Ауытқушылықтар мен аурулар, иммунитет генетикасы
1 Организмнің иммунитеті және иммундық жүйесі туралы
2 Спецификалық емес (туа пайда болған) және спецификалық (жүре пайда болған, адаптациялық) иммунитет
3 ИММУНИТЕТТІҢ КЛЕТКАЛЫҚ ЖӘНЕ ГУМОРАЛЬДІ ЖҮЙЕСІ.
4. Т.ЖӘНЕ В.ЛИМФОЦИТТЕРДІҢ РӨЛІ
5 ИММУНОГЛОБУЛИНДЕРДІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ, ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ГЕНЕТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
6 . Иммунды жауаптың генетикалық бақылауы
7. ИММУНИТЕТ ТЕОРИЯСЫ
8. КЕМІСТІКТЕР ЖӘНЕ ТУА БІТКЕН АУЫТҚУЛАР ТУРАЛЫ ІЛІМ
9 Тұқым қуалайтын (эндогенді.экзогенді) аурулар.
11. ЖАНУАРЛАРДЫҢ АУРУЛАРҒА ГЕНЕТИКАЛЫҚ ТӨЗІМДІЛІГІ ЖӘНЕ СЕЗІМТАЛДЫҒЫ.
12 Генетикалық бұзылыстарды диагностикалау әдістері және жануарлардың ауруларға тұрақтылығын жоғарылатуға бағытталған шаралар
13 Табиғи резистенттіліктің табиғи негізделуі, оның жоғарылау мүмкіндігі мен селекциялық процесстегі қолданылуы
2 Спецификалық емес (туа пайда болған) және спецификалық (жүре пайда болған, адаптациялық) иммунитет
3 ИММУНИТЕТТІҢ КЛЕТКАЛЫҚ ЖӘНЕ ГУМОРАЛЬДІ ЖҮЙЕСІ.
4. Т.ЖӘНЕ В.ЛИМФОЦИТТЕРДІҢ РӨЛІ
5 ИММУНОГЛОБУЛИНДЕРДІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ, ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ГЕНЕТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
6 . Иммунды жауаптың генетикалық бақылауы
7. ИММУНИТЕТ ТЕОРИЯСЫ
8. КЕМІСТІКТЕР ЖӘНЕ ТУА БІТКЕН АУЫТҚУЛАР ТУРАЛЫ ІЛІМ
9 Тұқым қуалайтын (эндогенді.экзогенді) аурулар.
11. ЖАНУАРЛАРДЫҢ АУРУЛАРҒА ГЕНЕТИКАЛЫҚ ТӨЗІМДІЛІГІ ЖӘНЕ СЕЗІМТАЛДЫҒЫ.
12 Генетикалық бұзылыстарды диагностикалау әдістері және жануарлардың ауруларға тұрақтылығын жоғарылатуға бағытталған шаралар
13 Табиғи резистенттіліктің табиғи негізделуі, оның жоғарылау мүмкіндігі мен селекциялық процесстегі қолданылуы
Иммунитет - (лат. Immunitas- міндеттен босану) - организмнің генетикалық болмысы үшін бөгде заттардан, оның ішінде зардапты экзогенді және эндогенді микробтардан қорғану қабілеті. Қорғану қабілетінің биологиялық мәні - организмнің ішкі ортасының тұрақтылығын (гомеостаз) және оның қызметінің біртұтастығын қамтамасыз ететін микробтан бастап адамға дейінгі бүкіл тіршілік иелеріне тән қасиет. Иммунитет онтогенез даму барысында ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады. Иммунитет туралы негізгі ұғымды орыстың атақты ғалымы Нобель сыйлығының лауреаты И.И.Мечников анықтады.
Иммунология - организмдегі антигеннің бөгде субстанцияларға қарсы генетикалық, молекулалық, клеткалық әсерін, яғни иммунитет туралы ғылым. организмнің бөгде затқа қарсы иммунологиялық жауабы иммунологиялық жүйенің арқасында іске асады. Организмнің антигенге қасы иммундық жауаптың спецификалық немесе спецификалық емес реакция түрінде иммунитет түзуіне қабілеті бар.
Иммундық жүйеге бөгде туыстылық болып генетикалық ұқсас емес организм ғана емес, сонымен қатар генетикалық ұқсас организмде де болуы мүмкін. Иммундық жүйедегі бөгдетуыстық клетканы бір генмен анықтау тәсілі ашылғалы ішкі көпжасушалы популяциялы организмді бақылау – иммунитеттің басты қызметі болып саналды. Келтірілген имунитеттің трактаты «Бернеттің аксиомасы» жалпы үйлесімділік тапты, негіз етіп алынған организмнің орталық биологиялық механизмі «өзіндік» және «бөтенді» тануға бағытталған.
Қазіргі бұл сала тарихтың айқындалуын қажет етеді. Жаңа дәлелдердің табылуы, кішігірім ашылулар иммунологияның құрылуына көңіл аудартты.
Алғашқы иммунологиялық зерттеулерді Фукидидидтің зерттеулерінен б.з.б. V ғасырда анықталады. Батыс және Оңтүстік Африканың туземдері ірі қара малға өкпе қабынуларына (перипневмонияға) қарсы ем салып отырған. Олар өлген ауру малдың өкпесіне қанжармен және лезвиемен кесіліп, өкпенің секретіне батырылып, сау малдың мұрын қуысына бірнеше тілік жасайды. Бұл «кесу» тәсілі қазіргі кездегі вакцинаның дамуына үлесін тигізді. Қытайлықтар ерте заманнан аурудың эпидемия түрінде таралмауы үшін құрғатылған және ұсақталған қабықтарды ауру малдың мұрнына салды. Вариоляция деп аталатын бұл әдіс, ұзақ уақыт Европада анықталмаған, бірақ Англияда танымал болды, британдық елшінің әйелі Константинопольде Турцияда босанған баласына оспаны жұқтырды. Вольтердің бекітуімен түріктер осы дәстүрді черкестерден қабылдады; балаларға оспалық пустуланы екті, қыздардың денсаулығы мен сұлулығын сақтау үшін оны Персия мен Турцияда қымбатқа сатты. 1774 жылы ағылшындық шаруа Бенджамин Джести өзінің әйелін оспадан сақтау үшін оның білек терісіне ауру сиырдың пустуласын екті.
Иммунология - организмдегі антигеннің бөгде субстанцияларға қарсы генетикалық, молекулалық, клеткалық әсерін, яғни иммунитет туралы ғылым. организмнің бөгде затқа қарсы иммунологиялық жауабы иммунологиялық жүйенің арқасында іске асады. Организмнің антигенге қасы иммундық жауаптың спецификалық немесе спецификалық емес реакция түрінде иммунитет түзуіне қабілеті бар.
Иммундық жүйеге бөгде туыстылық болып генетикалық ұқсас емес организм ғана емес, сонымен қатар генетикалық ұқсас организмде де болуы мүмкін. Иммундық жүйедегі бөгдетуыстық клетканы бір генмен анықтау тәсілі ашылғалы ішкі көпжасушалы популяциялы организмді бақылау – иммунитеттің басты қызметі болып саналды. Келтірілген имунитеттің трактаты «Бернеттің аксиомасы» жалпы үйлесімділік тапты, негіз етіп алынған организмнің орталық биологиялық механизмі «өзіндік» және «бөтенді» тануға бағытталған.
Қазіргі бұл сала тарихтың айқындалуын қажет етеді. Жаңа дәлелдердің табылуы, кішігірім ашылулар иммунологияның құрылуына көңіл аудартты.
Алғашқы иммунологиялық зерттеулерді Фукидидидтің зерттеулерінен б.з.б. V ғасырда анықталады. Батыс және Оңтүстік Африканың туземдері ірі қара малға өкпе қабынуларына (перипневмонияға) қарсы ем салып отырған. Олар өлген ауру малдың өкпесіне қанжармен және лезвиемен кесіліп, өкпенің секретіне батырылып, сау малдың мұрын қуысына бірнеше тілік жасайды. Бұл «кесу» тәсілі қазіргі кездегі вакцинаның дамуына үлесін тигізді. Қытайлықтар ерте заманнан аурудың эпидемия түрінде таралмауы үшін құрғатылған және ұсақталған қабықтарды ауру малдың мұрнына салды. Вариоляция деп аталатын бұл әдіс, ұзақ уақыт Европада анықталмаған, бірақ Англияда танымал болды, британдық елшінің әйелі Константинопольде Турцияда босанған баласына оспаны жұқтырды. Вольтердің бекітуімен түріктер осы дәстүрді черкестерден қабылдады; балаларға оспалық пустуланы екті, қыздардың денсаулығы мен сұлулығын сақтау үшін оны Персия мен Турцияда қымбатқа сатты. 1774 жылы ағылшындық шаруа Бенджамин Джести өзінің әйелін оспадан сақтау үшін оның білек терісіне ауру сиырдың пустуласын екті.
Орындағандар: Осмонали Б.
Әбілдашева А.
Хамза А.
Дузелова З.
Кисимова Г.
Жалел М.
12-бөлім
Ауытқушылықтар мен аурулар, иммунитет генетикасы
12.1 Организмнің иммунитеті және иммундық жүйесі туралы
Иммунитет - (лат. Immunitas- міндеттен босану) - организмнің генетикалық болмысы үшін бөгде заттардан, оның ішінде зардапты экзогенді және эндогенді микробтардан қорғану қабілеті. Қорғану қабілетінің биологиялық мәні - организмнің ішкі ортасының тұрақтылығын (гомеостаз) және оның қызметінің біртұтастығын қамтамасыз ететін микробтан бастап адамға дейінгі бүкіл тіршілік иелеріне тән қасиет. Иммунитет онтогенез даму барысында ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады. Иммунитет туралы негізгі ұғымды орыстың атақты ғалымы Нобель сыйлығының лауреаты И.И.Мечников анықтады.
Иммунология - организмдегі антигеннің бөгде субстанцияларға қарсы генетикалық, молекулалық, клеткалық әсерін, яғни иммунитет туралы ғылым. организмнің бөгде затқа қарсы иммунологиялық жауабы иммунологиялық жүйенің арқасында іске асады. Организмнің антигенге қасы иммундық жауаптың спецификалық немесе спецификалық емес реакция түрінде иммунитет түзуіне қабілеті бар.
Иммундық жүйеге бөгде туыстылық болып генетикалық ұқсас емес организм ғана емес, сонымен қатар генетикалық ұқсас организмде де болуы мүмкін. Иммундық жүйедегі бөгдетуыстық клетканы бір генмен анықтау тәсілі ашылғалы ішкі көпжасушалы популяциялы организмді бақылау - иммунитеттің басты қызметі болып саналды. Келтірілген имунитеттің трактаты Бернеттің аксиомасы жалпы үйлесімділік тапты, негіз етіп алынған организмнің орталық биологиялық механизмі өзіндік және бөтенді тануға бағытталған.
Қазіргі бұл сала тарихтың айқындалуын қажет етеді. Жаңа дәлелдердің табылуы, кішігірім ашылулар иммунологияның құрылуына көңіл аудартты.
Алғашқы иммунологиялық зерттеулерді Фукидидидтің зерттеулерінен б.з.б. V ғасырда анықталады. Батыс және Оңтүстік Африканың туземдері ірі қара малға өкпе қабынуларына (перипневмонияға) қарсы ем салып отырған. Олар өлген ауру малдың өкпесіне қанжармен және лезвиемен кесіліп, өкпенің секретіне батырылып, сау малдың мұрын қуысына бірнеше тілік жасайды. Бұл кесу тәсілі қазіргі кездегі вакцинаның дамуына үлесін тигізді. Қытайлықтар ерте заманнан аурудың эпидемия түрінде таралмауы үшін құрғатылған және ұсақталған қабықтарды ауру малдың мұрнына салды. Вариоляция деп аталатын бұл әдіс, ұзақ уақыт Европада анықталмаған, бірақ Англияда танымал болды, британдық елшінің әйелі Константинопольде Турцияда босанған баласына оспаны жұқтырды. Вольтердің бекітуімен түріктер осы дәстүрді черкестерден қабылдады; балаларға оспалық пустуланы екті, қыздардың денсаулығы мен сұлулығын сақтау үшін оны Персия мен Турцияда қымбатқа сатты. 1774 жылы ағылшындық шаруа Бенджамин Джести өзінің әйелін оспадан сақтау үшін оның білек терісіне ауру сиырдың пустуласын екті.
Әртүрлі елде жасанды жолмен жұқтыру әдісі әр түрлі байқалды. Ресейде алдын алу үшін оспаны сату есебінде белең алды. Сау балаларды ауру жұқтырған балаларадың үйіне кіргізіп қолтық астына оспалық жара жағылған тиынды қойды. Осындай жұқтыру әдісі оспалық сатуға қарағанда едәуір жеңіл түрде өтетін болған.
Ресейлік тарихтың деректері қызықты болған. Екетерина II орыс елшісіне Англияға өзіне және ұлына егу жасатқысы келетіндігі жөнінде хат жөнелткен. 12 қараша 1768 ж. дәрігер Т.Димсдейл патшайымға және I Петрға оспалық егу жасады. Екатерина II және I Петр өмірлерінің соңына дейін бұл дертпен ауырмаған .
XVIII ғ. эмпириялық иммуннлогияда тарихта бірқатар оқиғалар тіркелген.
1766 ж. Данило Смаиловичты Ресейде профилактикалық бубоннын іріңінен жасалынған бубон обасының екпесін ұсынуы вариоляция енгізуіне әкелді.
XIX ғ. Луи Пастердің инфекциялық аурулар зерттеуінде иммунологияның дамуына зор жаңалық әкелді. 1879 ж. Луи Пастер тауықтың тырысқағына қарсы алғашқы әлсіретілген вакцинаны ойлап тапты.
Әйгілі 1880 ж.- тауықтарды тырысқақтан қорғау мақсатындағы мақала жарияланған уақыт ретінде тарихта экисериментік иммунологияға үлес қосты. 1881 жылы Луи Пастер сібір жарасына қарсы аттенуацияланған вакцинаны алды (лат. Attenuo- жібіту, жұмсарту).
Клеткалық иммунитеттің бастапқы көзі орыс биолог-эволюциянер И.И.Мечниковтың еңбегінен табылады.(Нобель сыйлығы,1908). 1883ж. ол алғашқы мақаласын Одессадағы фагацитоз туралы дәрігерлер мен табиғаттанушылардың съезінде алғашқы әклеткалық клеткалық иммунитет ұғымын енгізді.
Екі теория- фагоцитарлық (клеткалық) және гуманитарлық- өзінің пайда болу периодында антагонистік позицияда тұрды. И.Мечноков пен П.Эрлихтің мектебі ғылыми шындық үшін күресті, олардың әр соққысы қарсыластарын өздерінің пікіріне жақындата түсті.
XX ғасырда 1900 жылы И.И.Мечников иммунопатологияның негізін енгізе отырып цитотоксин ұғымын ашты. Дәл осы жылы австриялық дәрігер К.Ландштейнер қан жүйесінің АВО тобын ашты.
1940 жылы К.Ландштейнер мен А.Винер резус-антигенді ашты, ал Л.Полинг (химия саласынан Нобель сыйлығының иегері) физико-химиялық позицияда антиденелердің матрициялық теориясын аяқтайды. Иммунологияның дамуына улкен үлес қосқан орыс ғалымдары - Н.Ф.Гамалей, А.Д.Адо , П.Здродовский, Л.А.Тарасевич, В.И.Иоффе, Ф.Я.Чистович, А.АБогомолец және т.б.
Ғылыми иммунологияның даму тарихы мына үлкен жетістіктердің енгізілуімен байланысты: вакцинациялау жөніндегі қиындықтардың шешілуімен (оспаға, сібір жарасына,полиомиелит,құтырық,дифтер ия, қызылша, сіреспеге және т.б. ауруларға қарсы);қанның иммунологиялық топтарына байланысты қан құйылу жүйесі; жаңа туған төлдің резус гемолитикалық ауруы.
Иммунологиялық төзімділік және дәрілік иммунодепрессияның ашылуы бүйрек және басқа да мүшелердің трансплантациясының шынайы екендігін көрсетті.
Көптеген инфекциялық және инфекциялық емес аурулардың диагностикасы (туа біткен және жүре пайда болған иммуножетіспеушілік, аллергия, жүйелі қызыл жегі және т.б.) иммунологиялық тестті зерттеу нәтижесінде анықталды.
Организмнің иммундық жүйесі генетикалық гомеостазды сақтай отырып иммунитетті қалыптастырады және лимфоидты мүшелердің және ұлпалардың, генерациялайтын жасушалар мен антидененің өз бетімен немесе синтез жолымен антигенмен спецификалық жолмен әрекеттесуінің жиынтығы болып табылады. Генетикалық аспектіде антиген зат ретінде қарастырылады, организмге енгенде жануар спецификалық антидененің түзілуін индукциялайды, сонымен қатар соңғыларымен in vivo және in vitro спецификалық байланысады. Антигендер - табиғаты нәруыздық болып келетін полимерлік заттар немесе олардың бөгде генетикалық ақпарат белгілерін сақтайтын синтетикалық ұқсастығы бар түрі.
Антидене ( иммуноглобулиндердің синонимі)- табиғаты иммуноглоблин болып табылаты нәруыз, жануар организмінде антигеннің енуіне жауап ретінде түзілетін немесе аналогтық детерминанттық топ болып табылатын гаптендер . антидененің маңызды биологиялық функциясы экзо- және эндотоксинді микрооранизм, вирустық және бактериялық клетка және т.б. антигендерді бейтараптау.
Антигендердің қасиеті иммундық жауап беру қабілетін иммуногендік деп атайды.
Антигендік - антигендік қасиеттердің шаралары, яғни антидене түзілуін индуциялайтын және олармен байланысатын антиген қасиеті.
Иммуногендік, бөгде зат антигенінің дәрежесі мен құрылысына байланысты, сонымен қатар организмнің жеке қабілетіне, түріне, даму ерекшелігіне және антигеннің организмге түсу уақытына, яғни иммунологиялық реактивтілігіне байланысты.
Иммунологиялық реактивтілік (синонимі иммундық дәреже, иммунды профиль) - қазіргі уақыттағы иммундық жүйенің жауап беру қабілеті. Оны иммуноглобулиндердің концентрациясы, лейкоциттер мен лимфоциттер, В және Т клеткалардың циркуляциядағы қатынасы ғана сипаттамайды , функциональдық көрсеткіштері де ,атап айтқанда резистенттілік механизмі мен иммунологиялық жауап стимуляциясы да қатысады.
Иммуногендік және иммунологиялық реактивтілік - жоғалып және пайда бола алатын қасиеті антигендермен, сонымен қатар оларға әсері байқалатын жануарларда байқалады. Антигенділікке мына факторлар әсер етеді, филогенетикалық немесе антиген мен рецепиент ұлпаның арасындағы молекулярлы-биологиялық алшақтық, иммунокомплементтік жасушалардың құрамы олардың қабілетіне және физиологиялық активтілігіне, жасы мен жануар организмінің денсаулығына әер етуіне байланысты.
Бөгде туыстылық, яғни генетикалық бөгде ақпаратты организмде тасып жүру - антигенділіктің өзіне тән сипаты. Алайда, бөгде туыстылық, егер антигендер құрылысына байланысты ұқсас болып келсе өзінің маңызын жоғалтуы мүмкін.
Иммунды жүйеге орталық және перифериялық мүшелер жатады: орталыққа тимус, фабриций қапшығы, пейер түйіндері және сүйек кемігі; перифериялыққа қан, көкбауыр және лимфа түйіндері жатады.
Иммунды жүйенің басты өнімі - лимфоцит, соның ішінде Т және В лимфоциттері маңызды элементі болып табылады.
Барлық бөгде туыстылық немесе өзгерген лимфоциттер дер кезінде иммундық жауап беріп отырады. Т жүйе иммундық клетканың иммунды біліктілігін қамтамасыз ете отырып В жүйенің қызметін реттеп отырады. Т-лимфоциттер клеткалық иммунитет реакциясына,яғни инфекциялық және инвазиялық аурулар кезінде иммундық жауапқа, аутоиммундық ауру, трансплантанттың ажырауы және гиперсезімталдықтың баяулаған түріне қатысады. В-лимфоциттер синтездеуші антиденелер плазмалық клеткада трансформацияланып, гуморальды иммунды жауапқа жағдай жасайды және организмді әртүрлі аурудан, әсіресе бактериялық инфекциядан қорғауға қатысады. Т клеткалар сүйек кемігінің дифференциацияланып және иммунокомплементтік клеткаға айналатын орны тимусқа көшуі кезінде түзіледі.иммунокомпетентті клетканың негізгі биологиялық функциясы- жеке организмге бөгдетуыстылықтың генетикалық ақпаратын жеткізетін антигенді табу, одан кейін спецификалық жауап қайтарады. Тимуста сыртта келген жасушаны зерттеу жүріп, одан кейін олар тимоциттерге - керекті антигенмен байланысатын антиген реактивті клеткаларғ айналады. Ұзақ өмір сүретін циркуляцияланатын Т клеткалар антиген иммунологиялық антиген туралы ақпаратты сақтайды, яғни В лимфоциттердің дифференцияциялануын, олардың плазматикалық антидене түзуші клеткаларға айналуына әсер етеді.
Антидене өнімі ретінде гумморальды жауап (иммуноглобулиндердің) В жүйесінің спецификалық иммунды қорғанысына байланысты реттеледі. Орталық мүше жүйесінің қызметін сүйек кемігі атқарады - негізгі орында генерацияланатын В келеткалары. В лимфоциттердің даму кезеңінде сүйек кемігінде иммуноглобулиндердің ауыр және жеңіл тізбегінде гендердің реоргациялануы жүреді.
Бағаналық көмектесетін жасушалар келіп түседі иммунокомпетентті антигендер тек қана тимусқа ғана емес- құстардың немесе олардың аналогтары сүткоректілерде фабриций қалтасы (ішектің лимфоидтық ұлпасы, миндалиндер) болып табылады. Сонымен қатар бағаналық жасушаларға антиденелердің түзілуіне жауап беретін В клеткасына айналып кетеді.бұл дифференцияциялау екі этапта өтеді: 1 этап - иммунолобулинді рецепторды алып жүретін В лимфоцитке айналу; 2 этап - бірдей спецификалық антигендік детерминантты синтездейтін антиденелерге, плазматикалық жасушаға айналу.
Т және В лимфоциттер иммунді қызметті жоғарыдағы мембраналық антиген - реактивтік рецепторлардың көмегімен жүзеге асырады. В лимфоциттегі бұл рецепторлар иммуноглобулиндердің барлық кластарынан тұрады. В лимфоциттер комплексті антигеннің гаптендік бөлігімен байланыстырады. Сонымен қатар Т лимфоциттер антигенреактивті рецепторларын иеленген, бірақ оның комплекстік антигеннің гаптендік бөлігін емес, ал оның тасымалдаушысымен байланысады.
12.2 Спецификалық емес (туа пайда болған) және спецификалық (жүре пайда болған, адаптациялық) иммунитет
Спецификалық емес (туа пайда болған) иммунитет тұқым қуалау арқылы берілетін организмнің қорғаныс факторы. Спецификалық емес қорғаныс факторлары төрт типке жіктеледі:
* Физикалық ( қоздырушының организмге енуіне сыртқы жабындының қарсы тұру қабілеті)
* Физиологиялық (бұл қорғанысқа температура, рН, микроорганизмдердің жіктелуі аймағындлағы оттегінің қысымы, сондай ақ еріту факторлары лизоцин, интерферон, комплемент т.б)
* Торшалық ( эндоцитоз немесе бөгде клеткалардың тікелей лизисі)
* Қабыну (тері жабыны арқылы енген патогенді микроорганизмдерге организмнің реакциясы)
Организмге енген кез келген бөгде антигендер немесе организмнің өзінде пайда болған антиген бұзылған тұрақтылықты қалпына келтіретін генетикалық феномен тудырады. Бұл біріншілік қорғаныс реакциялары жалпы биологиялық реакция болып табылады. Олардың пайда болу деңгейі организмнің өзіндік ерекшелігіне және ішкі және сыртқы факторларға байланысты.
Жануарлардың эволюциялық дамуында мамандандырылған қорғаныс жүйесі қалыптасып, онтогенездің бастапқы этаптарында дайын қорғаныс факторы болды. Эмбриондық даму кезеңінде және туғаннан кейін жануар организміне бөгде микробтар шабуылдайды, алайда спецификалық қорғаныс факторының пайда болуына уақыт қажет. Организмнің генетикалық статусының тұрақтылығы тек сенсибилизацияланған лимфоциттер мен спецификалық антиденелер арқылы жүзеге аспайды. Спецификалық емес және спецификалық иммунитет айырмашылығы - иммунитеттің бірінші түрінде спецификалық реакция болмайды. Спецификалық және специфкалық емес иммунитет категорияларына жататын қорғаныс факторлары бірыңғай функционалдық кешен ретінде қарастырылады. Спецификалық емес резистенттілік сыртқы жабынының ( тері, кілегейлі қабықтар) қорғаныс функциясымен; организмнің әртүрлу бөлу жүйесімен; қалыпты микрофлораның қызметімен; қабыну немесе торшалық-қантамырлық реакциямен; фагоцитозбен; әртүрлі қорғаныс заттарының, медиатор және комплементтің бөлінуімен жүзеге асады. Аталған реакциялар организмдегі ас қорыту, тұз және су алмасу сиякты қарапайым физиологиялық реакцияларына жатады. Олар спецификалық емес иммунитеттің механизмдерінің жетіспеушіліктерін толықтырады. Торшалық қорғаныс реакциясында фагоцитоз маңызды рөл атқарады, фагоцитоз кезінде маманданған лейкоциттер - қозғалмалы фагоциттер (нейтрофил, моноцит, макрофаг) бөгде микробтарды жояды. Спецификалық емес қорғанысты табиғи ( қалыпты) антиденелер немесе иммуноглобулиндер атқарады. Инфекциялық процестің дамуын спецификалық емес қорғаныстың факторлары тежейді. Спецификалық қорғаныс реакциясы организмге енген қоздырушыға қарсы әсер етеді.
Табиғи шалдықпаушылық (төзімділік) - тек түрлік белгі ғана емес. Спецификалық емес иммунитетті қабылдайтын жануарлардың түрлері, тұқымдары, популяциясы қоздырушыға қарсы тұру қабілетінің жоғары болуымен ерекшеленеді.
Қой сібір жарасына сезімтал болып келеді, ал алжирлік қойлар төзімді болып келеді. Шошқаның йоркшир тұқымы щощқа тілмесіне төзімді. Ақ леггорн тұқымды тауықтар құстардың басқа түрлерімен салыстырғанда пуллорозға төзімді болып келеді. Иттердің обаға төзімділігі олардың тұқымына байланысты. Түрлік және тұқымдық төзімділіктен басқа өзіндік төзімділік болады. Мәселен, бөлек особтар, инфекция ошағында болып, ауруға шалдықпайды: адам - қызылшамен, скорлотина, ірі қара - аусылмен, қой - шешекпен. Түрлік төзімділік тек ересек жануарларға тән, ал төлдерде төзімділік болмайды. Бірақ, өзіне тән емес қоздырушылармен зарарланған төлдер белгіленген. Мысалы, көжектерді аусыл, шошқа обасы, ит обасы вирусымен жұқтыруға болады. Тауық эмбриондары аса сезімтал болып келеді.
Кейбір организмдер өзіне тән емес инфекциялық аурумен ауырмай тек оның қоздырушысын тасымалдайды. Адам ит обасы қоздырушысын тасымалдаушысы , ал кептерлер мен қырғауылдар жылқының жұқпалы энцефаломиелитінің қоздырушысын тасымалдаушысы болып табылдаы.
Табиғи туа пайда болған резистенттілік - жануарлардың белгілі бір инфекция қоздырушысына түрлік төзімділігі: ірі қара маңқамен ауырмайды, жылқы - ірі қара обасымен, шошқа - ит обасымен, қой - шошқа обасымен ауырмайды. Адам жануарлардың көптеген инфекциялық және инвазиялық ауруларымен - шошқа обасы, паратуберкулез және т.б аурулармен ауырмайды. Керісінше, ауыл шаруашылық малдары скарлатина, сифилис, гонорейямен ауырмайды. Сонымен қатар 200 дей адам мен жануарларға ортақ зоонозды аурулар бар.
Бір бірінен өзіндік ерекшеліктері мен организмді қорғаудағы рөлімен ерекшеленетін спецификалық және спецификалық емес қорғаныс факторлары бар. Және олар бір бірімен байланысты. Фагоцитоз: иммунды емес - макрофагтар бөгде заттарды, микроорганизмдерді және зақымдалған клетка қалдықтарын фагоцитозға ұшыратады; иммунды макрофагтар беткейлік рецепторлары оксониндер арқылы фагоцитозға ұшыратады.
Фагоцитоз резистенттіліктің бір механизмі болып табылады. Төзімділік механизмі спецификасы болмайды, себебі антигендер спецификалық реакцияны тудырады. Антиденелерде спецификалық иммунитет өнімдері болады, сондықтан осы жағдайда төзімділік механизмдері мен иммунитетпен өзара байланысады.
Иммуноглобулиндер гуморальды иммунитеттің негізін құрайды, ол қан сарысуын егу арқылы енжар жолмен түзіледі. Аталған клеткалық иммунитеттің тасымалдаушылары сенсибилизденген лимфоциттер болып табылады. Ол тек осы клеткаларды басқа организмге енгізу арқылы ғана беріледі. Клеткалық иммунитеттің реакциялары трансплантация кезінде, аутоиммунды ауруларда, созылмалы бактериялық және вирустық инфекциялар мен микоздарда маңызды болып табылады, себебі гуморальды иммунитет жіті бактериялық инфекцияларда маңызды қорғаныс факторы.
Қорганыстың физиологиялық типі дене температурасы мен микроорганизмдер шоғырланған аймақтың рН деңгейіне байланысты. Құстардың дене температурасының 40-41°С болуына байланысты Baccilla anthracis төзімді. Мұндай температурада қоздырғыш тіршілігін тоқтатады.
Қарынның қышқылдығы - патогенді микроорганизмдердің енуінің тағы бір барьері болып табылады. Еріту факторлары - лизоцим, интерферон және комплемент - микробтарға төзімділігін арттырады.
Спецификалық және спецификалық емес қорғаныстардың өзара байланысы 12.1 суретте көрсетілген.
Спецификалық механизм
Спецификалық емес механизм
Лизоцин
пропердин
антидене
комплемент
адгезия
лизис
В
корпорация
Антиген
Фагоцитоз
Т
Актибация
М
цитотоксикалық
Клетка ішілік жою
Клеткадан тыс жою
12.1 сурет. Организмнің инфекциядан спецификалық және спецификалық емес қорғау механизмі
Спецификалық иммунитет өзінің атауында көрінгендей иммунды қорғаныс формасы. Специфика антиденелердің синтезі мен лимфоциттердің клондарының түзілуі арқылы пайда болады және олар тек бір бөгде затпен байланысқа түседі. Спецификалық иммунитет мынадай формула бойынша жүзеге асады: 1 антиген - 1 антидене. Спецификалық антидене болмайды немесе олардың саны аз болады. Алайда организмнің антигенмен байланысы антидененің өнімі ретінде, спецификалық торша клонының функционалдық жетілуі мен өсуі.
Иммундық жүйенің негізгі белгісі - антигенмен бірінші кездескен кезді сақтаған жадының сақтау қасиеті.
Спецификалық иммунитеттің түзілу механизмі және оның функционалды көрінуі әртүрлі құрылыстық деңгейде қарастырылады: молекулярлық, клеткалық, ағзалы, организм және популяциялық.
Спецификалық иммунитеттің молекулярлық деңгейін зерттеуде антиденеге (иммуноглобулин) көңіл аудару керек. Антидененің құрылысы мен функциясын талдауда екі ұғымды ажырату керек: гетерогендік және вариобелдік. Гетерогендік иммуноглобулиндердің функционалдық қасиетін ажыратады, антигенмен спецификалық байланысының қасиетін қоспағанда. Вариобелдік - иммуноглобулиндердің өзіндік сипаттамасы, олар спецификалық антиген байланыстырушы белсенділігімен көрінеді. Егер иммуноглобулиндер бос антигендердің детерминанттарымен байланыса алса, Т-клеткалық рецепторлар 1,2 класстағы молекулалық кешендегі антигендердің эпитопын анықтайды. Иммунологияда антиген термині екі мағынаны біріктіреді: иммундық жауаптың индикаторы ретінде және биологиялық маркер ретінде. Иммундық жауаптың индукторы ретінде антигенннің спецификасы мен иммуногенділігі сипатталады. Антигендер биологиялық маркер ретінде филогения, систематика, популяциялық генетика, клеткалық дифференцировкадағы салыстырмалы зерттеулерде қолданылады.
Спецификалық иммунитеттің клеткалық деңгейде түзілуінің механизміне негізгі үш клеткалық тип қатысады: Т-лимфоциттер, В-лимфоциттер, макрофагтар.
В-лимфоциттер гуморальды иммунитетке жауапты спецификалық иммуноглобулиндер. В-лимфоциттер мен антигеннің байланысы антигентәуелсіз дифференцировкасына екі бағытта алып келеді - белсенді плазмоциттің В-клеткалық жадының түзілуіне дейін.
Т-лимфоциттер - иммундық жауаптың клеткалық формасының негізгі қатысушысы. В-лимфоциттерге қарағанда Т-лимфоциттер бөгде клеткаларды бұзады. Бөгде клеткаларды анықтау антигенанықтаушы Т-клеткалық рецептордың, Т-лимфоциттерді беткейлі тасымалдау арқылы жүзеге асады. Т-лимфоциттер гуморальды және клеткалық иммунитетке, Т-хелперлердің қызметін күшейтіп немесе бәсеңдетіп (Т-супрессордың қызметін күшейту арқылы) әсер етеді.
Макрофагтар (моноциттер) клеткалық иммунитетте маңызды рөл атқарады. Макрофагтар сүйек кемігінде монобласт ретінде түзіліп, кейіннен моноцитке айналады. Соңғы формалары қанайналымына түсіп әртүрлі ұлпаларда дамиды. Олар гистиоцидтер ретінде борпылдақ-дәнекер ұлпасында ажыратады, өкпеде - альвеолларлы макрофагтар ретінде, лимфа түйіндерінде, көкбауырда және жілік кемігінде - бос және бекітілген макрофагтар ретінде, бауырда Купфер клеткасы ретінде ажыратылады. Жалпы бұл клеткалар макрофагтық жүйені құрайды.
Макрофагтардың ерекше гистогенезді: лимфоиды бағаналы клеткадан емес, қан түзуші клеткадан.
Макрофагтар клеткалық және гуморальдық иммунитетті түзуде әртүрлі функцияларды атқарады. Үш ересек Т-лимфоциттер, үш ересек В-лимфоциттер - жеткі негізгі клеткалық элементтер спецификалық иммунды реакцияны қамтамасыз етеді.
Мүшелік деңгейде клеткалық құрамды және мүшелердегі гистологиялық өзгерістерді зерттейді. Онда иммунитет механизмдері жұмыс істейді және иммунореактивті мүшелерді бір жүйеге біріктіретін факторлар жүзеге асырылады, олардың онто- және филогенетикалық шығу тегін анықтайды. Лимфа және қантүзуші жүйелер құрамына сүйек кемігі, тимус, лимфа түйіндері,көк бауыр, ішек-асқорыту жолдарының лимфоидтық түзілімдері, дәнекер ұлпасы кіретін біртұтас лимфомиеломды кешенді құрайды. Барлық аталған мүшелер мен ұлпалар клеткалық элементтермен мүшеаралық алмасуды қамтамасыз етеін қантасымалдаушы және лимфа тамырлар жүйесімен байланысқан.
Сүйек кемігі - В-лимфоциттердің көзі. Мұнда эмбриогенез кезеңінде бағаналы клеткалар түзіледі. Сүйек кемігіндегі бағаналы клеткалар эмбриогенез кезеңінде лимфоидтыға ауысады.
ТимустаТ-лимфоциттер түзіледі. Олар антиденелер синтезі кезінде В-лимфоциттерді ынталандырады (стимуляциялайды). Бастапқы клеткалардың пісіп-жетілуі кезінде және олардың фагоцитке айналуы кезінде гистоүйлесімділік (гистосовместимость) антиденелері синтезделеді. Тимусты тастап кеткен клеткалар лимфоциттерге айналып, толық иммунокомпетенттілікке ие бола отыра, қанға өтеді. Тимус жыныстық жағынан жетілген кезеңге дейін мөлшері үлкейеді, ал организм қартаю процесінде оның физиологиялық инволюциясы байқалады.
Лимфа түйіндері - бұл лимфадағы антигендерді аулап алатын екіншілік лимфоидтық мүшелер. Лимфа түйінінің ұлпасында лимфоциттер және макрофагтар кездеседі. түйінге енген антигендер әсерінен лимфоциттерден иммунобласттар дамиды, өз кезегінде оларға иммунокомпетентті В-лимфоциттер (клеткалық иммунитетке қатысады) түзіледі.
Көк бауыр сүзгінің рөлін атқарады: ол қаннан пайдаланылған лимфоциттерді жойып, жаңаларын түзеді. Олар екі зона бойынша таралып, орналасады: тимустәуелді, мұнда Т-лимфоциттер жинақталады және тимустәуелсіз - В-лимфоциттер жинақталады.
Организмдегі реттелу деңгейі нейрогуморальді жүйемен қамтамасыз етіледі. Анаболитикалық әсері бар гормон - соматотропты гормонды енгізгенде, антиденелердің түзілуіне ықпал етеді, ал бүйрекүсті бездерінің гормондары иммундық жауаптың төмендеуіне себепші болып келеді. Иммуногенез процессі екі негізгі сатыдан тұрады: бірінші саты - қатаң спецификалық, антигенді лимфоциттердің тануымен байланысты; екінші саты - спецификалық емес, антигенді танудан кейін басталады.
Популяциялық деңгейде иммунитет рөлін селективті фактор ретінде зерттейді
Иммунологиялық спецификалық мәселесі иммунологияда өзекті болды да, болып та қалады. Ол
Иммунитет эволюциясының проблема аясында шешілетін негізгі мәселелер спецификалық иммунологиялық тануға қабілеттіліктің пайда болуының филогенетикалық деңгейіне байланысты. Сонымен қатар, лимфоидтық клеткалық кешеннің эволюциясына, түрлі иммундық реактивтіліктің формалардың тарихи қалыптасуының тарихи этаптарымен де байланысты.
12.3 ИММУНИТЕТТІҢ КЛЕТКАЛЫҚ ЖӘНЕ ГУМОРАЛЬДІ ЖҮЙЕСІ.
Иммундық жүйе гуморальді және клеткалық иммунитеттің тығыз қатынасымен сипатталады. Гуморальді зат - опсониндер, агглютининдер және басқа да антиденелер (иммунокомпетентті лейкоциттер синтездейді) клеткалық иммунитеттің іске асуын, яғни фагоцитоз реакциясының жүруін қамтамасыз етеді. Фагоцитоздық реакциялар вирустар, улар және токсиндерді жоя алмайды, оларға гуморальді факторлар белсенді түрде әсер етеді. Оған қоса, клеткалық реакция токсиндерді нейтралдайтын антиделердің түзілуіне алғышарт бола алады. Соған сәйкес, организмді сақтайтын иммундық жүйенің тұтастығын клеткалық және гуморальдық факторлар құрайды. Иммундық жүйенің белсенділігін тудыру үшін жасқа байланысты процесстер үлкен ықпал етеді, өйткені олармен тек организмнің күйі ғана емес, сонымен қатар, олардың клеткалар мен ұлпалардағы жаңа гендер түріндегі түрлі мутациялық эффектердің жинақталуы да байланысты.
Организмнің қартаю процесінде сүйек кемігінің бағаналы клеткаларының санының азаюына, антиденелердің синтезі азаяды, жалпы иммунды активтілік төмендейді.
Иммунды реактивтілікті ұзарту, жасқа байланысты күйзеліс процесстерінің төмендеуі туралы мәселелер асыл тұқымды мал асырауда үлкен маңызға ие, өйткені селекциялық мақсаттарда бағалы асыл тұқымды жануарлардың қолданылу мерзімін ұзарту керек.
Организмнің иммунореактивтілігін және иммунды жүйесін бұзатын факторлар рөлін түрлі типті стресстер, организм үшін қолайсыз орта факторлар атқарады, олар қажетті иммунды гомеостазды бұзады.
Организмнің иммунды реакциялары қалыпты жауаптан ауытқуы мүмкін. Мәселен, организмнің антиденелерге деген жоғары сезімталдығы белгілі, ол аллергия және гиперсезімталдылық түрінде көрінеді (тұншығудың қауіпті симптомдарын тудырады, анафилаксия, анафилактикалық шок және т.б.). Ондай реакцияларға қарама-қарсы жүретін антигенді факторлар қатысындағы иммунологиялық толеранттылық (шыдамдылық, төзімділік)белгілі; бұл жағдайда организм антигенмен қарым-қатынасқа түскенде, организм иммунологиялық арекативті болып кетеді. Антигенді осы жағдайда толерогендеп атайды. Ол, мәселен, жүктілік кезінде нәрестенің антигендеріне аналық организмнің жауап бермеуінен көрінеді. Осы құбылыс нәрестені анасының организміндегі тойтарыс құбылысынан құтқарады. Толеранттылық механизмінде В- және Т-лимфоциттер қатысады.
Иммунды жауаптың мынадай формасы да бар: организм өз организмінің антигендеріне қарсы антиденелерді синтездей бастайды, мысалы, қалқанша бездің гормондарына қарсы. Антиденелердің осындай патологиясы аутоинтиденелер деген атауға ие болды, ол алмасу және басқа да тіршілік процесстеріндегі ауытқушылықтарға әкеп соқтырады. Жануарлардағы аутоантиденелердің пайда болуы өз гаметалар қатысында жүруі мүмкін, ол бедеулікке ұшыратады.
Иммунологиялық толеранттылықты табиғи және жүре пайда болған деп ажыратады. Иммунологиялық толеранттылықтың гуморальдық және клеткалық көріністерінің сандық деңгейі антигенге деген толық және ішінара ареактивтілігімен байқалады. Бөгде антигендерге толеранттылықтың эмбриональді және неонатанальді түрлері табиғатта бар екендігі даусыз, ол берілген тіршілік кезеңіндегі пісіп-жетілген иммунокомпетентті лимфоидты клетканың болмауына байланысты. Жүре пайда болған толеранттылық антиген үшін қатаң спецификалық болып табылады. В.Покровский толеранттылыққа үш негізгі механизм алғышарт бола алады: клетка клондарының элиминациясы, супрессор клеткалардың активациясы және иммунды кешендер. Иммунды жауаптың ауторегуляциясының бұзылуы кезінде толеранттылық пайда болуы мүмкін.
Иммунологиялық ареактивтілік - организмнің антигенді енгізуге жауап ретінде клеткалық немесе гуморальдық иммунологиялық реакциямен (немесе оның болмауымен) сипатталады. Кейбір антигендерге организм әлсіз жауап берсе, басқа антигендерге өте белсенді иммунологиялық реакцияның дамуы өте жиі кездеседі. Генетикалық ареактивтілік иммунды жауаптың гендерімен бақыланады, бұл гендер гистоүйлесімділік гендерімен немесе иммуноглобулин синтезін реттейтін гендермен тіркескен болуы мүмкін.
Иммунологиялық ареактивтілікті ересек организмге қарағанда, эмбриогенез кезінде және жаңа туылған жануарларда анықтаған жеңілірек.
Жалпы, толеранттылық иммунды реактивтіліктің антиподы ретінде организмнің индивидуалды клеткалық тұтастылығын сақтаудың бір тәсілі болып табылады. Толеранттылық механизмдері бұзылған кезде аутоиммунды зақымдалу дамиды.
12.4. Т-ЖӘНЕ В-ЛИМФОЦИТТЕРДІҢ РӨЛІ
Иммунды жүйенің барлық клеткаларының ата-тегі қанжасағыш бағаналы клеткаларболып табылады. Олар Т-және В-жүйелердің жалпы ата-тегі болып келетін лимфоидты бағаналы клеткаға айналады.
Иммунитеттің Т-жүйесіне тимус - Т-клеткалардың сүйек-кеміктік ата-тегініңпотенциалды жетілген формаларға дейін, дифференциалданатын жері және Т-клеткалардың түрлі субпопуляциялары (Т-хелперлер, Т-киллерлер).Т-жүйенің негізгі функциясы - иммунды жауап берудің клеткалық формасын қамтамасыз ету және клеткалық, гуморальді иммунитет ретінде реттеуге қатысу.
Т-лимфоциттердің дамуы айырша бездегі (тимус) Т-клеткалардың ата-тегінен бастап жүреді. Қанға бөлінетін тимозин, тимопоэтинТ-клеткалардың тимустан тыс аймақта дамуына ықпал етеді.
Т-хелперлер В-лимфоциттер үшін көмекші клеткалар болып табылады. Антигені бар Т-хелпер рецепторын В-лимфоцитке макрофаг жеткізеді. Хелперлер тек қажеттті клондардың пролиферациясын ынталандырады (стимулировать), ол осы хелперлердің В-лимфоциттердің беттік иммуноглобулинді (lg) рецепторларының класстарын, аллотиптерін, идиотиптерін анықтауымен байланысты.
Иммунды жауап гендері өз әрекетін Т-клеткалар арқылы іске асырады. Т-хелперлердің ерекше белгісі - Fc-фрагментке lgMрецепторларының болуы, бұл оларды сандық жағынан есепке алуға мүмкіндік береді. Т-эффекторлар немесе Т-киллерлер клеткалық иммунитет реакциясына себепкер келеді: олар қатерлі өсім клеткаларын жояды, патологиялық мутацияланған клеткаларды және вирусқа қарсы иммунитетті бұзады. Т-эффекторлардің осы бұзушы қасиеті функционалды ғана емес, биохимиялықтұрғыдан да ерекшеленіп тұрады. Т-эффекторлардың нысан-клеткалармен әрекеттесуі тікелей қатынас арқылы жүреді, ал соңғыларының зақымдалуы секреттелетін лимфотоксин әсерінен немесе нысан-клеткалардағы лизосомалық ферменттердің активциялануы нәтижесінде іске асады. Т-супрессорлар гуморальді және клеткалық иммунитеттің дамуын тоқтатады және иммунологиялық толеранттылықтың қалыптасуына себепкер болады. Т-супрессорлар үшін мембрана бетінде Fc-фрагментке lgG рецепторлардыңтән. Fc-тың супрессорлық әсері гуморальді заттардың, яғни белок болып табылатын иммуносупрессорлы фактордың әрекетіне байланысты. Т-супрессорлар түрлі спецификалық рецепторлардың болуына байланысты антигендердің өте кең жинағын анықтай алуға қабілетті, және антигендердің үлкен дозасымен тікелей қатынас кезінде индукцияланады. Егер антиген макрофаг бетінде жинақталатын болса, онда ол хелперлердің түзілуін тудырады. Т-супрессорлардың пролиферациясы индукциясын тимустәуелді, сонымен қатар тимустәуелді емес антигендер де жүргізеді. Т-супрессорлар лимфоциттердің түрлі популяциясының сандық құрамын және оларың тұрақты арақатынасын реттейді. Т-амплифайерлер немесе Т-күшейткіштер - Т-эффекторладың, Т-супрессорлардың функциясын күшейтетін клеткалар, сол себептен оларды Т-хелперлердің бір түрі ретінде қарастырады. Т-дифференциалданғыш лимфоциттер миграция процесіне, бағаналы клеткалардың пролиферациясы және дифференциациясына ықпал етеді.
Т-лимфоциттер популяциясы өздерінің функционалдық бағытына қарай гетерогендіболып келеді және клетка бетіндегі антигенді, рецепторлы құрылымының күрделі құрамымен сипатталады. Иммуноглобулинді рецепторлардың аз болуына байланысты олардың беті тегіс болып келеді. Ядро клетканың ішін толығымен дерлік алып жатады, өте қанық боялады. Перифериялық қанда Т-клеткалар лимфоциттердің жалпы санының 60%-ны алып жатыр. Функционалды тұрғыдан Т-лимфоциттер клеткалық иммунитеттің дамуына жауапты, иммунды жауаптың қалыптасуын реттейді, түрлі бактериялық және вирусты инфекцияларға деген резистенттілікті қамтамасыз етеді, соған қоса, иммунологиялық жадының сақтаушысы ретінде қызмет етеді. Т-лимфоциттер перифериялық лимфоидты органдардың тимустәуелді зоналарында орналасады, олар онда Т1 және Т2-клеткаларға трансформацияланады.Т1-клеткалар көбінесе көкбауыр фолликулдарының периартериалды зоналарда орналасқан, ал Т2-клеткалар - лимфа түйіндерінің перикортикальді зоналарында.Т1 клеткалары клеткалық иммунитеттің эффекторларының ата-тегі болып саналады; Т2клеткалары - ұзақ тіршілік етеді, рециркуляцияға қабілетті және антигенреактивті болып келеді.
В-лимфоциттердің плазмоцидке дейін дамуы бағаналы қанжасағыш клеткада (сүйек кемігі) жүреді және бірнеше кезеңнен тұрады: бағаналы қанжасағыш клетка; Т-және В-клеткалық даму жолы үшін жалпы лимфалық бастамалық клетка; В-клетканың соңғы ата-тегі; В-клеткаалды (пре-В-клетка, В-клеткалық даму жолына толығымен көшкен клеткалық тип); жетілмеген В-клетка; жетілген В-клетка; плазматикалық клетка (антигенмен әрекеттескен жетілген В-клеткадан түзілетін антиденетүзуші клеткалық форма).
В-клеткалардың бастамасысүтқоректілердегіФабриций қапшығына немесе осы органның басқа аналогына миграциялана отырып (мүмкін, сүйек кемігіне), lgM-рецепторлары бар сүйек кеміктік В-лимфоциттерге айналады. Бұл құбылыс lgM синтездейтін пре-В-клетка сатысы арқылы іске асады. Кейінгі дифференциалдану процессінде сүйек кеміктік В-лимфоциттер лимфоциттердің үш типін генерациялайды, олар, өз кезегінде, М, G жәнеA классының иммуноглобулиндерін түзетін плазматикалық клеткаларға айналады. Жетілген В-лимфоциттердің бетінде D классының сәйкес антиденелері мен рецепторлары болады.lgD-дың болуы - В-клеткалардың жетілгендігінің белгісі. В-лимфоциттердің бетінде кең антиген-рецепторлық аймақтар болады, олар Fab, λ- ǽ-тізбектер типті иммуноглобулинді детерминанттардан және иммуноглобулиндердің түрлі класстарынан (M, G, A, E, D) құралады. В-клеткалардың жетілу процесінде сүйек кемігінде гендердің реорганизациясы жүреді, олар М иммуноглобулиндердің ауыр және жеңіл тізбектерін бақылайды. Бір клетканың бетінде 50-ден 150 мыңға дейін иммуноглобулинді молекулалар болуы мүмкін. Иммуноглобулинді рецепторлар бір клетка үшін бір изотип, бір аллотип және бір идиотип болып табылады және клетка бетімен қозғала алады. Антигенмен байланысқан жағдайда олар қалпақша түрінде клетканың бір жағында жинақталады. Иммуноглобулиннің Ғс-фрагментіне және комплементтің С3-компонентіне рецепторлардың болуының арқасында В-лимфоциттер антиген-антидене-комплемент кешенін байланыстыруға қабілетті. В-лимфоциттердің бетіндегі иммуноглобулинді рецепторлар клетканың өзімен синтезделеді, осы бағытта олар қатаң клондалған және тар спецификалық (узкоспецефичны) болып табылады. В-лимфоциттердің плазмоциттер жағына қарай дифференциациясы кезінде олар рецепторлардан айырылады. Лимфалық органдарда В-клеткалар лимфа түйіндерінің қатпарлы затында, көкбауырдың қызыл пульпасында, пейерлі түйіндіктердің көбею орталығында (пейеровые бляшки) орналасады. В-лимфоциттердің популяциясының арасында В-супрессорлар анықталған. Бұл В-супрессорлар ДНҚ синтезін және плазмоцитті қатардың клеткаларының пролиферациясын, сонымен қатар, Т-киллердің және басқа клеткалардың функциясынтежейді. Олардың басты функциясы - сүйек кемігіндегі иммуногенезге жол бермеу (ғалымдардың тұжырымдауы бойынша).
Т-клеткалар В-лимфоциттерге қарағанда беттік антигендердің үлкен жинағына ие, алайда Т-клеткадағы иммуноглобулинді детерминанттар әлсіз көрінеді. Барлық Т-клеткаларға тән негізгі антиген θ-антиген (Тһу-1) деген атауға ие болды.
Нөлдік антигендер - Т-немесе В-клеткалардың айрықша белгілері болмайтын лимфоциттер. Олар сүйек кемігінің клеткаларында (50%) және қан клеткаларында (5-10%)анықталған. Ғс-фрагменттер қатысында lgGрецепторлардың болуыосы клеткалар В-лимфоциттердің немесе макрофагтардың бастамасы және қартайған немесе дефектті лимфоциттер деген пайымдамаға негіздеме болады. Олардың арасында нөлдік лимфоциттердің L- және К-түрлерін ажыратады. Нөлдік клеткалар жоғары цитотоксикалық белсенділікке ие; бір клетка 10-20 нысан-клеткаларды лизистейді.
NK-клеткаларда (табиғи киллерлер) Т- және В-лимфоциттерге тән анық антигенді құрылым болмайды. Құрамында θ-антигеннің (Тһу-1) аз мөлшері болуына және иммуноглобулинді рецепторлардың болмауына байланысты оларды болжамды түрде Т-клеткаларға жатқызады[Табиғи киллерлердің цитотоксикалық белсенділігі организмді ісіктерден сақтауда, аллогенді трансплантантты шеттетуде маңызды рөл атқарады. Ол интерферон және басқа да лимфокиндердіңкөмегімен стимуляцияланады].
NKжәне К-клеткалар көрсететін белсенділік - бір типке жататын клетканың екі түрлі функциясы.
Жады клеткалары - Т-және В-лимфоциттер, соның ішінде үлкен маңызға Т-лимфоциттер ие.
Екіншілік тип бойынша антиденелердің түзілуін қамтамасыз ететін иммунологиялық жадының болуы В-лимфоциттердің көп мөлшерде болуымен түсіндіріледі. Гуморальді және клеткалық иммунитетке иммунологиялық жады (иммунологическая память) - бөгде антигенді екінші рет қайталанған әрекеттесу кезінде тани алу және оған алғашқы әрекеттесуге қарағандағы жылдамдатылған, күшейтілген иммунологиялық реакциямен жауап беру қабілеті тән. Иммунологиялық жады жоғары дәлдікпен сипатталады, ол белоктық антигендерді ажырата алады (бір-бірінен бар болғаны 5-6 аминқышқылды қалдықтармен ажыратылатын). Иммунды жадтың механизмі антигеннің клетка клондарын стимуляциялауға негізделген. Бұл клондар антигенді байланыстырады, соның нәтижесінде аталған антигенге жауап беретін клеткалардың саны өседі. Антигеннің екінші рет түсуі иммунологиялық өнімдердің жинақталуымен байқалуы міндетті емес; кейде гомологиялық антигенге сезімтал клеткалардың ғана сан көбеюі мүмкін. Жады клеткаларының қызметін түрлі клондар атқаруына байланысты, иммунды жүйе бұрынғы ақпаратты жоғалтпай, жаңа ақпаратты жинақтауына мүмкіндік туады. Иммунологиялық жадыны көрсету қабілеті организмде айлар, жылдар және ондаған жылдар бойы сақталуы мүмкін. Тіптен антиденелер көрінбеген жағдайда, спецификалық антигенді қайталап енгізу олардың жылдам генерациясын тудырады. Иммунологиялық жады антидене түзу кезінде тіпті иммунды емес донордан алынған және иммунды В-лимфоциттерге қосылған Т-лимфоциттердің міндетті түрде болуын талап етеді. Ғалымдардың пайымдауынша, жады клеткалары генетикалық детерминацияланған және кәдімгі реактивті клеткалардан (біріншілік жауапқа қатысатын) айырмашылықтары бар.
Антиген-антидене реакциясы белгілі антигенге сәйкес келетінантиденелердің генетикалық спецификалығымен түсіндіріледі.
Әдетте, салыстырмалы түрде молекулалық массасы 5000-нан көп үлкен молекулалар (көбіне белоктар мен полисахаридтер) антиген болып табылады.Гаптендер деп аталатын массасы аз молекулаларға кейбір липидтер, көмірсулар, олигопептидтер, нуклеин қышқылдары және т.б. жатады.
Антигеннің немесе гаптеннің иммунды жүйемен реакцияласатын белгілі бөлігін антигенді детерминант немесе эпитоп деп атайды. Әдетте молекуланың осы бөлігі аминқышқылдардың немесе қанттар қалдығының 4-тен 8-ге дейін молекуласын біріктіреді.
Бір антигенді молекула бірнеше түрлі эпитоптарды өзінде біріктіреді, олардың қатаң қатаң фиксирленген конфигурациясы біріншілік, екіншілік немесе үшіншілік молекулалық құрылыммен анықталады.
Антиденелер антигеннің тұтас молекуласына емес, нақты эпитоптарына спецификалық болады. Осы алуантүрлі антигенді детерминанттардыиммунды жүйелер жекеше анықтайды, және синтезделетін антиденелер бір ғана эпитоппен әрекеттеседі.
Антигендердің бірнеше типтері бар:
Сыртқы антигендер - организмге сырттан түседі. Оларға микроорганизмдер, трансплантацияланған клеткалар және бөгде бөлшектер жатады; организмге алиментарлы, ингаляциялық немесе парентеральді жолмен енеді;
Ішкі антигендер - организмнің зақымдалған молекулаларынан пайда болады (олар гаптенмен байланысқан кезде, өзінің молекуласының ішінара денатурациясы кезінде, ісік пайда болу процесіндегі клеткалардың трансформациясы), бұл молекулалар бөтен ретінде танылады.
Жасырын антигендер - эмбриогенездің алғашқы сатыларында иммунды жүйеден гематологиялық бөгеттермен анатомиялық тұрғыдан бөлінген антигендер (нерв ұлпасы, көз бұршағының, спермияның белогы). Олар постнатальді кезеңде қан ағысына түссе, иммунды жауапты тудырады.
Иммунды жауап пайда болу үшін сыртқы антигендер алдымен иммунды жүйемен танылуы керек. Тану механизмі антигеннің типі немесе сипатына, организмге ену жолдарына байланысты. Антигендерді тануға антиденелер мен В-клеткалардан басқа, Т-клеткалар да қатысады. Олар антигендерді кішігірім полипептидті бөлшектер ретінде анықтайды. Бұл бөлшектер алғашында клетка ішінде орналасады, ал кейін организмнің басқа клеткаларына таралады.
Антиденелер түзілу үшін макрофагтар қажет, бірақ өздері оны синтездемейді. Макрофагтар антигендерге жауап беру қабілетіне ие. Антиген макрофагтың плазматикалық мембранасымен байланысқаннан соң эндоцитоз және антигеннің лизосомалық гидролитикалық ферменттермен бұзылуы жүреді. Тимустәуелді антигендер жағдайында В-клеткалардың пролиферациясы олардың макрофагтармен және Т-лимфоциттермен кооперативтіәрекеттесуі нәтижесінде жүреді. Тимустәуелсіз антигендерге жауап беру кезінде антиденелердің түзілуі Т-хелперлердің көмегінсіз жүреді.
Макрофагтар келесі спецификалық функцияларды орындайды: иммуногендерді бұзу және жою; антигендерді лимфоциттерге тану үшін жеткізіп беру; интерлейкин 1-мен (биологиялық белсенді зат) Т-хелперлерді активтендіру. Антиденелердің синтезі үшін спецификалық функциялар (мысалы, антигенді тану және спецификалық иммуноглобулиндердің синтезі) лимфоциттермен немесе плазматикалық клеткалармен іске асырылады.
Макрофагтар ҒС-рецепторлардың көмегімен lgG иммуноглобулинді өзінің беттік бөлімінде байланыстыруға қабілетті. Осының арқасында антигеннің қатысуымен антиген-антидене спецификалық реакциясы жүреді.
Т- және В-клеткалардың кооперативтік әрекеттесуі тимустәуелді антигендер қатысында жүретін антиденелердің биосинтезінде шешуші маңызға ие. В-лимфоциттер - антиденетүзуші клеткалардың бастамасы. Иммуноглобулиннің барлық молекулаларды (оларды бір антиденетүзуші клетка синтездейді) бір классқа, классастына, аллотипке және идиотипке жатқызады.
Антиген-антидене реакциясы - бұл антигеннің антиденемен спецификалық әрекеттесуі.In vivo жүретін антиген-антидене реакциясы - берілген мезетте организм кезігетін көптеген антигендерді жоятын қорғаныс механизмі.In vitroжүретінантиген-антидене реакциялары үлкен диагностикалық маңызға ие, өйткені өзінің спецификалығының арқасында олардың көмегімен антигендерді немесе антиденелерді сандық және сапалық тұрғыдан анықтай аламыз.
Антигендер мен антиденелердің әрекеттесуін кейде өзіндік туралы, организмнің молекулалық Мені туралы ғылым деп те атайды. Генетикалық жөнінен шартталған иммунды жауап туралы оқулар генетикалық маркерлердің - антигендердің оларға сәйкес антиденелермен әрекеттесуіне негізделген. Солайша, адамға қан құю кезінде жылдам иммунды жауап туындайды - эритроциттердің агглютинациясы - қанның ұюы.
Иммундық жүйе түрлі генотиптерді анықтау құралы болып келеді және ол спецификалық белок-антиденелерді жасап шығаруға қабілетті (организмді бөгде заттардан қорғайтын). Мұндай заттың организмге енуінің белгісі, яғни молекулалық дәлелдемесі - спецификалық макромолекулалар - антигендердің түзілуі.Антиденелер асқорыту ферменттеріне ұқсас, және олар соңғыларының эволюциясының нәтижесі болып табылады деп болжауға болады. Нәтижесінде қатынас (контакт) реакциясы, бөгде макромолекулаларды басып алу қалды, ал белокты жою, қорыту реакциясы жойылып кетті. Бұл функция антиген-антидене түзілгеннен кейін антигентасымалдаушыларды жоятын ферменттерде сақталған. Антиденелер организм шегінде (шырышты қабаттарда, қан мен лимфада) тек өздеріне сәйкес бөгде антигендердің пайда болуына жауап қайтарады.
Иммунды жауаптың алғашқы фазасында ауру қоздырушысы А классының иммуноглобулиндерімен кезігеді. Олар шырышты қабаттарда таралған (осы антиденелердің генетикалық негізделген жетіспеушілігі кезінде). Ауыз қуысында, ішек және басқа шырышты қабаттарда жазылуы қиын жаралар пайда болады. Организмге қоздырушы енген кезде оның антигендері Мклассының иммуноглобулиндерімен байланысады. Келесі жүретін реакция Gклассына жататын жаңа антиденелердің қарқынды түзілуімен айқындалады; бұл антиденелер иммунды жауаптың бөгде антигендерді біріктіруіне байланысты негізгі бөлігін жүзеге асырады.Еантиденелері клетка қабықшасында фиксацияланған, соның салдарынан олардың антигендермен кешені аллергиялық реакцияны тудыруы мүмкін (терінің тітіркенуі, шырышты қабықтардың ісуі және т.б.). Аллергиямен күресудің бір түрі - қанға аллергеннің минимальді мөлшерін енгізу (аллергия тудыратын антигенді). Бұл әрекеттің мақсаты - иммунды жауапты Етипінің антиденелерінен Gтипті антиденелер активтілігіне ауыстыру. Антидененің нақты формасы қатаң индивидуалды және кілт пен құлпы секілді белгілі бір антигенге ғана сәйкес келеді. Мұндай спецификалықтың негізін молекулалар тізбегіндегі аминқышқылды алмастырулар құрайды. Соған сәйкес, антиденелердің генетикалық спецификалығы туралы айтуға болады және оны мутациялық немесе рекомбинациялық өзгерістер есебінен иммуноглобулиндердің сәйкес гендеріне жатқызуға болады. Ф. Бернеттің теориясы көптеген антигендердің антиденелерге сәйкес келуі туралы түсіндіретін басқа да теориялардың ішінде маңызы жоғары. Бұл теория бойынша, әр особьтің генотипінде барлық мүмкін антигендерге қарсы иммуноглобулиндердің жеткілікті алуантүрлілігі бар. Антиденелердің өте көп алуантүрлілігінің болуы жоғары сатыдағы организмдердің геномында антиденелердің синтезін бақылайтын он ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әбілдашева А.
Хамза А.
Дузелова З.
Кисимова Г.
Жалел М.
12-бөлім
Ауытқушылықтар мен аурулар, иммунитет генетикасы
12.1 Организмнің иммунитеті және иммундық жүйесі туралы
Иммунитет - (лат. Immunitas- міндеттен босану) - организмнің генетикалық болмысы үшін бөгде заттардан, оның ішінде зардапты экзогенді және эндогенді микробтардан қорғану қабілеті. Қорғану қабілетінің биологиялық мәні - организмнің ішкі ортасының тұрақтылығын (гомеостаз) және оның қызметінің біртұтастығын қамтамасыз ететін микробтан бастап адамға дейінгі бүкіл тіршілік иелеріне тән қасиет. Иммунитет онтогенез даму барысында ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады. Иммунитет туралы негізгі ұғымды орыстың атақты ғалымы Нобель сыйлығының лауреаты И.И.Мечников анықтады.
Иммунология - организмдегі антигеннің бөгде субстанцияларға қарсы генетикалық, молекулалық, клеткалық әсерін, яғни иммунитет туралы ғылым. организмнің бөгде затқа қарсы иммунологиялық жауабы иммунологиялық жүйенің арқасында іске асады. Организмнің антигенге қасы иммундық жауаптың спецификалық немесе спецификалық емес реакция түрінде иммунитет түзуіне қабілеті бар.
Иммундық жүйеге бөгде туыстылық болып генетикалық ұқсас емес организм ғана емес, сонымен қатар генетикалық ұқсас организмде де болуы мүмкін. Иммундық жүйедегі бөгдетуыстық клетканы бір генмен анықтау тәсілі ашылғалы ішкі көпжасушалы популяциялы организмді бақылау - иммунитеттің басты қызметі болып саналды. Келтірілген имунитеттің трактаты Бернеттің аксиомасы жалпы үйлесімділік тапты, негіз етіп алынған организмнің орталық биологиялық механизмі өзіндік және бөтенді тануға бағытталған.
Қазіргі бұл сала тарихтың айқындалуын қажет етеді. Жаңа дәлелдердің табылуы, кішігірім ашылулар иммунологияның құрылуына көңіл аудартты.
Алғашқы иммунологиялық зерттеулерді Фукидидидтің зерттеулерінен б.з.б. V ғасырда анықталады. Батыс және Оңтүстік Африканың туземдері ірі қара малға өкпе қабынуларына (перипневмонияға) қарсы ем салып отырған. Олар өлген ауру малдың өкпесіне қанжармен және лезвиемен кесіліп, өкпенің секретіне батырылып, сау малдың мұрын қуысына бірнеше тілік жасайды. Бұл кесу тәсілі қазіргі кездегі вакцинаның дамуына үлесін тигізді. Қытайлықтар ерте заманнан аурудың эпидемия түрінде таралмауы үшін құрғатылған және ұсақталған қабықтарды ауру малдың мұрнына салды. Вариоляция деп аталатын бұл әдіс, ұзақ уақыт Европада анықталмаған, бірақ Англияда танымал болды, британдық елшінің әйелі Константинопольде Турцияда босанған баласына оспаны жұқтырды. Вольтердің бекітуімен түріктер осы дәстүрді черкестерден қабылдады; балаларға оспалық пустуланы екті, қыздардың денсаулығы мен сұлулығын сақтау үшін оны Персия мен Турцияда қымбатқа сатты. 1774 жылы ағылшындық шаруа Бенджамин Джести өзінің әйелін оспадан сақтау үшін оның білек терісіне ауру сиырдың пустуласын екті.
Әртүрлі елде жасанды жолмен жұқтыру әдісі әр түрлі байқалды. Ресейде алдын алу үшін оспаны сату есебінде белең алды. Сау балаларды ауру жұқтырған балаларадың үйіне кіргізіп қолтық астына оспалық жара жағылған тиынды қойды. Осындай жұқтыру әдісі оспалық сатуға қарағанда едәуір жеңіл түрде өтетін болған.
Ресейлік тарихтың деректері қызықты болған. Екетерина II орыс елшісіне Англияға өзіне және ұлына егу жасатқысы келетіндігі жөнінде хат жөнелткен. 12 қараша 1768 ж. дәрігер Т.Димсдейл патшайымға және I Петрға оспалық егу жасады. Екатерина II және I Петр өмірлерінің соңына дейін бұл дертпен ауырмаған .
XVIII ғ. эмпириялық иммуннлогияда тарихта бірқатар оқиғалар тіркелген.
1766 ж. Данило Смаиловичты Ресейде профилактикалық бубоннын іріңінен жасалынған бубон обасының екпесін ұсынуы вариоляция енгізуіне әкелді.
XIX ғ. Луи Пастердің инфекциялық аурулар зерттеуінде иммунологияның дамуына зор жаңалық әкелді. 1879 ж. Луи Пастер тауықтың тырысқағына қарсы алғашқы әлсіретілген вакцинаны ойлап тапты.
Әйгілі 1880 ж.- тауықтарды тырысқақтан қорғау мақсатындағы мақала жарияланған уақыт ретінде тарихта экисериментік иммунологияға үлес қосты. 1881 жылы Луи Пастер сібір жарасына қарсы аттенуацияланған вакцинаны алды (лат. Attenuo- жібіту, жұмсарту).
Клеткалық иммунитеттің бастапқы көзі орыс биолог-эволюциянер И.И.Мечниковтың еңбегінен табылады.(Нобель сыйлығы,1908). 1883ж. ол алғашқы мақаласын Одессадағы фагацитоз туралы дәрігерлер мен табиғаттанушылардың съезінде алғашқы әклеткалық клеткалық иммунитет ұғымын енгізді.
Екі теория- фагоцитарлық (клеткалық) және гуманитарлық- өзінің пайда болу периодында антагонистік позицияда тұрды. И.Мечноков пен П.Эрлихтің мектебі ғылыми шындық үшін күресті, олардың әр соққысы қарсыластарын өздерінің пікіріне жақындата түсті.
XX ғасырда 1900 жылы И.И.Мечников иммунопатологияның негізін енгізе отырып цитотоксин ұғымын ашты. Дәл осы жылы австриялық дәрігер К.Ландштейнер қан жүйесінің АВО тобын ашты.
1940 жылы К.Ландштейнер мен А.Винер резус-антигенді ашты, ал Л.Полинг (химия саласынан Нобель сыйлығының иегері) физико-химиялық позицияда антиденелердің матрициялық теориясын аяқтайды. Иммунологияның дамуына улкен үлес қосқан орыс ғалымдары - Н.Ф.Гамалей, А.Д.Адо , П.Здродовский, Л.А.Тарасевич, В.И.Иоффе, Ф.Я.Чистович, А.АБогомолец және т.б.
Ғылыми иммунологияның даму тарихы мына үлкен жетістіктердің енгізілуімен байланысты: вакцинациялау жөніндегі қиындықтардың шешілуімен (оспаға, сібір жарасына,полиомиелит,құтырық,дифтер ия, қызылша, сіреспеге және т.б. ауруларға қарсы);қанның иммунологиялық топтарына байланысты қан құйылу жүйесі; жаңа туған төлдің резус гемолитикалық ауруы.
Иммунологиялық төзімділік және дәрілік иммунодепрессияның ашылуы бүйрек және басқа да мүшелердің трансплантациясының шынайы екендігін көрсетті.
Көптеген инфекциялық және инфекциялық емес аурулардың диагностикасы (туа біткен және жүре пайда болған иммуножетіспеушілік, аллергия, жүйелі қызыл жегі және т.б.) иммунологиялық тестті зерттеу нәтижесінде анықталды.
Организмнің иммундық жүйесі генетикалық гомеостазды сақтай отырып иммунитетті қалыптастырады және лимфоидты мүшелердің және ұлпалардың, генерациялайтын жасушалар мен антидененің өз бетімен немесе синтез жолымен антигенмен спецификалық жолмен әрекеттесуінің жиынтығы болып табылады. Генетикалық аспектіде антиген зат ретінде қарастырылады, организмге енгенде жануар спецификалық антидененің түзілуін индукциялайды, сонымен қатар соңғыларымен in vivo және in vitro спецификалық байланысады. Антигендер - табиғаты нәруыздық болып келетін полимерлік заттар немесе олардың бөгде генетикалық ақпарат белгілерін сақтайтын синтетикалық ұқсастығы бар түрі.
Антидене ( иммуноглобулиндердің синонимі)- табиғаты иммуноглоблин болып табылаты нәруыз, жануар организмінде антигеннің енуіне жауап ретінде түзілетін немесе аналогтық детерминанттық топ болып табылатын гаптендер . антидененің маңызды биологиялық функциясы экзо- және эндотоксинді микрооранизм, вирустық және бактериялық клетка және т.б. антигендерді бейтараптау.
Антигендердің қасиеті иммундық жауап беру қабілетін иммуногендік деп атайды.
Антигендік - антигендік қасиеттердің шаралары, яғни антидене түзілуін индуциялайтын және олармен байланысатын антиген қасиеті.
Иммуногендік, бөгде зат антигенінің дәрежесі мен құрылысына байланысты, сонымен қатар организмнің жеке қабілетіне, түріне, даму ерекшелігіне және антигеннің организмге түсу уақытына, яғни иммунологиялық реактивтілігіне байланысты.
Иммунологиялық реактивтілік (синонимі иммундық дәреже, иммунды профиль) - қазіргі уақыттағы иммундық жүйенің жауап беру қабілеті. Оны иммуноглобулиндердің концентрациясы, лейкоциттер мен лимфоциттер, В және Т клеткалардың циркуляциядағы қатынасы ғана сипаттамайды , функциональдық көрсеткіштері де ,атап айтқанда резистенттілік механизмі мен иммунологиялық жауап стимуляциясы да қатысады.
Иммуногендік және иммунологиялық реактивтілік - жоғалып және пайда бола алатын қасиеті антигендермен, сонымен қатар оларға әсері байқалатын жануарларда байқалады. Антигенділікке мына факторлар әсер етеді, филогенетикалық немесе антиген мен рецепиент ұлпаның арасындағы молекулярлы-биологиялық алшақтық, иммунокомплементтік жасушалардың құрамы олардың қабілетіне және физиологиялық активтілігіне, жасы мен жануар организмінің денсаулығына әер етуіне байланысты.
Бөгде туыстылық, яғни генетикалық бөгде ақпаратты организмде тасып жүру - антигенділіктің өзіне тән сипаты. Алайда, бөгде туыстылық, егер антигендер құрылысына байланысты ұқсас болып келсе өзінің маңызын жоғалтуы мүмкін.
Иммунды жүйеге орталық және перифериялық мүшелер жатады: орталыққа тимус, фабриций қапшығы, пейер түйіндері және сүйек кемігі; перифериялыққа қан, көкбауыр және лимфа түйіндері жатады.
Иммунды жүйенің басты өнімі - лимфоцит, соның ішінде Т және В лимфоциттері маңызды элементі болып табылады.
Барлық бөгде туыстылық немесе өзгерген лимфоциттер дер кезінде иммундық жауап беріп отырады. Т жүйе иммундық клетканың иммунды біліктілігін қамтамасыз ете отырып В жүйенің қызметін реттеп отырады. Т-лимфоциттер клеткалық иммунитет реакциясына,яғни инфекциялық және инвазиялық аурулар кезінде иммундық жауапқа, аутоиммундық ауру, трансплантанттың ажырауы және гиперсезімталдықтың баяулаған түріне қатысады. В-лимфоциттер синтездеуші антиденелер плазмалық клеткада трансформацияланып, гуморальды иммунды жауапқа жағдай жасайды және организмді әртүрлі аурудан, әсіресе бактериялық инфекциядан қорғауға қатысады. Т клеткалар сүйек кемігінің дифференциацияланып және иммунокомплементтік клеткаға айналатын орны тимусқа көшуі кезінде түзіледі.иммунокомпетентті клетканың негізгі биологиялық функциясы- жеке организмге бөгдетуыстылықтың генетикалық ақпаратын жеткізетін антигенді табу, одан кейін спецификалық жауап қайтарады. Тимуста сыртта келген жасушаны зерттеу жүріп, одан кейін олар тимоциттерге - керекті антигенмен байланысатын антиген реактивті клеткаларғ айналады. Ұзақ өмір сүретін циркуляцияланатын Т клеткалар антиген иммунологиялық антиген туралы ақпаратты сақтайды, яғни В лимфоциттердің дифференцияциялануын, олардың плазматикалық антидене түзуші клеткаларға айналуына әсер етеді.
Антидене өнімі ретінде гумморальды жауап (иммуноглобулиндердің) В жүйесінің спецификалық иммунды қорғанысына байланысты реттеледі. Орталық мүше жүйесінің қызметін сүйек кемігі атқарады - негізгі орында генерацияланатын В келеткалары. В лимфоциттердің даму кезеңінде сүйек кемігінде иммуноглобулиндердің ауыр және жеңіл тізбегінде гендердің реоргациялануы жүреді.
Бағаналық көмектесетін жасушалар келіп түседі иммунокомпетентті антигендер тек қана тимусқа ғана емес- құстардың немесе олардың аналогтары сүткоректілерде фабриций қалтасы (ішектің лимфоидтық ұлпасы, миндалиндер) болып табылады. Сонымен қатар бағаналық жасушаларға антиденелердің түзілуіне жауап беретін В клеткасына айналып кетеді.бұл дифференцияциялау екі этапта өтеді: 1 этап - иммунолобулинді рецепторды алып жүретін В лимфоцитке айналу; 2 этап - бірдей спецификалық антигендік детерминантты синтездейтін антиденелерге, плазматикалық жасушаға айналу.
Т және В лимфоциттер иммунді қызметті жоғарыдағы мембраналық антиген - реактивтік рецепторлардың көмегімен жүзеге асырады. В лимфоциттегі бұл рецепторлар иммуноглобулиндердің барлық кластарынан тұрады. В лимфоциттер комплексті антигеннің гаптендік бөлігімен байланыстырады. Сонымен қатар Т лимфоциттер антигенреактивті рецепторларын иеленген, бірақ оның комплекстік антигеннің гаптендік бөлігін емес, ал оның тасымалдаушысымен байланысады.
12.2 Спецификалық емес (туа пайда болған) және спецификалық (жүре пайда болған, адаптациялық) иммунитет
Спецификалық емес (туа пайда болған) иммунитет тұқым қуалау арқылы берілетін организмнің қорғаныс факторы. Спецификалық емес қорғаныс факторлары төрт типке жіктеледі:
* Физикалық ( қоздырушының организмге енуіне сыртқы жабындының қарсы тұру қабілеті)
* Физиологиялық (бұл қорғанысқа температура, рН, микроорганизмдердің жіктелуі аймағындлағы оттегінің қысымы, сондай ақ еріту факторлары лизоцин, интерферон, комплемент т.б)
* Торшалық ( эндоцитоз немесе бөгде клеткалардың тікелей лизисі)
* Қабыну (тері жабыны арқылы енген патогенді микроорганизмдерге организмнің реакциясы)
Организмге енген кез келген бөгде антигендер немесе организмнің өзінде пайда болған антиген бұзылған тұрақтылықты қалпына келтіретін генетикалық феномен тудырады. Бұл біріншілік қорғаныс реакциялары жалпы биологиялық реакция болып табылады. Олардың пайда болу деңгейі организмнің өзіндік ерекшелігіне және ішкі және сыртқы факторларға байланысты.
Жануарлардың эволюциялық дамуында мамандандырылған қорғаныс жүйесі қалыптасып, онтогенездің бастапқы этаптарында дайын қорғаныс факторы болды. Эмбриондық даму кезеңінде және туғаннан кейін жануар организміне бөгде микробтар шабуылдайды, алайда спецификалық қорғаныс факторының пайда болуына уақыт қажет. Организмнің генетикалық статусының тұрақтылығы тек сенсибилизацияланған лимфоциттер мен спецификалық антиденелер арқылы жүзеге аспайды. Спецификалық емес және спецификалық иммунитет айырмашылығы - иммунитеттің бірінші түрінде спецификалық реакция болмайды. Спецификалық және специфкалық емес иммунитет категорияларына жататын қорғаныс факторлары бірыңғай функционалдық кешен ретінде қарастырылады. Спецификалық емес резистенттілік сыртқы жабынының ( тері, кілегейлі қабықтар) қорғаныс функциясымен; организмнің әртүрлу бөлу жүйесімен; қалыпты микрофлораның қызметімен; қабыну немесе торшалық-қантамырлық реакциямен; фагоцитозбен; әртүрлі қорғаныс заттарының, медиатор және комплементтің бөлінуімен жүзеге асады. Аталған реакциялар организмдегі ас қорыту, тұз және су алмасу сиякты қарапайым физиологиялық реакцияларына жатады. Олар спецификалық емес иммунитеттің механизмдерінің жетіспеушіліктерін толықтырады. Торшалық қорғаныс реакциясында фагоцитоз маңызды рөл атқарады, фагоцитоз кезінде маманданған лейкоциттер - қозғалмалы фагоциттер (нейтрофил, моноцит, макрофаг) бөгде микробтарды жояды. Спецификалық емес қорғанысты табиғи ( қалыпты) антиденелер немесе иммуноглобулиндер атқарады. Инфекциялық процестің дамуын спецификалық емес қорғаныстың факторлары тежейді. Спецификалық қорғаныс реакциясы организмге енген қоздырушыға қарсы әсер етеді.
Табиғи шалдықпаушылық (төзімділік) - тек түрлік белгі ғана емес. Спецификалық емес иммунитетті қабылдайтын жануарлардың түрлері, тұқымдары, популяциясы қоздырушыға қарсы тұру қабілетінің жоғары болуымен ерекшеленеді.
Қой сібір жарасына сезімтал болып келеді, ал алжирлік қойлар төзімді болып келеді. Шошқаның йоркшир тұқымы щощқа тілмесіне төзімді. Ақ леггорн тұқымды тауықтар құстардың басқа түрлерімен салыстырғанда пуллорозға төзімді болып келеді. Иттердің обаға төзімділігі олардың тұқымына байланысты. Түрлік және тұқымдық төзімділіктен басқа өзіндік төзімділік болады. Мәселен, бөлек особтар, инфекция ошағында болып, ауруға шалдықпайды: адам - қызылшамен, скорлотина, ірі қара - аусылмен, қой - шешекпен. Түрлік төзімділік тек ересек жануарларға тән, ал төлдерде төзімділік болмайды. Бірақ, өзіне тән емес қоздырушылармен зарарланған төлдер белгіленген. Мысалы, көжектерді аусыл, шошқа обасы, ит обасы вирусымен жұқтыруға болады. Тауық эмбриондары аса сезімтал болып келеді.
Кейбір организмдер өзіне тән емес инфекциялық аурумен ауырмай тек оның қоздырушысын тасымалдайды. Адам ит обасы қоздырушысын тасымалдаушысы , ал кептерлер мен қырғауылдар жылқының жұқпалы энцефаломиелитінің қоздырушысын тасымалдаушысы болып табылдаы.
Табиғи туа пайда болған резистенттілік - жануарлардың белгілі бір инфекция қоздырушысына түрлік төзімділігі: ірі қара маңқамен ауырмайды, жылқы - ірі қара обасымен, шошқа - ит обасымен, қой - шошқа обасымен ауырмайды. Адам жануарлардың көптеген инфекциялық және инвазиялық ауруларымен - шошқа обасы, паратуберкулез және т.б аурулармен ауырмайды. Керісінше, ауыл шаруашылық малдары скарлатина, сифилис, гонорейямен ауырмайды. Сонымен қатар 200 дей адам мен жануарларға ортақ зоонозды аурулар бар.
Бір бірінен өзіндік ерекшеліктері мен организмді қорғаудағы рөлімен ерекшеленетін спецификалық және спецификалық емес қорғаныс факторлары бар. Және олар бір бірімен байланысты. Фагоцитоз: иммунды емес - макрофагтар бөгде заттарды, микроорганизмдерді және зақымдалған клетка қалдықтарын фагоцитозға ұшыратады; иммунды макрофагтар беткейлік рецепторлары оксониндер арқылы фагоцитозға ұшыратады.
Фагоцитоз резистенттіліктің бір механизмі болып табылады. Төзімділік механизмі спецификасы болмайды, себебі антигендер спецификалық реакцияны тудырады. Антиденелерде спецификалық иммунитет өнімдері болады, сондықтан осы жағдайда төзімділік механизмдері мен иммунитетпен өзара байланысады.
Иммуноглобулиндер гуморальды иммунитеттің негізін құрайды, ол қан сарысуын егу арқылы енжар жолмен түзіледі. Аталған клеткалық иммунитеттің тасымалдаушылары сенсибилизденген лимфоциттер болып табылады. Ол тек осы клеткаларды басқа организмге енгізу арқылы ғана беріледі. Клеткалық иммунитеттің реакциялары трансплантация кезінде, аутоиммунды ауруларда, созылмалы бактериялық және вирустық инфекциялар мен микоздарда маңызды болып табылады, себебі гуморальды иммунитет жіті бактериялық инфекцияларда маңызды қорғаныс факторы.
Қорганыстың физиологиялық типі дене температурасы мен микроорганизмдер шоғырланған аймақтың рН деңгейіне байланысты. Құстардың дене температурасының 40-41°С болуына байланысты Baccilla anthracis төзімді. Мұндай температурада қоздырғыш тіршілігін тоқтатады.
Қарынның қышқылдығы - патогенді микроорганизмдердің енуінің тағы бір барьері болып табылады. Еріту факторлары - лизоцим, интерферон және комплемент - микробтарға төзімділігін арттырады.
Спецификалық және спецификалық емес қорғаныстардың өзара байланысы 12.1 суретте көрсетілген.
Спецификалық механизм
Спецификалық емес механизм
Лизоцин
пропердин
антидене
комплемент
адгезия
лизис
В
корпорация
Антиген
Фагоцитоз
Т
Актибация
М
цитотоксикалық
Клетка ішілік жою
Клеткадан тыс жою
12.1 сурет. Организмнің инфекциядан спецификалық және спецификалық емес қорғау механизмі
Спецификалық иммунитет өзінің атауында көрінгендей иммунды қорғаныс формасы. Специфика антиденелердің синтезі мен лимфоциттердің клондарының түзілуі арқылы пайда болады және олар тек бір бөгде затпен байланысқа түседі. Спецификалық иммунитет мынадай формула бойынша жүзеге асады: 1 антиген - 1 антидене. Спецификалық антидене болмайды немесе олардың саны аз болады. Алайда организмнің антигенмен байланысы антидененің өнімі ретінде, спецификалық торша клонының функционалдық жетілуі мен өсуі.
Иммундық жүйенің негізгі белгісі - антигенмен бірінші кездескен кезді сақтаған жадының сақтау қасиеті.
Спецификалық иммунитеттің түзілу механизмі және оның функционалды көрінуі әртүрлі құрылыстық деңгейде қарастырылады: молекулярлық, клеткалық, ағзалы, организм және популяциялық.
Спецификалық иммунитеттің молекулярлық деңгейін зерттеуде антиденеге (иммуноглобулин) көңіл аудару керек. Антидененің құрылысы мен функциясын талдауда екі ұғымды ажырату керек: гетерогендік және вариобелдік. Гетерогендік иммуноглобулиндердің функционалдық қасиетін ажыратады, антигенмен спецификалық байланысының қасиетін қоспағанда. Вариобелдік - иммуноглобулиндердің өзіндік сипаттамасы, олар спецификалық антиген байланыстырушы белсенділігімен көрінеді. Егер иммуноглобулиндер бос антигендердің детерминанттарымен байланыса алса, Т-клеткалық рецепторлар 1,2 класстағы молекулалық кешендегі антигендердің эпитопын анықтайды. Иммунологияда антиген термині екі мағынаны біріктіреді: иммундық жауаптың индикаторы ретінде және биологиялық маркер ретінде. Иммундық жауаптың индукторы ретінде антигенннің спецификасы мен иммуногенділігі сипатталады. Антигендер биологиялық маркер ретінде филогения, систематика, популяциялық генетика, клеткалық дифференцировкадағы салыстырмалы зерттеулерде қолданылады.
Спецификалық иммунитеттің клеткалық деңгейде түзілуінің механизміне негізгі үш клеткалық тип қатысады: Т-лимфоциттер, В-лимфоциттер, макрофагтар.
В-лимфоциттер гуморальды иммунитетке жауапты спецификалық иммуноглобулиндер. В-лимфоциттер мен антигеннің байланысы антигентәуелсіз дифференцировкасына екі бағытта алып келеді - белсенді плазмоциттің В-клеткалық жадының түзілуіне дейін.
Т-лимфоциттер - иммундық жауаптың клеткалық формасының негізгі қатысушысы. В-лимфоциттерге қарағанда Т-лимфоциттер бөгде клеткаларды бұзады. Бөгде клеткаларды анықтау антигенанықтаушы Т-клеткалық рецептордың, Т-лимфоциттерді беткейлі тасымалдау арқылы жүзеге асады. Т-лимфоциттер гуморальды және клеткалық иммунитетке, Т-хелперлердің қызметін күшейтіп немесе бәсеңдетіп (Т-супрессордың қызметін күшейту арқылы) әсер етеді.
Макрофагтар (моноциттер) клеткалық иммунитетте маңызды рөл атқарады. Макрофагтар сүйек кемігінде монобласт ретінде түзіліп, кейіннен моноцитке айналады. Соңғы формалары қанайналымына түсіп әртүрлі ұлпаларда дамиды. Олар гистиоцидтер ретінде борпылдақ-дәнекер ұлпасында ажыратады, өкпеде - альвеолларлы макрофагтар ретінде, лимфа түйіндерінде, көкбауырда және жілік кемігінде - бос және бекітілген макрофагтар ретінде, бауырда Купфер клеткасы ретінде ажыратылады. Жалпы бұл клеткалар макрофагтық жүйені құрайды.
Макрофагтардың ерекше гистогенезді: лимфоиды бағаналы клеткадан емес, қан түзуші клеткадан.
Макрофагтар клеткалық және гуморальдық иммунитетті түзуде әртүрлі функцияларды атқарады. Үш ересек Т-лимфоциттер, үш ересек В-лимфоциттер - жеткі негізгі клеткалық элементтер спецификалық иммунды реакцияны қамтамасыз етеді.
Мүшелік деңгейде клеткалық құрамды және мүшелердегі гистологиялық өзгерістерді зерттейді. Онда иммунитет механизмдері жұмыс істейді және иммунореактивті мүшелерді бір жүйеге біріктіретін факторлар жүзеге асырылады, олардың онто- және филогенетикалық шығу тегін анықтайды. Лимфа және қантүзуші жүйелер құрамына сүйек кемігі, тимус, лимфа түйіндері,көк бауыр, ішек-асқорыту жолдарының лимфоидтық түзілімдері, дәнекер ұлпасы кіретін біртұтас лимфомиеломды кешенді құрайды. Барлық аталған мүшелер мен ұлпалар клеткалық элементтермен мүшеаралық алмасуды қамтамасыз етеін қантасымалдаушы және лимфа тамырлар жүйесімен байланысқан.
Сүйек кемігі - В-лимфоциттердің көзі. Мұнда эмбриогенез кезеңінде бағаналы клеткалар түзіледі. Сүйек кемігіндегі бағаналы клеткалар эмбриогенез кезеңінде лимфоидтыға ауысады.
ТимустаТ-лимфоциттер түзіледі. Олар антиденелер синтезі кезінде В-лимфоциттерді ынталандырады (стимуляциялайды). Бастапқы клеткалардың пісіп-жетілуі кезінде және олардың фагоцитке айналуы кезінде гистоүйлесімділік (гистосовместимость) антиденелері синтезделеді. Тимусты тастап кеткен клеткалар лимфоциттерге айналып, толық иммунокомпетенттілікке ие бола отыра, қанға өтеді. Тимус жыныстық жағынан жетілген кезеңге дейін мөлшері үлкейеді, ал организм қартаю процесінде оның физиологиялық инволюциясы байқалады.
Лимфа түйіндері - бұл лимфадағы антигендерді аулап алатын екіншілік лимфоидтық мүшелер. Лимфа түйінінің ұлпасында лимфоциттер және макрофагтар кездеседі. түйінге енген антигендер әсерінен лимфоциттерден иммунобласттар дамиды, өз кезегінде оларға иммунокомпетентті В-лимфоциттер (клеткалық иммунитетке қатысады) түзіледі.
Көк бауыр сүзгінің рөлін атқарады: ол қаннан пайдаланылған лимфоциттерді жойып, жаңаларын түзеді. Олар екі зона бойынша таралып, орналасады: тимустәуелді, мұнда Т-лимфоциттер жинақталады және тимустәуелсіз - В-лимфоциттер жинақталады.
Организмдегі реттелу деңгейі нейрогуморальді жүйемен қамтамасыз етіледі. Анаболитикалық әсері бар гормон - соматотропты гормонды енгізгенде, антиденелердің түзілуіне ықпал етеді, ал бүйрекүсті бездерінің гормондары иммундық жауаптың төмендеуіне себепші болып келеді. Иммуногенез процессі екі негізгі сатыдан тұрады: бірінші саты - қатаң спецификалық, антигенді лимфоциттердің тануымен байланысты; екінші саты - спецификалық емес, антигенді танудан кейін басталады.
Популяциялық деңгейде иммунитет рөлін селективті фактор ретінде зерттейді
Иммунологиялық спецификалық мәселесі иммунологияда өзекті болды да, болып та қалады. Ол
Иммунитет эволюциясының проблема аясында шешілетін негізгі мәселелер спецификалық иммунологиялық тануға қабілеттіліктің пайда болуының филогенетикалық деңгейіне байланысты. Сонымен қатар, лимфоидтық клеткалық кешеннің эволюциясына, түрлі иммундық реактивтіліктің формалардың тарихи қалыптасуының тарихи этаптарымен де байланысты.
12.3 ИММУНИТЕТТІҢ КЛЕТКАЛЫҚ ЖӘНЕ ГУМОРАЛЬДІ ЖҮЙЕСІ.
Иммундық жүйе гуморальді және клеткалық иммунитеттің тығыз қатынасымен сипатталады. Гуморальді зат - опсониндер, агглютининдер және басқа да антиденелер (иммунокомпетентті лейкоциттер синтездейді) клеткалық иммунитеттің іске асуын, яғни фагоцитоз реакциясының жүруін қамтамасыз етеді. Фагоцитоздық реакциялар вирустар, улар және токсиндерді жоя алмайды, оларға гуморальді факторлар белсенді түрде әсер етеді. Оған қоса, клеткалық реакция токсиндерді нейтралдайтын антиделердің түзілуіне алғышарт бола алады. Соған сәйкес, организмді сақтайтын иммундық жүйенің тұтастығын клеткалық және гуморальдық факторлар құрайды. Иммундық жүйенің белсенділігін тудыру үшін жасқа байланысты процесстер үлкен ықпал етеді, өйткені олармен тек организмнің күйі ғана емес, сонымен қатар, олардың клеткалар мен ұлпалардағы жаңа гендер түріндегі түрлі мутациялық эффектердің жинақталуы да байланысты.
Организмнің қартаю процесінде сүйек кемігінің бағаналы клеткаларының санының азаюына, антиденелердің синтезі азаяды, жалпы иммунды активтілік төмендейді.
Иммунды реактивтілікті ұзарту, жасқа байланысты күйзеліс процесстерінің төмендеуі туралы мәселелер асыл тұқымды мал асырауда үлкен маңызға ие, өйткені селекциялық мақсаттарда бағалы асыл тұқымды жануарлардың қолданылу мерзімін ұзарту керек.
Организмнің иммунореактивтілігін және иммунды жүйесін бұзатын факторлар рөлін түрлі типті стресстер, организм үшін қолайсыз орта факторлар атқарады, олар қажетті иммунды гомеостазды бұзады.
Организмнің иммунды реакциялары қалыпты жауаптан ауытқуы мүмкін. Мәселен, организмнің антиденелерге деген жоғары сезімталдығы белгілі, ол аллергия және гиперсезімталдылық түрінде көрінеді (тұншығудың қауіпті симптомдарын тудырады, анафилаксия, анафилактикалық шок және т.б.). Ондай реакцияларға қарама-қарсы жүретін антигенді факторлар қатысындағы иммунологиялық толеранттылық (шыдамдылық, төзімділік)белгілі; бұл жағдайда организм антигенмен қарым-қатынасқа түскенде, организм иммунологиялық арекативті болып кетеді. Антигенді осы жағдайда толерогендеп атайды. Ол, мәселен, жүктілік кезінде нәрестенің антигендеріне аналық организмнің жауап бермеуінен көрінеді. Осы құбылыс нәрестені анасының организміндегі тойтарыс құбылысынан құтқарады. Толеранттылық механизмінде В- және Т-лимфоциттер қатысады.
Иммунды жауаптың мынадай формасы да бар: организм өз организмінің антигендеріне қарсы антиденелерді синтездей бастайды, мысалы, қалқанша бездің гормондарына қарсы. Антиденелердің осындай патологиясы аутоинтиденелер деген атауға ие болды, ол алмасу және басқа да тіршілік процесстеріндегі ауытқушылықтарға әкеп соқтырады. Жануарлардағы аутоантиденелердің пайда болуы өз гаметалар қатысында жүруі мүмкін, ол бедеулікке ұшыратады.
Иммунологиялық толеранттылықты табиғи және жүре пайда болған деп ажыратады. Иммунологиялық толеранттылықтың гуморальдық және клеткалық көріністерінің сандық деңгейі антигенге деген толық және ішінара ареактивтілігімен байқалады. Бөгде антигендерге толеранттылықтың эмбриональді және неонатанальді түрлері табиғатта бар екендігі даусыз, ол берілген тіршілік кезеңіндегі пісіп-жетілген иммунокомпетентті лимфоидты клетканың болмауына байланысты. Жүре пайда болған толеранттылық антиген үшін қатаң спецификалық болып табылады. В.Покровский толеранттылыққа үш негізгі механизм алғышарт бола алады: клетка клондарының элиминациясы, супрессор клеткалардың активациясы және иммунды кешендер. Иммунды жауаптың ауторегуляциясының бұзылуы кезінде толеранттылық пайда болуы мүмкін.
Иммунологиялық ареактивтілік - организмнің антигенді енгізуге жауап ретінде клеткалық немесе гуморальдық иммунологиялық реакциямен (немесе оның болмауымен) сипатталады. Кейбір антигендерге организм әлсіз жауап берсе, басқа антигендерге өте белсенді иммунологиялық реакцияның дамуы өте жиі кездеседі. Генетикалық ареактивтілік иммунды жауаптың гендерімен бақыланады, бұл гендер гистоүйлесімділік гендерімен немесе иммуноглобулин синтезін реттейтін гендермен тіркескен болуы мүмкін.
Иммунологиялық ареактивтілікті ересек организмге қарағанда, эмбриогенез кезінде және жаңа туылған жануарларда анықтаған жеңілірек.
Жалпы, толеранттылық иммунды реактивтіліктің антиподы ретінде организмнің индивидуалды клеткалық тұтастылығын сақтаудың бір тәсілі болып табылады. Толеранттылық механизмдері бұзылған кезде аутоиммунды зақымдалу дамиды.
12.4. Т-ЖӘНЕ В-ЛИМФОЦИТТЕРДІҢ РӨЛІ
Иммунды жүйенің барлық клеткаларының ата-тегі қанжасағыш бағаналы клеткаларболып табылады. Олар Т-және В-жүйелердің жалпы ата-тегі болып келетін лимфоидты бағаналы клеткаға айналады.
Иммунитеттің Т-жүйесіне тимус - Т-клеткалардың сүйек-кеміктік ата-тегініңпотенциалды жетілген формаларға дейін, дифференциалданатын жері және Т-клеткалардың түрлі субпопуляциялары (Т-хелперлер, Т-киллерлер).Т-жүйенің негізгі функциясы - иммунды жауап берудің клеткалық формасын қамтамасыз ету және клеткалық, гуморальді иммунитет ретінде реттеуге қатысу.
Т-лимфоциттердің дамуы айырша бездегі (тимус) Т-клеткалардың ата-тегінен бастап жүреді. Қанға бөлінетін тимозин, тимопоэтинТ-клеткалардың тимустан тыс аймақта дамуына ықпал етеді.
Т-хелперлер В-лимфоциттер үшін көмекші клеткалар болып табылады. Антигені бар Т-хелпер рецепторын В-лимфоцитке макрофаг жеткізеді. Хелперлер тек қажеттті клондардың пролиферациясын ынталандырады (стимулировать), ол осы хелперлердің В-лимфоциттердің беттік иммуноглобулинді (lg) рецепторларының класстарын, аллотиптерін, идиотиптерін анықтауымен байланысты.
Иммунды жауап гендері өз әрекетін Т-клеткалар арқылы іске асырады. Т-хелперлердің ерекше белгісі - Fc-фрагментке lgMрецепторларының болуы, бұл оларды сандық жағынан есепке алуға мүмкіндік береді. Т-эффекторлар немесе Т-киллерлер клеткалық иммунитет реакциясына себепкер келеді: олар қатерлі өсім клеткаларын жояды, патологиялық мутацияланған клеткаларды және вирусқа қарсы иммунитетті бұзады. Т-эффекторлардің осы бұзушы қасиеті функционалды ғана емес, биохимиялықтұрғыдан да ерекшеленіп тұрады. Т-эффекторлардың нысан-клеткалармен әрекеттесуі тікелей қатынас арқылы жүреді, ал соңғыларының зақымдалуы секреттелетін лимфотоксин әсерінен немесе нысан-клеткалардағы лизосомалық ферменттердің активциялануы нәтижесінде іске асады. Т-супрессорлар гуморальді және клеткалық иммунитеттің дамуын тоқтатады және иммунологиялық толеранттылықтың қалыптасуына себепкер болады. Т-супрессорлар үшін мембрана бетінде Fc-фрагментке lgG рецепторлардыңтән. Fc-тың супрессорлық әсері гуморальді заттардың, яғни белок болып табылатын иммуносупрессорлы фактордың әрекетіне байланысты. Т-супрессорлар түрлі спецификалық рецепторлардың болуына байланысты антигендердің өте кең жинағын анықтай алуға қабілетті, және антигендердің үлкен дозасымен тікелей қатынас кезінде индукцияланады. Егер антиген макрофаг бетінде жинақталатын болса, онда ол хелперлердің түзілуін тудырады. Т-супрессорлардың пролиферациясы индукциясын тимустәуелді, сонымен қатар тимустәуелді емес антигендер де жүргізеді. Т-супрессорлар лимфоциттердің түрлі популяциясының сандық құрамын және оларың тұрақты арақатынасын реттейді. Т-амплифайерлер немесе Т-күшейткіштер - Т-эффекторладың, Т-супрессорлардың функциясын күшейтетін клеткалар, сол себептен оларды Т-хелперлердің бір түрі ретінде қарастырады. Т-дифференциалданғыш лимфоциттер миграция процесіне, бағаналы клеткалардың пролиферациясы және дифференциациясына ықпал етеді.
Т-лимфоциттер популяциясы өздерінің функционалдық бағытына қарай гетерогендіболып келеді және клетка бетіндегі антигенді, рецепторлы құрылымының күрделі құрамымен сипатталады. Иммуноглобулинді рецепторлардың аз болуына байланысты олардың беті тегіс болып келеді. Ядро клетканың ішін толығымен дерлік алып жатады, өте қанық боялады. Перифериялық қанда Т-клеткалар лимфоциттердің жалпы санының 60%-ны алып жатыр. Функционалды тұрғыдан Т-лимфоциттер клеткалық иммунитеттің дамуына жауапты, иммунды жауаптың қалыптасуын реттейді, түрлі бактериялық және вирусты инфекцияларға деген резистенттілікті қамтамасыз етеді, соған қоса, иммунологиялық жадының сақтаушысы ретінде қызмет етеді. Т-лимфоциттер перифериялық лимфоидты органдардың тимустәуелді зоналарында орналасады, олар онда Т1 және Т2-клеткаларға трансформацияланады.Т1-клеткалар көбінесе көкбауыр фолликулдарының периартериалды зоналарда орналасқан, ал Т2-клеткалар - лимфа түйіндерінің перикортикальді зоналарында.Т1 клеткалары клеткалық иммунитеттің эффекторларының ата-тегі болып саналады; Т2клеткалары - ұзақ тіршілік етеді, рециркуляцияға қабілетті және антигенреактивті болып келеді.
В-лимфоциттердің плазмоцидке дейін дамуы бағаналы қанжасағыш клеткада (сүйек кемігі) жүреді және бірнеше кезеңнен тұрады: бағаналы қанжасағыш клетка; Т-және В-клеткалық даму жолы үшін жалпы лимфалық бастамалық клетка; В-клетканың соңғы ата-тегі; В-клеткаалды (пре-В-клетка, В-клеткалық даму жолына толығымен көшкен клеткалық тип); жетілмеген В-клетка; жетілген В-клетка; плазматикалық клетка (антигенмен әрекеттескен жетілген В-клеткадан түзілетін антиденетүзуші клеткалық форма).
В-клеткалардың бастамасысүтқоректілердегіФабриций қапшығына немесе осы органның басқа аналогына миграциялана отырып (мүмкін, сүйек кемігіне), lgM-рецепторлары бар сүйек кеміктік В-лимфоциттерге айналады. Бұл құбылыс lgM синтездейтін пре-В-клетка сатысы арқылы іске асады. Кейінгі дифференциалдану процессінде сүйек кеміктік В-лимфоциттер лимфоциттердің үш типін генерациялайды, олар, өз кезегінде, М, G жәнеA классының иммуноглобулиндерін түзетін плазматикалық клеткаларға айналады. Жетілген В-лимфоциттердің бетінде D классының сәйкес антиденелері мен рецепторлары болады.lgD-дың болуы - В-клеткалардың жетілгендігінің белгісі. В-лимфоциттердің бетінде кең антиген-рецепторлық аймақтар болады, олар Fab, λ- ǽ-тізбектер типті иммуноглобулинді детерминанттардан және иммуноглобулиндердің түрлі класстарынан (M, G, A, E, D) құралады. В-клеткалардың жетілу процесінде сүйек кемігінде гендердің реорганизациясы жүреді, олар М иммуноглобулиндердің ауыр және жеңіл тізбектерін бақылайды. Бір клетканың бетінде 50-ден 150 мыңға дейін иммуноглобулинді молекулалар болуы мүмкін. Иммуноглобулинді рецепторлар бір клетка үшін бір изотип, бір аллотип және бір идиотип болып табылады және клетка бетімен қозғала алады. Антигенмен байланысқан жағдайда олар қалпақша түрінде клетканың бір жағында жинақталады. Иммуноглобулиннің Ғс-фрагментіне және комплементтің С3-компонентіне рецепторлардың болуының арқасында В-лимфоциттер антиген-антидене-комплемент кешенін байланыстыруға қабілетті. В-лимфоциттердің бетіндегі иммуноглобулинді рецепторлар клетканың өзімен синтезделеді, осы бағытта олар қатаң клондалған және тар спецификалық (узкоспецефичны) болып табылады. В-лимфоциттердің плазмоциттер жағына қарай дифференциациясы кезінде олар рецепторлардан айырылады. Лимфалық органдарда В-клеткалар лимфа түйіндерінің қатпарлы затында, көкбауырдың қызыл пульпасында, пейерлі түйіндіктердің көбею орталығында (пейеровые бляшки) орналасады. В-лимфоциттердің популяциясының арасында В-супрессорлар анықталған. Бұл В-супрессорлар ДНҚ синтезін және плазмоцитті қатардың клеткаларының пролиферациясын, сонымен қатар, Т-киллердің және басқа клеткалардың функциясынтежейді. Олардың басты функциясы - сүйек кемігіндегі иммуногенезге жол бермеу (ғалымдардың тұжырымдауы бойынша).
Т-клеткалар В-лимфоциттерге қарағанда беттік антигендердің үлкен жинағына ие, алайда Т-клеткадағы иммуноглобулинді детерминанттар әлсіз көрінеді. Барлық Т-клеткаларға тән негізгі антиген θ-антиген (Тһу-1) деген атауға ие болды.
Нөлдік антигендер - Т-немесе В-клеткалардың айрықша белгілері болмайтын лимфоциттер. Олар сүйек кемігінің клеткаларында (50%) және қан клеткаларында (5-10%)анықталған. Ғс-фрагменттер қатысында lgGрецепторлардың болуыосы клеткалар В-лимфоциттердің немесе макрофагтардың бастамасы және қартайған немесе дефектті лимфоциттер деген пайымдамаға негіздеме болады. Олардың арасында нөлдік лимфоциттердің L- және К-түрлерін ажыратады. Нөлдік клеткалар жоғары цитотоксикалық белсенділікке ие; бір клетка 10-20 нысан-клеткаларды лизистейді.
NK-клеткаларда (табиғи киллерлер) Т- және В-лимфоциттерге тән анық антигенді құрылым болмайды. Құрамында θ-антигеннің (Тһу-1) аз мөлшері болуына және иммуноглобулинді рецепторлардың болмауына байланысты оларды болжамды түрде Т-клеткаларға жатқызады[Табиғи киллерлердің цитотоксикалық белсенділігі организмді ісіктерден сақтауда, аллогенді трансплантантты шеттетуде маңызды рөл атқарады. Ол интерферон және басқа да лимфокиндердіңкөмегімен стимуляцияланады].
NKжәне К-клеткалар көрсететін белсенділік - бір типке жататын клетканың екі түрлі функциясы.
Жады клеткалары - Т-және В-лимфоциттер, соның ішінде үлкен маңызға Т-лимфоциттер ие.
Екіншілік тип бойынша антиденелердің түзілуін қамтамасыз ететін иммунологиялық жадының болуы В-лимфоциттердің көп мөлшерде болуымен түсіндіріледі. Гуморальді және клеткалық иммунитетке иммунологиялық жады (иммунологическая память) - бөгде антигенді екінші рет қайталанған әрекеттесу кезінде тани алу және оған алғашқы әрекеттесуге қарағандағы жылдамдатылған, күшейтілген иммунологиялық реакциямен жауап беру қабілеті тән. Иммунологиялық жады жоғары дәлдікпен сипатталады, ол белоктық антигендерді ажырата алады (бір-бірінен бар болғаны 5-6 аминқышқылды қалдықтармен ажыратылатын). Иммунды жадтың механизмі антигеннің клетка клондарын стимуляциялауға негізделген. Бұл клондар антигенді байланыстырады, соның нәтижесінде аталған антигенге жауап беретін клеткалардың саны өседі. Антигеннің екінші рет түсуі иммунологиялық өнімдердің жинақталуымен байқалуы міндетті емес; кейде гомологиялық антигенге сезімтал клеткалардың ғана сан көбеюі мүмкін. Жады клеткаларының қызметін түрлі клондар атқаруына байланысты, иммунды жүйе бұрынғы ақпаратты жоғалтпай, жаңа ақпаратты жинақтауына мүмкіндік туады. Иммунологиялық жадыны көрсету қабілеті организмде айлар, жылдар және ондаған жылдар бойы сақталуы мүмкін. Тіптен антиденелер көрінбеген жағдайда, спецификалық антигенді қайталап енгізу олардың жылдам генерациясын тудырады. Иммунологиялық жады антидене түзу кезінде тіпті иммунды емес донордан алынған және иммунды В-лимфоциттерге қосылған Т-лимфоциттердің міндетті түрде болуын талап етеді. Ғалымдардың пайымдауынша, жады клеткалары генетикалық детерминацияланған және кәдімгі реактивті клеткалардан (біріншілік жауапқа қатысатын) айырмашылықтары бар.
Антиген-антидене реакциясы белгілі антигенге сәйкес келетінантиденелердің генетикалық спецификалығымен түсіндіріледі.
Әдетте, салыстырмалы түрде молекулалық массасы 5000-нан көп үлкен молекулалар (көбіне белоктар мен полисахаридтер) антиген болып табылады.Гаптендер деп аталатын массасы аз молекулаларға кейбір липидтер, көмірсулар, олигопептидтер, нуклеин қышқылдары және т.б. жатады.
Антигеннің немесе гаптеннің иммунды жүйемен реакцияласатын белгілі бөлігін антигенді детерминант немесе эпитоп деп атайды. Әдетте молекуланың осы бөлігі аминқышқылдардың немесе қанттар қалдығының 4-тен 8-ге дейін молекуласын біріктіреді.
Бір антигенді молекула бірнеше түрлі эпитоптарды өзінде біріктіреді, олардың қатаң қатаң фиксирленген конфигурациясы біріншілік, екіншілік немесе үшіншілік молекулалық құрылыммен анықталады.
Антиденелер антигеннің тұтас молекуласына емес, нақты эпитоптарына спецификалық болады. Осы алуантүрлі антигенді детерминанттардыиммунды жүйелер жекеше анықтайды, және синтезделетін антиденелер бір ғана эпитоппен әрекеттеседі.
Антигендердің бірнеше типтері бар:
Сыртқы антигендер - организмге сырттан түседі. Оларға микроорганизмдер, трансплантацияланған клеткалар және бөгде бөлшектер жатады; организмге алиментарлы, ингаляциялық немесе парентеральді жолмен енеді;
Ішкі антигендер - организмнің зақымдалған молекулаларынан пайда болады (олар гаптенмен байланысқан кезде, өзінің молекуласының ішінара денатурациясы кезінде, ісік пайда болу процесіндегі клеткалардың трансформациясы), бұл молекулалар бөтен ретінде танылады.
Жасырын антигендер - эмбриогенездің алғашқы сатыларында иммунды жүйеден гематологиялық бөгеттермен анатомиялық тұрғыдан бөлінген антигендер (нерв ұлпасы, көз бұршағының, спермияның белогы). Олар постнатальді кезеңде қан ағысына түссе, иммунды жауапты тудырады.
Иммунды жауап пайда болу үшін сыртқы антигендер алдымен иммунды жүйемен танылуы керек. Тану механизмі антигеннің типі немесе сипатына, организмге ену жолдарына байланысты. Антигендерді тануға антиденелер мен В-клеткалардан басқа, Т-клеткалар да қатысады. Олар антигендерді кішігірім полипептидті бөлшектер ретінде анықтайды. Бұл бөлшектер алғашында клетка ішінде орналасады, ал кейін организмнің басқа клеткаларына таралады.
Антиденелер түзілу үшін макрофагтар қажет, бірақ өздері оны синтездемейді. Макрофагтар антигендерге жауап беру қабілетіне ие. Антиген макрофагтың плазматикалық мембранасымен байланысқаннан соң эндоцитоз және антигеннің лизосомалық гидролитикалық ферменттермен бұзылуы жүреді. Тимустәуелді антигендер жағдайында В-клеткалардың пролиферациясы олардың макрофагтармен және Т-лимфоциттермен кооперативтіәрекеттесуі нәтижесінде жүреді. Тимустәуелсіз антигендерге жауап беру кезінде антиденелердің түзілуі Т-хелперлердің көмегінсіз жүреді.
Макрофагтар келесі спецификалық функцияларды орындайды: иммуногендерді бұзу және жою; антигендерді лимфоциттерге тану үшін жеткізіп беру; интерлейкин 1-мен (биологиялық белсенді зат) Т-хелперлерді активтендіру. Антиденелердің синтезі үшін спецификалық функциялар (мысалы, антигенді тану және спецификалық иммуноглобулиндердің синтезі) лимфоциттермен немесе плазматикалық клеткалармен іске асырылады.
Макрофагтар ҒС-рецепторлардың көмегімен lgG иммуноглобулинді өзінің беттік бөлімінде байланыстыруға қабілетті. Осының арқасында антигеннің қатысуымен антиген-антидене спецификалық реакциясы жүреді.
Т- және В-клеткалардың кооперативтік әрекеттесуі тимустәуелді антигендер қатысында жүретін антиденелердің биосинтезінде шешуші маңызға ие. В-лимфоциттер - антиденетүзуші клеткалардың бастамасы. Иммуноглобулиннің барлық молекулаларды (оларды бір антиденетүзуші клетка синтездейді) бір классқа, классастына, аллотипке және идиотипке жатқызады.
Антиген-антидене реакциясы - бұл антигеннің антиденемен спецификалық әрекеттесуі.In vivo жүретін антиген-антидене реакциясы - берілген мезетте организм кезігетін көптеген антигендерді жоятын қорғаныс механизмі.In vitroжүретінантиген-антидене реакциялары үлкен диагностикалық маңызға ие, өйткені өзінің спецификалығының арқасында олардың көмегімен антигендерді немесе антиденелерді сандық және сапалық тұрғыдан анықтай аламыз.
Антигендер мен антиденелердің әрекеттесуін кейде өзіндік туралы, организмнің молекулалық Мені туралы ғылым деп те атайды. Генетикалық жөнінен шартталған иммунды жауап туралы оқулар генетикалық маркерлердің - антигендердің оларға сәйкес антиденелермен әрекеттесуіне негізделген. Солайша, адамға қан құю кезінде жылдам иммунды жауап туындайды - эритроциттердің агглютинациясы - қанның ұюы.
Иммундық жүйе түрлі генотиптерді анықтау құралы болып келеді және ол спецификалық белок-антиденелерді жасап шығаруға қабілетті (организмді бөгде заттардан қорғайтын). Мұндай заттың организмге енуінің белгісі, яғни молекулалық дәлелдемесі - спецификалық макромолекулалар - антигендердің түзілуі.Антиденелер асқорыту ферменттеріне ұқсас, және олар соңғыларының эволюциясының нәтижесі болып табылады деп болжауға болады. Нәтижесінде қатынас (контакт) реакциясы, бөгде макромолекулаларды басып алу қалды, ал белокты жою, қорыту реакциясы жойылып кетті. Бұл функция антиген-антидене түзілгеннен кейін антигентасымалдаушыларды жоятын ферменттерде сақталған. Антиденелер организм шегінде (шырышты қабаттарда, қан мен лимфада) тек өздеріне сәйкес бөгде антигендердің пайда болуына жауап қайтарады.
Иммунды жауаптың алғашқы фазасында ауру қоздырушысы А классының иммуноглобулиндерімен кезігеді. Олар шырышты қабаттарда таралған (осы антиденелердің генетикалық негізделген жетіспеушілігі кезінде). Ауыз қуысында, ішек және басқа шырышты қабаттарда жазылуы қиын жаралар пайда болады. Организмге қоздырушы енген кезде оның антигендері Мклассының иммуноглобулиндерімен байланысады. Келесі жүретін реакция Gклассына жататын жаңа антиденелердің қарқынды түзілуімен айқындалады; бұл антиденелер иммунды жауаптың бөгде антигендерді біріктіруіне байланысты негізгі бөлігін жүзеге асырады.Еантиденелері клетка қабықшасында фиксацияланған, соның салдарынан олардың антигендермен кешені аллергиялық реакцияны тудыруы мүмкін (терінің тітіркенуі, шырышты қабықтардың ісуі және т.б.). Аллергиямен күресудің бір түрі - қанға аллергеннің минимальді мөлшерін енгізу (аллергия тудыратын антигенді). Бұл әрекеттің мақсаты - иммунды жауапты Етипінің антиденелерінен Gтипті антиденелер активтілігіне ауыстыру. Антидененің нақты формасы қатаң индивидуалды және кілт пен құлпы секілді белгілі бір антигенге ғана сәйкес келеді. Мұндай спецификалықтың негізін молекулалар тізбегіндегі аминқышқылды алмастырулар құрайды. Соған сәйкес, антиденелердің генетикалық спецификалығы туралы айтуға болады және оны мутациялық немесе рекомбинациялық өзгерістер есебінен иммуноглобулиндердің сәйкес гендеріне жатқызуға болады. Ф. Бернеттің теориясы көптеген антигендердің антиденелерге сәйкес келуі туралы түсіндіретін басқа да теориялардың ішінде маңызы жоғары. Бұл теория бойынша, әр особьтің генотипінде барлық мүмкін антигендерге қарсы иммуноглобулиндердің жеткілікті алуантүрлілігі бар. Антиденелердің өте көп алуантүрлілігінің болуы жоғары сатыдағы организмдердің геномында антиденелердің синтезін бақылайтын он ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz