Қазакстанның Ресейге қосылуы
Қазақстанның Ресейге қосылуының себептері. Кіші жүздің империя құрамына кіруі.
Қазақ халқының елдігі жолындағы тарихи күрес барысында, әсіресе, XVII ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ хандары өзінің үлкен коршісі Ресей мемлекетімен байланыс жасауға көңіл бөлді. Орыс мемлекетінің қазақ хандығымен сауда және елшілік байланыстары Қазан (1552 ж.) және Астрахань (1556 ж.) хандықтарының Ресейге қосылып, оның Жайық пен Еділ аралығындағы даланы алып жатқан Ноғай Ордасыма саяси үстемдігін орнатқаннан кейінгі жерде ұлғая түсті. Еділ бойындағы халықтардың орыс мемлекетінің құрамына кіруі, оның шекарасын Қазақстан жеріне жақындата түсті. Маңғыстау мен Үстірт арқылы өтетін құрлықтағы керуен жолдары, Каспий, сондай-ақ, Еділ мен Кама арқылы отетін су жолы Ресейдің Кавказ, Орта Азия және Қазақстанмен экономикалық байланысын күшейтуде зор рөл атқарды. Қазақстан өлкесі арқылы өтетін атақты Жібек жолы барған сайын халықаралық маңыз ала бастады. Бүл жол Шығыс және Батыс Еуропа елдерін Орталық Азиямен байланыстырды, сауда-саттықты, экономикалық қарым-қатынасты дамытуға мүмкіндік туғызды.
Орыс мемлекеті ең алдымеи қазақ даласы арқылы өтетін қатынас, сауда жолдарының қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін Қазақ хандарымен байланысын нығайтуды көздеді. Сондай-ақ, Сібір хандығыпа, Орта Азия билеушілеріне кдрсы күресте және жоцғар феодалдары тарапынан күшсйс түскен қауіпке байланысты одақтас іздеген Қазақ хандығы Орыс мемлекетімен экономикалық, саяси-елшілік байланыс орнатуға мүдделі болды. 1583 жылы Қазақ хандығына Третьяк Чебуков бастаған орыс елшілігі жіберілді. Соның нәтижесінде орыстың атақты кәсіпкерлері Строгановтар өзіне Тобыл, Ертіс және Обь бойындағы жерлердің бекітіліп берілуіне қолдарын жеткізді. Сонымен қатар олар баж төлемей қазақтармен сауда
Қазақ халқының елдігі жолындағы тарихи күрес барысында, әсіресе, XVII ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ хандары өзінің үлкен коршісі Ресей мемлекетімен байланыс жасауға көңіл бөлді. Орыс мемлекетінің қазақ хандығымен сауда және елшілік байланыстары Қазан (1552 ж.) және Астрахань (1556 ж.) хандықтарының Ресейге қосылып, оның Жайық пен Еділ аралығындағы даланы алып жатқан Ноғай Ордасыма саяси үстемдігін орнатқаннан кейінгі жерде ұлғая түсті. Еділ бойындағы халықтардың орыс мемлекетінің құрамына кіруі, оның шекарасын Қазақстан жеріне жақындата түсті. Маңғыстау мен Үстірт арқылы өтетін құрлықтағы керуен жолдары, Каспий, сондай-ақ, Еділ мен Кама арқылы отетін су жолы Ресейдің Кавказ, Орта Азия және Қазақстанмен экономикалық байланысын күшейтуде зор рөл атқарды. Қазақстан өлкесі арқылы өтетін атақты Жібек жолы барған сайын халықаралық маңыз ала бастады. Бүл жол Шығыс және Батыс Еуропа елдерін Орталық Азиямен байланыстырды, сауда-саттықты, экономикалық қарым-қатынасты дамытуға мүмкіндік туғызды.
Орыс мемлекеті ең алдымеи қазақ даласы арқылы өтетін қатынас, сауда жолдарының қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін Қазақ хандарымен байланысын нығайтуды көздеді. Сондай-ақ, Сібір хандығыпа, Орта Азия билеушілеріне кдрсы күресте және жоцғар феодалдары тарапынан күшсйс түскен қауіпке байланысты одақтас іздеген Қазақ хандығы Орыс мемлекетімен экономикалық, саяси-елшілік байланыс орнатуға мүдделі болды. 1583 жылы Қазақ хандығына Третьяк Чебуков бастаған орыс елшілігі жіберілді. Соның нәтижесінде орыстың атақты кәсіпкерлері Строгановтар өзіне Тобыл, Ертіс және Обь бойындағы жерлердің бекітіліп берілуіне қолдарын жеткізді. Сонымен қатар олар баж төлемей қазақтармен сауда
Қазакстанның Ресейге қосылуы
Қазақстанның Ресейге қосылуының себептері. Кіші жүздің империя
құрамына кіруі.
Қазақ халқының елдігі жолындағы тарихи күрес барысында, әсіресе, XVII
ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ хандары өзінің үлкен коршісі Ресей
мемлекетімен байланыс жасауға көңіл бөлді. Орыс мемлекетінің қазақ
хандығымен сауда және елшілік байланыстары Қазан (1552 ж.) және Астрахань
(1556 ж.) хандықтарының Ресейге қосылып, оның Жайық пен Еділ аралығындағы
даланы алып жатқан Ноғай Ордасыма саяси үстемдігін орнатқаннан кейінгі
жерде ұлғая түсті. Еділ бойындағы халықтардың орыс мемлекетінің құрамына
кіруі, оның шекарасын Қазақстан жеріне жақындата түсті. Маңғыстау мен
Үстірт арқылы өтетін құрлықтағы керуен жолдары, Каспий, сондай-ақ, Еділ мен
Кама арқылы отетін су жолы Ресейдің Кавказ, Орта Азия және Қазақстанмен
экономикалық байланысын күшейтуде зор рөл атқарды. Қазақстан өлкесі арқылы
өтетін атақты Жібек жолы барған сайын халықаралық маңыз ала бастады. Бүл
жол Шығыс және Батыс Еуропа елдерін Орталық Азиямен байланыстырды, сауда-
саттықты, экономикалық қарым-қатынасты дамытуға мүмкіндік туғызды.
Орыс мемлекеті ең алдымеи қазақ даласы арқылы өтетін қатынас, сауда
жолдарының қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін Қазақ хандарымен байланысын
нығайтуды көздеді. Сондай-ақ, Сібір хандығыпа, Орта Азия билеушілеріне
кдрсы күресте және жоцғар феодалдары тарапынан күшсйс түскен қауіпке
байланысты одақтас іздеген Қазақ хандығы Орыс мемлекетімен экономикалық,
саяси-елшілік байланыс орнатуға мүдделі болды. 1583 жылы Қазақ хандығына
Третьяк Чебуков бастаған орыс елшілігі жіберілді. Соның нәтижесінде орыстың
атақты кәсіпкерлері Строгановтар өзіне Тобыл, Ертіс және Обь бойындағы
жерлердің бекітіліп берілуіне қолдарын жеткізді. Сонымен қатар олар баж
төлемей қазақтармен сауда жүргізуге үрықсат алды. Бүл кезде Мәскеу
мемлекетінің билеушісі IV Иванмен қазақ ханы Ақназар арасындағы алғашқы
саяси байланыстар Сібір ханы Көшімге қарсы бағытталды.
Орыс мемлекеті мен Қазақ хандығының арасындағы саяси байланыстардың
дамуы Тәуекел хан жіберген елшілікпен одан әрі жалғасты. 1594 жылдың
аяғында Ресеймен достық келісім жасау үшін Мәскеуге қазақ елшісі Қүлмүхамед
жіберілді. Тәуекел орыс патшасымен "достық пен ынтымақ" жасауға асықты.
Өйткені Бүқар ханы Абдулламен уақытша бітіэд жасап, ноғайлармен арадағы
қатынас өте шиеленісіп түрған болатын. Елшіліктің алдына Мәскеуде аманат
ретінде ұсталып отырған ханның жиені Оразмүхамедті босату және Борис
Годуновтан "отты қару" алу еді. Орыс патшасы Тәуекел ханға жауабында оған
"отты қаруы бар кеп әскер" жіберетініне және қазақтарды олардың барлық
жауларынан "сақтайтынына" уәде берді.
1595 жылы Тәуекел ханға жауап ретінде 2 жылға Ресейден Вельямин
Степановтың елшілігі жіберілді. Елшілік арқылы орыс патшасы: Тәуекел хан
және оның ханзада бауырларының бәрі патшаның қол астына кірсін, ал патша
әрі үлы князь оларды барлық дүшпандарынан қорғауға, Бүхара мен Көшім ханға
қарсы түруына көмектеседі. Өзінің патша ағзамға адалдығын білдіру үшін
Тәуекел хан үлы Үсейінді жіберуді, ал сол үшін бауыры Оразмүхамед ханзаданы
босатуға уәде беретінін хабарлады. Тәуекел хан Мәскеу патшасының талабы мен
қойған шарттары қисынсыз, өте ауыр болғандықтан қабылдамады.
XVII ғасырда Орыс мемлекеті мен Қазақ хагдығындағы ішкі және сыртқы
жағдайлармен байланысты бүлардың арасындағы қарым-қатынас біраз уақытқа
үзілді. Саяси байланыстар XVII ғасырдың аяғында, екі мемлекетте де билік
басына аса көрнекті саяси қайраткерлер - Тәуке хан мен I Петр келген кезде
жанданды. Мүның өзі Ресейдің Батыс Сібірді игеру, Түмен, Тобыл, Тара
қалаларьшың өсуі, қазақ даласы арқылы Орта Азиямен сауданың күшеюіне
байланысты еді. 1687 жылы Тобыл қаласына Тәшім батыр бастаған қазақ
елшілігі жіберілді. Бүл елшіліктіц басты міндеті екі мемлекет арасында
неғүрльш берік байланыс орнату болатьш. Тобылға 1689 жылдың аяғы - 1690
жылдьвд басында барған келесі елшілікті Түманшы батыр басқарды. Бүл екі
елшілікте нәтижесіз аяқталды. Жалпы 1686-1693 жылдары Тәуке хан Ресейге бес
елшілік жіберген, алайда оның берік саяси байланыстар жасауға үмтылысы
тиісті нәтиже бермеген. Өйткені Тобыл әкімшілігі тарапынан да, Қазақ
хандығы жағынап да жіберілген елшіліктерді екі жақта да дүрыс қабылдамай,
арандатушылық орын алған. Мүның өзі Қазақстан мен Ресей арасындағы
катынастардың шиеленісуіне әкеп соқтырды. Бүл XVII ғасырдың аяғы - ХҮШ-
ғасырдыц басында Рсссйдід жоцғарлармеп жақындасуына себеп болдьт. Осығап
қарамастан Қазақ хандары солтүстіктегі озінің үлкен кершілесімен саяси-
экономикалық байланыстарды жақсартуды үнемі өз алдарына басты міндет етіп
қойды. Өйткені Ресей мен Қазақ хандығының екі жақты жақындасуына XVIII
ғасырдың басында жоңғар феодалдарьшың шапқыншылығына қарсы түру мүдделілігі
басты себеп болған еді. Бүл кезде қазақ хандығының Бүқар және Хиуамен
қатынастары да шиеленіскен күйінде қала берді. Еділ өзенінің бойындағы
қалмақтар мен башқұрттар Кіші жүздің жеріне шабуыл жасап, үнемі қауіп
туғызып отырды. Осьшдай күрделі мәселелерді шешу үшін Солтүстіктегі қуатты
корші Ресеймен мәмілеге келуді керек етті. Қазақсташіың басқа көрші ел
халықтарымен қарым-қатынасын үшықтырьш, өзіне тәуелді болуын іске асыруға
бағытталған жымысқы саясат жүргізіп отырған Ресеймен тең қүқықты, тату-
тәтті қарым-қатынас орнату қазақ хандары үшін, оның ішінде елдің батыс
бетіндегі қалмақтар мен башқұрттардың тынымсыз шабуылынан мазасы кстіп
отырған Кіші жүздің ханы Әбілхайыр үшін қазақ даласында тыныштық орпатудың
кепілі сияқты көрінді.
Қазақ даласы Ресейді Шығыс мемлекеттермен жалғастыратын көпір іспетті
еді. Ол арқылы Еуропа елдеріисп Шығыстағы елдерге және одан кері қарай
құрлык пен сумен ең төте ежелп сауда жолдары өтетш. исы жолдармен Ресейден
Орта Азияға, Ауғанстанға, Персияға, Қытайға, Үндістанға және басқа шығыс
елдеріне баруға болатын еді.
Орыс патшасы Бірінші Петр бұл елдермен экономикалық және саяси
байланыс орнату, оны дамыту үшін алдымен Қазақстан және Орта Азия елдерін
Ресейге қосып алу керек деп есептеді. Осы мақсатта қазақ жеріне бірнеше
экспедиция жіберілді. Солардың бірі - подполковник Иван Дмитриевич
Бухгольцтің экспедициясы. Экспедиция үшін адамдар Томскіден, Түменнен,
Тарадан және басқа жерлерден жинап алынды. Әскери-дипломатиялық сипаттағы
барлық дайындықтар біткеннен кейін, 1715 жылдың шілдесінде құрамында 2797
адамы бар И. Д. Бухгольц отряды жорыққа шықты. 1715 жылғы қазанда
экспедиция Ямышев көліне жетіп, сол жерде Ямышевск деп аталатын бекініс
салды. Осыдан кейін Бухгольцтің отряды Ом өзенінің сағасында 1716 жылы 20
мамырда Омбы бекінісінің негізін қалады. Бүл әскери-инженерлік
құрылыстардың басты мақсаты оңтүстік-шығыс шекараңы, Ресей мемлекетінің
сыртқы ықпал ету аймағын кеңейту болып табылды.
И. Д. Бухгольцтің экспедициясынан кейін Батыс Сібір генерал-
губернаторы М. Гагарин Ертіс бойында жаңа бекіністер түрғызу үшін воевода
Павел Северский мен Василий Чередовты жіберді. 1717 жылдың жазында П.
Северскийдің отряды - Железинск, В. Чередовтың отряды - Колбасин
бекіністерін салды. Чередов одан әрі жүріп жаңа бекініс - Семипалат(Семей)
бекінісін салатын жерді таңдап алды. Сөйтіп, 1718 жылы Семей қамалының, ал
1720 жылы И. М. Лихарев экспедициясы Үлбі өзенінің Ертіске қүятын жерінде
Өскемен бекінісінің негізін қалады.
XVIII ғасырдың 20-шы жылдарында Бірінші Петр өкіметі Орта Азия және
Қазақстан билеушілерімен елшілік арқылы байланыс жасап түрды. Қара теңіз
бен Балтық теңізі арқылы Еуропаға терезе ашқан Бірінші Петр енді Азия
елдеріне төте баратын жолды іздестіре бастады және бүл жолдың қазақ даласы
арқылы өтетінін жақсы түсінді.
Ресеймен қарым-қатынасты нығайтудың қажеттілігіне бүл тұста Кіші
жүзден басқа қазақтың Орта және ¥лы жүз хандары мен ру басшылары да бой үра
бастаған еді. Өйткені ондаған жылдар бойына созылған жоңғар қалмақтарының
және көршілес ирта Азия хандарының шапқыншылық әрекеттері қазақ елін әбден
тоздырып әлсіреткен болатын.
XVIII ғасырдың бас кезінде қазақ хандары орыс патшасынан жоңғар
қалмақтарына қарсы кемек сүрап елші жіберді. 1730 жылы 8 қыркүйекте Уфаға
Әбілқайырдың Сейітқүл Қойдағүлов пен Қүлымбет Қоштаев бастаған елшілігі
келді. Олар әйел патша Анна Иоанновнаға Кіші жүзді Рееей империясының
құрамына қосу жөнінде өтініш жасады. "Біз Әбілқайыр хан, деп көрсетілді
жолдамада, -маған қарасты Орта жүз бен Кіші жүздің көптеген... халқымен
сіздің алдыңызда күллі бас иеміз... Сіздің қамқорлығыңызда болсақ дейміз".
1731 жылы 19 ақпанда орыс патшасы Әбілқайыр ханға және "бүкіл қазақ
халқына" олардың Ресей қол астына ерікті түрде қабылданғаны туралы грамота
жіберді. Оны қазақтарға жеткізу үшім 1731 жылдың 30 сәуірінде Кіші жүзге А.
И. Тевкелев бастаған елшілік келді. Олармен бірге Петроградқа жіберілген
қазақ елшілері де оралды. Сонымсн 1731 жылы 10-шы қазанда қазақ сұлтандары
мен ру басыларының жиналысында Кіші жүздің Ресей құрамына бодан болып
қабылдануы жөнінде шешім қабылданды. Осыдан кейін 1731 жылы 15 желтоқсанда
Тевкелевпен келіссөз жүргізген Орта жүздің ханы Сәмеке Ресей империясының
құрамына кіретінін білдіріп ант беріп, "өзінің мөрін басты". Бірақ, бүл
шарт тек 1734 жылдан кейін ғана жүзеге асырыла бастады.
Ресей патшасының Кіші жүзді қол астына алғанын естіп, ¥лы жүздің
атынан Қодар би, Төле би, Сатан батыр, Бөлек батыр патша әйел Анна
Иоанновнаға хат жазып, ¥лы жүзді де өз қол астына қабылдау жөнінде өтініш
жасады. Бүл хатты Петроградқа Хангелді батыр жеткізді.
1734 жылы 10 тамызда Ресей патшасы ¥лы жүзді Ресей құрамына қабылдау
жөніндегі қүжатқа қол қойып, ¥лы жүз хандығына: "Сіздерді қол астымызға
Әбілқайырды алған шарттар бойынша аламыз", - деген қағаз жіберді.
Қазақтар Қазақстамның Ресеймен бірігуі елдің экономикалық өркендеуіне,
саяси, мәдени жағдайының жақсаруыиа игі ықпал жасайды деп үміт етсе, патша
өкіметі өзінің отаршылдық саясатын жүргізу үшін пайдасы бар деп санады.
1734 жылы 10 маусымда Анна Иоанновна Әбілқайырғы Ор өзенінің сағасынан
бекініс салу қажеттігі жөнінде хат жолдап, қала салатын жерге И. К.
Кириллов пен А. И. Тевкелевті жіберді.
Патшаның әмірімен қазақ даласындағы езендердің бойына бекініс қамалдар
салынып, олар біртіндеп ірі қалаларға айнала бастады. Сол тұста Жайық өзені
бойынан 14 қамал салынды. Басқа өзендердің жағалауларынан да бірнеше қамал-
бекіністер бой көтерді. XVIII ғасырдың 50-ші жылдарында Ертіс өзенінің
жағасына салынған Омбы, Железинск, Семей, Өскемен, Ямышев сияқты қамалдар
қалаларға айналды. Мұндай әскери бекіністер салу отарлау саясатын жүргізуге
кең мүмкіндіктер ашты.
Жайық бойында түрғызылып жатқан қалалар мен бекіністердің маңында
қазақтардың көшіп-қонуына тыйым салынды. Ертіс, Тобыл, Есіл, Үй өзендерінің
бойындағы қүнарлы жерлерінен айрылып, оңтүстікке қарай ығысқан Орта жүздің
қазақтары Бүқара мен Ташкент түбіне келіп қоныстануға мәжбүр болды.
1740 жылы Орынбор экспедициясының бастығы генерал-лейтенант князь В.
А. Урусов Орынборға елшілік тапсырмамен келіп, 19 тамыз бен 1 қыркуйек
аралығында Нүралы, Ералы сұлтандармен, Жәпібек, Бөкенбай және Есет ба-
тырлармен, кейінірек Орта жүздің ханы Әбілмәмбет және Абылай сұлтанмен
келіссөздер жүргізді. Оның барысында Кіші жүз бен Орта жүздің 399 екілі
Ресейге қарайтындығы жөніндегі шартқа қол қойды. Осы шарттан кейін патша
өкіметінің отарлау саясаты жаңа қарқын алды. 1740-1743 жылдардың өзінде
ғана Кіші жүзбен Оңтүстік Оралдың жерлері түйісетін маңда қазақтардың
қоныстарын тарылытқан, кептеген жаңа бекіністер салынды. Мүндай жаппай
әскери тірек базаларын салуға қарсы болған Әбілқайырмен оның
төңірегіндегілердің пікірі ескерусіз қалды.
Бүл кезде кең-байтақ Орынбор өлкесін басқарып отырған И. И. Неплюев
Ресейдің Кіші жүздегі билігін күшейтуге бар күшін салды. 1742 жылы тамыз
айында Әбілқайыр хан үшінші рет Ресейге бодандығы жөнінде ант берді.
Неплюев Кіші жүздің бағындырылуын тездету мақсатында "Қосалқы жоспар"
озірлеп, Сенаттың бекітуіне үсынды, оны сенат 1744 жылғы 1 пауырызда
бекітті. Осы жоспарға сәйкес барлық ағымдағы істер И. И. Неплюевтің өзіне
жүктелді.
Әбілқайыр ханның билігін әлсірету үшін Неплюев қарақалпақтар мен
башқұрттарды Кіші жүз қазақтарына айдап салды, сөйтіп ұлтаралық қайшылықты
қоздырды. 1744 жылы Орынбор губерниясы құрылып, оның бірінші губернаторы
болып генерал И. И. Неплюев тағайындалғаннан кейін, онымен Әбілқайыр
арасында араздық басталды. Неплюев Әбілқайыр ханды саяси аренадан кетіру
үшін, небір жымысқа әдістерді қолданды. Ол Орынбор өлкесінде отар-лау
шараларын адам айтқысыз қатыгездікпен жүргізді, орыстардың Кіші жүз жеріне
қоныс аударуына барынша қамқорлық жасады.
Әбілқайыр хан патша өкіметі мен Орынбор губернаторының түпкі мақсаты
бүкіл Қазақстанды империяның отарына айналдыру, өздеріне үнамайтын ықпалды
сұлтандар мен ру басыларын әр түрлі әдістермен жоюды көздейтінін бірден
аңғарды. Олар Әбілқайыр хапды айтқанынан шықпайтын орындаушы децгейіне
дейіп төмендетуге тырысты. Ол үшін И. И. Неплюев ханға қарсы Орта жүздің
атақты шонжары Барақ сұлтанды айдап салып, бүлардың арасындағы феодалдық
топтық қырқысты шиеленістіруге себепші болды. Бүл қырқыс 1848 жылы 1
тамызда Үлқияқ және Торғай өзендерінің арасында болған қақтығыс кезінде
Барақ сұлтан тобының Әбілқайыр ханды өлтірумен аяқталды. Барақ сұлтан
Әбілқайыр ханды зорлықпен өлтіру өзінің даңқы мен билікке жетуіне даңғыл
жол салып береді деп есептеді. Алайда, ол қатты қателесті, өз
тайпаластарының копшілік бөлігін өзіне қарсы қойьга алды. Қазыбек бидің
жетекшілігімен өткізілген билер соты оны ақтағанымен, халық одан теріс
айналып кетті, сөйтіп көп үзамай Барақты саяси қарсыластары улап өлтірді.
Ал Кіші жүзде 1749 жылы хан болып Әбілқайырдың баласы Нұралы сұлтан
сайланды. Ол алғашқы жылдардан бастап ақ патша өкіметінің айтқандарын
орындайтын тәуелді билеуші екендігін корсетті.
Сонымен XVIII ғасырдың орта кезінде Ресейге Кіші жүздің біраз бөлігі,
Орта жүздің тек аз бөлігі кірді. Ал, Солтүстік-шығыс және Орталық
Қазақстанның негізгі аймақтары Ресей құрамына тек XIX ғасырдың 20-40
жылдарымда ғана, патша өкіметінің әскери-саяси күш корссту потижесінде
қосылды.
. Ресей империясының қазақ жеріпдегі отарлау саясаты. Оріпа және ұлы
жүздердің Ресейге бірігуі.
Патша өкіметі Қазақстан жеріндегі отарлау шараларын біртіндеп жүзеге
асырды. Оның 1742 жылғы 19 қазандағы жарлығы бойынша Жайық өзені жағасының
қамалдар маңында қазақтардың көшіп-қонуына тыйым салынды, сонымен қатар
олардың Каспий теңізінің жағалауында көшіп-қонып жүрген жерлері шектелді.
XVIII ғасырдың 50-60 жылдары Ертіс, Тобыл, Есіл, Үй өзендері алқаптарындағы
Орта жүздің қазақтары да өздерінің мекендеген жерлерінен ығыстырылды.
Қазақ даласында патша өкіметінің отарлау саясаты үш бағытта:
біріншіден, гарнизондар мен күшейтілген бекіністі әскери ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстанның Ресейге қосылуының себептері. Кіші жүздің империя
құрамына кіруі.
Қазақ халқының елдігі жолындағы тарихи күрес барысында, әсіресе, XVII
ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ хандары өзінің үлкен коршісі Ресей
мемлекетімен байланыс жасауға көңіл бөлді. Орыс мемлекетінің қазақ
хандығымен сауда және елшілік байланыстары Қазан (1552 ж.) және Астрахань
(1556 ж.) хандықтарының Ресейге қосылып, оның Жайық пен Еділ аралығындағы
даланы алып жатқан Ноғай Ордасыма саяси үстемдігін орнатқаннан кейінгі
жерде ұлғая түсті. Еділ бойындағы халықтардың орыс мемлекетінің құрамына
кіруі, оның шекарасын Қазақстан жеріне жақындата түсті. Маңғыстау мен
Үстірт арқылы өтетін құрлықтағы керуен жолдары, Каспий, сондай-ақ, Еділ мен
Кама арқылы отетін су жолы Ресейдің Кавказ, Орта Азия және Қазақстанмен
экономикалық байланысын күшейтуде зор рөл атқарды. Қазақстан өлкесі арқылы
өтетін атақты Жібек жолы барған сайын халықаралық маңыз ала бастады. Бүл
жол Шығыс және Батыс Еуропа елдерін Орталық Азиямен байланыстырды, сауда-
саттықты, экономикалық қарым-қатынасты дамытуға мүмкіндік туғызды.
Орыс мемлекеті ең алдымеи қазақ даласы арқылы өтетін қатынас, сауда
жолдарының қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін Қазақ хандарымен байланысын
нығайтуды көздеді. Сондай-ақ, Сібір хандығыпа, Орта Азия билеушілеріне
кдрсы күресте және жоцғар феодалдары тарапынан күшсйс түскен қауіпке
байланысты одақтас іздеген Қазақ хандығы Орыс мемлекетімен экономикалық,
саяси-елшілік байланыс орнатуға мүдделі болды. 1583 жылы Қазақ хандығына
Третьяк Чебуков бастаған орыс елшілігі жіберілді. Соның нәтижесінде орыстың
атақты кәсіпкерлері Строгановтар өзіне Тобыл, Ертіс және Обь бойындағы
жерлердің бекітіліп берілуіне қолдарын жеткізді. Сонымен қатар олар баж
төлемей қазақтармен сауда жүргізуге үрықсат алды. Бүл кезде Мәскеу
мемлекетінің билеушісі IV Иванмен қазақ ханы Ақназар арасындағы алғашқы
саяси байланыстар Сібір ханы Көшімге қарсы бағытталды.
Орыс мемлекеті мен Қазақ хандығының арасындағы саяси байланыстардың
дамуы Тәуекел хан жіберген елшілікпен одан әрі жалғасты. 1594 жылдың
аяғында Ресеймен достық келісім жасау үшін Мәскеуге қазақ елшісі Қүлмүхамед
жіберілді. Тәуекел орыс патшасымен "достық пен ынтымақ" жасауға асықты.
Өйткені Бүқар ханы Абдулламен уақытша бітіэд жасап, ноғайлармен арадағы
қатынас өте шиеленісіп түрған болатын. Елшіліктің алдына Мәскеуде аманат
ретінде ұсталып отырған ханның жиені Оразмүхамедті босату және Борис
Годуновтан "отты қару" алу еді. Орыс патшасы Тәуекел ханға жауабында оған
"отты қаруы бар кеп әскер" жіберетініне және қазақтарды олардың барлық
жауларынан "сақтайтынына" уәде берді.
1595 жылы Тәуекел ханға жауап ретінде 2 жылға Ресейден Вельямин
Степановтың елшілігі жіберілді. Елшілік арқылы орыс патшасы: Тәуекел хан
және оның ханзада бауырларының бәрі патшаның қол астына кірсін, ал патша
әрі үлы князь оларды барлық дүшпандарынан қорғауға, Бүхара мен Көшім ханға
қарсы түруына көмектеседі. Өзінің патша ағзамға адалдығын білдіру үшін
Тәуекел хан үлы Үсейінді жіберуді, ал сол үшін бауыры Оразмүхамед ханзаданы
босатуға уәде беретінін хабарлады. Тәуекел хан Мәскеу патшасының талабы мен
қойған шарттары қисынсыз, өте ауыр болғандықтан қабылдамады.
XVII ғасырда Орыс мемлекеті мен Қазақ хагдығындағы ішкі және сыртқы
жағдайлармен байланысты бүлардың арасындағы қарым-қатынас біраз уақытқа
үзілді. Саяси байланыстар XVII ғасырдың аяғында, екі мемлекетте де билік
басына аса көрнекті саяси қайраткерлер - Тәуке хан мен I Петр келген кезде
жанданды. Мүның өзі Ресейдің Батыс Сібірді игеру, Түмен, Тобыл, Тара
қалаларьшың өсуі, қазақ даласы арқылы Орта Азиямен сауданың күшеюіне
байланысты еді. 1687 жылы Тобыл қаласына Тәшім батыр бастаған қазақ
елшілігі жіберілді. Бүл елшіліктіц басты міндеті екі мемлекет арасында
неғүрльш берік байланыс орнату болатьш. Тобылға 1689 жылдың аяғы - 1690
жылдьвд басында барған келесі елшілікті Түманшы батыр басқарды. Бүл екі
елшілікте нәтижесіз аяқталды. Жалпы 1686-1693 жылдары Тәуке хан Ресейге бес
елшілік жіберген, алайда оның берік саяси байланыстар жасауға үмтылысы
тиісті нәтиже бермеген. Өйткені Тобыл әкімшілігі тарапынан да, Қазақ
хандығы жағынап да жіберілген елшіліктерді екі жақта да дүрыс қабылдамай,
арандатушылық орын алған. Мүның өзі Қазақстан мен Ресей арасындағы
катынастардың шиеленісуіне әкеп соқтырды. Бүл XVII ғасырдың аяғы - ХҮШ-
ғасырдыц басында Рсссйдід жоцғарлармеп жақындасуына себеп болдьт. Осығап
қарамастан Қазақ хандары солтүстіктегі озінің үлкен кершілесімен саяси-
экономикалық байланыстарды жақсартуды үнемі өз алдарына басты міндет етіп
қойды. Өйткені Ресей мен Қазақ хандығының екі жақты жақындасуына XVIII
ғасырдың басында жоңғар феодалдарьшың шапқыншылығына қарсы түру мүдделілігі
басты себеп болған еді. Бүл кезде қазақ хандығының Бүқар және Хиуамен
қатынастары да шиеленіскен күйінде қала берді. Еділ өзенінің бойындағы
қалмақтар мен башқұрттар Кіші жүздің жеріне шабуыл жасап, үнемі қауіп
туғызып отырды. Осьшдай күрделі мәселелерді шешу үшін Солтүстіктегі қуатты
корші Ресеймен мәмілеге келуді керек етті. Қазақсташіың басқа көрші ел
халықтарымен қарым-қатынасын үшықтырьш, өзіне тәуелді болуын іске асыруға
бағытталған жымысқы саясат жүргізіп отырған Ресеймен тең қүқықты, тату-
тәтті қарым-қатынас орнату қазақ хандары үшін, оның ішінде елдің батыс
бетіндегі қалмақтар мен башқұрттардың тынымсыз шабуылынан мазасы кстіп
отырған Кіші жүздің ханы Әбілхайыр үшін қазақ даласында тыныштық орпатудың
кепілі сияқты көрінді.
Қазақ даласы Ресейді Шығыс мемлекеттермен жалғастыратын көпір іспетті
еді. Ол арқылы Еуропа елдеріисп Шығыстағы елдерге және одан кері қарай
құрлык пен сумен ең төте ежелп сауда жолдары өтетш. исы жолдармен Ресейден
Орта Азияға, Ауғанстанға, Персияға, Қытайға, Үндістанға және басқа шығыс
елдеріне баруға болатын еді.
Орыс патшасы Бірінші Петр бұл елдермен экономикалық және саяси
байланыс орнату, оны дамыту үшін алдымен Қазақстан және Орта Азия елдерін
Ресейге қосып алу керек деп есептеді. Осы мақсатта қазақ жеріне бірнеше
экспедиция жіберілді. Солардың бірі - подполковник Иван Дмитриевич
Бухгольцтің экспедициясы. Экспедиция үшін адамдар Томскіден, Түменнен,
Тарадан және басқа жерлерден жинап алынды. Әскери-дипломатиялық сипаттағы
барлық дайындықтар біткеннен кейін, 1715 жылдың шілдесінде құрамында 2797
адамы бар И. Д. Бухгольц отряды жорыққа шықты. 1715 жылғы қазанда
экспедиция Ямышев көліне жетіп, сол жерде Ямышевск деп аталатын бекініс
салды. Осыдан кейін Бухгольцтің отряды Ом өзенінің сағасында 1716 жылы 20
мамырда Омбы бекінісінің негізін қалады. Бүл әскери-инженерлік
құрылыстардың басты мақсаты оңтүстік-шығыс шекараңы, Ресей мемлекетінің
сыртқы ықпал ету аймағын кеңейту болып табылды.
И. Д. Бухгольцтің экспедициясынан кейін Батыс Сібір генерал-
губернаторы М. Гагарин Ертіс бойында жаңа бекіністер түрғызу үшін воевода
Павел Северский мен Василий Чередовты жіберді. 1717 жылдың жазында П.
Северскийдің отряды - Железинск, В. Чередовтың отряды - Колбасин
бекіністерін салды. Чередов одан әрі жүріп жаңа бекініс - Семипалат(Семей)
бекінісін салатын жерді таңдап алды. Сөйтіп, 1718 жылы Семей қамалының, ал
1720 жылы И. М. Лихарев экспедициясы Үлбі өзенінің Ертіске қүятын жерінде
Өскемен бекінісінің негізін қалады.
XVIII ғасырдың 20-шы жылдарында Бірінші Петр өкіметі Орта Азия және
Қазақстан билеушілерімен елшілік арқылы байланыс жасап түрды. Қара теңіз
бен Балтық теңізі арқылы Еуропаға терезе ашқан Бірінші Петр енді Азия
елдеріне төте баратын жолды іздестіре бастады және бүл жолдың қазақ даласы
арқылы өтетінін жақсы түсінді.
Ресеймен қарым-қатынасты нығайтудың қажеттілігіне бүл тұста Кіші
жүзден басқа қазақтың Орта және ¥лы жүз хандары мен ру басшылары да бой үра
бастаған еді. Өйткені ондаған жылдар бойына созылған жоңғар қалмақтарының
және көршілес ирта Азия хандарының шапқыншылық әрекеттері қазақ елін әбден
тоздырып әлсіреткен болатын.
XVIII ғасырдың бас кезінде қазақ хандары орыс патшасынан жоңғар
қалмақтарына қарсы кемек сүрап елші жіберді. 1730 жылы 8 қыркүйекте Уфаға
Әбілқайырдың Сейітқүл Қойдағүлов пен Қүлымбет Қоштаев бастаған елшілігі
келді. Олар әйел патша Анна Иоанновнаға Кіші жүзді Рееей империясының
құрамына қосу жөнінде өтініш жасады. "Біз Әбілқайыр хан, деп көрсетілді
жолдамада, -маған қарасты Орта жүз бен Кіші жүздің көптеген... халқымен
сіздің алдыңызда күллі бас иеміз... Сіздің қамқорлығыңызда болсақ дейміз".
1731 жылы 19 ақпанда орыс патшасы Әбілқайыр ханға және "бүкіл қазақ
халқына" олардың Ресей қол астына ерікті түрде қабылданғаны туралы грамота
жіберді. Оны қазақтарға жеткізу үшім 1731 жылдың 30 сәуірінде Кіші жүзге А.
И. Тевкелев бастаған елшілік келді. Олармен бірге Петроградқа жіберілген
қазақ елшілері де оралды. Сонымсн 1731 жылы 10-шы қазанда қазақ сұлтандары
мен ру басыларының жиналысында Кіші жүздің Ресей құрамына бодан болып
қабылдануы жөнінде шешім қабылданды. Осыдан кейін 1731 жылы 15 желтоқсанда
Тевкелевпен келіссөз жүргізген Орта жүздің ханы Сәмеке Ресей империясының
құрамына кіретінін білдіріп ант беріп, "өзінің мөрін басты". Бірақ, бүл
шарт тек 1734 жылдан кейін ғана жүзеге асырыла бастады.
Ресей патшасының Кіші жүзді қол астына алғанын естіп, ¥лы жүздің
атынан Қодар би, Төле би, Сатан батыр, Бөлек батыр патша әйел Анна
Иоанновнаға хат жазып, ¥лы жүзді де өз қол астына қабылдау жөнінде өтініш
жасады. Бүл хатты Петроградқа Хангелді батыр жеткізді.
1734 жылы 10 тамызда Ресей патшасы ¥лы жүзді Ресей құрамына қабылдау
жөніндегі қүжатқа қол қойып, ¥лы жүз хандығына: "Сіздерді қол астымызға
Әбілқайырды алған шарттар бойынша аламыз", - деген қағаз жіберді.
Қазақтар Қазақстамның Ресеймен бірігуі елдің экономикалық өркендеуіне,
саяси, мәдени жағдайының жақсаруыиа игі ықпал жасайды деп үміт етсе, патша
өкіметі өзінің отаршылдық саясатын жүргізу үшін пайдасы бар деп санады.
1734 жылы 10 маусымда Анна Иоанновна Әбілқайырғы Ор өзенінің сағасынан
бекініс салу қажеттігі жөнінде хат жолдап, қала салатын жерге И. К.
Кириллов пен А. И. Тевкелевті жіберді.
Патшаның әмірімен қазақ даласындағы езендердің бойына бекініс қамалдар
салынып, олар біртіндеп ірі қалаларға айнала бастады. Сол тұста Жайық өзені
бойынан 14 қамал салынды. Басқа өзендердің жағалауларынан да бірнеше қамал-
бекіністер бой көтерді. XVIII ғасырдың 50-ші жылдарында Ертіс өзенінің
жағасына салынған Омбы, Железинск, Семей, Өскемен, Ямышев сияқты қамалдар
қалаларға айналды. Мұндай әскери бекіністер салу отарлау саясатын жүргізуге
кең мүмкіндіктер ашты.
Жайық бойында түрғызылып жатқан қалалар мен бекіністердің маңында
қазақтардың көшіп-қонуына тыйым салынды. Ертіс, Тобыл, Есіл, Үй өзендерінің
бойындағы қүнарлы жерлерінен айрылып, оңтүстікке қарай ығысқан Орта жүздің
қазақтары Бүқара мен Ташкент түбіне келіп қоныстануға мәжбүр болды.
1740 жылы Орынбор экспедициясының бастығы генерал-лейтенант князь В.
А. Урусов Орынборға елшілік тапсырмамен келіп, 19 тамыз бен 1 қыркуйек
аралығында Нүралы, Ералы сұлтандармен, Жәпібек, Бөкенбай және Есет ба-
тырлармен, кейінірек Орта жүздің ханы Әбілмәмбет және Абылай сұлтанмен
келіссөздер жүргізді. Оның барысында Кіші жүз бен Орта жүздің 399 екілі
Ресейге қарайтындығы жөніндегі шартқа қол қойды. Осы шарттан кейін патша
өкіметінің отарлау саясаты жаңа қарқын алды. 1740-1743 жылдардың өзінде
ғана Кіші жүзбен Оңтүстік Оралдың жерлері түйісетін маңда қазақтардың
қоныстарын тарылытқан, кептеген жаңа бекіністер салынды. Мүндай жаппай
әскери тірек базаларын салуға қарсы болған Әбілқайырмен оның
төңірегіндегілердің пікірі ескерусіз қалды.
Бүл кезде кең-байтақ Орынбор өлкесін басқарып отырған И. И. Неплюев
Ресейдің Кіші жүздегі билігін күшейтуге бар күшін салды. 1742 жылы тамыз
айында Әбілқайыр хан үшінші рет Ресейге бодандығы жөнінде ант берді.
Неплюев Кіші жүздің бағындырылуын тездету мақсатында "Қосалқы жоспар"
озірлеп, Сенаттың бекітуіне үсынды, оны сенат 1744 жылғы 1 пауырызда
бекітті. Осы жоспарға сәйкес барлық ағымдағы істер И. И. Неплюевтің өзіне
жүктелді.
Әбілқайыр ханның билігін әлсірету үшін Неплюев қарақалпақтар мен
башқұрттарды Кіші жүз қазақтарына айдап салды, сөйтіп ұлтаралық қайшылықты
қоздырды. 1744 жылы Орынбор губерниясы құрылып, оның бірінші губернаторы
болып генерал И. И. Неплюев тағайындалғаннан кейін, онымен Әбілқайыр
арасында араздық басталды. Неплюев Әбілқайыр ханды саяси аренадан кетіру
үшін, небір жымысқа әдістерді қолданды. Ол Орынбор өлкесінде отар-лау
шараларын адам айтқысыз қатыгездікпен жүргізді, орыстардың Кіші жүз жеріне
қоныс аударуына барынша қамқорлық жасады.
Әбілқайыр хан патша өкіметі мен Орынбор губернаторының түпкі мақсаты
бүкіл Қазақстанды империяның отарына айналдыру, өздеріне үнамайтын ықпалды
сұлтандар мен ру басыларын әр түрлі әдістермен жоюды көздейтінін бірден
аңғарды. Олар Әбілқайыр хапды айтқанынан шықпайтын орындаушы децгейіне
дейіп төмендетуге тырысты. Ол үшін И. И. Неплюев ханға қарсы Орта жүздің
атақты шонжары Барақ сұлтанды айдап салып, бүлардың арасындағы феодалдық
топтық қырқысты шиеленістіруге себепші болды. Бүл қырқыс 1848 жылы 1
тамызда Үлқияқ және Торғай өзендерінің арасында болған қақтығыс кезінде
Барақ сұлтан тобының Әбілқайыр ханды өлтірумен аяқталды. Барақ сұлтан
Әбілқайыр ханды зорлықпен өлтіру өзінің даңқы мен билікке жетуіне даңғыл
жол салып береді деп есептеді. Алайда, ол қатты қателесті, өз
тайпаластарының копшілік бөлігін өзіне қарсы қойьга алды. Қазыбек бидің
жетекшілігімен өткізілген билер соты оны ақтағанымен, халық одан теріс
айналып кетті, сөйтіп көп үзамай Барақты саяси қарсыластары улап өлтірді.
Ал Кіші жүзде 1749 жылы хан болып Әбілқайырдың баласы Нұралы сұлтан
сайланды. Ол алғашқы жылдардан бастап ақ патша өкіметінің айтқандарын
орындайтын тәуелді билеуші екендігін корсетті.
Сонымен XVIII ғасырдың орта кезінде Ресейге Кіші жүздің біраз бөлігі,
Орта жүздің тек аз бөлігі кірді. Ал, Солтүстік-шығыс және Орталық
Қазақстанның негізгі аймақтары Ресей құрамына тек XIX ғасырдың 20-40
жылдарымда ғана, патша өкіметінің әскери-саяси күш корссту потижесінде
қосылды.
. Ресей империясының қазақ жеріпдегі отарлау саясаты. Оріпа және ұлы
жүздердің Ресейге бірігуі.
Патша өкіметі Қазақстан жеріндегі отарлау шараларын біртіндеп жүзеге
асырды. Оның 1742 жылғы 19 қазандағы жарлығы бойынша Жайық өзені жағасының
қамалдар маңында қазақтардың көшіп-қонуына тыйым салынды, сонымен қатар
олардың Каспий теңізінің жағалауында көшіп-қонып жүрген жерлері шектелді.
XVIII ғасырдың 50-60 жылдары Ертіс, Тобыл, Есіл, Үй өзендері алқаптарындағы
Орта жүздің қазақтары да өздерінің мекендеген жерлерінен ығыстырылды.
Қазақ даласында патша өкіметінің отарлау саясаты үш бағытта:
біріншіден, гарнизондар мен күшейтілген бекіністі әскери ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz