді.
Гуманитарлық білім өз мәнісінде рефлективті, ал сондықтан принципиалды сұхбатшыл ғылым пәндеріндегі айырмашылық түрлі логикалық және зерттеуші құралдары талдаудың ойлық амалдарын керек қылады. Жеке алғанда, әлеуметтік ғылым эмпирикалық және рационалдық және методикалық түп негізде құрастырылуы тиіс (оны төмендететін ой спекуляциялары алынып тасталуы осыдан мүмкін). Оның үстіне, әлеуметтік ғылымның қазіргі күйі үшін, қашан олардың барлығы, өздерінің методикалық арсеналына тек қана аналитикалық амалдарды ғана емес, сонымен бірге модельдер, жобалар, аймақтық әлеуметтік-мәдени даму бағдарларын жасауды қосып ала отырып, барған сайын қолданбалы зерттеулер сипатына ала бастайтын, олардың жаңа сапаға сапаға ауысуы анық көрінетін бағдар бола бастайды.
Әрине, бізді қызықтаратын салалар өзара әсер етеді және бірін-бірі толықтыррады, бұл әбден табиғи нәрсе, мысалы, климатпен ладшафтың этнос ментальдығына немесе Нилдің тауысуына ықпалын тигізетін, бүкіләлемдік тартылыс заңының Ежелгі Египеттегі адамдар өмірінің әлеуметтік ырғақтарына тигізетін әсері де, сондай табиғи. Өз уақытында социологияның дербес пән болып бөлінуіне психологияның философиямен физиологиядан бөлініп шығуы алдын алды. Психикалық шындықты іздеуге түрткі болды және осылай ғылыми-методикалық прецедент қызыметін атқарды.
ХХ ғ. соңғы пәнаралық бағыттардың, білімдер тоғысында түрлі типтегі жаңа ғылымдардың пайда болуымен көрініс тапты. Әйтсе де, қалай Э.Трельч байқағандай, табиғат туралы ғылымдарды рух туралыларына қарама-қарсы қою-мағынасыздық, сонда да ... бұл бөлігінен құрылымдары қалпына келтіру тым қиын*2
1. Дюркгейм Э. Социология.М., 1965. С. 39,35,34
2. Трельч Э. Историзм и его проблемы М., 1996 с. 556
Қорытынды шығарайық: білім беру болашағы туралы болжауларда табиғи-ғылыми методикалық дәстүр мен танымның гуманитарлық тәсілдерінің арасындағы толықтырмалық принципіне сүйену қажет, өйткені олар танымдық әрекеттердің көп аумағын қамтуға мүмкіндік береді. Тек осы жағдайда білім берудің қазіргі мақсаттарын жүзеге асыруға мүмкіндік бар.
2. Ғылыми пән ретіндегі мәдениеттанудың қандай
ерекшеліктері бар?
Мәдениеттану - әлеуметтік – ғылыми және гуманитарлық білімдердің тоғысында қалыптасып келе жатқан, ғылымның салыстырмалы жас саласын. Мәдениеттану терминінің пайда болуы американ антропологі Л.Уайттың (1900-1975) еңбектерінен бастау алады. Ол мәдениеттануды, антрпологиядан бөлініп шыққан, қоғадық ғылымдар кешеніндегі дербес ғылым ретінде бөліп қарастырады. Алайда батыстық ғылыми қоғамдастық пен бұл термин қабылдайды, бүгінде де одан қалыптасқан, білімдердің құрылымдандырылған жүйесі мен анық айқындалған пәндік шектері бар ғылыми пән жоқ . Мәдениет феномен ретінде батыстық мамандар тарапынан (мәселе әрелге байланысты әр түрлі қойылып отырады), эмпирикалық материалға сүйенетін, әлеуметтік және мәдени антропология сияқты, оған қоса социология, құрылымдық лингвистика, семиотика, психология сияқты пәндер шеңберінде қарастырылады және зерттеледі.
Ресейде қазіргі мәдениеттанулық білімнің құрылымы мен түрлі бағыттарының қалыптасуы, бұл процесті ғылым дамуының кәдуілгі динамикасынан мәнді мәдениеттанулық білімнің құралы мен түрлі бағыттарының қалыпьасуы, бұл процесті ғылым дамуының кәдуілгі динамикасынан мәнді ерекшелейтін, өзінше айырмашылыққа ие. Әдетте, білім беру жүйесіне оқу материалы материалы ретінде, ол ғылымда тұрақтанған, мойындалған, шұғыл пікірталас тудырмайтын, білім түседі. 60-80 жылдада қалыптасқан, сол уақытта мамандардың шағын тобының пәні болған, қазіргі отандық мәдениеттану жылдам даму импульспен, идеологиялық парадигма өзгергенде пайда болған, бос кеңістікті толтыру міндетінен туындаған білім беру жүйесінен алады. Осыдан принципиалдыидеологиялық емес пән ретінде мәдениеттанудық қасиеттарге кейде бара отырып, қазіргі қоғамтанулық пәндер қатарына шұғыл енуі, оның талдау өрісінің кеңеюі, өзіне басқа салалардағыбілімдерді тартуы, сол мезгілде ғылымның басқа салаларына жататындар арылу.
Мәдениеттанудың объектісі мен пәнін анықтау мәдениет ұғымының маңайына жинақталатыны, түсінікті. Біз, алайда, біз сілтемемен шектеле алмаймыз, себебі мәдениет ұғымы өзінің көпмағаналылығы және күрделілігі бойынша кәдуілгі қолданулардан жаһандық кең мәтінге дейінгі аралықта (қылық мәдениетінен әлемдік мәдениетке дейін) мүлдем бөлек мазмұнда айқындалады.
Бұл ұғым өзінің қалыптастаруында біршама ұзақ жолдан өтті.
3 Мәдениет ұғымы қалыптасуының тарихы мен қисындылығы қандай?
Бұл ұғымның дамуындағы тарихи және логикалық негізгі кезеңдерді анықтап көрейік. Европалық дәстүрде бұл ұғым латын тілінің cultura- өңдеу, өсіру сөздерінен бастау алады. Жер өңдеу дәуірінде пайда болып, cultura сөзі адамның табиғатты көркейтуге қатысу мөлшерін білдіреді. Ұзақ уақыт бойы бұл ұғым адамның табиғатқа тигізетін ықпалын оның күштерін игерудегі адамның жеткен нәтижелерін анықтау үшін қолданады.
XVII ғ. соңында неміс ғалымы Пуффендорфтың (1684 ж) еңбектерінде жалпыланған түрінде мәдениет адамның бүкіл жасағаны ретінде (ода және қоршаған ортада табиғатты есептемегенде) қарастырылады. Мәдениет-бұл контрмәдениет деген көзқарас қалыптасады. Пуффендорф мәдениет терминіне, ол өзінің міндеті бойынша өзінің маңыздылығы бойынша адамды жоғарылататын, өз әрекетінің нәтижесі болатын, оның ішкі және сыртқы табиғатын толықтыратын, феномен болып табылады деп, құндылық реңін береді.
Бірақ әрбір, ғылыми зерттеуге лайық және соны талап ететін, әлеуметтік өмірдің дербес құбылысы ретінде мәдениет XVIIІ ғ. екінші бөлігінде ағартушылық дәуіріндепайымдалды және қарастырылды. Ағартушылар (мысалы, Жан-Жак Руссо) мәдениетті ол табиғи ортаға табиғи. Табиғатқа қарсы тұратын, бірдеме ретінде, құрылыс ретінде бөліп көрсетті. Руссо мәдениетті адамды табиғаттан алыстатып әлдеңе түрінде түсіндіреді. Сондықтан Руссода мәдениеттің функциясы да –қиратушылық. Оның пікірі бойынша мәдени халықтар бұзылғандар, таза арханкалық халықтармен салыстырғанда әдепсіздер болып табылады.
Неміс ағартушылары дәл сол уақытта, керісінше мәдениеттіғ жасампаз, прогрессивтік сипатын атап өтті. Олар бойынша, мәдениет - бұл әсіресе сезімталдық және жануарлық күйден қоғамдық құрылысқа аысу Оның пайда болуымен адамзаттың ортақ сүрудің тобырлық қалпынан қоғамдасстыққа бақылайға көнбейтіннен ұйымдасқан реттілікке, соқыр сеніммен бағалаушы рефлекциялыққа трансформациясы жүзеге аса бастайды.
Бұл ұғымның маңызды сатысына неміс ағартушысы Иоганн Готфрид Гердердің (1744-1803) идеялары жатады ол мәдениетті адам жетілуінің сатысы және ең алдымен ғылым мен ағарту ісі дамуының сатысы ретінде түсіндіреді. Оның түсіндірмесіндегі мәдениет
Немістің басқа ойшылы Бильгельм дон Гумбольдт (1769-1859) мәдениет адамның табиғатта, ғылым мен қол өнердің көмегімен жүзеге асатын, үстемдігі болып табылады деді. Гердердің концепциясында мәдениет мәнісінде әлеуметтік прогрестің мазмұны, сипаты ретінде қарастырылады.
Неміс философы Имманиуил Канч (1724-1804) мәдениеттің мазмұнын зерттеудің жетілгендігімен басйланыстырады, сондықтан ол үшін әлеуметтік прогрессте – зерденің жетілгендігі түріндегі мәдениеттің дамуы. Басқа неміс ойшылы Иоганн Гочлиб Фихче (1762-1814) мәдениетті рухани сипаттамалармен байланысты рады: ол үшін мәдениет – бұл рухтың тәуелсіздігі және еркіндігі.
Сонымен, келтірген тұғырнамаларда мәдениет қоғамдық өмірдің рухани құрастырылуының құндылық аспектісі ретінде сипатталады.
ХІХ ғ. аяғында, қоғамдық өмірінің прогрессивті динамикасы туралы ағартушынық идеяларды жалғастыра отырып, тарихты материалистік түсіндіруге негізделе келе, неміс экономисі мен философы Карл Маркс (1818-1883), мәдениеттің түпкі негізі сапасында материалдық өндірісті ұсынады,бұл мәдениетті оның материалды және рухани жақтарына бөлуге әкелді және бірінші басым деп есептелді. К.Маркс мәдениеттің мазмұндық шектерін, оларға тек қана рухани емес, сонымен бір материалдық құрылымдарды енгізе отырып кеңейтті. Алайда, Маркстың жетістігі, оның мәдениеттіңәлеуметтік өмірдің барлық салаларымен байланысын негіздеуде, мәдениетті бүкіл әлеуметтік өндірісте, барлық әлеуметтік көріністерде көрсетуінде тұр. Оның үстіне, ол мәдениетте адамзат тарихын бірегей тұтас процесс етіп байланыстыратын функционалдық қабілеттілікті көре білді.
Мәдениет анықтамасының бірінші талпынысын ағылшын этнографы Эдуард Бернард Тайлор (1832-1917), эволюционистік мектебінің негізін қалаушы, жасады, ол мәдениетті, білімдерден, сенімдерден, өнерден, әдептен, дәстүрлерден және қоғам мүшесі ретінде адам игерген, қайсыбір басқа да қабілеттер мен әдеттерден*1 құрастырылатын күрделі тұтастық деп түсіндіреді. Оның жетістігіне ол өмірлік қоғамдық көріністердің зор аумағын қамтитын, мәдениеттің кең ауқымды түсінігін бергендігі жатады.
Тайлар түсінігіндегі мәдениет жүйе болып байланыспаған, түрлі текті элементтердің қарапайым санағы болып шығады. Оның үстіне, ол мәдениетке адамзат тегінің жалпы жетілуі түрінде қарауға болады деп тұжырымдады. Міне осы идея және Ч.Дарвин идеяларын қоғамдық дамуға ауыстыру талпынысы эволюционизмнің негізін қалады.
Э.Б.Тайлердың мәдениетті анықтауға апаратын әдістемесінде тағы бір сонылық бар. Ол мәдениет және өркениет (лат. civilis- азаматтық, мемлекеттік) ұғымдарының ара қатынасын зерттеу. өркениет кейде мәдениеттің даму деңгейі, сатысы сапасында көрінеді. Тайлар мәдениет пен өркениет арасында мәнді айырмашылық жүргізбейді, кең этнографиялық мағынада ол үшін мәдениет пен өркениет-теңдес ұғымдар. Бұл ағылшын антропологиясы үшін сипатты. Алайда немістік (О.Шпенгляр, А.Вебер, Ф.Теннис) және орыстық (Н.А.Бердяев) дәстүрлерде өркениет пен мәдениет қарама – қарсы қойылады. Мәдениет, оған руханилық пен еркін шығармашылық тән, қоғамның органикалық күйі ретінде түсініледі. Мәдениет саласында дін, өнер, әдеп жатады. Тәсілдер мен құралдарды пайдаланатын, өркениет құрамында руханилыққа ие емес, ол рационалды, технологиялық. О.Шпинглер бойынша бұл мәдениеттің өлі уақыты.
Мәдениетті әлде бір жүйе ретінде түсіндіруде алғашқылардың бірі болып ағылшын социолыгі Герберт Спенсер (1820-1903) жақындады, ол
1 Тайлар Э.Б. Первобытная культура. М., 1989 с.18
қоғам мен мәдениетті оларда өзінің мүшелері мен тән бөліктері бар, организм ретінде қарастырады. Бұл жерде мәдениеттік организмнің физологиялық табиғатымен теңдестіру емес, ал өздерінің функциалары бар, әлеуметтің түрлі бөліктерінің бірлікте (жүйеде) болатындығы, мәнді.
Мәдениетті бірегей организм ретінде қарастыра отырып, немістің мәдениет тарихшысы Освальд Шпенглер (1880-1936), әрбір мәдени организмнің тұрақты емес, ал динамикалық екендігін, өзінің Еуропаның батуы еңбегінде көрсетіп, тағы бір қадам алға барады. Бірақ бұл динамика белгілі бір циклдің шектерінде қайталанады: кез келген биологиялық организмдегі сияқты туу, гүлдену, бөлу. Осындай организмнің мәдени мәнін Шпенглердің сол немесе басқа да халық жанының ішкі түзілімінде көруі, ерекше маңызды.
Ағылшын антрополоктары Альфред Реджинальд Рэклифф – Браунның ( 1881-1955) және Бронислав Малиновскийдің ( 1884-1942) есімдерімен мәдениетті ғылыми түсіндірудің келесі кезеңі байланысты. Олар алғашқылардың бірі болып мәдениет табиғатында, оның әрекетшіл мәнін бөліп көрсетті. Рэдолифф-Браун, мәдениетті әрекетшіл тірі оргаизм ретінде түсіне отырып, бұл организмнің құрылымын зерттеу өзіне құрылымдық элементтердің біріне бірі және тұтас организмге қатысты функцияларын зерттеуді енгізеді деп пайымдады. Малиновский мәдениетті оның әрекет етіун тікелей динамикалық мұқтаждықтарды өтеумен байланыстырады.
ХХ ғ. 50-і жылдарында мәдениет қоғамының тұтастығымен өмір сүруін қамтамасыз етіп отыратын қоғамдық өмірдің мазмұны деген аңғарлыда. Сондықтан әрбір қоғамда, оны қайта өндірумен өміршеңдігін қамтамасыз ететін, өзіндік мәдениет бар. Осының қуатымен мәдениеттерді жаман-жақсы, дамыған-дамымаған принципі бойынша бағалауға болмайды. Осылай мәдени релятивизм (М.Херсковиц) теориясы қалыптасты, оның шеңберінде, адам-әлем қатынасып анықтайтын құндылықтар жүйесі мәдениеттің негізінде жатыр деген, түсінік орнықты.
Мәдениет туралы түсініктер, оған қызығушылық танытқан Австриялық психоаналитик Зигмунд Фрейд (1856-1936) тарапынан біршама кеңейтілді, ол мәдениетті фсихикалық стериотиптермен байланыстырды. Атап айтқанда психологиялық антропология шектерінде тұлғаның мәдениетке ену процесі жүзеге асады.
Мәдениет ұғымының тереңдеуіндегі келесі кезең ол әрі ғылыми бағыт түрінде, әрі мәдениет феномендерін зерттеудің әдістемесі ретінде өрістеген, структурализм идеяларымен байланысты.
Тұжырымдай келе, мәдениет ұғымының тарихпен логикада қалыптасуының негізгі үрдістерін қысқаша белгілеп өтейік:
- терминнің пайда болуы, оның жерді (яғни, табиғатты) өңдеумен, көркейтумен бастапқы байланысы;
- табиғилық (стихиялық) – мәдени (адаммен жасалған) оппозициясы: ағартушысы Ж.Ж.Руссо;
- қоғамдық өмірінің рухани жағы, оның құндылық аспектісі: неміс ағартушылары
- материалды және рухани мәдениетке бөлу, материалдық өндірістің басымдылығы мәдениет тарихын біртұтас процесс ретінде түсіну: марксизм;
- жүйе болып байланыспаған, түрлі реттегі элементтерді санап шығу жолымен мәдениетке бірілген бірінші ғылыми анықтама: Э.Б.Тайлор;
- мәдениет және өркениет ұғымдарының арақатынасы;
- өз функцияларын атқара отырып, оның барлық бөліктері біртұтас динамикалық жүйеде болатын,мәдениетпен тірі организм арасындағы аналогия;
- мәдениеттің құрылымдық элементерінің функцияларын өзара қатынаста айқындау: функционализм;
- олардың төлтумалылығынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz