Қазақ-қырғыз қатынасының этно-мәдени мәселелері
Кіріспе
І.тарау Қазақ.қырғыз қатынасының этно.мәдени мәселелері.
1.1. Қазақ.қырғыз: этникалық ортақтық және ерекшеліктері.
1.2 Қазақ. қырғыз мәдениетіндегі көшпелілік өркениеті.
ІІ. тарау Қазақ . қырғыз қатынастары Орталық Азиядағы ХҮ ғасырдың ортасы . ХҮІІІ ғасырдың басындағы саяси процестерде.
2.1Қазақ . қырғыз: мемлекеттік құрылым ерекшеліктері.
2.1 Қазақ . қырғыз қатынасындағы ішкі және сыртқы мәселелері.
Қорытынды.
І.тарау Қазақ.қырғыз қатынасының этно.мәдени мәселелері.
1.1. Қазақ.қырғыз: этникалық ортақтық және ерекшеліктері.
1.2 Қазақ. қырғыз мәдениетіндегі көшпелілік өркениеті.
ІІ. тарау Қазақ . қырғыз қатынастары Орталық Азиядағы ХҮ ғасырдың ортасы . ХҮІІІ ғасырдың басындағы саяси процестерде.
2.1Қазақ . қырғыз: мемлекеттік құрылым ерекшеліктері.
2.1 Қазақ . қырғыз қатынасындағы ішкі және сыртқы мәселелері.
Қорытынды.
Қазақстан аумағындағы мемлекеттік дамуының тамырлары тереңде жатыр. Ол ертедегі кезде және ортағасырларда, түріктерге дейінгі, түріктер мен монғолдар заманында мекендеген көптеген тайпалар мен халықтардың тарихына байланысты. Қазақ мемлекеттігінің қалыптасуы мен дамуын тарихи әдебиетте Қазақ хандығының дәуірімен байланыстыру қабылдаған. Алайда оның хандары көршілес мемлекеттер мен халықтардың билеушілерімен күрделі қатынастарда қазақтардың этникалық топтарын және олардың жерлерін әлде қашаннан-ақ дайын Қазақстан халқының сан ғасырлық этникалық –саяси және шаруашылық –мәдени дамуының біртұтас мемлекетіне біріктіріп жинап отырған.
Түріктер дүниесінің, басқа да көршілес халық дүниесінің біртұтас этникалық-мәдени кеңістігінде билеушілердің әскери тайталасы халықтың ұзаққа созылған бейбіт қарым-қатынасымен, мәдени қазыналарды өзара алмасуымен ауысып отырғанын атап өткен жөн. Қазақстан мен Орта Азияның көршілес аймақтары халықтарының шаруашылық, сауда байланыстары бір-бірінің экономикалық жағдайының нығаюына, қалалардың өсіп, егіншіліктің, мал шаруашылығының дамуына себепші болды. Олар көшпелілер мен егіншілердің бір-бірімен материалдық мәдениет, тұрмыс элементтерін, шаруашылық дағдыларын, әлеуметтік нормаларды, мемлекеттік ұйымдардың нысандарын, әскери шеберлік пен қару-жарақ алмасуына жағдай жасап, мәдени алыс-беріске бастады.
Қазақ халқының қалыптасу тарихын зерделеу арқылы түркі халықтарының этникалық тарихының ортақтық мәселесін шешуге болады. Ерте ортағасырларда түркі мемлекеттерінің құрамына енген тайпалардың концалидациялық үрдісі қазіргі халқының тарихының ұлт ретінде қалыптасуында маңызды орын алды. Қазіргі таңда Қазақстан тарихын зерттеудегі негізгі ғылыми бағыттардың бірі осы түркі халықтарының тарихының ортақтану тұрғысында қарастыру орын алып отыр. Қазақ тарихын түркі халықтарының этникалық, саяси, мәдени мәселелердің шеңберінде қарастыру заңдылық. Осыған орай түркі дәуірінің зерттеушілерінің пікірі бойынша «түрік» сөзі біріншіден түркі тілдес халықтарды атайтын болса, екіншіден ҮІ ғасырда Түрік қағанаты құрылғанға дейінде басқа этнонимдер осы атқа ие болған. Оның ішінде қазақ халқының қалыптасуын мемлекеттің тарихын көршілес жатқан қырғыз халқының тарихымен байланыстырып зерттеуді қажет етеді.
Түріктер дүниесінің, басқа да көршілес халық дүниесінің біртұтас этникалық-мәдени кеңістігінде билеушілердің әскери тайталасы халықтың ұзаққа созылған бейбіт қарым-қатынасымен, мәдени қазыналарды өзара алмасуымен ауысып отырғанын атап өткен жөн. Қазақстан мен Орта Азияның көршілес аймақтары халықтарының шаруашылық, сауда байланыстары бір-бірінің экономикалық жағдайының нығаюына, қалалардың өсіп, егіншіліктің, мал шаруашылығының дамуына себепші болды. Олар көшпелілер мен егіншілердің бір-бірімен материалдық мәдениет, тұрмыс элементтерін, шаруашылық дағдыларын, әлеуметтік нормаларды, мемлекеттік ұйымдардың нысандарын, әскери шеберлік пен қару-жарақ алмасуына жағдай жасап, мәдени алыс-беріске бастады.
Қазақ халқының қалыптасу тарихын зерделеу арқылы түркі халықтарының этникалық тарихының ортақтық мәселесін шешуге болады. Ерте ортағасырларда түркі мемлекеттерінің құрамына енген тайпалардың концалидациялық үрдісі қазіргі халқының тарихының ұлт ретінде қалыптасуында маңызды орын алды. Қазіргі таңда Қазақстан тарихын зерттеудегі негізгі ғылыми бағыттардың бірі осы түркі халықтарының тарихының ортақтану тұрғысында қарастыру орын алып отыр. Қазақ тарихын түркі халықтарының этникалық, саяси, мәдени мәселелердің шеңберінде қарастыру заңдылық. Осыған орай түркі дәуірінің зерттеушілерінің пікірі бойынша «түрік» сөзі біріншіден түркі тілдес халықтарды атайтын болса, екіншіден ҮІ ғасырда Түрік қағанаты құрылғанға дейінде басқа этнонимдер осы атқа ие болған. Оның ішінде қазақ халқының қалыптасуын мемлекеттің тарихын көршілес жатқан қырғыз халқының тарихымен байланыстырып зерттеуді қажет етеді.
Кіріспе
Қазақстан аумағындағы мемлекеттік дамуының тамырлары тереңде жатыр. Ол ертедегі кезде және ортағасырларда, түріктерге дейінгі, түріктер мен монғолдар заманында мекендеген көптеген тайпалар мен халықтардың тарихына байланысты. Қазақ мемлекеттігінің қалыптасуы мен дамуын тарихи әдебиетте Қазақ хандығының дәуірімен байланыстыру қабылдаған. Алайда оның хандары көршілес мемлекеттер мен халықтардың билеушілерімен күрделі қатынастарда қазақтардың этникалық топтарын және олардың жерлерін әлде қашаннан-ақ дайын Қазақстан халқының сан ғасырлық этникалық –саяси және шаруашылық –мәдени дамуының біртұтас мемлекетіне біріктіріп жинап отырған.
Түріктер дүниесінің, басқа да көршілес халық дүниесінің біртұтас этникалық-мәдени кеңістігінде билеушілердің әскери тайталасы халықтың ұзаққа созылған бейбіт қарым-қатынасымен, мәдени қазыналарды өзара алмасуымен ауысып отырғанын атап өткен жөн. Қазақстан мен Орта Азияның көршілес аймақтары халықтарының шаруашылық, сауда байланыстары бір-бірінің экономикалық жағдайының нығаюына, қалалардың өсіп, егіншіліктің, мал шаруашылығының дамуына себепші болды. Олар көшпелілер мен егіншілердің бір-бірімен материалдық мәдениет, тұрмыс элементтерін, шаруашылық дағдыларын, әлеуметтік нормаларды, мемлекеттік ұйымдардың нысандарын, әскери шеберлік пен қару-жарақ алмасуына жағдай жасап, мәдени алыс-беріске бастады.
Қазақ халқының қалыптасу тарихын зерделеу арқылы түркі халықтарының этникалық тарихының ортақтық мәселесін шешуге болады. Ерте ортағасырларда түркі мемлекеттерінің құрамына енген тайпалардың концалидациялық үрдісі қазіргі халқының тарихының ұлт ретінде қалыптасуында маңызды орын алды. Қазіргі таңда Қазақстан тарихын зерттеудегі негізгі ғылыми бағыттардың бірі осы түркі халықтарының тарихының ортақтану тұрғысында қарастыру орын алып отыр. Қазақ тарихын түркі халықтарының этникалық, саяси, мәдени мәселелердің шеңберінде қарастыру заңдылық. Осыған орай түркі дәуірінің зерттеушілерінің пікірі бойынша түрік сөзі біріншіден түркі тілдес халықтарды атайтын болса, екіншіден ҮІ ғасырда Түрік қағанаты құрылғанға дейінде басқа этнонимдер осы атқа ие болған. Оның ішінде қазақ халқының қалыптасуын мемлекеттің тарихын көршілес жатқан қырғыз халқының тарихымен байланыстырып зерттеуді қажет етеді.
Қазақ-қырғыз халықтары әлі күнге дейін көрші жатқан ел. Екі халықтың этникалық құрамы да, мәдениеті де, сол дәуірдегі шаруашылығы да ұқсас болып келеді. Осы екі халықтың тарихын байланыстыра отырып, түркі халқының ортақтығын, ортақ тарихын көрсетуді жөн көрдім.
Қазақ-қырғыз халықтарының ертедегі тарихы көне тайпалар одақтарымен байланысты. Қазақстанда және Солтүстік Қырғызстанда б.з.б. ҮІІІ-ҮІІ ғасыр сақтар, б.з.б. ІІ-б.з. Ү ғасырларында үйсіндер өмір сүрді. ҮІ-ҮІІ ғасырларда қазақ-қырғыз жері Түрік қағанаттарының орталығына айналды.
Қырғыз халқының этногенезінде қимақ-қыпшақ тайпаларның да әсері болған. Кыркархан немесе Кыркаре (Қарқара), Ертіс, Алтай елді мекенінде қимақтармен аралас қырғыз тайпаларының тұрғаны араб деректерінде айтылады. ХІІІ-ші ғасырдан бастап монғол дәуірінде Шағатай ұлысының құрамында, кейінірек Моғолстан мемлекетінің территориясына оңтүстік, оңтүстік-шығыс Қазақстан және Қырғызстан аумағы кірген. ХҮ-ші ғасырдың аяғы мен ХҮІ-шы ғасырда жеке мемлекет болып қалыптасқаннан кейінде қарым-қатынасын үзбеді. Екеуі жеке халық болып қалыптасуымен ежелгі тайпадан тараған рулар екі халықтың да этникалық құрамын құрды. Солардың ұқсастықтарын зерттеу негізгі мәселенің бірі болып табылады.
Орта ғасырда Орта Азия халықтары Дешті-Қыпшақ даласында көшпеділер өркениетін қалыптастырады. Көп уақытқа созылған бұл өркениет мал шаруашылығының дәстүрін жақсартуға өз үлесін қосты. Көшпенділер дәстүрі ол тек бір елдің мәдениетіне және тұрмысына ғана байланысты емес, себебі көшіп- қонып жүретін болғандықтан көрші жатқан көрші жатқан елдермен де байланысты, бір-бірінің мәдениетіне тұрмысына әсерін тигізіп отырған. Қазақ және қырғыз халқының да негігі шаруашылығы болған. Сонымен қатар әдет-ғұрыптпры, салт-дәстүрлері, жазба әдебиетіндегі жазу стилі, кейбір мақал-мәтелдғері, ырымдары ұқсас болып келеді.
Мемлекет болып құрылғаннан кейін билеушілердің алдында хандықты нығайту , шекарасын кеңейту .көрші мемлекеттердің жер жөніндегі талаптарын қорғау міндеттері тұрды. Осы кезеңде көрші жатқан Шайбани ұрпақтарымен және Моғолстан мемлекетімен территориялық тартысқа түсті. Өз мемлекетін сақтап қалу мақсатында қазақ және қырғыз елі саяси қарым-қатынас жасап, бірігіп жауларына төтеп беріп отырды. Әлеуметтік құрлымына келетін болсақ, қырғыздарда хандық билік бомады. Сондықтан олар қазіргі кезде де орта ғасырлық тарихын кезеңдегенде біздің қазақ халқының хандарының билік құруы бойынша жазады.
Зерттелу деңгейі
ХV-ХVІІ ғасырлардағы қазақ-қырғыз халықтарының этникалық және мәдени байланысы жеке зерттеу объектісі ретінде қарастырылмады.А.И Левшиннің, В.В.Вельяминов-Зернов, Н.А.Аристов, В.В.Бартольд, Ш.Ш.Уалиханов тардың еңбектерінде азды –көпті кездеседі.
А.И.Левшиннің 1832 жылы жарияланған киргиз-кайсацких орд и степей деген еңбегі қазақ халқының жағрапиясы, тарихы мен этнографиясы жөнінде олғашқы іргелі монографиялық зерттеу болып табылады. Автор ХVІ-ХVІІІ ғасырдың басындағы қазақ халқының тарихы қырғыз-қазақтардың негізі және олардың Ресей бодандығына кіргенге дейінгі жай-күйі туралы баяндалған1.
В.В.Вильяминов-Зернов в Исследование о касимовских царях и царейвичах деген 4 томдық еңбегінде ХV-ХVІ ғғ. Қазақстан тарихын тарихына назар аударады . Еңбегінің 2-ші бөлімінде Қазақ хандығының тарихын рет-ретімен баяндап, бұл мемлекеттің құрылуы туралы өз пікірін айтқан, қазақтардың жүздерге бөліну фактісіне өз түсінігін береді 2.
Орыс шығыстанушылары есімдерінің арасында қазақтың тұңғыш тарихшы–ғалымы, шығыстанушысы, этнографы, географы Ш.Ш.Уалиханов көрнекті орын алады. Ол Қазастан, Орта Азия, Шығыс Түркістан тарихының мәселелерін, қырғыз, ноғай, өзбек, ұйғыр халықтарының тарихын зерттеді. Ол өзінің көптеген: Қырғыз шежіресі , Қырғыздар туралы жазбалар, Қырғыздардың көші-қоны туралы деген еңбектерінде қазақтардың этногенезінің жүздер құрылуының, қазақтардың рулық-тайпалық құрамының орналасуының проблемаларын зерттеген. Қазақ және қырғыз халқын алғаш жеке халық ретінде бөліп көрсеткен 3.
ХІХ ғасырдың аяғына қарай Ресейде Орталық Азияның түрік моңғол халықтары тарихының аса маңызды прблемаларына арналған еңбектершықты. Олардың ішінде Н.А.Аристовтың еңбектері мен В.В.Бартольдтың алғашқы ірі еңбектері бар. Н.А.Аристов Батыс Еуропа және орыс тілдеріне аударылған шығыс деректерінің, сондай-ақ орыстың мұрағат материалдарының фольклорлық, этнографиялық деректер негізінде түрік халықтарының құрлымынан егжей –тегжейлі мәлімет берген. Аристов қазақ және қырғыз халқының этникалық құрлымына кіретін қаңлы, қыпшақ, дулат, арғын, найман, керей және алшын тайпалары туралы мәліметтер келтіреді 4.
ХІХ ғасырдың 90-шы жылдарының аса ірі шығыстанушысы В.В.Бартольд шығыстың көптеген түпнұсқа деректерімен орасан зор жұмыс істеген. 1898ж. История Семиречьи еңбегі басылып шықты және тоғыз томдық еңбегінің 4 томында история киргизов деген тарауында қырғыздардың саяси тарихы туралы жазады 5. Н.И. Гродеков Қазақстан және Қырғызстан тарихы үшін көп еңбек сіңірген. Сол кездері жазған (1889 ж) жазған, Сырдария облысының қырғыздары мен қарақырғыздары деп аталатын іргелі еңбегінде қазақтың тұрмыс-тіршілігі мен әдеттік құқығы, этнографиясы мен тарихи аңыз-дастандар жазылған 6.
ХХ-шы ғасырдың басында А.П.Чулошников, М.Тынышбаев, С.Ж.Асфендияровтың еңбектерінде этникалықмәселесі қарастырылады. 1925 жылы Тынышбаевтың Қырғыз-қайсақ халқының тарихы жөніндегі материалдар деген еңбегі шығарылды. Қазақ жүздерінің этникалық құрамы, қазақтардың шыққан тегі туралы аңыз-әңгімелер, қазақ руларының таңбалары мен ұрандары берілген, әрбір тайпаның тарихын сипаттау үшін тарихи материал іріктеліп алынған 7.
ХХ ғасырдың екінші жартысында С.Г.Кляшторный, Т.И.Сұлтанов Казахстан летопись 3-х тысячелетий еңбегінде түркі халықтарының тарихы, қазақтың жүздері туралы айтады. И.Т.Султанов Кочевые племена Приаралья кітабында Шығыс Дешті Қыпшақ пен Түркістанның түркі тілдес тайпаларының этникалық тарихы қарастырылған. Бір жағынан Дешті Қыпшақтың өзбек тайпаларының қолжазбаларында кездесетін ертеректегі тізімдеріне және екінші жағынан, 92 өзбек тайпасының кейінгі тізімдеріне талдау жасаған 8.
Қырғыз тарихшылары С.М.Абрамзон9, И.Б.Молдабаев10, Т.А.Акеров11 қырғыз халқының этникалық құрылымына, мәдениетіне көңіл бөлген. С.М.Абрамзон Киргизы и их этногенетическое и историко-культурные связи еңбегінде қырғыздардың этникалық құрылымына, шаруашылығына, материалдық және рухани мәдениетіне тоқталған.
И.Б.Молдабаев Отражение этнических связей киргизов в эпосе еңбегінде қырғыз халқының және Орта Азия халықтарының байланысын зерттеген10. Соның ішінде қазақ-қырғыз халқының этникалық байланысын, ұқсастықтарын көрсетеді. М. Джамгерчинов қырғыз шежіресіне және шығу тегі туралы аңыздарға көңіл бөлген 12. Қазақ этнографтары Х.Арғынбаев, В.Востров, М.Мұқанов қазақ халқының жүздері, ру-тайпаларын зерттеген 13.
Бүгінгі таңда қазақ халқының этникалық тарихын зерттеушілер қатарына 2004 жылдан бері қарай құрылған Алаш тарихи-зерттеу орталығындағы ғалым-зерттеушілер Т.О.Омарбеков, Б.Б.Кәрібаев, О.Х.Мұхатова, Х.Ғабжалилов қазақты құраған жеке-жеке рулардың тарихын жазу үстінде 14.
ХҮ ғасырдың аяғы мен ХҮІІІ ғасырдың басындағы екі халықтың саяси тарихына келетін болсақ, В.В.Бартольд жоғарыда көрсетілген еңбектерінде аталған мәселеге байланысты деректерге сүйене отырып, өзінше тұжырым жасаған.
ХІХ ғасырдың 20-30 жылдарында А.П.Чулошников, ХҮІІІ ғасырдың 30 жылдарына дейінгі қазақ халқының саяси тарихы және шаруашылық өмірі баяндалған, этникалық тарих мәселелерін қорытындылайтын еңбек жазды. Қазақтардың және қырғыздардың шаруашылық кәсібін көшпелі малшылар ретінде ғана емес, сонымен қатар отырықшылық өмірмен, егіншілікпен таныс етіп сипаттайтын мысалдар келтіреді. Автор бұл кәсіптердің кең-байтақ Қазақстан аумағында алуан түрлі болған табиғи, географиялық факторларға байланысты екендігін көрсетеді. Қазақ қоғамындағы әлеуметтік-экономикалық қатынастарын сипаттайды 15.
Өзбек халқының белгілі шығыстанушысы Б.А.Ахмедов деректанушылық еңбегінде 50-ден астам парсы және түрік шығармалардан алынған, Орта Азия мен Қазақстан халықтарының әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени өмірі, этникалық тарихы, олардың саяси қарым-қатынастары туралы аса маңызды мәліметтер келтірілген 16.
О.Ф.Акимушкин ХҮІ-ХҮІІ ғасырлардағы қазақ-моғол қатынастарының проблемасына деректердің түпнұсқа материалдарына негізделген бірнеше еңбегін арнады. Моғол хандарына қарсы қазақ және қырғыз халқының одақ құрғаны туралы деректерге сүйеніп айтады 15.
ХХ ғасырдың аяғында К.А.Пищулина Моғолстан мен Жетісудың этникалық тарихының мәселелері, атап айтқанда, осы аумақтағы тайпалардың тарихы, олардың қазақ халқының қалыптасуының соңғы кезеңінде атқарған рөлі, қырғыз халқының Моғолстан мемлекетіндегі орнын көрсетеді 17.
Қырғыз тарихшылары К.И.Петров18, О.Караев19 өз еңбектерінде қырғыз халқының ортағасырлық тарихына көп көңіл бөлген. Соның ішінде саяси тарихына қырғыздардың сонау Саян Алтай өңірінен көшіп келуі, моғол және басқа да көрші елдермен қарым-қатынасы туралы айтады.
ХХ ғасырдың аяғы және ХХІ ғасырдың басындағы зерттеулерге тоқталып өтетін болсақ, көшпенді халықтардың шаруашылығы және саяси тарихы туралы М.Х.Абусейтова Казахстан и Центральная Азия политические, международные и культурные связи (ХҮ-ХІІ вв.) деп аталған еңбегінде қарастырады 20. Жас зерттеушілердің қатарында Н.Атығаев Некоторые аспекты противостояния казахов и кыргызов Могольскому государству в середине ХҮІ в. деген мақаласында қазақ - қырғыз халықтарының моғол-өзбектерге қарсы бірігіп күресуін көрсетеді 21. Е.Әлшекенов те осы мәселеге көңіл бөлген 22.
Қырғыз тарихшыларының ішінде қырғыздардың әлеуметтік құрылымы және шаруашылығын арнайы зерттеген А.З.Жаппаров23 болды. Ал Ө.Ж.Осмонов24, А.А.Асанканов25, Б.Солтонаев26, С.Аттокуров27, т.б. зертеушілер қырғыз халқының саяси тарихын және олардың көрші елдермен қарым-қатынастарын жүйелі түрде қарастырады.
Деректік негізі. Соңғы ортағасырлардағы Қазақстанның тарихын зерттеу негізінен алғанда Шығыстың шектес және алыс елдерінен шыққан авторлар жазған деректердің материалдарына негізделеді. Нарративтік шығармаларда: ең алдымен парсы тілінде жазылған тарихи, мемуарлық, географиялық шығармаларда аса маңызды мәліметтер бар.
ХҮІ ғасырдаға белгілі тарихшы және әдебиетші Мырза Мұхаммед Хайдар Дулатидың Тарихи Рашиди деген шығармасы ХІҮ-ХҮІ ғасырлардың басында Қазақстан аумағы мен көрші аумақтарда өмір сүрген ірі мемлекеттердің бірі – Моғолстан тарихына арнайы арналған. Бұл еңбек – Қазақ хандығының тарихын зерттеу үшін де аса маңызды дерек болып табылады.
Тарихи Рашиди- ХІҮ ғасырдың екінші жартысы –ХҮІ ғасырдың басындағы Моғолстанның және ХҮІ ғасырдың алғашқы он жылдықтарындағы Қашғарияның Шағатай ұрпағынан шыққан хандарының тарихы жөніндегі ғана емес, сонымен қатар дұғлаттардан шыққан атақты адамдардың Шығыс Түркістан бөлігіндегі билік ету тарихы жөніндегі де негізгі түпнұсқа дерек. Бұл шығармада соңғы ортағасырларда Жетісуды, Шығыс Дешті Қыпшақты, Тянь-Шань аймағын, Шығыс Түркістанды мекендеген моғолдардың, басқа да тайпалар мен халықтардың, атап айтқанда, қырғыздардың, ұйғырлардың, өзбектердің, ойраттардың және басқалардың тарихы жөнінде бірегей материалдар бар 28.
Қазақстан мен Орта Азия тарихнамасында Ибн Рузбихан Михман-наме-ий Бухара авторы ретінде мәлім. Шығарма Мұхаммед Шайбани ханның 1508-1509 жылдың қысындағы қазақтарға қарсы жорығына әзірлік пен жорықтың өзіне арналған. Шынына келгенде ол ХҮ-ХҮІ ғасырлар шебіндегі қазақтар мен көшпелі халықтардың әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени өмірінің көптеген жақтарын емін-еркін сипаттайтын замандастың нақты айғақтары болып табылады. Ибн Рузбиханның қазақтардың тұрмысы, шаруашылығы, Шығыс Дешті Қыпшақ халқының этникалық құрамы, Қазақстан мен Орта Азия халқының сауда-экономикалық байланыстары, Қазақ хандығының билеушілері мен шайбанилердің өзара саяси қатынастары туралы мәліметтері ерекше 29.
Махмұд ибн Уалидің Бахр ал-асрар фи манакиб әл-ахйар (өнегелі адамдардың ерліктері жайлы ғаламат құпиялар) деген энциклопедиялық еңбегінде соңғы орта ғасырлардағы Қазақстан және Қырғызстан тарихы жөнінде алуан түрлі және өте құнды материалдар бар. Автор ХҮІІ ғасырдың 1-ші жартысында өмір сүрген, Балхта туған, көп саяхат жасап, Үндістанда болған, кітаптардан білімді адамдармен сұхбаттардан толып жатқанғылыми мәліметтер жинаған. Бірқатар поэтикалық шығармалар жазған. Аштрахани Нәдір-Мұхаммед шахтың тапсыруымен өзінің негізгі еңбегін география, жалпы тарих жөніндегі 7 томдық Бахр ал-асрар шығармасын жазған 30.
Тарихшы, ақын, билеуші-Үндістанда Ұлы Моғолдар империясының негізін салушы Бабырдың (1843-1530) тарихнамада Бабыр-наме деген атпен белгілі болған еңбегі орта ғасырлардың тарихи-әдеби ескерткіштердің бірі болып табылады. Қазақстан тарихы үшін Бабырдың Жетісу моғолдары, Шығыс Дешті Қыпшақтағы Әбілқайыр мемлекеті туралы, Мұхаммед Шайбанидің саяси іс-қимылдарына қатысу туралы, оңтүстік Қазақстан мен Жетісудің тарихи географиясы, өзбектер сияқты, қазақтардың, қырғыздардың және Орта Азиядағы басқа да түркі тілдес халықтардың этникалық тарихы туралы мәліметтері ерекше маңызды 31.
Тарих-и Қашғар Шығыс Түркістанда ХҮІІ ғасырдың екінші ширегінде жазылған. Автордың есімі белгісіз. Мазмұны және құрылымдық жағынан Тарих-и Қашғар орта ғасырлардағы Шығыс Түркістан және Орта Азия тарихнамасының үлгілі туындысы болып табылады 32.
ХІҮ-ХҮІІ ғасырларда дипломаттардың, саудагерлердің, миссионерлердің жасаған саяхаттары кезінде жазған күнделіктері де дерек болып табылады. Мәселен, Венеция дипломаты И.Барбороның еңбегінде Дешті Қыпшақ даласындағы халықтардың діни-нанымдары, әскери ісін, саудасын, қолөнер және шаруашылығын суреттеген 33.
Ағылшын көпесі А.Джекинсон саяхатының күнделігі Қазақ хандығының қалыптасу кезеңінің оқиғалары, соның ішінде Хақназар ханның Сыр өңірі қалалары үшін соғыстары көрсетілген ең алғашқы еңбек.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақ-қырғыз халқының этникалық ұқсастығын, мәдени және шаруашылық байланыстарын, ХҮ ғасырдың ортасы мен ХҮІІІ ғасырдың басындағы саяси қарым-қатынасын көрсету. Осы мақсаттан төмендегідей міндеттер туындайды:
Қазақ-қырғыз халықтарының этникалық ортақтық және ерекшеліктерін айқындау;
Қазақ-қырғыз халықтарының мәдениетіндегі көшпелілік өркениетін көрсету;
Қазақ-қырғыз халықтарының рухани мәдениетінің ұқсастығын және ерекшеліктерін зерттеу;
Қазақ-қырғыз халықтарының әлеуметтік-саяси құрылым ерекшеліктерін талдау;
Қазақ-қырғыз қатынасындағы ішкі және сыртқы мәселелерін анықтау;
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. ХҮ ғасырдың аяғы мен ХҮІІІ ғасырдың басын қамтиды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі мен әдістері. Қазақ және қырғыз халықтарының көп ғасырлық тарихын зерттеуде тарихилық ұстанымдар тұрғысынан қарастырдым. Ғылыми зерттеу жұмыстарының жүйелілік, салыстырмалық, талдау, жинақтау әдістерін қолдандым. Диссертациялық жұмысты жазу барысында Отандық тарих ғылымындағы соңғы жылдарда шыққан танымал тарихшыларымыз Т.О.Омарбеков пен Қ.М.Атабаевтың еңбектерін басшылыққа ала отырып, теориялық ой-тұжырымдарына сүйендік.
І-тарау Қазақ-қырғыз қатынасының этно-мәдени мәселелері.
1.1. Қазақ-қырғыз: этникалық ортақтық және ерекшеліктері.
Қазақстан аумағында мемлекеттілік дамуының тамырлары тереңде жатыр. Ол ертедегі кезде және орта ғасырларда, түріктерге дейінгі, түріктер мен монғолдар заманында мекендеген көптеген тайпалар мен халықтардың тарихына байланысты. Қазақ мемлекеттігінің қалыптасуы мен дамуын тарихи әдебиетте Қазақ хандығының дәуірімен байланыстыру қабылданған. Алайда оның хандары көршілес мемлекеттер мен халықтардың билеушілері мен күрделі қатынастарда қазақтардың этникалық топтарын және олардың жерлерін әлдеқашаннан-ақ дайын Қазақстан халқының сан ғасырлық этникалық-саяси және шаруашылық-мәдени дамуының біртұтас мемлекетіне біріктіріп жинап отырған.
Қазақ халқының қалыптасу тарихын зерделеу арқылы түркі халықтарының этникалық тарихының ортақтық мәселесін ашуға болады. Ерте ортағасырларда түркі мемлекеттерінің құрамына енген тайпалардың консалидациялық үрдісі қазіргі халқының тарихының ұлт ретінде қалыптасуында маңызды орын алды. Қазіргі таңда Қазақстан тарихын зеттеудегі негізгі ғылыми бағыттардың бірі осы түркі халықтарының тарихының ортақтану тұрғысында қарастыру орын алып отыр. Осыған орай тарихшы профессор Т.Омарбеков өз еңбегінде қазіргі кезде тарихты жазу мәселесі бойынша 3 көзқарас ұсынады. Соның 2-ші көзқарасы бойынша, тарихымызды этностық негізде жазу, я, тарихымызды этностық негізде жазу, яғни Қазақстан немесе қазақ тарихын түрік этносының тарихының бір бөлігі ретінде жазу. Мұнда Түрік қағанатынан бастап біртұтас Түркістанды құру идеясына дейінгі түркі тілдес халықтарға ортақ тарихи мәселелер алғашқы орында тұрады. Қазақ тарихын түркі халықтарының этникалық, саяси, мәдени мәселелерінің шеңберінде қарастыру заңдылық. Осыған орай түркі дәуірінің зерттеушілерінің пікірі бойынша түрік сөзі 1-шіден түркі тілдес халықтарының, 2-шіден ҮІ ғасырда Түрік қағанаты құрылғанға дейінде басқа этнонимдер осы атқа ие болған. Соның ішінде қазақ халқының қалыптасуы, мемлекетінің тарихын көршілес жатқан қырғыз халқының тарихымен байланыстыру зерттеушілер тарапынан тыс қалмаған.
Қазақ-қырғыз халықтарының ертедегі тарихы көне тайпалар одақтарымен блайланысты. Қазақстанда және Солтүстік Қырғызстанда б.з.б. ҮІІІ-ҮІІ ғ. сақтар, б.з.б. ІІ ғ. – б.з. Ү ғ. үйсіндер өмір сүрді. ҮІ-ҮІІ ғ.ғ. қазақ-қырғыз жері Түрік қағанаттарының орталығына айналды. Тіпті қырғыз этногенезінде қимақ- қыпшақ тайпаларының да әсері болған. Кыркархан немесе Кыркаре (Қарқара), Ертіс, Алтай елді мекенінде қимақтармен аралас қырғыз тайпаларының тұрғаны араб деректерінде айтылады. Худуд ал-Алам анонимінде қырғыздардың бір тайпасының киімі қимақтарға ұқсайды деп жазылады. Қытай деректкрінде б.з.д. ІІІ ғасырда қырғыздар көп жылдар бойы Минусинск котлавинасында тұрған. Түрік қағанаты кезінде қырғыздар түріктерге, сирларға, ұйғырларға бағынған. Қыпшақтар мен қырғыздардың қарым- қатынасы әр түрлі жағдайға байланысты болған. Жазба және археологиялық деректерге қарағанда олардың арасында әскери қақтығысы болғаны да айтылады. Мәдениеті жағынан және тілінің ұқсас болғаны туралы жазылады. ХІІІ ғасырда Шыңғыс хан империясының құрылуына байланысты этносаяси оқиғалардың ықпалымен Қазақстандағы және көрші жатқан Қырғызстандағы этникалық жағдай елеулі өзгерістерге ұшырады. Аймақ жерінлегі халықтың этникалық құрамы мен тайпалардың орналасуына оның Азия мен Европаның басқа да көптеген халықтарын және олардың жерін қосып алған Монғол империясының құрамына енуі зор ықпал етті. Монғолдардың жаулап алуы бағындырылған барлық халықтардың экономикалық және мәдени дамуының барысын өзгертіп жіберді. Шапқыншылықтың өзі, ал одан соң моғол хандары орнықтырған басқару ісі әсіресе алғашқы онжылдықтарда жерді ойрандаумен, халықты жаппай қырып –жойып, айдап әкетумен, қалалар мен отырықшылық қоныстардың, егіншілік пен қолөнер кәсіпшілігі ошақтарының құртылуымен, материалдық және мәдени қазыналарды талап –тонаумен және жойып жіберумен ұштастырылып отырды. Осының бәрі монғолдар бағындырған халықтардың бұрынғы үдемелі дамуындағы біріктіруші этникалық және саяси тенденцияларды бір аудандарда баяулатып жіберді немесе басқа бір аудандарда мүлде тоқтатып тастады.
Атап айтқанда, Қазақстанда интеграциялық тенденция монғолдардың жаулап алуы алдындағы кезеңде Алтай, Тянь –Шань тауларының етегі мен Балқаш өңірінен Жайық (Орал) пен Еділ өзендерінің аңғарына дейінгі, Оңтүстік Сібірдің орманды даласынан Орта Азиядағы қос өзен аралығындағы далалық шет аймаққа дейінгі кең аумақта, яғни Дешті Қыпшақтың шығыс бөлігі, Түркістан мен Жетісу аумағында әбден айқындалған болатын. Бұған шаруашылық –мәдени үлгінің ортақтығы, сонымен бірге шаруашылықтың көп қырлылығы, бүкіл аумақтағы халықтың тіл және тұрмыс жөнінен жақындығы, көшпелі, жартылай көшпелі малшылар мен отырықшы егіншілердің, қала халқының өзара байланысы мен өзара ықпалы, феодалдық қатынастардың дамуы қолайлы жағдай жасады. Тайпалар мен тайпа бірлестіктерінің этникалық интеграциясы Қазақстанның ең ертедегі иран тілді және ғұн дәуіріндегі монғолоид текті тайпалардың ұрпақтарынсіңіріп алған алты ғасырдан өлкенің негізгі тұрғындары түркі тілдес тұрғындардың негізінде қалыптасқан ірі түрік халқын құру бағытында жүрді. Халық ретінде қалыптасудың негізгі ошағы Орталық және оңтүстік Қазақстан мен Жетісу жері болды. Жалпы алғанда монғолдарға дейінгі кезеңде көшпелі және жартылай көшпелі тайпалар далалық Қазақстанның көп бөлігінде қыпшақтар негізінде, Жетісуда усун –қарлұқ негізінде, яғни жалпы аймақта жеткілікті дәрежеде біртекті этникалық негізде қалыптасты. Оңтүстік және Оңтүстік –Шығыстағы түрік ру –тайпаларының саяси одағына кірген қыпшақтардың өзара этномәдени, әлеуметтік, шаруашылық қарым –қатынастары, ал батыста Жетісу, Шығыс Қазақстан мен Алтай тайпаларының одағы біртұтас түрік қауымдастығын қалыптастыруға тарихи алғышарт болды.
Монғолдардың жаулап алуы этникалық процестің дамуын күрт өзгертті, оның барысы мен сипатына өзгерістер енгізді. Халықтың орналасу географиясы өзгерді. Монғолдардың басып кіру тасқыны түріктердің көптеген этникалық топтарын өздерінің байырғы орындарынан жылжытып, басқа аудандарға ығыстырды, бірқатарын бөлшектеп жіберді. Қазақстан аумағына монғолдардың да, түріктердің де жаңа этникалық топтары келіп қоныстанды. Монғол –татар шапқыншылығы және Қырғыз халқының этникалық құрамының одан әрі күрделілене түсуіне, оның антропологиялық кескін –кейпінінің монғолдануын күшейтуге себепші болды.
Ал ХҮ-ХҮІ ғ.ғ. қазақ және қырғыз тайпаларының ұлт ретінде қалыптасу кезеңі болып табылады. Әрине, бұл үрдісте қазақ-қырғыз тайпалары ірі тарихи кезеңдерді басынан өткерді. Қазақ халқының ұлт болып қалыптасуы тарихи тұрғыда терең зерттелген. Ал қырғыз халқының қаелыптасыу туралы қазіргі кезде 3 көзқарас қалыптасқан:
1) Қырғыздар ежелден Тянь- Шань, Памир –Алтай тауларының бөктерінде мекендеген. Бұл көзқарасты Н.Я. Бичурин, Ш.Ш. Уалиханов, Н.А. Аристов, А.Х. Марғұлан және т.б. ғалымдмар қолдайды.
2) А.Н. Бернштамның айтуы бойынша қырғыздардың көшіп келуі бірнеше этапқа бөлінеді.
3) К.И. Петровтың көзқарасы бойынша қырғыздар Енисей- Ертіс бойынан көшіп келген. Ол жақтағы тайпалар қырғыз болып аталғанымен ұлт болып қалыптаспады деп жазады.
Ал халық болып қалыптасу үшін: территориясы, шаруашылығы, мәдениеті, салт- дәстүрі, тілі, идеологиясы болуы керек. Бұл қырғыздарда кейінгі орта ғасыларда байқалады. Қырғыз зерттеушілерінің көрсетуі бойынша ХҮ ғ. ортасы – ХҮІ ғ. сәйкес келеді. Бірақ қырғыздардың тарихын осы уақыттан басталады деп айтуға болмайды. Тарихшы Б.Б. Ирмуханов зерттеуінде, егер қазақтардың тарихын ХІҮ-ХҮ ғ.ғ. бастап қарасақ, онда олар автохтондық халық емес Қазақстан территориясына көшіп келген халық ретінде көрінеді. Бұл Қазақстанның тарихына кері әсерін тигізеді деп көрсетеді. Сол сияқты қырғыздардың территориясында да ежелгі тайпалар өмір сүрді. Ал олардың ұлт болып қалыптасуы кейінгі орта ғасырда деп айтуға болады. Белгілі бір ұлттың құрамына кіретін тайпалар болады. Қазақ халқында бұл тайпаларды үш жүзге бөліп қарастырамыз. Қазақ жүздері – ХҮ-ХҮІ ғасырлар аралығында Қазақстанның әр өңірінде қалыптасқан тайпалар одағы. Қазақ жүздерінің қашан, қандай жағдайларға байланысты шығуы туралы да дәлелденген ортақ пікір жоқ. Шығыстанушы ғалым В.В. Вельяминов – Зернов қазақ жүздерінің Хақназар ханның тұсында (ХҮІ ғ) қалыптасқандығы туралы халық аңыздары негізінде жүздердің ХҮІІ ғасырда Қазақстанның оңтүстігінде пайда болғандығын баяндайды. Ресей бас штабының офицері М. Красовский қазақ жүздерінің қалыптасуын Қасым, Хақназар және Шығай сияқты қазақ хандарының заманындағы (ХҮІ ғ) олардың бір-бірінен алшақ орналасқан қоныстары қазақ жүздерінің шығуына негіз болғандығын дәлелдейді. Х.М. Әділгереев пен С.А. Аманжолов сияқты қазақ ғалымдары қазақ жүздерінің қалыптасуын монғол шабуылына дейінгі заманға, яғни б.з. ҮІІ-ХІ ғасырлардағы Батыс түрік қағанаты дәуіріне апарып тірейді. Қазақ жүздерінің қалыптасу себептері жайыцнда тарихи шындыққа недәуір жақын келетін ой-пікірді академик В.В. Бартольд айта келіп, табиғи және климаттық жағдайына қарай бір-бірінен ерекшеленген үш аймақта (Жетісу, Сырдарияның төменгі ағысы мен Орталық Қазақстан және Батыс Қазақстан), қазақ жүздері мен қазақ хандығының қалыптасқандығын баян еткен. Академик В.В. Бартольдтың бұл пікірін қолдай отырып, профессор М.П. Вяткин географиялық орта әсеріне қоса, ол аймақтардың экономикалық және саяси жағынан ерекшелене түсуі сол өңірлерде үш бірдей қазақ жүздерінің қалыптасуына негіз болғандығын дәлелдей түскен.
Сөйтіп, Қазақстан жерінде жүздердің құрылуы ондағы бір-бірінен оқшауланған үш табиғи географиялық және шаруашылық аймақта саяси тұтастықтың әлсіздігіне байланысты еді. Жетісудағы Моғолстан мемлекетінің атырабында Ұлы жүз бірлестігі; Орталық, Шығыс, Солтүстік және Оңтүстік Қазақстанда Орта жүз бірлестігі; Батыс Қазақстандағы Ноғай ордасы атырабында Қіші жүз бірлестігі қалыптасты. Бұл бірлестіктердің арасында қарым-қатынас бір сәт үзілген емес, бірақ геосаяси талқыға түскен елде саяси бірлік әлсірей берді, әр жүзде феодалдық ыдырау күшейе түсті. Жетісу өңірінде ежелгі үйсіндердің маңайына басқа тайпалардың топтасуы қазақ халқының қалыптасуынан көп бұрын болған. Мұндай бірігудің кәсіби себептерімен бірге сыртқы жаудан қорғану мақсатты да болғанға ұқсайды. Сөйтіп, күндердің күнінде Моғолстан құрамындағы бір топ тайпаларының тіл табысып шығысуының нәтижесінде олардың арасында пайда болған бірлік, ортақ мәдени дәстүр Ұлы жүз бірлестігін қалыптастырды. Ұлы жүз құрамына енген тайпаларды халық Ұлы жүз – үйсін атандырған. Бұны кейбір архив, әдеби және ел арасынан өзіміз жинаған деректер де дәлелдей түседі. Ұлы жүз құрамына – жалайыр, албан, суан, дулат, сарыүйсін, сіргелі, ысты, ошақты, шапырашты, шанышқылы, және қаңлы тайпалары енді.
Үш жүздің басын қосып, бүкіл қазақ еліне хандық құрған Тәуке ханның заманында (1680-1718) Ұлы жүздің тікелей билеушісі Төле би болды.
Қазақ хандығы мен жүздерінің қалыптасуынан көп бұрын, сонау Алтайдан Дунайға дейінгі атырапта Қыпшақта тайпалық одағы өмір сүрді. Олар көптеген қазақ тайпаларының этникалық құрамына енді. Уақыт өте келе Шығыс және Орталық Қазақстан жерінде Орта жүз бірлестігі қалыптасты. Олардың тікелей түп төркіні Көк орда мен көшпелі өзбек мемлекетінің құрамындағы тайпалар еді. Оның ішінде әсіресе, Орта жүз бірлестігін қалыптастырудағы Арғын тайпасының ықпалы мен орны өзгеше болатын. Сондықтан да халық Орта жүз қазақтарын Орта жүз – арғын деп атады. Оның құрамына - арғын, найман, уақ, керей, қыпшақ, және қоңырат тайпалары енді.
Орта жүз қазақтарының қысқы тұрағы – Сырдарияның орта ағысында, Қызылқұм, Мойынқұм өңірлерінде, Қаратаудың терістік беткейінде, Балқаш көлдің солтүстігінде болатын да, жазда Тобыл, Ертіс, Торғай, Есіл, Сарысу өзендерінің бойлары мен Сарыарқа өңірін жайлайтын. Орта жүз бірлестігі пайда болғаннан бастап, оның мекен-жайының аумағы біртіндеп кеңейе түсті. ХҮІІ ғасырда Орта жүз жұртшылығы Орталық, Солтүстік, Шығыс және Оңтүстік Қазақстанның кең атырабын мекендеген еді. ХҮІ – ХҮІІ ғасырларда Қасым, Хақназар, Тәуекел, Есім, және Тәуке хандардың қол астындағы кең өңірде негізінен Орта жүз қазақтары мекендеді. ХҮІІІ ғасырдың басында Орта жүз жерінде Сәмеке және Күшік хандардың дербес хандықтары; Барақ және Әбілмәмбет төрелердің дербес иеліктері жеке-дара өмір сүрді.
Қазақ халқы қалыптасқаннан көп бұрын Батыс Қазақстан өңірінде Маңғыт немесе Ноғайлар тайпалар одағы қалыптасқан-ды. Бұл одақтың құрылуына ішкі себептермен қоса, сыртқы дұшпаннан қорғану мақсаты да әсер еткен болар. ХҮ ғасырдың соңы мен ХҮІ ғасырдың басында, мүмкін сәл кейінірек те шығар, Ноғай Ордасынан бөлінген қазақ тайпаларының, яғни Алшын одағының негізінде Кіші жүз бірлестігі қалыптасты. Сондықтан да кіші жүз қазақтарын ел арасында Кіші жүз – Алшын атандырған. Оның құрамына 12 ата Байұлы (адай, алшын, жаппас, алаша, байбақты, беріш, басқар, таз, есентемір, ысық, қызылқұрт, шеркеш); Жетіру (табын, тама, кердері, керейт, жағалбайлы, телеу, рамадан); 6 ата Әлімұлы (қаракесек, қарасақал, төртқара, кете, шөмекей, шекті) енеді.
ХҮІ – ХҮІІ ғасырларда Кіші жүз құрамына енген негізгі ру-тайпалық топтар Қасым, Хақназар, Тәуекел, Есім және Тәуке хандардың иеліктерінде болды. Тәуке хан Төле, Қаз дауысты Қазыбек Әйтеке билер арқылы билігін жүргізді.
Сол сияқты қырғыз халқының құрамындағы тайпалар ХҮІ ғасырдан бастап оң қанат және сол қанат болып екіге бөлінеді. ХҮІ ғасырда оң қанатқа бұлгачы ұрпақтары отуз уул рулары кірді, кейінірек отуз уул тайпалары оң және сол қанатқа таралды. Бұлгачыға қосылған басқа тайпалар ичкилик деп аталды.
Оң қанаттың құрамындағы Тянь- Шань қырғыздары үш тармаққа бөлінеді: тагай, адигине, муңгуш. 1-ші тармаққа: сары багыш, бугу, солто, тынымсейит, саяк, чекирсаяк, жедигер, черик, азык, багыш, моңолдар, баарын, суу мурун. Адигиге: жору, берю, баргы, кара багыш, сарттар. 3-ші тармаққа Муңгуштың құрамына: жагалмай және кош тамга.
Сол қанатқа: кушчу, саруу, мундуз, жетиген, нытай, басыз, тебей және чоң багыш.
Ичкилик тобына: кыпчак, найман, тейит, кесек, жоо кесек, қаңды, бостон, нойгут, теелес (деслес), авагат (ават).
Бұл тайпалардың кейбіреуі қазақ халқының құрамында кездеседі.
Қазақ және қырғыз руларының жалпы дұшпанға қарсы күресі, ұзақ уақыт бойы саяси және әскери бірлік түзу екі халықтың әлеуметтік жақтан жақын болуына әсерін тигізді. Қазақ рулары Дешті-Қыпшақ даласында Алтын Орда мемлекетіне бас иіп тұрған. Тынымсыз соғыстар рулардың орын ауыстыруына себеп болды.
Қырғыз рулары да солардың қол астында болып отырған. Басқаша айтқанда қырғыздар өмір сүрген аймақ ірі әскери күштердің жолында болғандықтан гео-стратегиялық жақтан көптеген басып алуларға дұшар болып отырды. Сол аймақта мекендеген рулар өз жерлерін тастап қашуға мәжбүр болған, олар кеткен соң қайта келіп отырған. Мұндай оқиғаларды қырғыз халқы басынан көп өткерген. Көптеген рулар ұсақ топтарға бөлінді.
Қырғыздар Алтай, Ертіс аймағынан көшкен мезгілде Теңір Тау, Жетісу және Оңтүстік Қазақстанда да қиыншылықтарға тап болып отырғандары белгілі. Көш мезгілінде рулардың ұсақ топтарға бөлінуі, кейбір рулардың үлкен руларға бірігуі, басқыншылар тарапынан кейбір рулардың бөлініп моғол және қалмақтарға қосылып кетуі және тағы да осы сияқты оқиғалар қырғыздарды демографиялық жағынан әлсіретті.
Қазақ рулары ХҮ ғ. 3-ші ширегіннен бастап саяси күшке ие болғаннан кейін қырғыздармен тығыз байланыс жасаған. 1510 жылдың аяғынан бастап қырғыздар мен қазақтардың ортасындағы мәміле арта бастады. Бір-бірімен шектес жатқан рулар құдаласып отырған. Салт-дәстүрі жағынан, тіл және мәдени жағынан ұқсас болғандықтан жақындықтары арта түсті. Бұл оқиғаларға байланысты материалдар қырғыз тарихында этнографиялық бұлақ болған Манас дастанында да кездеседі. Кейбір қазақ руларының бір бөлігі билік таласы қырғыздардың арасында өмір сүргені де белгілі. Жайылым жерлердің тар болуына байланысты рулар арасында таласып, басқа жерлерге көшіп кетіп отырған.
Бұл мезгілде (1517-1599ж.ж.) көптеген қазақ рулары қырғыз жерлерінде мекендеген. Осы рулар қырғыздармен араласып отырды. Қазақ хандары моғолдардан және шейбани ұрпағынан билікті алғаннан кейін, қырғыздар Оңтүстік Қазақстан территориясында мекендеді. Шейбанидтерден кейін Астрахань династиясы билікті қолына алды және Моғолстан басқыншыларынан және қалмақтарға қарсы шайқаста қырғыздар мен қазақтар бірігіп отырды. Қазақтар мен қырғыздардың бір- бірінің территориясына орналасуына бірнеше себеп болды. Осыған байланысты да рулар бір- бірімен байланысып отырды. Қазақ және қырғыз руларының ұқсас этникалық бірлік құрғанын анықтау үшін бірінші екі халықтың арасында кездесетін ұқсас руларды анықтап, олардың шығу тегін қарастыру керек. Кейбір рулар тек елдің арасындағы этникалық байланысқа себебін тигізген, ал кейбіреулері түркі дәуірінен, моғолдар кезінде белгілі болған рулар және әр заманда бірнеше жағдайларға душар болған. Әр рудың жеке өзгешеліктері және басқа рулардан айырмашылығы болды. Археология, антропология, география, әлеуметтану ғылымдарының көмегімен рулардың әр кезеңдегі басынан өткізген оқиғаларды байқауға болады, бірақ олардың этникалық тегін анықтау қиындық туғызады.
Қазақ және қырғыз руларының арасында бір атпен атлатын рулар кездеседі. Бұл руларды екі негізгі топқа бөліп қарастыруға болады. Басқа этникалық топтардан (қарақытай, қалмақ, ноғай, тәжік) бөлінгендер аз. Негізгі топтар түрік текті, түріктенген және монғол текті деп бөлінеді. Монғолдардың Орта Азия халықтарымен араласуын екі этапқа бөлуге болады. Бірінші этапта монғол дәуірінде қыпшақ, қырғыз және кейінірек қазақ халқының құрамындағы руларға әсерін тигізген болса, екінші этапта Моғолстан моғолдары қазақтарға сіңісіп кеткен. Екі этапта да монғолдардың физиономиялық өзгешеліктері Орта Азия халықтарына өз әсерін тигізген.
Мысалы, моғол атымен танылған: дұғлат (дулат), керейіт (керей), қарлұқ, күрлеуіт, барлас, чорас, қаңлы, бекчик, жалайыр, үйсін, кушчу және булгачы рулары жазба деректерде кездеседі. Бұл рулардың көпшілігі қазақ халқының ұлы жүз құрамына кіреді. Бұл тайпалар моғол руының қатарына кіргенімен, түрік текті болып есептеледі. Бұл рулардан жалайыр, қаракесек, қоңырат, торақты, дулат, қатаған, керейіт және найман қазақ-қырғыз руларының қатарына бірдей кіреді. Тарихи деректерден және археологиялық материалдардың негізінде ХҮ-ХҮІ ғ.ғ. қыпшақтар, қаңлылар, қоңыраттар, арғындар, манғыттар, дулаттар, жалайырлар және басқа рулардың Жетісу, Мауреннахр және қазақ далаларында мекендегені белгілі.
Осы қазақ және қырғыз руларының арасындағы ұқсастық туралы қырғыздың әйгілі эпосы Манас жырынан көруге болады. Бұл дерек қазақ және қырғыз халықтарының этникалық тегінің бір, ортақ екендігін дәлелдей түседі. Манас эпосында қазақтарды жеке халық ретінде және Алтайда қырғыздармен көрші тұрған халық деп айтылады.
Эпоста қазақтың ұлы жүз рулары дулат, үйсін туралы :
Казактан уйшін карыя,
Алчын менен абагы,
Ата уулудан калганы.
Бұл жырда қазақ халқының да рулары туралы айтылады. Мұндай этнонимдерге: қыпшақ, қоңырат, найман, қатаған, жедігер, қаңлы, дулат, ноғай, алшын, сары үйсін, албан және т.б.
Аргын Каракожо бар,
Найман, дуулат кошо бар,
Тарактан Тана бии бар,
Таргын аттуу кары бар,
Талапкердин баары бар.
Абактан Айдар каны бар,
Ата уулунун баары бар.
Бұл жолдарда қазақ руларының көбі берілген.
Дулат- қазақ халқын құраған ежелгі түркі тайпаларының бірі. Б.з.д. ІІ ғ. Тандық қытай жылнамаларында үйсіндердің ішінде кездеседі. Қытай ғалымдарының пікіріне қарағанда олар үйсін тайпасының құрамындағы ең ірі тайпалардың бірі болған. Көптеген деректерде дуулу, дуулуг, далу, далуг, доглат деген аттармен кездеседі. Ю.А. Зуевтің этимологиясы бойынша дулат аты, духар (тохар руына ) тогар- токер түрінде кездеседі. Дулат руы Монғолдардың сырлы тарихынан Владимирцовтың 92 өзбек руын қамтыған рулар тізімінен таба аламыз. Тарихи –и Рашиди және Жами ат-таварихте де бар. С. Аманжолов тарихи деректерде бұл аттың дулу деп жазылғандығын, бірақ парсы деректерінде дугылар және дукулат болып айтылатынын белгілейді.
Дулу руы Ү ғ. Юебань бірлігіне кірген рулардың ішінде болған. Аристовтың айтуына қарағанда дулат руы қаңлы бірлігінде дула және тулу атымен Ү-ҮІІ ғ. кездеседі. Батыс түрік қағанаты кезінде он тайпаның бесеуі дулу тайпасын құраған. Теңір –Тау аймақтарында Талдықорған, Оңтүстік- Шығыс Қазақстан, Алматы, Жамбыл облысы және Қырғызстанда дулаттарды кездестіреміз.
Н. Катановтың анықтамаларына қарағанда ҮІ-ҮІІІ ғ.ғ. дулаттар Тарбағатай және Оңтүстік Монғолияда мекендеген. Монғолдардың билік құруына дейін қарлұқ, түркеш және қидан рулары бірге өмір сүрген. Қарахан дәуірінде де кездеседі. М.Х. Дулатидің еңбегінде дулаттар ХІІІ ғ. шағатайларға қосылған. Дулат әмірлері Моғолстан мемлекетінде әскери- саяси мәселелерді шешкен және мемлекеттік басқару қызметтерді атқарған.
Қазақ шежіресі бойынша, дулат- ұлы жүз құрамына кіретін ірі тайпалардың бірі. Н.А. Аристовтың Ботбайдан шыққан Диқанбай батырдан жазып алған шежіресі бойынша, үйсін Бәйдібектің үшінші әйелі Домалақ анадан (Нұрила) Жарықшақ туады. Жарықшақтан Албан, Суан, Дулат болып тарайды. Дулаттан Ботбай, Шымыр, Сиқым, Жаныс тараған.
Ал қырғыздардың саяк тайпасының құрамында каи- дуулат және дуулат, кушчу тайпасының құрамында меңдуулат рулары бар. Қырғыз тарихшысы И.Б. Молдобаев олардың дулат тайпасымен таңбалары ұқсайды деп мәлімдейді. Таңбалары дөңгелек тәріздес болып келген. Ал этникалық жағынан қарастырсақ, дулат тайпасының құрамында жаныс руы бар, сол сияқты Солтүстік қырғыздардың құрамында чекир саяк руының ішінде де жаныш руы кездеседі. Жантай руы да осылайша сәйкес болып келеді. Құдайқұл- қырғыздардың чекир саяк руының құрамында, ақылбек- саяк руының, бекболат- жетиген руының, темір- басыз және бугу, қара- адигине руының құрамында кездеседі. Бұл жай ғана ұқсастық емес, бұл бұрын олардың арасында этникалық процесстің болғанын көрсетеді.
Жалайыр руы туралы көне қытай жазбаларында да, тіпті ІХ-Хғ. араб деректерінде де айтарлықтай мәліметтер жоқ. Ол жайындағы алғашқы мағлұматтар монғол дәуіріндегі ХІІІ-ХVғ. жазбаларда ғана бар.
Мәселен, Рашид-ад-Дин ежелден жалайырлар көп өніп-өскен ру деп көрсетеді. Сондай-ақ ол: жалайырлар Тұран мен Иранда өмір сүргенін, оларды қытайлардыың күйретіп, біразының моңғолдарға – Шыңғыс хан балаларына тұтқынға түсіп, ол Шыңғыс хан кезінде көбісі бек аталып, қоғамда құрметті орын алғанын жазады. Оған қоса Рашид-ад-Дин Жалайыр руының он ірі атадан тұратынын нұсқайды: Жәйіт, Қоң қауыт, Оят, Көркін, Торы, Тоқырауыт, Құмсауыт, Нілкен, Төлеңгіт, Саңғыт.
С. Аманжолов Рашид-ад-Дин көрсеткен Жалайырлар аталарының кейбір тегі қазіргі қазақтар ғана емес, өзге де рулық тармақтарда барын аңғарады. Мәселен, осы рулардан – деп жазады ол, - қауыттан – қаңлыны, сан-қауыттан – саңғылды, жәиіттен – жүйді (кіші жүз), сонымен қатар қырғыздарды шайтейітті көруге болады.
Рашид ад-Дин өз еңбегінде ХІІІ ғасырда жалайырлар монғол тілдес деп тұжырымдайды. Бұл орайда екі ұштылық жоқ деп ойлаймыз, өйткені әуелгіде монғалдарға тұтқынға түсіп, одан соң Шыңғыс хан мен оның балалары әскерінің құрамына еніп, ХІІІ ғасырда монғолша сөйлеуі мүмкін. М. Тынышбаев монғол тарихшысы Соном-Сесеннің еңбегіне сілтеме жасап, Еке-монғол (ұлы монғол) деп аталатын саны көп күшті монғол тобынан шықты деп есептейді. Жалайырлар Шыңғыс ханды жақтап, оның Қытай, Тибет, Түркістан мен Персияға жорықтарын қолдап отырды.
Бұдан әрі М. Тынышбаев жалайырлардың Жошы ұлысынан шығысқа қарай ойысып, Ежен ханның Ақ Ордасына тірек болғанын, Орыс ханның кезінде олар әмірші әскерінің ұйытқысына айналғанын айтады. Қырғыз тарихшысы Абрамзан Орта Азияға ХІІІ ғасырдың басында келді деп өз еңбегінде жазады.
Н. Аристов жалайырлар рулардың аттары негізінде олардың монғол текті емес, арғы тегінің аралас түркі-монғолдан шыққанын ұсынды. Аманжолов Аристовтың пікірін растайды. Ол жалайырлар руы бүкіл қазақ, қырғыз, өзбек руларына да тән. Жалайырлардың бүкіл рулары кейін түріктеніп кеткен монғол тектес деп ұсынады.
Әбілғазы Баһадүр жалайырларды монғалдардың Хайду ханының тұтқыны болғаннан кейін ғана монғол атанды деп есептейді. С. Аманжолов жалайырлар руы ата-тегінің құрамын талдай келіп, олардың Сырманақ пен Шу-манақ тармақтарына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан аумағындағы мемлекеттік дамуының тамырлары тереңде жатыр. Ол ертедегі кезде және ортағасырларда, түріктерге дейінгі, түріктер мен монғолдар заманында мекендеген көптеген тайпалар мен халықтардың тарихына байланысты. Қазақ мемлекеттігінің қалыптасуы мен дамуын тарихи әдебиетте Қазақ хандығының дәуірімен байланыстыру қабылдаған. Алайда оның хандары көршілес мемлекеттер мен халықтардың билеушілерімен күрделі қатынастарда қазақтардың этникалық топтарын және олардың жерлерін әлде қашаннан-ақ дайын Қазақстан халқының сан ғасырлық этникалық –саяси және шаруашылық –мәдени дамуының біртұтас мемлекетіне біріктіріп жинап отырған.
Түріктер дүниесінің, басқа да көршілес халық дүниесінің біртұтас этникалық-мәдени кеңістігінде билеушілердің әскери тайталасы халықтың ұзаққа созылған бейбіт қарым-қатынасымен, мәдени қазыналарды өзара алмасуымен ауысып отырғанын атап өткен жөн. Қазақстан мен Орта Азияның көршілес аймақтары халықтарының шаруашылық, сауда байланыстары бір-бірінің экономикалық жағдайының нығаюына, қалалардың өсіп, егіншіліктің, мал шаруашылығының дамуына себепші болды. Олар көшпелілер мен егіншілердің бір-бірімен материалдық мәдениет, тұрмыс элементтерін, шаруашылық дағдыларын, әлеуметтік нормаларды, мемлекеттік ұйымдардың нысандарын, әскери шеберлік пен қару-жарақ алмасуына жағдай жасап, мәдени алыс-беріске бастады.
Қазақ халқының қалыптасу тарихын зерделеу арқылы түркі халықтарының этникалық тарихының ортақтық мәселесін шешуге болады. Ерте ортағасырларда түркі мемлекеттерінің құрамына енген тайпалардың концалидациялық үрдісі қазіргі халқының тарихының ұлт ретінде қалыптасуында маңызды орын алды. Қазіргі таңда Қазақстан тарихын зерттеудегі негізгі ғылыми бағыттардың бірі осы түркі халықтарының тарихының ортақтану тұрғысында қарастыру орын алып отыр. Қазақ тарихын түркі халықтарының этникалық, саяси, мәдени мәселелердің шеңберінде қарастыру заңдылық. Осыған орай түркі дәуірінің зерттеушілерінің пікірі бойынша түрік сөзі біріншіден түркі тілдес халықтарды атайтын болса, екіншіден ҮІ ғасырда Түрік қағанаты құрылғанға дейінде басқа этнонимдер осы атқа ие болған. Оның ішінде қазақ халқының қалыптасуын мемлекеттің тарихын көршілес жатқан қырғыз халқының тарихымен байланыстырып зерттеуді қажет етеді.
Қазақ-қырғыз халықтары әлі күнге дейін көрші жатқан ел. Екі халықтың этникалық құрамы да, мәдениеті де, сол дәуірдегі шаруашылығы да ұқсас болып келеді. Осы екі халықтың тарихын байланыстыра отырып, түркі халқының ортақтығын, ортақ тарихын көрсетуді жөн көрдім.
Қазақ-қырғыз халықтарының ертедегі тарихы көне тайпалар одақтарымен байланысты. Қазақстанда және Солтүстік Қырғызстанда б.з.б. ҮІІІ-ҮІІ ғасыр сақтар, б.з.б. ІІ-б.з. Ү ғасырларында үйсіндер өмір сүрді. ҮІ-ҮІІ ғасырларда қазақ-қырғыз жері Түрік қағанаттарының орталығына айналды.
Қырғыз халқының этногенезінде қимақ-қыпшақ тайпаларның да әсері болған. Кыркархан немесе Кыркаре (Қарқара), Ертіс, Алтай елді мекенінде қимақтармен аралас қырғыз тайпаларының тұрғаны араб деректерінде айтылады. ХІІІ-ші ғасырдан бастап монғол дәуірінде Шағатай ұлысының құрамында, кейінірек Моғолстан мемлекетінің территориясына оңтүстік, оңтүстік-шығыс Қазақстан және Қырғызстан аумағы кірген. ХҮ-ші ғасырдың аяғы мен ХҮІ-шы ғасырда жеке мемлекет болып қалыптасқаннан кейінде қарым-қатынасын үзбеді. Екеуі жеке халық болып қалыптасуымен ежелгі тайпадан тараған рулар екі халықтың да этникалық құрамын құрды. Солардың ұқсастықтарын зерттеу негізгі мәселенің бірі болып табылады.
Орта ғасырда Орта Азия халықтары Дешті-Қыпшақ даласында көшпеділер өркениетін қалыптастырады. Көп уақытқа созылған бұл өркениет мал шаруашылығының дәстүрін жақсартуға өз үлесін қосты. Көшпенділер дәстүрі ол тек бір елдің мәдениетіне және тұрмысына ғана байланысты емес, себебі көшіп- қонып жүретін болғандықтан көрші жатқан көрші жатқан елдермен де байланысты, бір-бірінің мәдениетіне тұрмысына әсерін тигізіп отырған. Қазақ және қырғыз халқының да негігі шаруашылығы болған. Сонымен қатар әдет-ғұрыптпры, салт-дәстүрлері, жазба әдебиетіндегі жазу стилі, кейбір мақал-мәтелдғері, ырымдары ұқсас болып келеді.
Мемлекет болып құрылғаннан кейін билеушілердің алдында хандықты нығайту , шекарасын кеңейту .көрші мемлекеттердің жер жөніндегі талаптарын қорғау міндеттері тұрды. Осы кезеңде көрші жатқан Шайбани ұрпақтарымен және Моғолстан мемлекетімен территориялық тартысқа түсті. Өз мемлекетін сақтап қалу мақсатында қазақ және қырғыз елі саяси қарым-қатынас жасап, бірігіп жауларына төтеп беріп отырды. Әлеуметтік құрлымына келетін болсақ, қырғыздарда хандық билік бомады. Сондықтан олар қазіргі кезде де орта ғасырлық тарихын кезеңдегенде біздің қазақ халқының хандарының билік құруы бойынша жазады.
Зерттелу деңгейі
ХV-ХVІІ ғасырлардағы қазақ-қырғыз халықтарының этникалық және мәдени байланысы жеке зерттеу объектісі ретінде қарастырылмады.А.И Левшиннің, В.В.Вельяминов-Зернов, Н.А.Аристов, В.В.Бартольд, Ш.Ш.Уалиханов тардың еңбектерінде азды –көпті кездеседі.
А.И.Левшиннің 1832 жылы жарияланған киргиз-кайсацких орд и степей деген еңбегі қазақ халқының жағрапиясы, тарихы мен этнографиясы жөнінде олғашқы іргелі монографиялық зерттеу болып табылады. Автор ХVІ-ХVІІІ ғасырдың басындағы қазақ халқының тарихы қырғыз-қазақтардың негізі және олардың Ресей бодандығына кіргенге дейінгі жай-күйі туралы баяндалған1.
В.В.Вильяминов-Зернов в Исследование о касимовских царях и царейвичах деген 4 томдық еңбегінде ХV-ХVІ ғғ. Қазақстан тарихын тарихына назар аударады . Еңбегінің 2-ші бөлімінде Қазақ хандығының тарихын рет-ретімен баяндап, бұл мемлекеттің құрылуы туралы өз пікірін айтқан, қазақтардың жүздерге бөліну фактісіне өз түсінігін береді 2.
Орыс шығыстанушылары есімдерінің арасында қазақтың тұңғыш тарихшы–ғалымы, шығыстанушысы, этнографы, географы Ш.Ш.Уалиханов көрнекті орын алады. Ол Қазастан, Орта Азия, Шығыс Түркістан тарихының мәселелерін, қырғыз, ноғай, өзбек, ұйғыр халықтарының тарихын зерттеді. Ол өзінің көптеген: Қырғыз шежіресі , Қырғыздар туралы жазбалар, Қырғыздардың көші-қоны туралы деген еңбектерінде қазақтардың этногенезінің жүздер құрылуының, қазақтардың рулық-тайпалық құрамының орналасуының проблемаларын зерттеген. Қазақ және қырғыз халқын алғаш жеке халық ретінде бөліп көрсеткен 3.
ХІХ ғасырдың аяғына қарай Ресейде Орталық Азияның түрік моңғол халықтары тарихының аса маңызды прблемаларына арналған еңбектершықты. Олардың ішінде Н.А.Аристовтың еңбектері мен В.В.Бартольдтың алғашқы ірі еңбектері бар. Н.А.Аристов Батыс Еуропа және орыс тілдеріне аударылған шығыс деректерінің, сондай-ақ орыстың мұрағат материалдарының фольклорлық, этнографиялық деректер негізінде түрік халықтарының құрлымынан егжей –тегжейлі мәлімет берген. Аристов қазақ және қырғыз халқының этникалық құрлымына кіретін қаңлы, қыпшақ, дулат, арғын, найман, керей және алшын тайпалары туралы мәліметтер келтіреді 4.
ХІХ ғасырдың 90-шы жылдарының аса ірі шығыстанушысы В.В.Бартольд шығыстың көптеген түпнұсқа деректерімен орасан зор жұмыс істеген. 1898ж. История Семиречьи еңбегі басылып шықты және тоғыз томдық еңбегінің 4 томында история киргизов деген тарауында қырғыздардың саяси тарихы туралы жазады 5. Н.И. Гродеков Қазақстан және Қырғызстан тарихы үшін көп еңбек сіңірген. Сол кездері жазған (1889 ж) жазған, Сырдария облысының қырғыздары мен қарақырғыздары деп аталатын іргелі еңбегінде қазақтың тұрмыс-тіршілігі мен әдеттік құқығы, этнографиясы мен тарихи аңыз-дастандар жазылған 6.
ХХ-шы ғасырдың басында А.П.Чулошников, М.Тынышбаев, С.Ж.Асфендияровтың еңбектерінде этникалықмәселесі қарастырылады. 1925 жылы Тынышбаевтың Қырғыз-қайсақ халқының тарихы жөніндегі материалдар деген еңбегі шығарылды. Қазақ жүздерінің этникалық құрамы, қазақтардың шыққан тегі туралы аңыз-әңгімелер, қазақ руларының таңбалары мен ұрандары берілген, әрбір тайпаның тарихын сипаттау үшін тарихи материал іріктеліп алынған 7.
ХХ ғасырдың екінші жартысында С.Г.Кляшторный, Т.И.Сұлтанов Казахстан летопись 3-х тысячелетий еңбегінде түркі халықтарының тарихы, қазақтың жүздері туралы айтады. И.Т.Султанов Кочевые племена Приаралья кітабында Шығыс Дешті Қыпшақ пен Түркістанның түркі тілдес тайпаларының этникалық тарихы қарастырылған. Бір жағынан Дешті Қыпшақтың өзбек тайпаларының қолжазбаларында кездесетін ертеректегі тізімдеріне және екінші жағынан, 92 өзбек тайпасының кейінгі тізімдеріне талдау жасаған 8.
Қырғыз тарихшылары С.М.Абрамзон9, И.Б.Молдабаев10, Т.А.Акеров11 қырғыз халқының этникалық құрылымына, мәдениетіне көңіл бөлген. С.М.Абрамзон Киргизы и их этногенетическое и историко-культурные связи еңбегінде қырғыздардың этникалық құрылымына, шаруашылығына, материалдық және рухани мәдениетіне тоқталған.
И.Б.Молдабаев Отражение этнических связей киргизов в эпосе еңбегінде қырғыз халқының және Орта Азия халықтарының байланысын зерттеген10. Соның ішінде қазақ-қырғыз халқының этникалық байланысын, ұқсастықтарын көрсетеді. М. Джамгерчинов қырғыз шежіресіне және шығу тегі туралы аңыздарға көңіл бөлген 12. Қазақ этнографтары Х.Арғынбаев, В.Востров, М.Мұқанов қазақ халқының жүздері, ру-тайпаларын зерттеген 13.
Бүгінгі таңда қазақ халқының этникалық тарихын зерттеушілер қатарына 2004 жылдан бері қарай құрылған Алаш тарихи-зерттеу орталығындағы ғалым-зерттеушілер Т.О.Омарбеков, Б.Б.Кәрібаев, О.Х.Мұхатова, Х.Ғабжалилов қазақты құраған жеке-жеке рулардың тарихын жазу үстінде 14.
ХҮ ғасырдың аяғы мен ХҮІІІ ғасырдың басындағы екі халықтың саяси тарихына келетін болсақ, В.В.Бартольд жоғарыда көрсетілген еңбектерінде аталған мәселеге байланысты деректерге сүйене отырып, өзінше тұжырым жасаған.
ХІХ ғасырдың 20-30 жылдарында А.П.Чулошников, ХҮІІІ ғасырдың 30 жылдарына дейінгі қазақ халқының саяси тарихы және шаруашылық өмірі баяндалған, этникалық тарих мәселелерін қорытындылайтын еңбек жазды. Қазақтардың және қырғыздардың шаруашылық кәсібін көшпелі малшылар ретінде ғана емес, сонымен қатар отырықшылық өмірмен, егіншілікпен таныс етіп сипаттайтын мысалдар келтіреді. Автор бұл кәсіптердің кең-байтақ Қазақстан аумағында алуан түрлі болған табиғи, географиялық факторларға байланысты екендігін көрсетеді. Қазақ қоғамындағы әлеуметтік-экономикалық қатынастарын сипаттайды 15.
Өзбек халқының белгілі шығыстанушысы Б.А.Ахмедов деректанушылық еңбегінде 50-ден астам парсы және түрік шығармалардан алынған, Орта Азия мен Қазақстан халықтарының әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени өмірі, этникалық тарихы, олардың саяси қарым-қатынастары туралы аса маңызды мәліметтер келтірілген 16.
О.Ф.Акимушкин ХҮІ-ХҮІІ ғасырлардағы қазақ-моғол қатынастарының проблемасына деректердің түпнұсқа материалдарына негізделген бірнеше еңбегін арнады. Моғол хандарына қарсы қазақ және қырғыз халқының одақ құрғаны туралы деректерге сүйеніп айтады 15.
ХХ ғасырдың аяғында К.А.Пищулина Моғолстан мен Жетісудың этникалық тарихының мәселелері, атап айтқанда, осы аумақтағы тайпалардың тарихы, олардың қазақ халқының қалыптасуының соңғы кезеңінде атқарған рөлі, қырғыз халқының Моғолстан мемлекетіндегі орнын көрсетеді 17.
Қырғыз тарихшылары К.И.Петров18, О.Караев19 өз еңбектерінде қырғыз халқының ортағасырлық тарихына көп көңіл бөлген. Соның ішінде саяси тарихына қырғыздардың сонау Саян Алтай өңірінен көшіп келуі, моғол және басқа да көрші елдермен қарым-қатынасы туралы айтады.
ХХ ғасырдың аяғы және ХХІ ғасырдың басындағы зерттеулерге тоқталып өтетін болсақ, көшпенді халықтардың шаруашылығы және саяси тарихы туралы М.Х.Абусейтова Казахстан и Центральная Азия политические, международные и культурные связи (ХҮ-ХІІ вв.) деп аталған еңбегінде қарастырады 20. Жас зерттеушілердің қатарында Н.Атығаев Некоторые аспекты противостояния казахов и кыргызов Могольскому государству в середине ХҮІ в. деген мақаласында қазақ - қырғыз халықтарының моғол-өзбектерге қарсы бірігіп күресуін көрсетеді 21. Е.Әлшекенов те осы мәселеге көңіл бөлген 22.
Қырғыз тарихшыларының ішінде қырғыздардың әлеуметтік құрылымы және шаруашылығын арнайы зерттеген А.З.Жаппаров23 болды. Ал Ө.Ж.Осмонов24, А.А.Асанканов25, Б.Солтонаев26, С.Аттокуров27, т.б. зертеушілер қырғыз халқының саяси тарихын және олардың көрші елдермен қарым-қатынастарын жүйелі түрде қарастырады.
Деректік негізі. Соңғы ортағасырлардағы Қазақстанның тарихын зерттеу негізінен алғанда Шығыстың шектес және алыс елдерінен шыққан авторлар жазған деректердің материалдарына негізделеді. Нарративтік шығармаларда: ең алдымен парсы тілінде жазылған тарихи, мемуарлық, географиялық шығармаларда аса маңызды мәліметтер бар.
ХҮІ ғасырдаға белгілі тарихшы және әдебиетші Мырза Мұхаммед Хайдар Дулатидың Тарихи Рашиди деген шығармасы ХІҮ-ХҮІ ғасырлардың басында Қазақстан аумағы мен көрші аумақтарда өмір сүрген ірі мемлекеттердің бірі – Моғолстан тарихына арнайы арналған. Бұл еңбек – Қазақ хандығының тарихын зерттеу үшін де аса маңызды дерек болып табылады.
Тарихи Рашиди- ХІҮ ғасырдың екінші жартысы –ХҮІ ғасырдың басындағы Моғолстанның және ХҮІ ғасырдың алғашқы он жылдықтарындағы Қашғарияның Шағатай ұрпағынан шыққан хандарының тарихы жөніндегі ғана емес, сонымен қатар дұғлаттардан шыққан атақты адамдардың Шығыс Түркістан бөлігіндегі билік ету тарихы жөніндегі де негізгі түпнұсқа дерек. Бұл шығармада соңғы ортағасырларда Жетісуды, Шығыс Дешті Қыпшақты, Тянь-Шань аймағын, Шығыс Түркістанды мекендеген моғолдардың, басқа да тайпалар мен халықтардың, атап айтқанда, қырғыздардың, ұйғырлардың, өзбектердің, ойраттардың және басқалардың тарихы жөнінде бірегей материалдар бар 28.
Қазақстан мен Орта Азия тарихнамасында Ибн Рузбихан Михман-наме-ий Бухара авторы ретінде мәлім. Шығарма Мұхаммед Шайбани ханның 1508-1509 жылдың қысындағы қазақтарға қарсы жорығына әзірлік пен жорықтың өзіне арналған. Шынына келгенде ол ХҮ-ХҮІ ғасырлар шебіндегі қазақтар мен көшпелі халықтардың әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени өмірінің көптеген жақтарын емін-еркін сипаттайтын замандастың нақты айғақтары болып табылады. Ибн Рузбиханның қазақтардың тұрмысы, шаруашылығы, Шығыс Дешті Қыпшақ халқының этникалық құрамы, Қазақстан мен Орта Азия халқының сауда-экономикалық байланыстары, Қазақ хандығының билеушілері мен шайбанилердің өзара саяси қатынастары туралы мәліметтері ерекше 29.
Махмұд ибн Уалидің Бахр ал-асрар фи манакиб әл-ахйар (өнегелі адамдардың ерліктері жайлы ғаламат құпиялар) деген энциклопедиялық еңбегінде соңғы орта ғасырлардағы Қазақстан және Қырғызстан тарихы жөнінде алуан түрлі және өте құнды материалдар бар. Автор ХҮІІ ғасырдың 1-ші жартысында өмір сүрген, Балхта туған, көп саяхат жасап, Үндістанда болған, кітаптардан білімді адамдармен сұхбаттардан толып жатқанғылыми мәліметтер жинаған. Бірқатар поэтикалық шығармалар жазған. Аштрахани Нәдір-Мұхаммед шахтың тапсыруымен өзінің негізгі еңбегін география, жалпы тарих жөніндегі 7 томдық Бахр ал-асрар шығармасын жазған 30.
Тарихшы, ақын, билеуші-Үндістанда Ұлы Моғолдар империясының негізін салушы Бабырдың (1843-1530) тарихнамада Бабыр-наме деген атпен белгілі болған еңбегі орта ғасырлардың тарихи-әдеби ескерткіштердің бірі болып табылады. Қазақстан тарихы үшін Бабырдың Жетісу моғолдары, Шығыс Дешті Қыпшақтағы Әбілқайыр мемлекеті туралы, Мұхаммед Шайбанидің саяси іс-қимылдарына қатысу туралы, оңтүстік Қазақстан мен Жетісудің тарихи географиясы, өзбектер сияқты, қазақтардың, қырғыздардың және Орта Азиядағы басқа да түркі тілдес халықтардың этникалық тарихы туралы мәліметтері ерекше маңызды 31.
Тарих-и Қашғар Шығыс Түркістанда ХҮІІ ғасырдың екінші ширегінде жазылған. Автордың есімі белгісіз. Мазмұны және құрылымдық жағынан Тарих-и Қашғар орта ғасырлардағы Шығыс Түркістан және Орта Азия тарихнамасының үлгілі туындысы болып табылады 32.
ХІҮ-ХҮІІ ғасырларда дипломаттардың, саудагерлердің, миссионерлердің жасаған саяхаттары кезінде жазған күнделіктері де дерек болып табылады. Мәселен, Венеция дипломаты И.Барбороның еңбегінде Дешті Қыпшақ даласындағы халықтардың діни-нанымдары, әскери ісін, саудасын, қолөнер және шаруашылығын суреттеген 33.
Ағылшын көпесі А.Джекинсон саяхатының күнделігі Қазақ хандығының қалыптасу кезеңінің оқиғалары, соның ішінде Хақназар ханның Сыр өңірі қалалары үшін соғыстары көрсетілген ең алғашқы еңбек.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақ-қырғыз халқының этникалық ұқсастығын, мәдени және шаруашылық байланыстарын, ХҮ ғасырдың ортасы мен ХҮІІІ ғасырдың басындағы саяси қарым-қатынасын көрсету. Осы мақсаттан төмендегідей міндеттер туындайды:
Қазақ-қырғыз халықтарының этникалық ортақтық және ерекшеліктерін айқындау;
Қазақ-қырғыз халықтарының мәдениетіндегі көшпелілік өркениетін көрсету;
Қазақ-қырғыз халықтарының рухани мәдениетінің ұқсастығын және ерекшеліктерін зерттеу;
Қазақ-қырғыз халықтарының әлеуметтік-саяси құрылым ерекшеліктерін талдау;
Қазақ-қырғыз қатынасындағы ішкі және сыртқы мәселелерін анықтау;
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. ХҮ ғасырдың аяғы мен ХҮІІІ ғасырдың басын қамтиды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі мен әдістері. Қазақ және қырғыз халықтарының көп ғасырлық тарихын зерттеуде тарихилық ұстанымдар тұрғысынан қарастырдым. Ғылыми зерттеу жұмыстарының жүйелілік, салыстырмалық, талдау, жинақтау әдістерін қолдандым. Диссертациялық жұмысты жазу барысында Отандық тарих ғылымындағы соңғы жылдарда шыққан танымал тарихшыларымыз Т.О.Омарбеков пен Қ.М.Атабаевтың еңбектерін басшылыққа ала отырып, теориялық ой-тұжырымдарына сүйендік.
І-тарау Қазақ-қырғыз қатынасының этно-мәдени мәселелері.
1.1. Қазақ-қырғыз: этникалық ортақтық және ерекшеліктері.
Қазақстан аумағында мемлекеттілік дамуының тамырлары тереңде жатыр. Ол ертедегі кезде және орта ғасырларда, түріктерге дейінгі, түріктер мен монғолдар заманында мекендеген көптеген тайпалар мен халықтардың тарихына байланысты. Қазақ мемлекеттігінің қалыптасуы мен дамуын тарихи әдебиетте Қазақ хандығының дәуірімен байланыстыру қабылданған. Алайда оның хандары көршілес мемлекеттер мен халықтардың билеушілері мен күрделі қатынастарда қазақтардың этникалық топтарын және олардың жерлерін әлдеқашаннан-ақ дайын Қазақстан халқының сан ғасырлық этникалық-саяси және шаруашылық-мәдени дамуының біртұтас мемлекетіне біріктіріп жинап отырған.
Қазақ халқының қалыптасу тарихын зерделеу арқылы түркі халықтарының этникалық тарихының ортақтық мәселесін ашуға болады. Ерте ортағасырларда түркі мемлекеттерінің құрамына енген тайпалардың консалидациялық үрдісі қазіргі халқының тарихының ұлт ретінде қалыптасуында маңызды орын алды. Қазіргі таңда Қазақстан тарихын зеттеудегі негізгі ғылыми бағыттардың бірі осы түркі халықтарының тарихының ортақтану тұрғысында қарастыру орын алып отыр. Осыған орай тарихшы профессор Т.Омарбеков өз еңбегінде қазіргі кезде тарихты жазу мәселесі бойынша 3 көзқарас ұсынады. Соның 2-ші көзқарасы бойынша, тарихымызды этностық негізде жазу, я, тарихымызды этностық негізде жазу, яғни Қазақстан немесе қазақ тарихын түрік этносының тарихының бір бөлігі ретінде жазу. Мұнда Түрік қағанатынан бастап біртұтас Түркістанды құру идеясына дейінгі түркі тілдес халықтарға ортақ тарихи мәселелер алғашқы орында тұрады. Қазақ тарихын түркі халықтарының этникалық, саяси, мәдени мәселелерінің шеңберінде қарастыру заңдылық. Осыған орай түркі дәуірінің зерттеушілерінің пікірі бойынша түрік сөзі 1-шіден түркі тілдес халықтарының, 2-шіден ҮІ ғасырда Түрік қағанаты құрылғанға дейінде басқа этнонимдер осы атқа ие болған. Соның ішінде қазақ халқының қалыптасуы, мемлекетінің тарихын көршілес жатқан қырғыз халқының тарихымен байланыстыру зерттеушілер тарапынан тыс қалмаған.
Қазақ-қырғыз халықтарының ертедегі тарихы көне тайпалар одақтарымен блайланысты. Қазақстанда және Солтүстік Қырғызстанда б.з.б. ҮІІІ-ҮІІ ғ. сақтар, б.з.б. ІІ ғ. – б.з. Ү ғ. үйсіндер өмір сүрді. ҮІ-ҮІІ ғ.ғ. қазақ-қырғыз жері Түрік қағанаттарының орталығына айналды. Тіпті қырғыз этногенезінде қимақ- қыпшақ тайпаларының да әсері болған. Кыркархан немесе Кыркаре (Қарқара), Ертіс, Алтай елді мекенінде қимақтармен аралас қырғыз тайпаларының тұрғаны араб деректерінде айтылады. Худуд ал-Алам анонимінде қырғыздардың бір тайпасының киімі қимақтарға ұқсайды деп жазылады. Қытай деректкрінде б.з.д. ІІІ ғасырда қырғыздар көп жылдар бойы Минусинск котлавинасында тұрған. Түрік қағанаты кезінде қырғыздар түріктерге, сирларға, ұйғырларға бағынған. Қыпшақтар мен қырғыздардың қарым- қатынасы әр түрлі жағдайға байланысты болған. Жазба және археологиялық деректерге қарағанда олардың арасында әскери қақтығысы болғаны да айтылады. Мәдениеті жағынан және тілінің ұқсас болғаны туралы жазылады. ХІІІ ғасырда Шыңғыс хан империясының құрылуына байланысты этносаяси оқиғалардың ықпалымен Қазақстандағы және көрші жатқан Қырғызстандағы этникалық жағдай елеулі өзгерістерге ұшырады. Аймақ жерінлегі халықтың этникалық құрамы мен тайпалардың орналасуына оның Азия мен Европаның басқа да көптеген халықтарын және олардың жерін қосып алған Монғол империясының құрамына енуі зор ықпал етті. Монғолдардың жаулап алуы бағындырылған барлық халықтардың экономикалық және мәдени дамуының барысын өзгертіп жіберді. Шапқыншылықтың өзі, ал одан соң моғол хандары орнықтырған басқару ісі әсіресе алғашқы онжылдықтарда жерді ойрандаумен, халықты жаппай қырып –жойып, айдап әкетумен, қалалар мен отырықшылық қоныстардың, егіншілік пен қолөнер кәсіпшілігі ошақтарының құртылуымен, материалдық және мәдени қазыналарды талап –тонаумен және жойып жіберумен ұштастырылып отырды. Осының бәрі монғолдар бағындырған халықтардың бұрынғы үдемелі дамуындағы біріктіруші этникалық және саяси тенденцияларды бір аудандарда баяулатып жіберді немесе басқа бір аудандарда мүлде тоқтатып тастады.
Атап айтқанда, Қазақстанда интеграциялық тенденция монғолдардың жаулап алуы алдындағы кезеңде Алтай, Тянь –Шань тауларының етегі мен Балқаш өңірінен Жайық (Орал) пен Еділ өзендерінің аңғарына дейінгі, Оңтүстік Сібірдің орманды даласынан Орта Азиядағы қос өзен аралығындағы далалық шет аймаққа дейінгі кең аумақта, яғни Дешті Қыпшақтың шығыс бөлігі, Түркістан мен Жетісу аумағында әбден айқындалған болатын. Бұған шаруашылық –мәдени үлгінің ортақтығы, сонымен бірге шаруашылықтың көп қырлылығы, бүкіл аумақтағы халықтың тіл және тұрмыс жөнінен жақындығы, көшпелі, жартылай көшпелі малшылар мен отырықшы егіншілердің, қала халқының өзара байланысы мен өзара ықпалы, феодалдық қатынастардың дамуы қолайлы жағдай жасады. Тайпалар мен тайпа бірлестіктерінің этникалық интеграциясы Қазақстанның ең ертедегі иран тілді және ғұн дәуіріндегі монғолоид текті тайпалардың ұрпақтарынсіңіріп алған алты ғасырдан өлкенің негізгі тұрғындары түркі тілдес тұрғындардың негізінде қалыптасқан ірі түрік халқын құру бағытында жүрді. Халық ретінде қалыптасудың негізгі ошағы Орталық және оңтүстік Қазақстан мен Жетісу жері болды. Жалпы алғанда монғолдарға дейінгі кезеңде көшпелі және жартылай көшпелі тайпалар далалық Қазақстанның көп бөлігінде қыпшақтар негізінде, Жетісуда усун –қарлұқ негізінде, яғни жалпы аймақта жеткілікті дәрежеде біртекті этникалық негізде қалыптасты. Оңтүстік және Оңтүстік –Шығыстағы түрік ру –тайпаларының саяси одағына кірген қыпшақтардың өзара этномәдени, әлеуметтік, шаруашылық қарым –қатынастары, ал батыста Жетісу, Шығыс Қазақстан мен Алтай тайпаларының одағы біртұтас түрік қауымдастығын қалыптастыруға тарихи алғышарт болды.
Монғолдардың жаулап алуы этникалық процестің дамуын күрт өзгертті, оның барысы мен сипатына өзгерістер енгізді. Халықтың орналасу географиясы өзгерді. Монғолдардың басып кіру тасқыны түріктердің көптеген этникалық топтарын өздерінің байырғы орындарынан жылжытып, басқа аудандарға ығыстырды, бірқатарын бөлшектеп жіберді. Қазақстан аумағына монғолдардың да, түріктердің де жаңа этникалық топтары келіп қоныстанды. Монғол –татар шапқыншылығы және Қырғыз халқының этникалық құрамының одан әрі күрделілене түсуіне, оның антропологиялық кескін –кейпінінің монғолдануын күшейтуге себепші болды.
Ал ХҮ-ХҮІ ғ.ғ. қазақ және қырғыз тайпаларының ұлт ретінде қалыптасу кезеңі болып табылады. Әрине, бұл үрдісте қазақ-қырғыз тайпалары ірі тарихи кезеңдерді басынан өткерді. Қазақ халқының ұлт болып қалыптасуы тарихи тұрғыда терең зерттелген. Ал қырғыз халқының қаелыптасыу туралы қазіргі кезде 3 көзқарас қалыптасқан:
1) Қырғыздар ежелден Тянь- Шань, Памир –Алтай тауларының бөктерінде мекендеген. Бұл көзқарасты Н.Я. Бичурин, Ш.Ш. Уалиханов, Н.А. Аристов, А.Х. Марғұлан және т.б. ғалымдмар қолдайды.
2) А.Н. Бернштамның айтуы бойынша қырғыздардың көшіп келуі бірнеше этапқа бөлінеді.
3) К.И. Петровтың көзқарасы бойынша қырғыздар Енисей- Ертіс бойынан көшіп келген. Ол жақтағы тайпалар қырғыз болып аталғанымен ұлт болып қалыптаспады деп жазады.
Ал халық болып қалыптасу үшін: территориясы, шаруашылығы, мәдениеті, салт- дәстүрі, тілі, идеологиясы болуы керек. Бұл қырғыздарда кейінгі орта ғасыларда байқалады. Қырғыз зерттеушілерінің көрсетуі бойынша ХҮ ғ. ортасы – ХҮІ ғ. сәйкес келеді. Бірақ қырғыздардың тарихын осы уақыттан басталады деп айтуға болмайды. Тарихшы Б.Б. Ирмуханов зерттеуінде, егер қазақтардың тарихын ХІҮ-ХҮ ғ.ғ. бастап қарасақ, онда олар автохтондық халық емес Қазақстан территориясына көшіп келген халық ретінде көрінеді. Бұл Қазақстанның тарихына кері әсерін тигізеді деп көрсетеді. Сол сияқты қырғыздардың территориясында да ежелгі тайпалар өмір сүрді. Ал олардың ұлт болып қалыптасуы кейінгі орта ғасырда деп айтуға болады. Белгілі бір ұлттың құрамына кіретін тайпалар болады. Қазақ халқында бұл тайпаларды үш жүзге бөліп қарастырамыз. Қазақ жүздері – ХҮ-ХҮІ ғасырлар аралығында Қазақстанның әр өңірінде қалыптасқан тайпалар одағы. Қазақ жүздерінің қашан, қандай жағдайларға байланысты шығуы туралы да дәлелденген ортақ пікір жоқ. Шығыстанушы ғалым В.В. Вельяминов – Зернов қазақ жүздерінің Хақназар ханның тұсында (ХҮІ ғ) қалыптасқандығы туралы халық аңыздары негізінде жүздердің ХҮІІ ғасырда Қазақстанның оңтүстігінде пайда болғандығын баяндайды. Ресей бас штабының офицері М. Красовский қазақ жүздерінің қалыптасуын Қасым, Хақназар және Шығай сияқты қазақ хандарының заманындағы (ХҮІ ғ) олардың бір-бірінен алшақ орналасқан қоныстары қазақ жүздерінің шығуына негіз болғандығын дәлелдейді. Х.М. Әділгереев пен С.А. Аманжолов сияқты қазақ ғалымдары қазақ жүздерінің қалыптасуын монғол шабуылына дейінгі заманға, яғни б.з. ҮІІ-ХІ ғасырлардағы Батыс түрік қағанаты дәуіріне апарып тірейді. Қазақ жүздерінің қалыптасу себептері жайыцнда тарихи шындыққа недәуір жақын келетін ой-пікірді академик В.В. Бартольд айта келіп, табиғи және климаттық жағдайына қарай бір-бірінен ерекшеленген үш аймақта (Жетісу, Сырдарияның төменгі ағысы мен Орталық Қазақстан және Батыс Қазақстан), қазақ жүздері мен қазақ хандығының қалыптасқандығын баян еткен. Академик В.В. Бартольдтың бұл пікірін қолдай отырып, профессор М.П. Вяткин географиялық орта әсеріне қоса, ол аймақтардың экономикалық және саяси жағынан ерекшелене түсуі сол өңірлерде үш бірдей қазақ жүздерінің қалыптасуына негіз болғандығын дәлелдей түскен.
Сөйтіп, Қазақстан жерінде жүздердің құрылуы ондағы бір-бірінен оқшауланған үш табиғи географиялық және шаруашылық аймақта саяси тұтастықтың әлсіздігіне байланысты еді. Жетісудағы Моғолстан мемлекетінің атырабында Ұлы жүз бірлестігі; Орталық, Шығыс, Солтүстік және Оңтүстік Қазақстанда Орта жүз бірлестігі; Батыс Қазақстандағы Ноғай ордасы атырабында Қіші жүз бірлестігі қалыптасты. Бұл бірлестіктердің арасында қарым-қатынас бір сәт үзілген емес, бірақ геосаяси талқыға түскен елде саяси бірлік әлсірей берді, әр жүзде феодалдық ыдырау күшейе түсті. Жетісу өңірінде ежелгі үйсіндердің маңайына басқа тайпалардың топтасуы қазақ халқының қалыптасуынан көп бұрын болған. Мұндай бірігудің кәсіби себептерімен бірге сыртқы жаудан қорғану мақсатты да болғанға ұқсайды. Сөйтіп, күндердің күнінде Моғолстан құрамындағы бір топ тайпаларының тіл табысып шығысуының нәтижесінде олардың арасында пайда болған бірлік, ортақ мәдени дәстүр Ұлы жүз бірлестігін қалыптастырды. Ұлы жүз құрамына енген тайпаларды халық Ұлы жүз – үйсін атандырған. Бұны кейбір архив, әдеби және ел арасынан өзіміз жинаған деректер де дәлелдей түседі. Ұлы жүз құрамына – жалайыр, албан, суан, дулат, сарыүйсін, сіргелі, ысты, ошақты, шапырашты, шанышқылы, және қаңлы тайпалары енді.
Үш жүздің басын қосып, бүкіл қазақ еліне хандық құрған Тәуке ханның заманында (1680-1718) Ұлы жүздің тікелей билеушісі Төле би болды.
Қазақ хандығы мен жүздерінің қалыптасуынан көп бұрын, сонау Алтайдан Дунайға дейінгі атырапта Қыпшақта тайпалық одағы өмір сүрді. Олар көптеген қазақ тайпаларының этникалық құрамына енді. Уақыт өте келе Шығыс және Орталық Қазақстан жерінде Орта жүз бірлестігі қалыптасты. Олардың тікелей түп төркіні Көк орда мен көшпелі өзбек мемлекетінің құрамындағы тайпалар еді. Оның ішінде әсіресе, Орта жүз бірлестігін қалыптастырудағы Арғын тайпасының ықпалы мен орны өзгеше болатын. Сондықтан да халық Орта жүз қазақтарын Орта жүз – арғын деп атады. Оның құрамына - арғын, найман, уақ, керей, қыпшақ, және қоңырат тайпалары енді.
Орта жүз қазақтарының қысқы тұрағы – Сырдарияның орта ағысында, Қызылқұм, Мойынқұм өңірлерінде, Қаратаудың терістік беткейінде, Балқаш көлдің солтүстігінде болатын да, жазда Тобыл, Ертіс, Торғай, Есіл, Сарысу өзендерінің бойлары мен Сарыарқа өңірін жайлайтын. Орта жүз бірлестігі пайда болғаннан бастап, оның мекен-жайының аумағы біртіндеп кеңейе түсті. ХҮІІ ғасырда Орта жүз жұртшылығы Орталық, Солтүстік, Шығыс және Оңтүстік Қазақстанның кең атырабын мекендеген еді. ХҮІ – ХҮІІ ғасырларда Қасым, Хақназар, Тәуекел, Есім, және Тәуке хандардың қол астындағы кең өңірде негізінен Орта жүз қазақтары мекендеді. ХҮІІІ ғасырдың басында Орта жүз жерінде Сәмеке және Күшік хандардың дербес хандықтары; Барақ және Әбілмәмбет төрелердің дербес иеліктері жеке-дара өмір сүрді.
Қазақ халқы қалыптасқаннан көп бұрын Батыс Қазақстан өңірінде Маңғыт немесе Ноғайлар тайпалар одағы қалыптасқан-ды. Бұл одақтың құрылуына ішкі себептермен қоса, сыртқы дұшпаннан қорғану мақсаты да әсер еткен болар. ХҮ ғасырдың соңы мен ХҮІ ғасырдың басында, мүмкін сәл кейінірек те шығар, Ноғай Ордасынан бөлінген қазақ тайпаларының, яғни Алшын одағының негізінде Кіші жүз бірлестігі қалыптасты. Сондықтан да кіші жүз қазақтарын ел арасында Кіші жүз – Алшын атандырған. Оның құрамына 12 ата Байұлы (адай, алшын, жаппас, алаша, байбақты, беріш, басқар, таз, есентемір, ысық, қызылқұрт, шеркеш); Жетіру (табын, тама, кердері, керейт, жағалбайлы, телеу, рамадан); 6 ата Әлімұлы (қаракесек, қарасақал, төртқара, кете, шөмекей, шекті) енеді.
ХҮІ – ХҮІІ ғасырларда Кіші жүз құрамына енген негізгі ру-тайпалық топтар Қасым, Хақназар, Тәуекел, Есім және Тәуке хандардың иеліктерінде болды. Тәуке хан Төле, Қаз дауысты Қазыбек Әйтеке билер арқылы билігін жүргізді.
Сол сияқты қырғыз халқының құрамындағы тайпалар ХҮІ ғасырдан бастап оң қанат және сол қанат болып екіге бөлінеді. ХҮІ ғасырда оң қанатқа бұлгачы ұрпақтары отуз уул рулары кірді, кейінірек отуз уул тайпалары оң және сол қанатқа таралды. Бұлгачыға қосылған басқа тайпалар ичкилик деп аталды.
Оң қанаттың құрамындағы Тянь- Шань қырғыздары үш тармаққа бөлінеді: тагай, адигине, муңгуш. 1-ші тармаққа: сары багыш, бугу, солто, тынымсейит, саяк, чекирсаяк, жедигер, черик, азык, багыш, моңолдар, баарын, суу мурун. Адигиге: жору, берю, баргы, кара багыш, сарттар. 3-ші тармаққа Муңгуштың құрамына: жагалмай және кош тамга.
Сол қанатқа: кушчу, саруу, мундуз, жетиген, нытай, басыз, тебей және чоң багыш.
Ичкилик тобына: кыпчак, найман, тейит, кесек, жоо кесек, қаңды, бостон, нойгут, теелес (деслес), авагат (ават).
Бұл тайпалардың кейбіреуі қазақ халқының құрамында кездеседі.
Қазақ және қырғыз руларының жалпы дұшпанға қарсы күресі, ұзақ уақыт бойы саяси және әскери бірлік түзу екі халықтың әлеуметтік жақтан жақын болуына әсерін тигізді. Қазақ рулары Дешті-Қыпшақ даласында Алтын Орда мемлекетіне бас иіп тұрған. Тынымсыз соғыстар рулардың орын ауыстыруына себеп болды.
Қырғыз рулары да солардың қол астында болып отырған. Басқаша айтқанда қырғыздар өмір сүрген аймақ ірі әскери күштердің жолында болғандықтан гео-стратегиялық жақтан көптеген басып алуларға дұшар болып отырды. Сол аймақта мекендеген рулар өз жерлерін тастап қашуға мәжбүр болған, олар кеткен соң қайта келіп отырған. Мұндай оқиғаларды қырғыз халқы басынан көп өткерген. Көптеген рулар ұсақ топтарға бөлінді.
Қырғыздар Алтай, Ертіс аймағынан көшкен мезгілде Теңір Тау, Жетісу және Оңтүстік Қазақстанда да қиыншылықтарға тап болып отырғандары белгілі. Көш мезгілінде рулардың ұсақ топтарға бөлінуі, кейбір рулардың үлкен руларға бірігуі, басқыншылар тарапынан кейбір рулардың бөлініп моғол және қалмақтарға қосылып кетуі және тағы да осы сияқты оқиғалар қырғыздарды демографиялық жағынан әлсіретті.
Қазақ рулары ХҮ ғ. 3-ші ширегіннен бастап саяси күшке ие болғаннан кейін қырғыздармен тығыз байланыс жасаған. 1510 жылдың аяғынан бастап қырғыздар мен қазақтардың ортасындағы мәміле арта бастады. Бір-бірімен шектес жатқан рулар құдаласып отырған. Салт-дәстүрі жағынан, тіл және мәдени жағынан ұқсас болғандықтан жақындықтары арта түсті. Бұл оқиғаларға байланысты материалдар қырғыз тарихында этнографиялық бұлақ болған Манас дастанында да кездеседі. Кейбір қазақ руларының бір бөлігі билік таласы қырғыздардың арасында өмір сүргені де белгілі. Жайылым жерлердің тар болуына байланысты рулар арасында таласып, басқа жерлерге көшіп кетіп отырған.
Бұл мезгілде (1517-1599ж.ж.) көптеген қазақ рулары қырғыз жерлерінде мекендеген. Осы рулар қырғыздармен араласып отырды. Қазақ хандары моғолдардан және шейбани ұрпағынан билікті алғаннан кейін, қырғыздар Оңтүстік Қазақстан территориясында мекендеді. Шейбанидтерден кейін Астрахань династиясы билікті қолына алды және Моғолстан басқыншыларынан және қалмақтарға қарсы шайқаста қырғыздар мен қазақтар бірігіп отырды. Қазақтар мен қырғыздардың бір- бірінің территориясына орналасуына бірнеше себеп болды. Осыған байланысты да рулар бір- бірімен байланысып отырды. Қазақ және қырғыз руларының ұқсас этникалық бірлік құрғанын анықтау үшін бірінші екі халықтың арасында кездесетін ұқсас руларды анықтап, олардың шығу тегін қарастыру керек. Кейбір рулар тек елдің арасындағы этникалық байланысқа себебін тигізген, ал кейбіреулері түркі дәуірінен, моғолдар кезінде белгілі болған рулар және әр заманда бірнеше жағдайларға душар болған. Әр рудың жеке өзгешеліктері және басқа рулардан айырмашылығы болды. Археология, антропология, география, әлеуметтану ғылымдарының көмегімен рулардың әр кезеңдегі басынан өткізген оқиғаларды байқауға болады, бірақ олардың этникалық тегін анықтау қиындық туғызады.
Қазақ және қырғыз руларының арасында бір атпен атлатын рулар кездеседі. Бұл руларды екі негізгі топқа бөліп қарастыруға болады. Басқа этникалық топтардан (қарақытай, қалмақ, ноғай, тәжік) бөлінгендер аз. Негізгі топтар түрік текті, түріктенген және монғол текті деп бөлінеді. Монғолдардың Орта Азия халықтарымен араласуын екі этапқа бөлуге болады. Бірінші этапта монғол дәуірінде қыпшақ, қырғыз және кейінірек қазақ халқының құрамындағы руларға әсерін тигізген болса, екінші этапта Моғолстан моғолдары қазақтарға сіңісіп кеткен. Екі этапта да монғолдардың физиономиялық өзгешеліктері Орта Азия халықтарына өз әсерін тигізген.
Мысалы, моғол атымен танылған: дұғлат (дулат), керейіт (керей), қарлұқ, күрлеуіт, барлас, чорас, қаңлы, бекчик, жалайыр, үйсін, кушчу және булгачы рулары жазба деректерде кездеседі. Бұл рулардың көпшілігі қазақ халқының ұлы жүз құрамына кіреді. Бұл тайпалар моғол руының қатарына кіргенімен, түрік текті болып есептеледі. Бұл рулардан жалайыр, қаракесек, қоңырат, торақты, дулат, қатаған, керейіт және найман қазақ-қырғыз руларының қатарына бірдей кіреді. Тарихи деректерден және археологиялық материалдардың негізінде ХҮ-ХҮІ ғ.ғ. қыпшақтар, қаңлылар, қоңыраттар, арғындар, манғыттар, дулаттар, жалайырлар және басқа рулардың Жетісу, Мауреннахр және қазақ далаларында мекендегені белгілі.
Осы қазақ және қырғыз руларының арасындағы ұқсастық туралы қырғыздың әйгілі эпосы Манас жырынан көруге болады. Бұл дерек қазақ және қырғыз халықтарының этникалық тегінің бір, ортақ екендігін дәлелдей түседі. Манас эпосында қазақтарды жеке халық ретінде және Алтайда қырғыздармен көрші тұрған халық деп айтылады.
Эпоста қазақтың ұлы жүз рулары дулат, үйсін туралы :
Казактан уйшін карыя,
Алчын менен абагы,
Ата уулудан калганы.
Бұл жырда қазақ халқының да рулары туралы айтылады. Мұндай этнонимдерге: қыпшақ, қоңырат, найман, қатаған, жедігер, қаңлы, дулат, ноғай, алшын, сары үйсін, албан және т.б.
Аргын Каракожо бар,
Найман, дуулат кошо бар,
Тарактан Тана бии бар,
Таргын аттуу кары бар,
Талапкердин баары бар.
Абактан Айдар каны бар,
Ата уулунун баары бар.
Бұл жолдарда қазақ руларының көбі берілген.
Дулат- қазақ халқын құраған ежелгі түркі тайпаларының бірі. Б.з.д. ІІ ғ. Тандық қытай жылнамаларында үйсіндердің ішінде кездеседі. Қытай ғалымдарының пікіріне қарағанда олар үйсін тайпасының құрамындағы ең ірі тайпалардың бірі болған. Көптеген деректерде дуулу, дуулуг, далу, далуг, доглат деген аттармен кездеседі. Ю.А. Зуевтің этимологиясы бойынша дулат аты, духар (тохар руына ) тогар- токер түрінде кездеседі. Дулат руы Монғолдардың сырлы тарихынан Владимирцовтың 92 өзбек руын қамтыған рулар тізімінен таба аламыз. Тарихи –и Рашиди және Жами ат-таварихте де бар. С. Аманжолов тарихи деректерде бұл аттың дулу деп жазылғандығын, бірақ парсы деректерінде дугылар және дукулат болып айтылатынын белгілейді.
Дулу руы Ү ғ. Юебань бірлігіне кірген рулардың ішінде болған. Аристовтың айтуына қарағанда дулат руы қаңлы бірлігінде дула және тулу атымен Ү-ҮІІ ғ. кездеседі. Батыс түрік қағанаты кезінде он тайпаның бесеуі дулу тайпасын құраған. Теңір –Тау аймақтарында Талдықорған, Оңтүстік- Шығыс Қазақстан, Алматы, Жамбыл облысы және Қырғызстанда дулаттарды кездестіреміз.
Н. Катановтың анықтамаларына қарағанда ҮІ-ҮІІІ ғ.ғ. дулаттар Тарбағатай және Оңтүстік Монғолияда мекендеген. Монғолдардың билік құруына дейін қарлұқ, түркеш және қидан рулары бірге өмір сүрген. Қарахан дәуірінде де кездеседі. М.Х. Дулатидің еңбегінде дулаттар ХІІІ ғ. шағатайларға қосылған. Дулат әмірлері Моғолстан мемлекетінде әскери- саяси мәселелерді шешкен және мемлекеттік басқару қызметтерді атқарған.
Қазақ шежіресі бойынша, дулат- ұлы жүз құрамына кіретін ірі тайпалардың бірі. Н.А. Аристовтың Ботбайдан шыққан Диқанбай батырдан жазып алған шежіресі бойынша, үйсін Бәйдібектің үшінші әйелі Домалақ анадан (Нұрила) Жарықшақ туады. Жарықшақтан Албан, Суан, Дулат болып тарайды. Дулаттан Ботбай, Шымыр, Сиқым, Жаныс тараған.
Ал қырғыздардың саяк тайпасының құрамында каи- дуулат және дуулат, кушчу тайпасының құрамында меңдуулат рулары бар. Қырғыз тарихшысы И.Б. Молдобаев олардың дулат тайпасымен таңбалары ұқсайды деп мәлімдейді. Таңбалары дөңгелек тәріздес болып келген. Ал этникалық жағынан қарастырсақ, дулат тайпасының құрамында жаныс руы бар, сол сияқты Солтүстік қырғыздардың құрамында чекир саяк руының ішінде де жаныш руы кездеседі. Жантай руы да осылайша сәйкес болып келеді. Құдайқұл- қырғыздардың чекир саяк руының құрамында, ақылбек- саяк руының, бекболат- жетиген руының, темір- басыз және бугу, қара- адигине руының құрамында кездеседі. Бұл жай ғана ұқсастық емес, бұл бұрын олардың арасында этникалық процесстің болғанын көрсетеді.
Жалайыр руы туралы көне қытай жазбаларында да, тіпті ІХ-Хғ. араб деректерінде де айтарлықтай мәліметтер жоқ. Ол жайындағы алғашқы мағлұматтар монғол дәуіріндегі ХІІІ-ХVғ. жазбаларда ғана бар.
Мәселен, Рашид-ад-Дин ежелден жалайырлар көп өніп-өскен ру деп көрсетеді. Сондай-ақ ол: жалайырлар Тұран мен Иранда өмір сүргенін, оларды қытайлардыың күйретіп, біразының моңғолдарға – Шыңғыс хан балаларына тұтқынға түсіп, ол Шыңғыс хан кезінде көбісі бек аталып, қоғамда құрметті орын алғанын жазады. Оған қоса Рашид-ад-Дин Жалайыр руының он ірі атадан тұратынын нұсқайды: Жәйіт, Қоң қауыт, Оят, Көркін, Торы, Тоқырауыт, Құмсауыт, Нілкен, Төлеңгіт, Саңғыт.
С. Аманжолов Рашид-ад-Дин көрсеткен Жалайырлар аталарының кейбір тегі қазіргі қазақтар ғана емес, өзге де рулық тармақтарда барын аңғарады. Мәселен, осы рулардан – деп жазады ол, - қауыттан – қаңлыны, сан-қауыттан – саңғылды, жәиіттен – жүйді (кіші жүз), сонымен қатар қырғыздарды шайтейітті көруге болады.
Рашид ад-Дин өз еңбегінде ХІІІ ғасырда жалайырлар монғол тілдес деп тұжырымдайды. Бұл орайда екі ұштылық жоқ деп ойлаймыз, өйткені әуелгіде монғалдарға тұтқынға түсіп, одан соң Шыңғыс хан мен оның балалары әскерінің құрамына еніп, ХІІІ ғасырда монғолша сөйлеуі мүмкін. М. Тынышбаев монғол тарихшысы Соном-Сесеннің еңбегіне сілтеме жасап, Еке-монғол (ұлы монғол) деп аталатын саны көп күшті монғол тобынан шықты деп есептейді. Жалайырлар Шыңғыс ханды жақтап, оның Қытай, Тибет, Түркістан мен Персияға жорықтарын қолдап отырды.
Бұдан әрі М. Тынышбаев жалайырлардың Жошы ұлысынан шығысқа қарай ойысып, Ежен ханның Ақ Ордасына тірек болғанын, Орыс ханның кезінде олар әмірші әскерінің ұйытқысына айналғанын айтады. Қырғыз тарихшысы Абрамзан Орта Азияға ХІІІ ғасырдың басында келді деп өз еңбегінде жазады.
Н. Аристов жалайырлар рулардың аттары негізінде олардың монғол текті емес, арғы тегінің аралас түркі-монғолдан шыққанын ұсынды. Аманжолов Аристовтың пікірін растайды. Ол жалайырлар руы бүкіл қазақ, қырғыз, өзбек руларына да тән. Жалайырлардың бүкіл рулары кейін түріктеніп кеткен монғол тектес деп ұсынады.
Әбілғазы Баһадүр жалайырларды монғалдардың Хайду ханының тұтқыны болғаннан кейін ғана монғол атанды деп есептейді. С. Аманжолов жалайырлар руы ата-тегінің құрамын талдай келіп, олардың Сырманақ пен Шу-манақ тармақтарына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz