Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылығына инвестиция тарту механизімін жетілдіру жолдары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНА ИНВЕСТИЦИЯ ТАРТУ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІН ЖОҒАРЛАТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Ауыл шаруашылығын дамытудағы инвестицияның рөлі және олардың мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Инвестицияларды пайдаланудыдыдың экономикалық тиімділігін анықтау әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Ауыл шаруашылығына инвестиция тартудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ..19
2 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНА ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫ ТАРТУ МЕН ОЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ... ...26
2.1 Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығының бүгінгі күнгі жағдайы және оның дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Ауыл шаруашылығындағы инвестициялық белсенділіктің динамикасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.3 Ауыл шаруашылығында жүзеге асырылып жатқан инвестициялық жобалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
3 АУЫЛ ШАРАШЫЛЫҒЫНА ИНВЕСТИЦИЯ ТАРТУ МЕХАНИЗМІН ЖЕІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3.1 Ауыл шаруашылығына инвестиция тартуды мемлекеттік реттеу және оны жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.2 Ауыл шаруашылығында инвестициялардың тиімділігін мен оның тартымдылығын арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
3.3 Ауыл шаруашылығына инвестиция тартудың ұйымдастырушылық.құқықтық механизмін жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...75
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНА ИНВЕСТИЦИЯ ТАРТУ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІН ЖОҒАРЛАТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Ауыл шаруашылығын дамытудағы инвестицияның рөлі және олардың мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Инвестицияларды пайдаланудыдыдың экономикалық тиімділігін анықтау әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Ауыл шаруашылығына инвестиция тартудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ..19
2 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНА ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫ ТАРТУ МЕН ОЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ... ...26
2.1 Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығының бүгінгі күнгі жағдайы және оның дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Ауыл шаруашылығындағы инвестициялық белсенділіктің динамикасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.3 Ауыл шаруашылығында жүзеге асырылып жатқан инвестициялық жобалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
3 АУЫЛ ШАРАШЫЛЫҒЫНА ИНВЕСТИЦИЯ ТАРТУ МЕХАНИЗМІН ЖЕІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3.1 Ауыл шаруашылығына инвестиция тартуды мемлекеттік реттеу және оны жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.2 Ауыл шаруашылығында инвестициялардың тиімділігін мен оның тартымдылығын арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
3.3 Ауыл шаруашылығына инвестиция тартудың ұйымдастырушылық.құқықтық механизмін жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...75
Қазіргі таңда Қазақстан өзінің 2030-шы жылға дейінгі даму стратегиясына сәйкес белгіленген ұзақмерзімдік бағыттарға сәйкес динамикалық түрде дамуын жалғастыруда. Осылайша, жақын арадағы он жылда біздің алдымызда тұрған стратегиялық міндет – Қазақстанды әлем елдері ішіндегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енгізу болып табылады.
Бұл стратегияның негізінде – ұлттық тауар және қызмет көрсетудің бәсекеге қабілеттігін көтеру есебінде Қазақстанды халықаралық рынокқа шығару және онда аймақтық және глобальдық экономика артықшылықтарын тиімді қолдану жатыр. Бұл мақсатқа жету жолында елдің инвестициялық климатын одан әрі жақсарту, оның ішінде еліміздің ауыл шаруашылығына инвестиция тартуды жетілдіруді арттырудың маңызы жоғары.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың 2008 жылғы «Мемлекеттік саясаттың басты мақсаты – Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру» атты жолдауында мемлекеттік холдингтердің, даму институттарының, әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың орнының өсуімен ішкі инвестициялық ресурстарды белсендіру керектігі негізгі міндет ретінде көрсетілген [1].
Сонымен қатар, елбасымыз осы Жолдауда: «Елдің азық-түлік қауіпсіздігі қамтамасыз етілуі тиіс. Ол үшін ауыл шаруашылығына және тамақ өнеркәсібіне инвестициялар тартуды ұлғайту қажет.» - деп атап көрсеткен [1].
Елбасы өзінің 2009 жылдың 6 наурызындағы «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты халыққа жолдауында аталған саланы ұтымды түрде дамытуға барынша мән беріп, «Агроөнеркәсіптік кешен туралы айрықша айтқым келеді, оның дамуы арқасында біз бір мезгілде еліміз үшін аса маңызды екі міндетті – азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуді және экспортты әртараптандыруды шешеміз.Сондықтан да біз тауарлы-сүт фермаларын, құс фабрикаларын, мал бордақылау алаңдарын ұйымдастыру мен дамыту, тамшылап суаруды қолдану арқылы жеміс-көкөніс дақылдары өндірісін ұйымдастыру, ауылшаруашы¬лық техникаларын жинау жөніндегі өндірістерді құру, ет өңдеу өндірісін дамыту, биязы жүнді қайта өңдеу, қазақ¬стандық астық экспортының инфрақұ¬ры¬лымы және оны терең қайта өңдеу секілді экспортқа бағдарланған өндіріс¬терді дамыту жөніндегі инвестициялық жобаларды қаржыландыруды жалғас¬тыруға шешім қабылдадық» - деп ерекше атап көрсетті [2].
Экономикалық өсудің қамтамасыз етілуімен байланысты көптеген әлеуметтік-экономикалық мәселелердің шешілуі, тұрғындардың өмір сүру деңгейінің жоғарылауы, экономикалық агенттердің және тұтастай елдің бәсекеге қабілеттігінің артуы, макроэкономикалық тұрақтылық жалпы алғанда осы елдің экономикасына келіп түскен инвестиция көлеміне және инвестициялық процесстердің жай-күйіне тікелей байланысты болады.
Бұл стратегияның негізінде – ұлттық тауар және қызмет көрсетудің бәсекеге қабілеттігін көтеру есебінде Қазақстанды халықаралық рынокқа шығару және онда аймақтық және глобальдық экономика артықшылықтарын тиімді қолдану жатыр. Бұл мақсатқа жету жолында елдің инвестициялық климатын одан әрі жақсарту, оның ішінде еліміздің ауыл шаруашылығына инвестиция тартуды жетілдіруді арттырудың маңызы жоғары.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың 2008 жылғы «Мемлекеттік саясаттың басты мақсаты – Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру» атты жолдауында мемлекеттік холдингтердің, даму институттарының, әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың орнының өсуімен ішкі инвестициялық ресурстарды белсендіру керектігі негізгі міндет ретінде көрсетілген [1].
Сонымен қатар, елбасымыз осы Жолдауда: «Елдің азық-түлік қауіпсіздігі қамтамасыз етілуі тиіс. Ол үшін ауыл шаруашылығына және тамақ өнеркәсібіне инвестициялар тартуды ұлғайту қажет.» - деп атап көрсеткен [1].
Елбасы өзінің 2009 жылдың 6 наурызындағы «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты халыққа жолдауында аталған саланы ұтымды түрде дамытуға барынша мән беріп, «Агроөнеркәсіптік кешен туралы айрықша айтқым келеді, оның дамуы арқасында біз бір мезгілде еліміз үшін аса маңызды екі міндетті – азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуді және экспортты әртараптандыруды шешеміз.Сондықтан да біз тауарлы-сүт фермаларын, құс фабрикаларын, мал бордақылау алаңдарын ұйымдастыру мен дамыту, тамшылап суаруды қолдану арқылы жеміс-көкөніс дақылдары өндірісін ұйымдастыру, ауылшаруашы¬лық техникаларын жинау жөніндегі өндірістерді құру, ет өңдеу өндірісін дамыту, биязы жүнді қайта өңдеу, қазақ¬стандық астық экспортының инфрақұ¬ры¬лымы және оны терең қайта өңдеу секілді экспортқа бағдарланған өндіріс¬терді дамыту жөніндегі инвестициялық жобаларды қаржыландыруды жалғас¬тыруға шешім қабылдадық» - деп ерекше атап көрсетті [2].
Экономикалық өсудің қамтамасыз етілуімен байланысты көптеген әлеуметтік-экономикалық мәселелердің шешілуі, тұрғындардың өмір сүру деңгейінің жоғарылауы, экономикалық агенттердің және тұтастай елдің бәсекеге қабілеттігінің артуы, макроэкономикалық тұрақтылық жалпы алғанда осы елдің экономикасына келіп түскен инвестиция көлеміне және инвестициялық процесстердің жай-күйіне тікелей байланысты болады.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты» атты Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 6 ақпан 2008 ж. http://www.akorda.kz/
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты Қазақстан халқына Жолдауы // Егемен Қазақстан. - 7 наурыз. – 2009ж
3. Экономика отраслей АПК. – М.: Под редакцией Минакова, 2004, 165-190б
4. Әлжанова Н.Ш. Инвестициялық жобалау. – Алматы, 2006, 8-11б
5. Л.А.Игонина Инвестиции. Учебное пособие под ред. д.э.н проффесра В.А. Слепова –М.:Юристь.2002, 6-13б
6. Инвестиции. Системный анализ и управление. – М.: Под редакцией Балдина К.Б., 2007, 56-63б
7. Экономика сельского хозяйства и перерабатывающей промышленности. – М.: Под редакцией Колоховой, 2005. 135-150б
8. Оспанов М.Т., МухамбетовТ.И. Иностранный капитал и инвестиции: вопросы теории, практики привлечения и использования. – Алматы, 1997;
9. Гейдаров М.М. Формирование и кредитование инвестиции. – Алматы, 2005;
10. Тұмбай Ж.О., Сейсинбинова А.А., Оракбаева Ш.А. Қазақстан Республикасына тартылған инвестициялардың тиімділігін мемлекеттік реттеу. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың 75 жылдығына арналған «Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігі: Ұлттық экономиканы жеделдете жаңғырту және корпоративтік құрылымдардың дамуы» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. 1-бөлім. Алматы, 2008,131б
11. Курманбаева С.К., Курбанов С.К. Зарубежный опыт антикризисного регулирования и управления в аграрной сфере экономики // Аль-Пари №1 от 25 августа 2006, 95-98 б
12. Сельское хозяйство Франции. http://france.fromru.com/0203.htm
13. Канаданың агроөнеркәсіп кешенінің дамуы. http://www.minagri.kz/kz/experience/
14. Қытай ауыл шаруашылығы. http://www.minagri.kz/kz/experience/
15. Ихданов Ж.О., Орманбеков Ә.О. Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері.– Алматы, 2002
16. Төреғожина Г.А. Экономиканы мемлекеттік реттеу. Алматы, 2008
17. Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығының қазіргі жағдайы. http://www.minagri.kz/
18. Сейдахметов А. Азық-түлік қауіпсіздігі де бір асқар бел// Егемен Қазақстан 27 мамыр, 2009 жыл
19. Агроөнеркәсіптік кешенінің 2008 жылдағы әлеуметтік-экономикалық дамуының қорытындылары және 2009 жылғы бірінші тоқсандағы міндеттері. http://www.minagri.kz/index/files/totals_kaz.doc
20. http://www.stat.kz/
21. www.kazakhZerno.kz
22. Ерасылова А.Қазақстанның ДСҰ-ға кіруі аясында агралық сектор өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру жолдары // Малый и средний бизнес Казахстана - №11(11) 2007
23. Хуанган Н. ҚР ауыл шаруашылығына инвестиция тарту мәселелері // «Жас ғалымдар және студенттердің «Ғылым әлемі» ІІ Халықаралық конгресінің материалдары. – Алматы, 2008, 320-324б
24. Қазақстан Республикасының инвестициялық ахуалы туралы ақпарат. www.mit.kz
25. Сұңғат Әліппай. Қазақстан ауыл шаруашылығы әлем назарында // Егемен Қазақстан 24 қазан 2008 жыл, 10б
26. Кайдарова С. Состояние иприоритеты инвестиционной деятельности // Транзитная экономика. – Алматы, (2) 2008
27. Ауыл шаруашылығы министрі Ақылбек Күрішбаевтың «Айқын» газетіне берген сұқбаты // Айқын 22 шілде 2008 жыл
28. ҚР Статистика жөніндегі агенттігінің жедел ақпараты. http://www.stat.kz/
29. «ҚР Үкіметінің, ҚР Ұлттық Банкінің және ҚР Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау жөніндегі агенттігінің Экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыру жөніндегі 2009-2010 жылдарға арналған Бірлескен іс-қимыл жоспары» // Егемен Қазақстан 26 қараша 2008 жыл, 2 бет
30. Ернұр Ақанбай. // ҚазАқпарат Астана 21 мамыр 2009 жыл. www.kazinform.kz
31. «ҚазАгро» Ұлттық холдингі» АҚ ресми сайтының ақпараты. www.nhkazagro.kz
32. Перечень инвестиционных проектов в сфере АПК для првлечения зарубежных инвестиции. – Астана, 2009. www.nhkazagro.kz
33. АӨК-не инвестициялық жобаларды іске асыру бойыншаҚР Парламент Мәжілісінің, Ауыл шаруашылығы министрлігінің, «ҚазАгро» Ұлттық холдингі мен қоғамдық-кәсіби бірлестіктерінің өкілдерінен тұратын инвестициялық жобаларды іріктеу жөніндегі конкурстық комиссия ұсынылған материалдарды. www.nhkazagro.kz
34. Аязбаев Г.Б., Дуламбаева Р.Т. Қазақстанның ауыл шаруашылығын орнықты дамытудағы табыстылық пен тәуекелділіктің байланысын зерттеу //«Жас ғалымдар және студенттердің «Ғылым әлемі» ІІ Халықаралық конгресінің материалдары. – Алматы, 2008, 118-121 беттер
35. Ихданов Ж.О., Сансызбаева Г.Н., Саханова А.Н. Планово финансовые механизмы государственного регулирования экономики, Алматы, изд-во “Экономика”, 1998г
36. «Проблемы инвестирования минерально-сырьевого сектора экономики» Б.Е. Солтанова Аль-Пари 2007 (3-4)
37. Кубаев К.Е. Экономическая власть и её реализация// Саясат. - 2005,№3
38. Уахитжанова А.М. Вопросы повышения инвестиционной превликательности агропромышленного комплекса на современном этапе. // Қаржы-қаражат. – Алматы, 2005- №4, 64б
39. Карипов М.Р. Аграрлық азық-түлік кешенін қаржыландыру мүмкіндіктері. // ҚазҰУ Хабаршысы. Экономика сериясы. - № 5(45), 2004. 93-95б
40. Смагулова Г.С. Аймақты мемлкеттік реттеу. – Алматы, 2007
41. Г.У. Акимбекова Развитие кластерной системы в АПК Казахстана // Проблемы Агрорынка - 2006. - № 3. – С. 107 – 113
42. Омарбакиев А.А. Эффективность инновационных проектв в аграрном секторе Казахстана. // Қаржы-қаражат. – Алматы, 2007-№6, 30-35б
43. ҚР «Инвестиция туралы» Заңы. Ақпан 1997// «Юрист» База
44. Исабек Г.Қ. Кәсіпорын қызметіндегі инвестцияның орны және оны талдау әдістері. //«Жас ғалымдар және студенттердің «Ғылым әлемі» ІІ Халықаралық конгресінің материалдары. – Алматы, 2008, 127-134 беттер
45. ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігі туралы жалпы мәлімет. http://www.minagri.kz/kz/about/
46. ҚР «Агроөнеркәсіп кешені және ауыл территорияларын дамытуды мемлекеттік реттеу туралы» Заңы, Шілде, 2005 // «Юрист» База
47. ҚР Үкіметінің № 1215 «ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігінің 2009-2011 жылдарғы арналған стратегиялық даму жоспары туралы» Заңы,
48. Арикулов Б. Ауыл шаруашылық саласындағы салықтық саясаттың бағыты. // Қаржы-қаражат. – Алмтаты, 2007-№1, 39б
49. «2009-2011 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» ҚР Заңы
50. Мамырдың 21-ші жұлдызынды Қауіпсіздік кеңесінің отырысында Ауыл шаруашылық министрі Ақылбек Күрішбаев баяндама жасады. www.kazinform.kz
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты Қазақстан халқына Жолдауы // Егемен Қазақстан. - 7 наурыз. – 2009ж
3. Экономика отраслей АПК. – М.: Под редакцией Минакова, 2004, 165-190б
4. Әлжанова Н.Ш. Инвестициялық жобалау. – Алматы, 2006, 8-11б
5. Л.А.Игонина Инвестиции. Учебное пособие под ред. д.э.н проффесра В.А. Слепова –М.:Юристь.2002, 6-13б
6. Инвестиции. Системный анализ и управление. – М.: Под редакцией Балдина К.Б., 2007, 56-63б
7. Экономика сельского хозяйства и перерабатывающей промышленности. – М.: Под редакцией Колоховой, 2005. 135-150б
8. Оспанов М.Т., МухамбетовТ.И. Иностранный капитал и инвестиции: вопросы теории, практики привлечения и использования. – Алматы, 1997;
9. Гейдаров М.М. Формирование и кредитование инвестиции. – Алматы, 2005;
10. Тұмбай Ж.О., Сейсинбинова А.А., Оракбаева Ш.А. Қазақстан Республикасына тартылған инвестициялардың тиімділігін мемлекеттік реттеу. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың 75 жылдығына арналған «Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігі: Ұлттық экономиканы жеделдете жаңғырту және корпоративтік құрылымдардың дамуы» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. 1-бөлім. Алматы, 2008,131б
11. Курманбаева С.К., Курбанов С.К. Зарубежный опыт антикризисного регулирования и управления в аграрной сфере экономики // Аль-Пари №1 от 25 августа 2006, 95-98 б
12. Сельское хозяйство Франции. http://france.fromru.com/0203.htm
13. Канаданың агроөнеркәсіп кешенінің дамуы. http://www.minagri.kz/kz/experience/
14. Қытай ауыл шаруашылығы. http://www.minagri.kz/kz/experience/
15. Ихданов Ж.О., Орманбеков Ә.О. Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері.– Алматы, 2002
16. Төреғожина Г.А. Экономиканы мемлекеттік реттеу. Алматы, 2008
17. Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығының қазіргі жағдайы. http://www.minagri.kz/
18. Сейдахметов А. Азық-түлік қауіпсіздігі де бір асқар бел// Егемен Қазақстан 27 мамыр, 2009 жыл
19. Агроөнеркәсіптік кешенінің 2008 жылдағы әлеуметтік-экономикалық дамуының қорытындылары және 2009 жылғы бірінші тоқсандағы міндеттері. http://www.minagri.kz/index/files/totals_kaz.doc
20. http://www.stat.kz/
21. www.kazakhZerno.kz
22. Ерасылова А.Қазақстанның ДСҰ-ға кіруі аясында агралық сектор өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру жолдары // Малый и средний бизнес Казахстана - №11(11) 2007
23. Хуанган Н. ҚР ауыл шаруашылығына инвестиция тарту мәселелері // «Жас ғалымдар және студенттердің «Ғылым әлемі» ІІ Халықаралық конгресінің материалдары. – Алматы, 2008, 320-324б
24. Қазақстан Республикасының инвестициялық ахуалы туралы ақпарат. www.mit.kz
25. Сұңғат Әліппай. Қазақстан ауыл шаруашылығы әлем назарында // Егемен Қазақстан 24 қазан 2008 жыл, 10б
26. Кайдарова С. Состояние иприоритеты инвестиционной деятельности // Транзитная экономика. – Алматы, (2) 2008
27. Ауыл шаруашылығы министрі Ақылбек Күрішбаевтың «Айқын» газетіне берген сұқбаты // Айқын 22 шілде 2008 жыл
28. ҚР Статистика жөніндегі агенттігінің жедел ақпараты. http://www.stat.kz/
29. «ҚР Үкіметінің, ҚР Ұлттық Банкінің және ҚР Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау жөніндегі агенттігінің Экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыру жөніндегі 2009-2010 жылдарға арналған Бірлескен іс-қимыл жоспары» // Егемен Қазақстан 26 қараша 2008 жыл, 2 бет
30. Ернұр Ақанбай. // ҚазАқпарат Астана 21 мамыр 2009 жыл. www.kazinform.kz
31. «ҚазАгро» Ұлттық холдингі» АҚ ресми сайтының ақпараты. www.nhkazagro.kz
32. Перечень инвестиционных проектов в сфере АПК для првлечения зарубежных инвестиции. – Астана, 2009. www.nhkazagro.kz
33. АӨК-не инвестициялық жобаларды іске асыру бойыншаҚР Парламент Мәжілісінің, Ауыл шаруашылығы министрлігінің, «ҚазАгро» Ұлттық холдингі мен қоғамдық-кәсіби бірлестіктерінің өкілдерінен тұратын инвестициялық жобаларды іріктеу жөніндегі конкурстық комиссия ұсынылған материалдарды. www.nhkazagro.kz
34. Аязбаев Г.Б., Дуламбаева Р.Т. Қазақстанның ауыл шаруашылығын орнықты дамытудағы табыстылық пен тәуекелділіктің байланысын зерттеу //«Жас ғалымдар және студенттердің «Ғылым әлемі» ІІ Халықаралық конгресінің материалдары. – Алматы, 2008, 118-121 беттер
35. Ихданов Ж.О., Сансызбаева Г.Н., Саханова А.Н. Планово финансовые механизмы государственного регулирования экономики, Алматы, изд-во “Экономика”, 1998г
36. «Проблемы инвестирования минерально-сырьевого сектора экономики» Б.Е. Солтанова Аль-Пари 2007 (3-4)
37. Кубаев К.Е. Экономическая власть и её реализация// Саясат. - 2005,№3
38. Уахитжанова А.М. Вопросы повышения инвестиционной превликательности агропромышленного комплекса на современном этапе. // Қаржы-қаражат. – Алматы, 2005- №4, 64б
39. Карипов М.Р. Аграрлық азық-түлік кешенін қаржыландыру мүмкіндіктері. // ҚазҰУ Хабаршысы. Экономика сериясы. - № 5(45), 2004. 93-95б
40. Смагулова Г.С. Аймақты мемлкеттік реттеу. – Алматы, 2007
41. Г.У. Акимбекова Развитие кластерной системы в АПК Казахстана // Проблемы Агрорынка - 2006. - № 3. – С. 107 – 113
42. Омарбакиев А.А. Эффективность инновационных проектв в аграрном секторе Казахстана. // Қаржы-қаражат. – Алматы, 2007-№6, 30-35б
43. ҚР «Инвестиция туралы» Заңы. Ақпан 1997// «Юрист» База
44. Исабек Г.Қ. Кәсіпорын қызметіндегі инвестцияның орны және оны талдау әдістері. //«Жас ғалымдар және студенттердің «Ғылым әлемі» ІІ Халықаралық конгресінің материалдары. – Алматы, 2008, 127-134 беттер
45. ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігі туралы жалпы мәлімет. http://www.minagri.kz/kz/about/
46. ҚР «Агроөнеркәсіп кешені және ауыл территорияларын дамытуды мемлекеттік реттеу туралы» Заңы, Шілде, 2005 // «Юрист» База
47. ҚР Үкіметінің № 1215 «ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігінің 2009-2011 жылдарғы арналған стратегиялық даму жоспары туралы» Заңы,
48. Арикулов Б. Ауыл шаруашылық саласындағы салықтық саясаттың бағыты. // Қаржы-қаражат. – Алмтаты, 2007-№1, 39б
49. «2009-2011 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» ҚР Заңы
50. Мамырдың 21-ші жұлдызынды Қауіпсіздік кеңесінің отырысында Ауыл шаруашылық министрі Ақылбек Күрішбаев баяндама жасады. www.kazinform.kz
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Менеджмент және бизнес кафедрасы
Диплом жұмысы
қазақстан республикасындағы ауыл шаруашылығына инвестиция тарту
механизімін жетілдіру жолдары
Орындаған:
4 курс студенті _______________________ А.А.
Сейсинбинова.
Ғылыми жетекшісі,
э.ғ.к., доцент _______________________ Ж.О. Тұмбай
Норма бақылаушы, _______________________ А.Ғ. Жұмағазиева
аға оұытушы
Кафедра меңгерушісі,
э.ғ.д., профессор _______________________ К.Е. Кубаев
АЛМАТЫ, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНА ИНВЕСТИЦИЯ ТАРТУ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІН
ЖОҒАРЛАТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Ауыл шаруашылығын дамытудағы инвестицияның рөлі және олардың
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Инвестицияларды пайдаланудыдыдың экономикалық тиімділігін анықтау
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3 Ауыл шаруашылығына инвестиция тартудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ..19
2 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНА ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫ ТАРТУ МЕН ОЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ
ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ... ...26
2.1 Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығының бүгінгі күнгі жағдайы және
оның
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Ауыл шаруашылығындағы инвестициялық белсенділіктің динамикасын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.3 Ауыл шаруашылығында жүзеге асырылып жатқан инвестициялық
жобалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
3 АУЫЛ ШАРАШЫЛЫҒЫНА ИНВЕСТИЦИЯ ТАРТУ МЕХАНИЗМІН ЖЕІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...48
3.1 Ауыл шаруашылығына инвестиция тартуды мемлекеттік реттеу және оны
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3.2 Ауыл шаруашылығында инвестициялардың тиімділігін мен оның
тартымдылығын арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .55
3.3 Ауыл шаруашылығына инвестиция тартудың ұйымдастырушылық-құқықтық
механизмін жетілдіру
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 72
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...75
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда Қазақстан өзінің 2030-шы жылға дейінгі даму
стратегиясына сәйкес белгіленген ұзақмерзімдік бағыттарға сәйкес
динамикалық түрде дамуын жалғастыруда. Осылайша, жақын арадағы он жылда
біздің алдымызда тұрған стратегиялық міндет – Қазақстанды әлем елдері
ішіндегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енгізу болып табылады.
Бұл стратегияның негізінде – ұлттық тауар және қызмет көрсетудің
бәсекеге қабілеттігін көтеру есебінде Қазақстанды халықаралық рынокқа
шығару және онда аймақтық және глобальдық экономика артықшылықтарын тиімді
қолдану жатыр. Бұл мақсатқа жету жолында елдің инвестициялық климатын одан
әрі жақсарту, оның ішінде еліміздің ауыл шаруашылығына инвестиция тартуды
жетілдіруді арттырудың маңызы жоғары.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың 2008 жылғы
Мемлекеттік саясаттың басты мақсаты – Қазақстан халқының әл-ауқатын
арттыру атты жолдауында мемлекеттік холдингтердің, даму институттарының,
әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың орнының өсуімен ішкі инвестициялық
ресурстарды белсендіру керектігі негізгі міндет ретінде көрсетілген [1].
Сонымен қатар, елбасымыз осы Жолдауда: Елдің азық-түлік қауіпсіздігі
қамтамасыз етілуі тиіс. Ол үшін ауыл шаруашылығына және тамақ өнеркәсібіне
инвестициялар тартуды ұлғайту қажет. - деп атап көрсеткен [1].
Елбасы өзінің 2009 жылдың 6 наурызындағы Дағдарыстан жаңару мен
дамуға атты халыққа жолдауында аталған саланы ұтымды түрде дамытуға
барынша мән беріп, Агроөнеркәсіптік кешен туралы айрықша айтқым келеді,
оның дамуы арқасында біз бір мезгілде еліміз үшін аса маңызды екі міндетті
– азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуді және экспортты әртараптандыруды
шешеміз.Сондықтан да біз тауарлы-сүт фермаларын, құс фабрикаларын, мал
бордақылау алаңдарын ұйымдастыру мен дамыту, тамшылап суаруды қолдану
арқылы жеміс-көкөніс дақылдары өндірісін ұйымдастыру, ауылшаруашылық
техникаларын жинау жөніндегі өндірістерді құру, ет өңдеу өндірісін дамыту,
биязы жүнді қайта өңдеу, қазақстандық астық экспортының инфрақұрылымы және
оны терең қайта өңдеу секілді экспортқа бағдарланған өндірістерді дамыту
жөніндегі инвестициялық жобаларды қаржыландыруды жалғастыруға шешім
қабылдадық - деп ерекше атап көрсетті [2].
Экономикалық өсудің қамтамасыз етілуімен байланысты көптеген әлеуметтік-
экономикалық мәселелердің шешілуі, тұрғындардың өмір сүру деңгейінің
жоғарылауы, экономикалық агенттердің және тұтастай елдің бәсекеге
қабілеттігінің артуы, макроэкономикалық тұрақтылық жалпы алғанда осы елдің
экономикасына келіп түскен инвестиция көлеміне және инвестициялық
процесстердің жай-күйіне тікелей байланысты болады.
Дүние жүзі елдерін түгелдей қамтыған қаржылық, экономикалық дағдарыс
кезеңінде Қазақстанның агроөнеркәсіп кешенінің тұрақтылығын қамтамасыз
етіп, оны одан әрі тиімді дамытуда инвестиция тарту әлеуметтік-экономикалық
және саяси мәнінің бүгінгі таңда өзектілігі менің диплом жұмысыма осы
тақырыпты таңдауыма себепші болды. Өйткені, инвестиция тарту арқылы ауыл
шаруашылығын, ал ол өз кезегінде тұтастай экономиканың дамуына себепші
болады.
Қазақстан Республикасының аграрлық секторының нарықтық экономикада
дамуы нормативтік-құқықтық, экономикалық, ұйымдық негізде АӨК-не инвестиция
тарту үшін жағдай туғызумен тікелей байланысты. Қазіргі заманғы транзиттік
экономика кезеңінде және ішкі қаржыландырудың мүмкіндіктерінің шектеулі
жағдайында үкіметтің іс-әрекет бағдарламасы негізінде құрылымдық қайта
қалыптастыруды қамтамасыз ету үшін ауыл шаруашылығына инвестиция тарту және
оны пайдалану мәселелері өте маңызды орын алады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – ұлттық экономикамыздың ауыл шаруашылығына
инвестиция тартуды ынталандыру мен оның механизмін дамыту бойынша шараларды
анықтау болып табылады.
Қойылған мақсаттарды іске асыру үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
- Ауыл шаруашылығын дамытудағы инвестицияның рөлін танып білу;
- инвестиция тартудың экономикалық тиімділігін анықтаудың әдістемесін
негізге ала отырып, жетілдіру жолдарын ұсыну;
- ауыл шаруашылығына инвестиция тартудың әлемдік үлгілерін талдау;
- ауыл шаруашылығындағы инвестициялық белсенділіктің динамикасын талдау;
- ауыл шаруашылығына инвестиция тартуды мемлекеттік реттеуді тану;
- инвестиция тартудың мемлекеттік-құқықтық механизмін жетілдіру бойынша
ұсыныстар жасау.
Диплом жұмысының зерттеу обьектісі болып ҚР салаларының ішіндегі ауыл
шаруашылығына инвестиция тарту жағдайы.
Зерттеу пәні ауыл шаруашылығына инвестиция тарту механизмдерін
жетілдірумен байланысты ҚР жағдайына талдау жасау болып табылады.
Диплом жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде кейнсиандық,
инвестициялық теория және ауыл шаруашылық саласы бойынша отандық және
шетелдік ғалымдардың еңбектері, ғылыми мақалалар, Қазақстан
Республикасының заңдары мен нормативтік актілері, ғылыми практикалық
конференция материалдары, ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық және
есептік деректері, т.с.с. пайдаланылды.
Мен дипломдық жұмысымда қарастырылған мәселелерім Қазақстан
Республикасына тартылған инвестициялардың тиімділігін мемлекеттік реттеу
тақырыбында ҚазҰУ-дың 75 жылдығына арналған Қазақстан экономикасының
бәсекеге қабілеттілігі: Ұлттық экономиканы жеделдете жаңғырту және
корпоративтік құрылымдардың дамуы атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференция материалдары жинағының 1-бөлімінде баспаға шыққан.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады. Бірінші бөлімде ауыл шаруашылығын
дамытуда инвестиция тартудың теориялық негіздемесі, олардың экономикалық
тиімділігін есептеудің әдістемсі қарастырдым.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығының бүгінгі күнгі
жағдайы мен осы салаға инвестиция тартудың белсенділігінің динамикасына
талдау жасап, бұл ретте оның тиімділігін арттыруда мемлекет тарапынан
атқарылған нақты іс-шараларына тоқталып өттім.
Ал дипломдық жұмысымның үшінші бөлімінде талдау нәтижесінде ауыл
шаруашылығына инвестиция тартуды мемлекеттік реттеудің қажеттілігін
негіздей отырып, саланың тартымдылығын арттыруда қолданылатын инвестициялық
механизидерді жетілдірудің негізгі бағыттары қарастырдым.
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНА ИНВЕСТИЦИЯ ТАРТУ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІН
ЖОҒАРЛАТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕСІ
1.1 Ауыл шаруашылығын дамытудағы инвестицияның рөлі және олардың мәні
Инвестицияның жеткілікті көлемінің бар болуы – агроөнеркәсіптік
кешеннің тиімді және тұрақты дамуының қажетті жағдайы болып табылады.
Сонымен қатар, ел экономикасының нақты дамуы үшін АӨК саласына инвестиция
тартуға қолайлы жағдайлар жасау, инвестициялау деңгейін арттыру маңызды
міндет болып табылады [3].
Инвестиция – Қазақстан экономикасының нарықтық экономикаға өтуі кезінде
пайда болған жаңа термин, Нарықтық және жоспарлық жүйелерде инвестицияның
мәнін түсінуде айырмашылық бар. Ресурстардың бөлінуі әкімшілік жүйесі
жағдайынды меншіктің бір түрімен жүзеге асатындықтан, инвестицияландырудың
қаржылық және басқа түрлерінің бар екенін отандық экономикалық ғылым
қарастырмады. Жоспарлық экономика жағдайында инвестициялар ағымдағы
шығындардан тек бір уақыттық сипатымен ғана айырықшаланатын залал түрінде
көрінді. Экономика ғылымы мен тәжірибесі дәлелдеп отырғандай, капиталдық
салынымдар инвестицияның синонимі болып табылмайды. Капиталдық салынымға
қарағанда инвестиция түсінігі әлдеқайда кең. Батсы әдебеттерінде қор
нарығын қарастыруға баса назар аударады, себебі нарықтық экономикасы
дамыған елдерде (АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Жапония) инвестицияландыру
бағалы қағаздар арқылы іске асады. Қазіргі таңда отандық тәжірибеде екі
термин де қолданылады [4].
Өзінің дамуы барысында инвестиция теориясы бірнеше кезеңді басынан
өткерген. Бастапқылары ретінде австрия экономикалық мектептің жұмыстарын
айтуға болады. Өткен ғасырдың 20-30-жылдары қаржы теориясының ғылым ретінде
қалыптасуы кезеңінде И.Фишердің пайыз қойылымы теориясы бойынша жұмыстары
жарық көрді. Капиталдық активтерді бағалауға теориялық тәсілдерді қолдану
Ф.Вильямстың зерттеулерінде ұсынылған болатын.
1936 жылы Д.Кейнс жинақтардың ақшалай (өтімділік қабілеті бар) нысанда
сақтауға ынталандырушы себептерді бөліп қарастырды. Олардың қатарына ол
тауарларды, қызметтерді және т.б сатып алуға қажеттілікті анықтайтын –
трансакциялық себепті, жинақтарды тиімді орналастыруға бағытталған –
спекулятивтік себепті, құнды қағазға салынған капиталды жоғалтып алу
тәуекелімен байланысты – қорғаныстық себебін жатқызды. Аталған факторларды
анықтай отырып Кейнс экономикалық теорияға тиімді портфель құру мәселелерін
енгізді [5].
80-ші жылдарға дейін отандақ экономикалық әдебиеттерді инвестиция
теориясы ұдайы өндіріс процесін талдау үшін қолданылмады, көп жағдайда
инвестициялар капитал салынымдарымен теңестірілді [5].
Шетел әдебиеттерінде инвестиция терминімен қатар капиталдық
салынымдар термині де қолданылады.
Капиталдық салынымдар (капиталды инвестициялау) - кәсіпорын
активтеріне ұзақ мерзімге, тәуекелдің жоғары болған жағдайда құралдарды
салу туралы шешім қабылдау дегенді білдіреді. Капиталдық салынымдардың
тиімділігін дұрыс бағалаған кезде ғана инвестиция сапасына кепілдік берілуң
мүмкін.
Капиталдық салынымдардың теориялық негізінің дамуына елеулі үлес қосқан
негізгі қорлардың, капиталдық салынымдардың және жаңа техниканың
экономикалық тиімділігі мәселесін зерттеумен айналысатын Т.С.Хачатуров
басқарған АН КСРО Ғылыми Кеңесі болды. Т.С.Хачатуров капиталдық
салынымдырға келесідей анықтама берген: Капиталдық салынымдар түсінігі
негізгі қорлардың ұдайы өндірісіне, оның ұлғайту мен жетілдіруге кететін
шығындарды сипаттайды [5].
1994 жылы шыққан капиталдық салынымдардың экономикалық тиімділігін
анықтаудың Үлгілік әдістемесінде, сондай-ақ басқа да әдістемелік
ұсыныстарында инвестициялар тек негізгі қорларға ғана емес, негізгі
құралдарға да салынатын салынымдар ретінде қарастырылды.
Осыған байланысты, инвестицияның экономикалық мазмұнын анықтау
барысында шығындық және ресурстық тәсілдер қалыптасты. Шығындық тәсіл
бойынша инвестициялар негізгі қорлардың жай және кеңейтілген ұдайы
өндірісіне кететін шығындар ретінде қарастырылады.
Ресурстық тәсілге сәйкес ресурстардың бөлінуі инвестицияның құрамдас
бөлігі болып табылады, яғни оларды ұдайы өндіріске қажетті қаржы құралдары
деп қарастыруға болады. Екі тәсілге де тән кемшілік талдау объектісінің
статикалық сипатталуы және инвестицияның бүтіндей процесс ретінде
жеткілікті дәрежеде зерттелмеуі.
Инвестиция термині латынның investire – жұмылдыру сөзінен алынған.
Бұл термин ғылыми және публицистикалық әдебиеттерде кеңінен қолданылады.
Пол Самуэльсон инвестицияландыру туралы былай жазады: Біз қоғамның нақты
капиталының таза өсімін білдіретін нәрселерді (ғимараттар, қондырғылар,
өндірістік-материалдық запастар және т.б) таза инвестицияландыру немесе
капитал қалыптасуы деп айтамыз. Тұрғындар үшін жерді, қолданыста жүрген
құнды қағаздарды немесе меншіктің кез-келген түрін сатып алу
инвестицияландыру болып табылады. Экономистер үшін бұл тек таза
трансферттік операциялар. Яғни біреуі инвестицияландырса, басқа біреуі
дезинвестицияландырады. Таза инвестицияландыру тек жаңа нақты капитал
қалыптасқан кезде ғана орын алады [6].
Ресей ғалымдарының жұмыстарында инвестицияға және инвестициялық
процестерге кең түсініктер берілген. Мысалы, В.Бочаров және Р.Попова
инвестициялар – нәтижесінде пайда (табыс) немесе әлеуметтік тиімділікке
жеткізетін кәсіпкерлік қызмет объектілеріне салынатын мүліктік және
зияткерлік құндылықтардың барлық түрлерін көрсетеді. Бұл анықтамаға тағы
жақын анықтаманы А.Городецкий мен А.Воронин берген: инвестициялар (лат.
Investiо – жұмылдыру, киіндіру) – пайда алу мақсатында кәсіперлік қызмет
объектісіне ұзақ мерзімге капиталдық салынымды анықтайды [5].
Сонымен қатар, инвестицияның кәсіпкерлік қызмет саласымен ғана шектелуі
дұрыс емес, себебі капитал әлеуметтік сала, гиманитарлық жобаларға (бұл
жерде инвестициялар негізінен мемлекет және жергілікті органдар арқылы
жүзеге асырылады) және т.б салынуы мүмкін.
Инвестициялар деп - өнеркәсіпке, құрылысқа, ауыл шаруашылығына және
өндірістің басқа да салаларындағы шаруашылық субъектісіне мүліктей, заттай
сондай-ақ ақша қаражаты түрінде, яғни капитал түрінде салынып ол
шаруашылықты әрі қарай өркендетіп дамыту үшін жұмсалынатын шығындардың
жиынтығын айтады, инвестициялар бүгінгі күні қолда бар ақшаны, мүлікті және
басқа да заттарды, яғни капиталды қандай да бір өндірісті дамыту үшін
жұмсап, сол арқылы келешекте , яғни алдағы уақытта пайыз түрінде немесе
басқадай үлкен кәсіпкерлік табыс табу болып табылады [6].
Бұл жоғарыда айтылған процеспен екі фактор байланысты болып келеді.
Оның біріншісі – уақыт, ал екіншісі – тәуекелдік . Сонымен қатар инвестиция
экономикалық өсудің негізі бола отырып , елдің әлеуметтік дамуына жағдай
жасайды. Осы айтылғандармен қатар инвестиция экономикалық дамудың жоғарғы
және тұрақты қарқынын қалыптастырудың , ғылыми- техникалық прогресс
жетістіктерін өсірудің , инфрақұрылымды дамытудың маңызды факторы болып
саналады.
Инвестициялар дегеніміз - ол пайда (табыс) алу мақсатында экономика
салаларына ұзақ мерзімді ақша қаражаттарының (капиталдың) салымы. Олар
негізгі құрал жабдықтарды жасауға, ұлғайтуға, қайта құру мен техникалық
қайта жарақтандыруға кететін шығындарды сипаттайды. Инвестициялар
нәтижесінде табыс (пайда) алынатын немесе әлеуметтік тиімділікке әкелетін
кәсіпкерлік қызмет объектісіне салынады [4].
Аталған салымдар категориясына келесі сипаттамалар сәйкес келеді:
инвестициялар кәсіпорындар мен салалардың дамуы үшін қажет; олар әдетте ірі
көлемдегі ресуртарды жұмсау мен олардан тиімділік алуды көздейді; ол
тиімділік ықтималды, тәуекелді сипатқа ие; ресурстарды жұмсау мен олардан
тиімділік алудың арасында белгілі уақыт өтеді.(уақыттық кешеуілдеу деп
аталатын – бірнеше жыл) [4].
Инвестиция теориясын қарастырғанда инвестициялық процестің объектісі
мен субъектісі және мемлекеттің инвестициялық саясат жүргізудегі рөлі
мәселелерін айқын анықтап алу қажет.
Қазақстан Республикасында инвестициялық қызметтің объектісіне мыналар
жатады:
- жаңадан құрылатын және қайта құрастырылатын негізгі қорлар, сондай-ақ
халық шаруашылығының барлық салаларындағы айналым құралдары;
- құнды қағаздар (акциялар, облигациялар және т.б.);
- белгілі бір мақсатқа негізделген ақша салымдары;
- ғылыми-техникалық өнім немесе басқа да зияткерлік меншік объектілері;
пайда алуга мүкіндік беретін басқа объектіер [8].
Инвестицияларды келесідей жіктеуге болады:
- Пайда болу көздері бойынша – банктік, бюджеттік, шетелдік, жеке,
қарыздық, шаруашылықтың ішкі қаражаты, тартылған;
- мерзімі бойынша – қысқа мерзімдік, орта мерзімдік және ұзақ мерзімдік;
- инвестициялау нысаны бойынша – ақша құралдары, мақсаттық банктік
салымдар, пайлар, акциялар, несиелер, қарыздар, лицензиялар және т.б;
- инвестициялау обектісі бойынша – негізгі және айналым құралдарына,
өндірістік емес активтерге, құнды қағаздарға, ғылыми-техникалық
өнімдерге, мақсаттық банктік салымдар және т.б [7].
Сонымен қатар, инвестицияларды қаржылық (портфельді) және нақты
инвестицияларға бөліп қарастыруға болады.
Қаржылық инвестициялар дегеніміз – мемлекеттің, инвестициялық
қорлардың, басқа да ұйымдардың құнды қағаздардан пайда, яғни дивиденд
алу мақсатында акциялар мен құнды қағаздарды сатып алуы және үстеме пайыз
алу мақсатында ақшаны банктің депозиттік шоттарына салуы. Олар
өнеркәсіптегі қандай-да бір өзгерістердің болуын қарастырмайды.
Қаржылық инвестициялар иелену мерзіміне қарай мынадай категорияларға
жіктеледі:
- қысқа мерзімдік иелену- иелену мерзімі бір жылға дейін;
- ұзақ мерзімдік – иелену мерзімі бір жылдан артық.
Ал, нақты инвестициялар – капиталдық құрылысқа, өнеркәсіпті кеңейту мен
дамытуға, жаңа және қолданыстағы негізгі және айналым құралдарын қайта
құру мен техникалық жабдықтауға ақша құралдарын салу. Осылайша, нақты
инвестициялар халық шауашылығына бағытталған капитал салымдарын сипаттайды,
яғни ұзақ мерзімдік сипаттағы шығыстар. Мұндай шығыстарға өндірістік
объектілердің құрылысы, оларды кеңейту, қайта құрастыру мен жаңғырту, құрал-
жабдық сатып алу жатады. Капитал салымдары объектіні қолданысқа берген
кезден бастап негізігі құралған айналатын нақты инвестицияның құрамдас
бөлігі [7].
Қолдану сипаты бойынша капитал салымдары өндірістік және өндірістік
емес болып бөлінеді.
Өндірістік капитал салымдары өндірістік сипаттағы объектілердің
құрылысына (ұн тарту, сиыр қора салу); техника, құрал-жабдық және т.б.
алуға; көпжылдық егістіктерді егу және оларды жеміс беру кезіне дейін
өсіруге; өнім беретін және жұмыс малдарының негізгі отарын құруға
жұмсалады. Негізгі мал отарының құруға капитал салымдары өнім беретін және
жұмыс малдарын сатудан түскен пайда есебінен жүзеге асырылады.
Өндірістік емес капитал салымдарына мәдени, денсаулық сақтау
ғимараттарын, тұрғын үй құрылысын салуға бағытталған шығыстар жатады.
Өндірістік емес сипаттағы капитал салымдары кәсіпорынның әлеуметтік
инфрақұрылымының дамуымен байланысты негізгі құралдардың ұдайы өндірісіне
бағытталады. Олар ауыл шаруашылық өндірісінің соңғы нәтижесіне жанама әсер
етеді [7].
АӨК салаларындағы капиталдық салымдардың негізгі бағыттарына мыналар
жатады:
- өндірістік және өндірістік емес сипаттағы объектілердің құрылысы;
- техника (ауыл шаруашылығы мешинасы, тракторлар), құрал-жабдық және
транспорт құралдарын стаып алу;
- көпжылдық егістіктерді егу және оларды жеміс беру кезіне дейін өсіру;
- өнім беретін және жұмыс малдарының негізгі отарын құру;
- жерді қалпына келтіру бойынша іс-шаралар [3].
Капитал салымдарын қолданудың тиімділігі көп жағдайда олардың
құрылымына байланысты болып келеді. Капитал салымдарының технологиялық,
ұдайы өндірістік, салалық және тарриториялық құрылымдары болады.
Капитал салымдарының технологиялық құрылымы сметаның жалпы құнның жеке
шығындық үлесін көрсетеді (құрылыс-монтаждық жұмытар, машина мен құрал
жабдықтар сатып алу, жобалық шығындар және басқа да шығындар). Капитал
салымдарының технологиялық құрылымы негізгі өндірістік қорлардың актвті
және пассивті бөліктері арасында байланыс құрады.
Капитал салымдарының ұдайы өндірістік құрылымы қолданудың әр түрлі
бағыттары бойынша (жаңа құрылыс, өндірісті қайта құру мен техникалық кайта
жарақтау, өндірісті одан әрі кеңейту) олардың үлес салмағын сипаттайды.
Өндірісті қайта құру мен техникалық кайта жарақтау жаңа құрылысқа қарағанда
анағұрлым пайдалы болып есептеледі, себебі, өндіріске өндірістік күштерді
енгізу мерзімі қысқарады және капитал шығыстарының үлесі айтарлықтай
мөлшерде азаяды.
Капитал салымдарының салалық құрылымы мағынасында АӨК мен жалпы халық
шаруашылығы әртүрлі салалары арасындаға қатынасы түсіндіріледі.
Капиталдық салымдардың аумақтық құрылымы олардың Қазақстан
Республикасының жекелеген экономикалық аймақтары, облыстары арасындағы
қатынастын көрсетеді [3].
Капитал салымдарының бірнеше түсінігі қалыптасқан. Жиынтық капитал
салымдары – белгілі бір кезеңдегі барлық капитал салымдардың қосындысы.
Үлестік капитал салымдары – орындалатын жұмыстың 1 бірлігі есебіндегі
капитал салымдарының қосындысы.
Капитал салымдарының қаржыландыру көздері әртүрлі болып келеді.
Шаруашылық субъектінің өз қаржы құралдары – ол пайда, амортизациялық
қор, жалгерлік төлемдер, сақтандыру органдарының табиғи және басқа да апат
салдарын өтеу түрінде төлейтін қаржысы.
Тартылған қаржы құралдары – акциялар мен басқа да құнды қағаздарды
шығару мен сату нәтижесінде келіп түседі.
Қарыздық қаржы құралдары – банктік және бюджеттік кредиттер, ұйымдардың
қайтарымдылық және жылдам қайтару жағдайымен ұсынатын облигациялық
қарыздары.
Мемлекеттік бюджеттен, сондай-ақ жергілікті бюджеттен және бюджеттен
тыс қорлардан қаржыландыру – қайтарымсыз негізде берілетін қаржылар.
Шетел инвестициялары (негізінен өңдеуші салаларға) – шетел капиталының
Қазақстан Республикасы территориясындағы кәсіпкерлік қызметке салынуы [7].
Инвестордың белгілі бір елдің экономикасына өз капиталын салу-салмауы
сол еллде қалыптасқан инвестициялық климатқа тікелей байланысты болады.
Инвестициялық климат дегеніміз бұл капиталдық салынымдардың тәуекел
деңгейі мен олардың тиімді қолданылу мүмкіндігін анықтайтын саяси,
экономикалық, заңдық, әлеуметтік, шаруашылық, климаттық, табиғи,
инфрақұрылымдық және т.б. факторлардың жиынтығы [6].
Бүгінде халықаралық сарапшылардың бағалауы бойынша Қазақстан шетелдік
инвестицияларды тарту үшін барынша тартымды әлем елдерінің қатарына
кіреді.
Қол жеткізген көрсеткіштерге Қазақстандағы жағымды бизнес-ахуалы,
жетілген инвестициялық заңнаманың, инвестицияны тартымды шаралармен
қолдаудың, сонымен қатар экономикалық және саяси тұрақтылықтың құрылуы
себеп болды.
Инвестордың инвестиция салу шешімін қабылдауға әсер ететін негізгі
факторларының бірі болып, қолайлы инвестициялық ахуалдың болуынан басқа,
тауар өткізетін базардың ауқымы болып табылады.
Көршілес мемлекеттердің энергетикалық ресурстары мен кең тауар
айналыстары Қазақстаннан экспортты бағдарлай білу өндірісін дамыту үшін
қолайлы негіз жасайды. Біздің бағаларымыз бойынша, Орталық Азия және
Қазақстанмен шекаралас Ресей және Батыс Қытайдың тұтынушылар нарығы жарты
миллиардтан астам адамды қамти алады.
Инвестициялық потенциал әлеуметтік-экономикалық дамудың динамикасының
материалдық негізін қамтамасыз етеді.Оның сандық және саплаық сипаттамасы
инвестициялық ресурстардың реттелген жиынтығын көрсетеді.Оған өз кезегінде
техникалық, қаржылық және материалдық активтер жатады [6].
Инвестициялық потенциалды қолданудың заңдық нәтижесі, ең біріншіден
әлеуметтік-экономикалық тиімділігінің жоғарғы дәрежеде қайтуын қамтамасыз
ететін инновациалық-технологиялық жүйенің құрылуы болып табылады.
Инвестициялық саясат дегеніміз – халық шаруашылығының әр түрлі
салаларында пайда табу мақсатымен ұзақ мерзімді капитал жұмсау саясаты.
Күрделі қаржыны тиімді пайдаланудың , оларды шешуші бағыттарға
шоғырландырудың , қоғамдық өндірісте тепе- теңдікті қамтамасыз етудің
жолдарын көрсететін шаруашылық шешімдерінің жиынтығы. Егер инвестициялық
саясат дұрыс шешілсе, әрбір шығындалған теңгеге келетін ұлттық табыстың
мөлшері өседі, өнім молаяды. Инвестициялық саясат күрделі қаржыны, қорларды
өндіретін , өндейтін және ол өнімдерді пайдаланатын салалар арасында дұрыс
пайдалануды қамтамасыз етуі керек. Қазіргі кезде күрделі қаржыны жаңа
өндіріс орындарын тұрғызудан гөрі оларды техникалық жағынан қайта
жарақтандыруға, қайта құруға бағытталып, одан әрі өндіріске жұмсалған
күрделі қаржының ара салмағын өсіре беру көзделіп отыр. Нарықты экономикаға
көшу кезінде инвестициялық саясат сұранысты қанағаттандыруға бағытталуға
тиіс [9].
Инвестициялық процесстерді талдау нәтижесі таза инвестициялардың артуы
ЖҰӨ-нің мультипликаторлық өсуін қамтамасыз ететінін көрсетіп отыр. Басқаша
айтқанда, инвестицияланатын ақша – бұл жоғарғы қуатты ақшалар. Осындай
әсерге мемлекеттік шығындардың артуы да мысал бола алады.
ЖҰӨ-нің өсуіне инвестициялар мен мемлекеттік шығындардың күшті әсер ету
құбылысын экономикалық теорияда мультипликаторлық әсер деп аталады. Бұдан
көріп отырғанымыз, шығын көзіне байланыссыз, яғни ол жеке инвестициялар
немесе мемлекеттік шығындар болуы мүмкін, кәсіпкердің қосымша тұтынушылық
шығындары неғұрлым көп болса, соғұрлым мультипликаторлық әсері күштірек
болады және де керісінше егер кәсіпкер неғұрлым жинақтауға бейім болса
(инвестициялық ағымнан ақшаны алу) соғұрлым бұл әсер әлсіз болады.
Берілген байланыстар мен әсерлер кез-келген елдің экономикасында
инвестицияның маңыздылығын көрсетеді және ол елдің экономикалық дамуын
көрсететін негізгі көрсеткіштердің бірі болып табылады. Ал өз кезегінде
инвестициялық саясат елдің экономикалық саясатының басым саласы болып
табылады [8].
Республикамыздың ауыл шаруашылық саласы экономикамыздың аса маңызды
саласы және экономикалық дағдарысты жою, тамақ және жеңіл өнеркәсіптерін
дамыту, саяси-әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету жолында шешуші рөл
атқарады. Сондықтан ауыл шаруашылығындағы инвестициялық саясат барлық
меншік түріндегі кәсіпорындардың материалдық-техникалық базасының сапалық
жақсаруын, өнімді өңдеу және өткізу бағаларының төмендеуін қамтамасыз ету
қажет.
Ауыл шаруашылығына тартылған инвестицияның негізгі қайнар көзі сол
шаруашылық субъектінің өз қаржы құралдары, яғни пайда мен аммортизациялық
қор болып табылады. Алайда, көпшілік агроқұрылымдар пайда алмайтындығынан
және аммортизациялық төлемдерінің көлемінің аз болуына байланысты бұл
қаржылар тіпті қарапайым ұдайы өндірісті дамытуға да аздық етеді.
Шаруашылық операциялары бойынша ақша есептеулерінің аз болуы амортизацияны
кәсіпорынның қаржы ресурстарына айналдырмайды, олар бұл қаржыны ағымдық
қажеттілік үшін айналым капиталын қаржыландыруға жұмсалуға міндеттейді
[10].
Ауыл шаруашылығының материалдық-техникалық базасын нығайту және оны
қажетті деңгейде ұстап тұру үшін экономиканың осы секторын анғұрлым тиімді
мемлекеттік қолдау қажет.
Өндіріске салынатын инвестиция көлемі бойынша ауыл шаруашылығы өңдеуші
салалармен салыстырғанда айтарлықтай артта қалуда.
Аграрлық секторды дамыту Қазақстанның экономикалық саясатының бірден
бір маңызды басымдығы болып табылады. Қазіргі уақытта қоғамдық-экономикалық
қатынастарды қалыптастыруда, аймақтардың тұрақты дамуы жағдайын қамтамасыз
етуде экономикалық дамуындағы барлық факторларды, соның ішінде
инвестициялық процесті қоса алғанда қолданады.
Қазақстан Республикасының аграрлық секторының нарықтық экономикада
дамуы нормативтік-құқықтық, экономикалық, ұйымдық негізде АӨК-не инвестиция
тарту үшін жағдай туғызумен тікелей байланысты. Қазіргі заманғы транзиттік
экономика кезеңінде және ішкі қаржыландырудың мүмкіндіктерінің шектеулі
жағдайында үкіметтің іс-әрекет бағдарламасы негізінде құрылымдық қайта
қалыптастыруды қамтамасыз ету үшін ауыл шаруашылығына инвестиция тарту және
оны пайдалану мәселелері өте маңызды орын алады.
1.2 Инвестицияларды пайдаланудың экономикалық тиімділігін анықтау
әдістемесі
Инвестицияның экономикалық тиімділігі оның барлық жүзеге асырылуға
кеткен мерзіміндегі жиынтық шығын құнынан соңғы нәтижесінің құнының
артуымен сипатталады. Салынымнан алынған нәтиженің құндық бағалауы есептік
мерзім бойынша жылдардың соммасы арқылы анықталады [7].
Есептік мерзімде анықталған экономикалық әсер келесі формуламен
есптеледі:
(1)
Бұл жерде – есептік мерзімге инвестициялық жобаны жүзеге асыру
нәтижесінің құндық бағасы; – есептік мерзімге инвестициялық жобаның
іс-шараларын жүзеге асыруға кеткен шығындардың құндық бағысы (теңге).
Талдау мақсатына байланысты салынымдардың жалпы (абсалютті) және
салыстырмалы тиімділігін анықтауға болады.
Капиталдық салынымдардың жалпы экономикалық тиімділігі олардың жүзеге
асырудың мақсаттылығы жөнінде мәселені шешу барысында есептелінеді.
Жалпы экономикалық тиімділік көрсеткіштеріне
– салынымдардың тиімділік коэффиценті;
– олардың қайтарымдылық мерзімі;
– құрылыстық лаг;
– игерушілік лаг жатады [3].
Жалпы экономикалық тиімділік коэффиценті (капиталдық қайтарымдылық) –
бұл пайданың өсімінің (таза өнім, таза табыс) осы өсімді тудырушы
капиталдық салынымдарға қатынасы.
(2)
Мұндағы: – жалпы экономикалық тиімділік коэффиценті; –
пайданың өсімі (таза өнім, таза табыс), тг; К – капиталдық салынымдар, тг.
Капиталдық салынымдардың қайтарымдылық мерзімі (Тж) – алдыңғыға кері
көрсеткіш. Ол келесі формуламен есептелінеді:
(3)
Шығындық салалар мен кәсіпорындар үшін капиталдық салынымдардың
экономикалық тиімділігі:
(4)
– инвестицияны жүзеге асырғанға деінгі және кейінгі өнімнің бір-
бірлігінің өзіндік құны, тг; V – натуралдық өлшемде берілген капиталдық
салынымдарды игергеннен кейінгі өнім шығару көлемі.
Бұл жағдайда қайтарылымдылық мерзімі:
(5)
Жалпы тиімділік коэффиценті есептеу нәтижесі бойынша нормативтік
деңгейге тең болса немесе одан асқан жағдайда капиталдық салынымдар
экономикалық негізделген болып саналады.
Егер де инвестициялар қандай да бір объектілер құрылысын салуды
көздесе, онда міндетті түрде осы объектіні салудың мерзімі мен оны игеруге
тәуелді болып табылатын құралдарды алу мен олардан тиімділік алу арасындағы
уақыт (лаг) алшақтығын ескеруі қажет.
Құрылыстық лаг – бұл объектіні жабдықтау мен құрал-жабдықтарды
монтаждау үшін қажетті уақыт.
Құрылыстық лаг көлемі капиталдық салынымдардың орташа жылдық соммасының
аяқталмаған құрылыста болу уақытын көрсетеді және келесі ормуламен
анықталады
(6)
– құрылыстық лаг, жыл; ,,.., – объект құрылысына
жылдар бойынша салынымдар соммасы, тг; n – құрылыстың жлпы ұзақтығы, жыл; K
– капиталдық салынымдардың жалпы соммасы, тг;
Игерушілік лаг – қолданысқа енген негізгі құралдардан алынатын
жобаларда көзделген қайтарым деңгейі үшін қажетті уақыт. Ол мынандай
формуламен анықталады:
(7)
– игерушілік лаг, жыл; – сәйкес жылдарға жоба бойынша
көзделген толық алынбаған пайда (өнім) соммасы, тг; П- жоба бойынша жылдық
пайда (өнім көлемі), тг.
Құрылыстық және игеру уақытының қысқаруы салынымдардың экономикалық
арттырады.
Капиталдық салынымдарлдың салыстырмалы экономикалық тиімділігі –
шаруашылық шешімдердің бірнеше нұсқаларын салыстыру қажет болғанда, яғни
инвестицияны жүзеге асырудың анағұрлым тиімді нұсқасын анықтаған кезде
есептелінеді.
Салыстырмалы экономикалық тиімділіктің басты көрсеткіші – келтірілген
шығындар болып табылады. Олар салыстармалы тиімділіктің нормативтік
коэффиценті арқылы бірдей өлшемге келтірілген капиталдық салынымдар мен
ағымдағы өндіріс шығындарының (өзіндік құнның) соммасын сипаттайды:
(8)
– нұсқалар бойынша ағымдық шығындар, тг; - нұсқалар бойынша
капиталдық салынымдар, тг; – капиталдық салынымдарының тиімділігінің
норативтік коэффиценті (көп жағдайда ол 0,12-ге тең деп алынады).
К және С көрсеткіштері капиталдық салымдардың толық соммасы мен барлық
өнімнің өзіндік қнын көрсетеді. Сондай-ақ, олар үлестік капитал шығындары
мен өнім бірлігінің өзіндік құнын білдіруі мүмкін.
Келтірілген шығындрдың минималдылығын қамтамасыз ететін құсқа
экономикалық тұрғыдан алғанда мақсатқа сай болып табылады.
Бұл ретте, ең жақсы нұсқаны жүзеге асырудың жылдық экономикалық әсері
мына формуламен анықталады:
(9)
Бұл жерде – нұсқа бойынша келтірілген шығындар, тг; – нұсқа
бойынша ағымдағы шығындар (өзіндік құн), тг;, – нұсқа бойынша
капиталдық салынымдар, тг.
Инвестициялық шешім қабылдау барысында салыным көлемі мен одан түсетін
пайданы тікелей салыстыру дұрыс нәтиже бермейді, себебі, бұл ақша ағымдары
бір-бірінен бірнеше жылдарға алшақ болады. Мысалы, жеміс-жидек бақшасын
салуға бағытталған капиталдық капиталдық салынымдардан оны игеруге және жас
өскіндерді күтуге бағытталған негізгі шығындарды жүзеге асырғаннан соң 5-8
жылдан кейін қайтарылым келіп түсе бастайды. Осылайша, ақша айтарлықтай
алыс болашақта алынады, ал капиталдық салынымға қаржы осы уақытта қажет.
Болашақта алынатын табыстың құны (кез-келген ақша соммасы) уақыттың
қазіргі (ағымдағы) сәтінде олардың номиналдық көлеміне қарағанда төмен
болады. Ол келесі себептермен түсіндіріледі:
- Кез-келген салынымдар белгілі-бір деңгейде үстеме пайыз әкелуі тиіс.
Тіпті егер ақша өндіріске инвестицияланбай, жай банктің депозиттік
шотында жатса да, олар жыл сайын пайыз қойылымы көлемінде ұлғайып отыруы
қажет;
- инфляция орын алған жағдайда болашақ табыстар инфляция қарқынына
пропорционал түрде құнсызданады: бірдей ақша көлеміне 1-2 жылдан кейін
бүгінгіге қарағанда аз тауар сатып алуға болады;
- инвестициялар күтілген табыстан аз болу немесе мүлде табыс әкелмеу
тәуекелінің болатындығын ескеру қажет [7].
Шығындар мен нәтиже көлемінің бір кезеңге келтірілуі оларды дисконттау
(келтіру) коэффицентіне көбейту арқылы жүргізіледі, яғни болашақ ақшаны
бүгінгіге қайта есептеу:
(10)
– дисконттау коэффиценті; r – есептеулердегі капиталдық
салынымдардың тиімділігінің нормативтік коэффицентіне тең болуы мүмкін
таңдалған табыс қойылымы (r=En=0.1); n – шығындарды игеруден бастап нәтиже
алғанға дейінгі аралықтағы есепті уақыт, жыл.
Егер есептеулер жүргізу кезінде есептік мерзім ішінде инфляциялық
өзгерістер ескерілмесе немесе олар базалық бағалауларда жүргізілсе тұрақты
дисконттау нормасы үшін (0,1) экономикалық әсер келесі формуламен
анықталады:
(11)
Т- ақша қаражаттары салынатын іс-шараның әрекет ету мерзімі
(есептеулерде әрекет ету мерзімін амортизациялық қызмет ету мерзіміне тең
деп алады).
Практикада дисконт нормасы (r) инвестормен тиімді деңгейде белгіленеді.
Бұл ретте, тұтас бағаның өсуіне немесе берілген ресурс түріне бағаның
көтерілуіне әсер ететін инфляиялық процестер ескеріледі.
Болашақ табыстарды осы уақытта бағалауды ағымдағы дисконттау құны деп
атайды (АДҚ)
(12)
– Р табыс алынатын уақыт, жыл.
Таза дисконттау құны (ТДҚ) – ағымдағы дисконттау құнынан ағымдағы шығын
құнының айырмасы.
(13)
Р – инвесторға ұсынылатн немесе капиталға пайыз қойылымы арқылы
есептелген болашақтағы табыс соммасы, тг; r – банктегі немесе коэффицент
нысанында инвестордың өзі белгілеген пайыз қойылымы; n – салыным кезеңі,
жыл; З – инвестор салымының алғашқы соммасы (шығындары), тг.
Егер ТДҚ шығындарға тең болса, онда ұсынылған салыным бойынша
инвесторға табыс та, шығын да әкелмейді. Егер ТДҚШығын болған жағдайда
инветорға тиімді, ал керісінше ТДҚШығын болса, онда бұндай капиталдық
салыным инвесторға шығын алып келеді.
Инвестицияның экономикалық тиімділігін сипаттайтын маңыздылығы бойынша
екінші көрсеткіш – ішкі қайтарымдылық нормасы болып табылады; математикалық
түрде оны жобадан түскен табыстардың жобаға жұмсалған шығындарға тең
болатын дисконттау нормасы ретінде анықталады. Қарапайым түрде оны
дисконттау құны 0-ге тең болатын таза пайыз қойылымы ретінде де анықтауға
болады. [3,171б]
ІҚН = r(%), бұл жерде ТДҚ =0. (14)
Ішкі қайтарымдылық нормасының көлемі екі түрлі қорытынды шығару үшін
қолданылады. Біріншіден, ол осы жобада қолданылуы мүмкін қаржылық
ресурстарды тартуға кеткен шығындардың максималды мүмкін деңгейін
көрсетеді. Мысалы, егер инвестициялар несие есебінен қаржыландырылатын
болса, онда ІҚН несие үшін пайыздық төлем деңгейінің жоғарғы шегін
білдіреді. Ішкі қайтарымдылық нормасынан жоғары инвестициялар тіпті оларды
үстінен қымбат несиелермен қаржыландырса да тиімді болуы мүмкін, тек
пайыз қойылымы ІҚН-нан төмен болса болғаны. Екіншіден, ІҚН инвестициялаудың
әртүрлі нұсқаларын қаржыландыру жағдайларына тұрақтылығы бойынша
салыстыруға мүмкіндік береді.
Кез-келген кәсіпорын өзінің қызметін, сондай-ақ инвестициялық қызметін
әртүрлі көздерден қаржыландырады. Авансталған қаржылық ресурстарды (өзінің
және қаржылық қаражаттар) қоданғаны үшін ол пайыздар, дивиденттер,
сыйақылар, т.с.с. төлейді. Бұндай жағдайда өз ақша қаражаттарын қарыздық
ақшаларға жатқызуға болады, себебі, қызмет көрсету белгілі бір деңгейде
шығындарды қажет етеді.
Осы аталған шағындарды сипаттайтын көрсеткішті авансталған капитал
бағасы деп (СС) деп атайды. Ол капиталдық салыным қайтарылым қаражатының
минималды деңгейін, яғни оның минималды мүмкін болатын қайтарымдылығын
білдіреді.
Егер авансталған капитал бағасы пайдадан аз болса, қолда бар капиталды
игерге де жеткіліксіз болады (бұл жерде өндірісті кеңейту туралы айтудың
да қажеті жоқ).
Авансталған капитал бағасы пайызбен барлық көздер бойынша
ртасалмақтандырылған қаржыландыру құны ретінде анықталады.
Егер де ішкі қайтарымдылық нормасы авансталған капитал бағсы
көрсеткшінің аңғымдағы мәнінен төмен болмаса, инвестициялық сипаттағы кез-
келген шешімді тиімді деп есептеуге болады. Бұл ретте, олардың арасында
мынандай байланыс орын алады:
егер, ІҚН СС болса, онда салынған инвестициялар тиімді және оларды
қымбат көздердің көмегімен де қаржыландыруға болады;
егер, ІҚН СС болған жағдайда, оңтайлы әсер тек арзан несиені
пайдаланған жағдйда ғана орын алуы мүмкін, бұл инвестициялар тиімді
бомайды, себебі, іс-жүзінде қалыптасқан жағдайда төмен пайызбен ақша алу,
қаражат тарту мүмкін емес.
Инвестицияның рентабельділігі (Р) жобадан түсетін дисконтталған табыс
соммасын жобаға кеткен дисконтталған шығындарға қатынасы арқылы анықтайды:
(15)
Егер, Р1 болса, онда ТДН0 болатыны анық, бұл яғни, жобаны
тиімді деп санауға болады. Ал, Р1болғанда, ұсынылып отырған
капиталдық салыным тиімсіз болып табылады.
Инвестицияның қайтарымдылық мерзімі. Бағалаудың бұл әдісі – отандық
және әлемдік экономикалық тәжірибеде кеңінен таралған көрнекі әдістердің
бірі болып табылады. Инвестицияның қайтарымдылық мерзімін есептеудің
алгоритімі жобадан түсетін болжалған табыстарды бөлу сипатына тәуелді
болады. Егер олар уақыт бойынша біркелкі бөлініп реттелінген болса,
инвестицияның қайтарымдылық мерзімі бірмезгілдік капиталдық салынымдардың
жылдық табыс көлеміне бөлу арқылы анықталады. Бөлшек сан шыққан жағдайда
жақын тұрған бүтін санға жуықталады.
Егер де, табыс біркелкі таралмаған болса, инвестицияның қайтарымдылық
мерзімі жұмсалған капиталдық салынымдардан түскен табыстар соммасы
(кумулятивті табыс) асатын мерзімдегі жылдардың қосындысымен есетеледі.
[3]
1.3 Ауыл шаруашылығына инвестиция тартудың шетелдік тәжірибесі
Дамыған батыс елдерінің ішінде Қазақстан үшін Францияның
агроөнеркәсіптік кешенін басқару тәжірибесі үлкен маңызға ие: бұл елде
орталықтандырылған-әкімшілік басқару әдістері, мемлекеттің ауыл
шаруашылығын реттеу механизмдері мен рыноктық механизмдер оңтайлы
үйлестірілген.
Франция –ауыл шаруашылық өнімінің Батыс Еуропадағы ірі өндіруші болып
саналады. Ауыл шаруашылығының үлесіне жуық шамамен елдің ЖІӨ-нің 4%-ын
қамтиды, ал ол Еуро Одақтың 25% өнімін береді [11].
Францияның аграрлық саясаты Еуропалық одақтың бірегей баға саясаты,
тікелей дотациялар мен субсидиялау, салықтық жеңілдіктер мен несиелер беру
негізінде жүзеге асырылады. Францияның агроөнеркәсіп кешенінде ауыл
шаруашылық өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру, экспорттық әлеуетті
одан әрі жетілдіруге қолайлы жағдай жасау, ғылыми және техникалық
жаңалықтар ендіру басым бағыттары ретінде анықталған.
Францияның ауыл шаруашылығының негізі болып жанұялық фермалар
есептелінеді. Өндірістің шоғарлынуы мен мамандануы нәтижесінде фермерлік
шаруашылықтар саны 40%-ға азайды.
Францияның негізгі тауар өндірушілері болып үлесі ауыл шаруашылығы
өндірісінің елеулі күшке ие ірі шаруашылықтар болып табылады. 52% ауыл
шаруашылығы мақсатында пайдалынылатын жерлер 50 га асатын шаруашылықтарға
тиесілі және олар ауыл шаруашылығының барлық салаларында басымдылыққа ие
боа отырып, елдегі өндірілетін өнімнің 23 бөлігін қамтамасыз етеді.
Ауыл шаруашылығында шаруашылық жүргізудің топтық нысаны кеңінен
қоладнылады. Олардың ішінде кооперативтер маңызды орынға ие болып отыр,
бірінше кезекте ауыл шаруашылық техникасын қолдану бойынша. Кооперативтер
өндірістің барлық саласында қызмет атқарады. Вино өндірісінде олар 50%
өнімін , 25% ет сату, 40% сүт өнімдерін өндіруді қамтамасыз етеді.
Францияның ауыл шаруашылық өндірісі тиімді болып есептелінеді, себебі
оның ауыл шаруашылығын реттеуде жақсы ойластырылған заңнамамен бекітілген
нақты ұйымдастырылған басқарушылық құрылымы бар. Оның құқықтық,
экономикалық, ұйымдастырушылық, қаржылық аспектілерімен бірқатар
мемлекеттік, аралас және жеке ұйымдар айналысады.
Ауыл шаруашылығына басқару арнайы маманданған мемлекеттік органдармен,
сондай-ақ негізінен салалық сипаттағы бірқатар аралас қоғамдар арқылы
жүргізіледі. Мемлекеттік реттеу негізінен экономикалық әсер ету арқылы
жүзеге асырылады. Жер-жерлерде Креди Агриколь атты арнайы маманданған
банк қызмет атқарады, Экономикалық және әлеуметтік даму қоры бар.
Құрылымдық саясатты жүргізуде Ауыл шаруашылығына бағытталған Еуропалық қор
елеулі әсерін тигізеді.
Ауыл шаруашылығанда мал шаруашылығы басты сала болып есептелінеді, оның
үлесіне аграрлық өндіріс құнының 23 тиесілі. Франция батыс елдерінің
ішінде қант пен тары өндірісі бойынша бірінше орында, бидай, шарап және ет
өндірісі бойынша екінші орында.
Францияның ауыл шаруашылығы жоғары индустиаландырылған. Жоғарғы
техниканы, химилық тыңайтқыштар жетік қолданады. Техникалық қамтамасыз
етілуі, ауыл шаруашылық өнімдерінің түрлерінің көбеюі елдің ауыл
шаруашылық өнімдеріне өзін-өзі қамтамасыз етуілуінің артуна алып
келді.Бидай, қант өнімдері бойынша 200%, ал өсімдік майы, жұмыртқа, ет
бойынша 100% қамтамасыз етіледі [12].
Канаданың ауыл шаруашылық саясаты федералдық және провинциялық басқару
органдарының бірігуі арқылы құрылған. Мемлекеттің аграрлық секторға
бағытталған шығынының тең жартысына жуығын провинциялық бюджет есебінен
қаржыландырылады.
Канадада сүт, жұмыртқа және құс етінің өндірісін қолдау мақсатында
әртүрлі төлемдер, квоталар және импорттық шектеулер (сұйық сүт импортына
шектеу қойылған) қолданылады. Феремерлер өндірілген сүт, жұмыртқа, құс етін
өндірушілер кеңесі арқылы өткізеді.
Канадалық бидай комитеті (КБК) 1935 ж. құрылған үкіметтік ұйым.
Комитетпен барлық астық импорты бақыланады. КБК сауда операциясының мақсаты
ішкі және әлемдік нарықта жоғары сапалы астықтың қолма-қол ақшасыз пулдық
жеткізілімі кезінде оның нақты өніміне (қойылған астықтың саны мен сортына
тәуелді) әрбір өндірушіге ең жоғарғы бағасын қайтару болып табылады.
КБК қызметі үш принципке негізделеді: бір терезе принципі бойынша
сатуды ұйымдастыру, бағалық пулдың схемасын және мемлекеттік кепілді
қолдану.
Бір терезе принципі КБК Канаданың батыс аймағындағы 85 000 фермер
атынан бидай және арпаны жалғыз сатушы болып шығады дегенді білдіреді.
Сыртқы нарыққа канада астығын (бидай мен арпа) экспорттауда Канадалық
бидай комитетінің маңызы зор. КБК халықаралық астық нарығына, ішкі өндіріс
жағдайына (сорты мен классы бойынша – барлығы 17) мұқият мониторинг
жүргізуді жүзеге асырады және Миннеапольск астық биржасының бағасына
негізделе және соған жаңа ақпарат түсуіне қарай өзгеріс енгізіп, тиімді
сатып алушыға маңыз арта отырып, аш жылының басталуынан 5-6 ай бұрын
экспорттық жоспар құрады.
Кредит берудің бірнеше бағдарламасы бар, олардың ішінде маңызды болып
табылатындары:
- ОБ немесе Қаржы министрлігі кепілдікті ұсынушы болып, сатып
алушыларға кредитке берілетін астық сатуды несиелеу бағдарламасы.
Жыл сайын КБК келісімімен Канада үкіметі төлем қабілеті және
несиелік шегімен импортер елдердің тізімін айқындайды. Несиені
қайтару мерзімі жеткізілген сәттен бастап 36 айдан аспайды, бұдан
басқа кредитке кәдімгі коммерциялық пайыз төленеді. Бұл бағдарлама
бойынша 2001 ж. 222,5 млн. долл. астық жіберілген, ал 200 ж. – 371,7
млн.
- мемлекеттік емес коммерциялық сатып алушыларға арналған азық;
- түліктік несие бағыты. Канада үкіметі КБК-мен бірлесіп әрбір мәміле
шарттарын жекелеп қарастырады. Осы бағдарламаның қатысушылары
аталған тауар тобының экспорттаушы-компанияларының елеулі бөлігін
ұсынатын ұлттық немесе провинциялық қауымдастықтар болуы мүмкін
[13].
Канадалық экспорттың дамуына бағытталған жалпы үкіметтік бағдарлама
арасынан келесілерді бөлуге болады:
- Канаданың экспортты дамыту агенттігінің кооперативтік өнеркәсіптік
бағдарламасы – өз қаражаты есебінен, сонымен қатар халықаралық банктер
бағдарламасына қатысу арқылы дамушы елдерде бизнес бастауға ықыласты жеке
фирмаларға қолдау көрсетеді.
- Сыртқы істер және сыртқы сауда министрлігі бағдарламасы – барлық
канадалық экспорттаушылардың мәліметтер базасын қолдайды және олардың
қызметіне баға береді.
- Квебек провинциясының экономикасының дамуы жөніндегі канадалық агенттік –
шағын және орта бизнестің үш бағытта дамуын қолдайды: инновация, зерттеу
және даму жобалары; нарық және экспорт дамуы; антрепренерлік дағдыны
арттыру және бизнесті дамыту;
Өндірістік зерттеулерді қолдайтын бағдарлама – стратегиялық альянстар –
негізінен канадалық шағын және орта бизнестің ақпаратқа, сараптамаға,
әріптестерге, оның ішінде шет елді әріптестерге байланысын, қол жеткізуін
дамытуға бағытталған.
- АҚШ-қа экспорттауды қолдау бағдарламасы – канадалық компанияларды
америкалық нарыққа қол жеткізу туралы барлық ақпараттар жиынтығымен
қамтамасыз ететін негізгі тетік.
- Мұхиттың ар жағына жіберілетін жаңа экспортты қолдау бағдарламасы –
негізінен еуропалық елдерге енуге бағытталған;
- Латын Америкасына жаңа экспорттауды қолдау бағдарламасы – Латын
Америкасы елдеріне экспорттау мүмкіндігі туралы Канададағы таныстыру
курсты және екі елдің бескүндік іскерлік сапарын қамтамасыз етеді.
- Экспорт нарығын дамыту бағдарламасы – бағдарламаның мақсаты
компаниялар өздігінен алып жүре алмайтын шығын бөлігін, қатерді төмендете
отырып жабу түрінде канада компанияларының жаңа нарыққа кіруіне көмектесу
болып табылады [13].
Қытай экономикасының маңызды саласы ауыл шаруашылығы болып табылады.
Ауыл шаруашылығының жетекші саласы – өсімдік шаруашылығы. 2007 жылы Қытай
500 млн. тонна астық өнімін жинады. Бұл – елдің барлық тарихындағы
рекордтық көрсеткіш. Үкімет шаруаларды жан жақты қолдау саясатын жүргізді,
олардың өмірін жақсартуға ұмтылды. Шаруалар ауыл шаруашылығы салығынан,
мал сою салығы және ерекше ауыл шаруашылығы өнімі салығынан толық
босатылды, сондай-ақ арнайы субсидия беру белгіленген, мысалы, ауыл
шаруашылығы қызметімен айналысатын шаруаларға субсидия, селекциялық тұқым
шығару үшін, ауыл шаруашылығы құралдары мен жабдықтарын сатып алу үшін
субсидия беру. Көп мөлшерде астық өндіретін дихандарға дотация мен уездер
төлемдері өсті. Дәнді дақылдардың негізгі сорттарына ең төменгі сатып алу
баға саясаты енгізілген. Бірқатар аудандарда шаруалардан кепілдік берілген
бағалар бойынша астықты сатып алуға кепілдік берілген мемлекеттік тапсырыс
енгізілген. Шаруаларға көмектің тағы бір бағыты шаруаларға несие беруді
жеңілдету және ақысыз көмек көрсету болды.
Қытай үкіметі ауылдық қаржы бөлудің барлық үш түрін жойды: жинақ
қорына, әлеуметтік қорға және ауыл деңгейдегі әкімшілік басқару қорына,
сондай-ақ ағартуға, жоспарлы бала тууға, жол салуға және кейбір басқа да
өкімет өндіріп алатын қосымша алымдар. Енді барлық осы шығындар мемлекеттік
бюджеттен жабылады. Сонымен, қытай шаруалары үлкен ұтысқа жетті. Соңғы үш
жылда шаруалардың орта жылдық табысы сегіз пайызға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Менеджмент және бизнес кафедрасы
Диплом жұмысы
қазақстан республикасындағы ауыл шаруашылығына инвестиция тарту
механизімін жетілдіру жолдары
Орындаған:
4 курс студенті _______________________ А.А.
Сейсинбинова.
Ғылыми жетекшісі,
э.ғ.к., доцент _______________________ Ж.О. Тұмбай
Норма бақылаушы, _______________________ А.Ғ. Жұмағазиева
аға оұытушы
Кафедра меңгерушісі,
э.ғ.д., профессор _______________________ К.Е. Кубаев
АЛМАТЫ, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНА ИНВЕСТИЦИЯ ТАРТУ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІН
ЖОҒАРЛАТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Ауыл шаруашылығын дамытудағы инвестицияның рөлі және олардың
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Инвестицияларды пайдаланудыдыдың экономикалық тиімділігін анықтау
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3 Ауыл шаруашылығына инвестиция тартудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ..19
2 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНА ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫ ТАРТУ МЕН ОЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ
ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ... ...26
2.1 Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығының бүгінгі күнгі жағдайы және
оның
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Ауыл шаруашылығындағы инвестициялық белсенділіктің динамикасын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.3 Ауыл шаруашылығында жүзеге асырылып жатқан инвестициялық
жобалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
3 АУЫЛ ШАРАШЫЛЫҒЫНА ИНВЕСТИЦИЯ ТАРТУ МЕХАНИЗМІН ЖЕІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...48
3.1 Ауыл шаруашылығына инвестиция тартуды мемлекеттік реттеу және оны
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3.2 Ауыл шаруашылығында инвестициялардың тиімділігін мен оның
тартымдылығын арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .55
3.3 Ауыл шаруашылығына инвестиция тартудың ұйымдастырушылық-құқықтық
механизмін жетілдіру
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 72
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...75
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда Қазақстан өзінің 2030-шы жылға дейінгі даму
стратегиясына сәйкес белгіленген ұзақмерзімдік бағыттарға сәйкес
динамикалық түрде дамуын жалғастыруда. Осылайша, жақын арадағы он жылда
біздің алдымызда тұрған стратегиялық міндет – Қазақстанды әлем елдері
ішіндегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енгізу болып табылады.
Бұл стратегияның негізінде – ұлттық тауар және қызмет көрсетудің
бәсекеге қабілеттігін көтеру есебінде Қазақстанды халықаралық рынокқа
шығару және онда аймақтық және глобальдық экономика артықшылықтарын тиімді
қолдану жатыр. Бұл мақсатқа жету жолында елдің инвестициялық климатын одан
әрі жақсарту, оның ішінде еліміздің ауыл шаруашылығына инвестиция тартуды
жетілдіруді арттырудың маңызы жоғары.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың 2008 жылғы
Мемлекеттік саясаттың басты мақсаты – Қазақстан халқының әл-ауқатын
арттыру атты жолдауында мемлекеттік холдингтердің, даму институттарының,
әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың орнының өсуімен ішкі инвестициялық
ресурстарды белсендіру керектігі негізгі міндет ретінде көрсетілген [1].
Сонымен қатар, елбасымыз осы Жолдауда: Елдің азық-түлік қауіпсіздігі
қамтамасыз етілуі тиіс. Ол үшін ауыл шаруашылығына және тамақ өнеркәсібіне
инвестициялар тартуды ұлғайту қажет. - деп атап көрсеткен [1].
Елбасы өзінің 2009 жылдың 6 наурызындағы Дағдарыстан жаңару мен
дамуға атты халыққа жолдауында аталған саланы ұтымды түрде дамытуға
барынша мән беріп, Агроөнеркәсіптік кешен туралы айрықша айтқым келеді,
оның дамуы арқасында біз бір мезгілде еліміз үшін аса маңызды екі міндетті
– азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуді және экспортты әртараптандыруды
шешеміз.Сондықтан да біз тауарлы-сүт фермаларын, құс фабрикаларын, мал
бордақылау алаңдарын ұйымдастыру мен дамыту, тамшылап суаруды қолдану
арқылы жеміс-көкөніс дақылдары өндірісін ұйымдастыру, ауылшаруашылық
техникаларын жинау жөніндегі өндірістерді құру, ет өңдеу өндірісін дамыту,
биязы жүнді қайта өңдеу, қазақстандық астық экспортының инфрақұрылымы және
оны терең қайта өңдеу секілді экспортқа бағдарланған өндірістерді дамыту
жөніндегі инвестициялық жобаларды қаржыландыруды жалғастыруға шешім
қабылдадық - деп ерекше атап көрсетті [2].
Экономикалық өсудің қамтамасыз етілуімен байланысты көптеген әлеуметтік-
экономикалық мәселелердің шешілуі, тұрғындардың өмір сүру деңгейінің
жоғарылауы, экономикалық агенттердің және тұтастай елдің бәсекеге
қабілеттігінің артуы, макроэкономикалық тұрақтылық жалпы алғанда осы елдің
экономикасына келіп түскен инвестиция көлеміне және инвестициялық
процесстердің жай-күйіне тікелей байланысты болады.
Дүние жүзі елдерін түгелдей қамтыған қаржылық, экономикалық дағдарыс
кезеңінде Қазақстанның агроөнеркәсіп кешенінің тұрақтылығын қамтамасыз
етіп, оны одан әрі тиімді дамытуда инвестиция тарту әлеуметтік-экономикалық
және саяси мәнінің бүгінгі таңда өзектілігі менің диплом жұмысыма осы
тақырыпты таңдауыма себепші болды. Өйткені, инвестиция тарту арқылы ауыл
шаруашылығын, ал ол өз кезегінде тұтастай экономиканың дамуына себепші
болады.
Қазақстан Республикасының аграрлық секторының нарықтық экономикада
дамуы нормативтік-құқықтық, экономикалық, ұйымдық негізде АӨК-не инвестиция
тарту үшін жағдай туғызумен тікелей байланысты. Қазіргі заманғы транзиттік
экономика кезеңінде және ішкі қаржыландырудың мүмкіндіктерінің шектеулі
жағдайында үкіметтің іс-әрекет бағдарламасы негізінде құрылымдық қайта
қалыптастыруды қамтамасыз ету үшін ауыл шаруашылығына инвестиция тарту және
оны пайдалану мәселелері өте маңызды орын алады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – ұлттық экономикамыздың ауыл шаруашылығына
инвестиция тартуды ынталандыру мен оның механизмін дамыту бойынша шараларды
анықтау болып табылады.
Қойылған мақсаттарды іске асыру үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
- Ауыл шаруашылығын дамытудағы инвестицияның рөлін танып білу;
- инвестиция тартудың экономикалық тиімділігін анықтаудың әдістемесін
негізге ала отырып, жетілдіру жолдарын ұсыну;
- ауыл шаруашылығына инвестиция тартудың әлемдік үлгілерін талдау;
- ауыл шаруашылығындағы инвестициялық белсенділіктің динамикасын талдау;
- ауыл шаруашылығына инвестиция тартуды мемлекеттік реттеуді тану;
- инвестиция тартудың мемлекеттік-құқықтық механизмін жетілдіру бойынша
ұсыныстар жасау.
Диплом жұмысының зерттеу обьектісі болып ҚР салаларының ішіндегі ауыл
шаруашылығына инвестиция тарту жағдайы.
Зерттеу пәні ауыл шаруашылығына инвестиция тарту механизмдерін
жетілдірумен байланысты ҚР жағдайына талдау жасау болып табылады.
Диплом жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде кейнсиандық,
инвестициялық теория және ауыл шаруашылық саласы бойынша отандық және
шетелдік ғалымдардың еңбектері, ғылыми мақалалар, Қазақстан
Республикасының заңдары мен нормативтік актілері, ғылыми практикалық
конференция материалдары, ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық және
есептік деректері, т.с.с. пайдаланылды.
Мен дипломдық жұмысымда қарастырылған мәселелерім Қазақстан
Республикасына тартылған инвестициялардың тиімділігін мемлекеттік реттеу
тақырыбында ҚазҰУ-дың 75 жылдығына арналған Қазақстан экономикасының
бәсекеге қабілеттілігі: Ұлттық экономиканы жеделдете жаңғырту және
корпоративтік құрылымдардың дамуы атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференция материалдары жинағының 1-бөлімінде баспаға шыққан.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады. Бірінші бөлімде ауыл шаруашылығын
дамытуда инвестиция тартудың теориялық негіздемесі, олардың экономикалық
тиімділігін есептеудің әдістемсі қарастырдым.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығының бүгінгі күнгі
жағдайы мен осы салаға инвестиция тартудың белсенділігінің динамикасына
талдау жасап, бұл ретте оның тиімділігін арттыруда мемлекет тарапынан
атқарылған нақты іс-шараларына тоқталып өттім.
Ал дипломдық жұмысымның үшінші бөлімінде талдау нәтижесінде ауыл
шаруашылығына инвестиция тартуды мемлекеттік реттеудің қажеттілігін
негіздей отырып, саланың тартымдылығын арттыруда қолданылатын инвестициялық
механизидерді жетілдірудің негізгі бағыттары қарастырдым.
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНА ИНВЕСТИЦИЯ ТАРТУ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІН
ЖОҒАРЛАТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕСІ
1.1 Ауыл шаруашылығын дамытудағы инвестицияның рөлі және олардың мәні
Инвестицияның жеткілікті көлемінің бар болуы – агроөнеркәсіптік
кешеннің тиімді және тұрақты дамуының қажетті жағдайы болып табылады.
Сонымен қатар, ел экономикасының нақты дамуы үшін АӨК саласына инвестиция
тартуға қолайлы жағдайлар жасау, инвестициялау деңгейін арттыру маңызды
міндет болып табылады [3].
Инвестиция – Қазақстан экономикасының нарықтық экономикаға өтуі кезінде
пайда болған жаңа термин, Нарықтық және жоспарлық жүйелерде инвестицияның
мәнін түсінуде айырмашылық бар. Ресурстардың бөлінуі әкімшілік жүйесі
жағдайынды меншіктің бір түрімен жүзеге асатындықтан, инвестицияландырудың
қаржылық және басқа түрлерінің бар екенін отандық экономикалық ғылым
қарастырмады. Жоспарлық экономика жағдайында инвестициялар ағымдағы
шығындардан тек бір уақыттық сипатымен ғана айырықшаланатын залал түрінде
көрінді. Экономика ғылымы мен тәжірибесі дәлелдеп отырғандай, капиталдық
салынымдар инвестицияның синонимі болып табылмайды. Капиталдық салынымға
қарағанда инвестиция түсінігі әлдеқайда кең. Батсы әдебеттерінде қор
нарығын қарастыруға баса назар аударады, себебі нарықтық экономикасы
дамыған елдерде (АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Жапония) инвестицияландыру
бағалы қағаздар арқылы іске асады. Қазіргі таңда отандық тәжірибеде екі
термин де қолданылады [4].
Өзінің дамуы барысында инвестиция теориясы бірнеше кезеңді басынан
өткерген. Бастапқылары ретінде австрия экономикалық мектептің жұмыстарын
айтуға болады. Өткен ғасырдың 20-30-жылдары қаржы теориясының ғылым ретінде
қалыптасуы кезеңінде И.Фишердің пайыз қойылымы теориясы бойынша жұмыстары
жарық көрді. Капиталдық активтерді бағалауға теориялық тәсілдерді қолдану
Ф.Вильямстың зерттеулерінде ұсынылған болатын.
1936 жылы Д.Кейнс жинақтардың ақшалай (өтімділік қабілеті бар) нысанда
сақтауға ынталандырушы себептерді бөліп қарастырды. Олардың қатарына ол
тауарларды, қызметтерді және т.б сатып алуға қажеттілікті анықтайтын –
трансакциялық себепті, жинақтарды тиімді орналастыруға бағытталған –
спекулятивтік себепті, құнды қағазға салынған капиталды жоғалтып алу
тәуекелімен байланысты – қорғаныстық себебін жатқызды. Аталған факторларды
анықтай отырып Кейнс экономикалық теорияға тиімді портфель құру мәселелерін
енгізді [5].
80-ші жылдарға дейін отандақ экономикалық әдебиеттерді инвестиция
теориясы ұдайы өндіріс процесін талдау үшін қолданылмады, көп жағдайда
инвестициялар капитал салынымдарымен теңестірілді [5].
Шетел әдебиеттерінде инвестиция терминімен қатар капиталдық
салынымдар термині де қолданылады.
Капиталдық салынымдар (капиталды инвестициялау) - кәсіпорын
активтеріне ұзақ мерзімге, тәуекелдің жоғары болған жағдайда құралдарды
салу туралы шешім қабылдау дегенді білдіреді. Капиталдық салынымдардың
тиімділігін дұрыс бағалаған кезде ғана инвестиция сапасына кепілдік берілуң
мүмкін.
Капиталдық салынымдардың теориялық негізінің дамуына елеулі үлес қосқан
негізгі қорлардың, капиталдық салынымдардың және жаңа техниканың
экономикалық тиімділігі мәселесін зерттеумен айналысатын Т.С.Хачатуров
басқарған АН КСРО Ғылыми Кеңесі болды. Т.С.Хачатуров капиталдық
салынымдырға келесідей анықтама берген: Капиталдық салынымдар түсінігі
негізгі қорлардың ұдайы өндірісіне, оның ұлғайту мен жетілдіруге кететін
шығындарды сипаттайды [5].
1994 жылы шыққан капиталдық салынымдардың экономикалық тиімділігін
анықтаудың Үлгілік әдістемесінде, сондай-ақ басқа да әдістемелік
ұсыныстарында инвестициялар тек негізгі қорларға ғана емес, негізгі
құралдарға да салынатын салынымдар ретінде қарастырылды.
Осыған байланысты, инвестицияның экономикалық мазмұнын анықтау
барысында шығындық және ресурстық тәсілдер қалыптасты. Шығындық тәсіл
бойынша инвестициялар негізгі қорлардың жай және кеңейтілген ұдайы
өндірісіне кететін шығындар ретінде қарастырылады.
Ресурстық тәсілге сәйкес ресурстардың бөлінуі инвестицияның құрамдас
бөлігі болып табылады, яғни оларды ұдайы өндіріске қажетті қаржы құралдары
деп қарастыруға болады. Екі тәсілге де тән кемшілік талдау объектісінің
статикалық сипатталуы және инвестицияның бүтіндей процесс ретінде
жеткілікті дәрежеде зерттелмеуі.
Инвестиция термині латынның investire – жұмылдыру сөзінен алынған.
Бұл термин ғылыми және публицистикалық әдебиеттерде кеңінен қолданылады.
Пол Самуэльсон инвестицияландыру туралы былай жазады: Біз қоғамның нақты
капиталының таза өсімін білдіретін нәрселерді (ғимараттар, қондырғылар,
өндірістік-материалдық запастар және т.б) таза инвестицияландыру немесе
капитал қалыптасуы деп айтамыз. Тұрғындар үшін жерді, қолданыста жүрген
құнды қағаздарды немесе меншіктің кез-келген түрін сатып алу
инвестицияландыру болып табылады. Экономистер үшін бұл тек таза
трансферттік операциялар. Яғни біреуі инвестицияландырса, басқа біреуі
дезинвестицияландырады. Таза инвестицияландыру тек жаңа нақты капитал
қалыптасқан кезде ғана орын алады [6].
Ресей ғалымдарының жұмыстарында инвестицияға және инвестициялық
процестерге кең түсініктер берілген. Мысалы, В.Бочаров және Р.Попова
инвестициялар – нәтижесінде пайда (табыс) немесе әлеуметтік тиімділікке
жеткізетін кәсіпкерлік қызмет объектілеріне салынатын мүліктік және
зияткерлік құндылықтардың барлық түрлерін көрсетеді. Бұл анықтамаға тағы
жақын анықтаманы А.Городецкий мен А.Воронин берген: инвестициялар (лат.
Investiо – жұмылдыру, киіндіру) – пайда алу мақсатында кәсіперлік қызмет
объектісіне ұзақ мерзімге капиталдық салынымды анықтайды [5].
Сонымен қатар, инвестицияның кәсіпкерлік қызмет саласымен ғана шектелуі
дұрыс емес, себебі капитал әлеуметтік сала, гиманитарлық жобаларға (бұл
жерде инвестициялар негізінен мемлекет және жергілікті органдар арқылы
жүзеге асырылады) және т.б салынуы мүмкін.
Инвестициялар деп - өнеркәсіпке, құрылысқа, ауыл шаруашылығына және
өндірістің басқа да салаларындағы шаруашылық субъектісіне мүліктей, заттай
сондай-ақ ақша қаражаты түрінде, яғни капитал түрінде салынып ол
шаруашылықты әрі қарай өркендетіп дамыту үшін жұмсалынатын шығындардың
жиынтығын айтады, инвестициялар бүгінгі күні қолда бар ақшаны, мүлікті және
басқа да заттарды, яғни капиталды қандай да бір өндірісті дамыту үшін
жұмсап, сол арқылы келешекте , яғни алдағы уақытта пайыз түрінде немесе
басқадай үлкен кәсіпкерлік табыс табу болып табылады [6].
Бұл жоғарыда айтылған процеспен екі фактор байланысты болып келеді.
Оның біріншісі – уақыт, ал екіншісі – тәуекелдік . Сонымен қатар инвестиция
экономикалық өсудің негізі бола отырып , елдің әлеуметтік дамуына жағдай
жасайды. Осы айтылғандармен қатар инвестиция экономикалық дамудың жоғарғы
және тұрақты қарқынын қалыптастырудың , ғылыми- техникалық прогресс
жетістіктерін өсірудің , инфрақұрылымды дамытудың маңызды факторы болып
саналады.
Инвестициялар дегеніміз - ол пайда (табыс) алу мақсатында экономика
салаларына ұзақ мерзімді ақша қаражаттарының (капиталдың) салымы. Олар
негізгі құрал жабдықтарды жасауға, ұлғайтуға, қайта құру мен техникалық
қайта жарақтандыруға кететін шығындарды сипаттайды. Инвестициялар
нәтижесінде табыс (пайда) алынатын немесе әлеуметтік тиімділікке әкелетін
кәсіпкерлік қызмет объектісіне салынады [4].
Аталған салымдар категориясына келесі сипаттамалар сәйкес келеді:
инвестициялар кәсіпорындар мен салалардың дамуы үшін қажет; олар әдетте ірі
көлемдегі ресуртарды жұмсау мен олардан тиімділік алуды көздейді; ол
тиімділік ықтималды, тәуекелді сипатқа ие; ресурстарды жұмсау мен олардан
тиімділік алудың арасында белгілі уақыт өтеді.(уақыттық кешеуілдеу деп
аталатын – бірнеше жыл) [4].
Инвестиция теориясын қарастырғанда инвестициялық процестің объектісі
мен субъектісі және мемлекеттің инвестициялық саясат жүргізудегі рөлі
мәселелерін айқын анықтап алу қажет.
Қазақстан Республикасында инвестициялық қызметтің объектісіне мыналар
жатады:
- жаңадан құрылатын және қайта құрастырылатын негізгі қорлар, сондай-ақ
халық шаруашылығының барлық салаларындағы айналым құралдары;
- құнды қағаздар (акциялар, облигациялар және т.б.);
- белгілі бір мақсатқа негізделген ақша салымдары;
- ғылыми-техникалық өнім немесе басқа да зияткерлік меншік объектілері;
пайда алуга мүкіндік беретін басқа объектіер [8].
Инвестицияларды келесідей жіктеуге болады:
- Пайда болу көздері бойынша – банктік, бюджеттік, шетелдік, жеке,
қарыздық, шаруашылықтың ішкі қаражаты, тартылған;
- мерзімі бойынша – қысқа мерзімдік, орта мерзімдік және ұзақ мерзімдік;
- инвестициялау нысаны бойынша – ақша құралдары, мақсаттық банктік
салымдар, пайлар, акциялар, несиелер, қарыздар, лицензиялар және т.б;
- инвестициялау обектісі бойынша – негізгі және айналым құралдарына,
өндірістік емес активтерге, құнды қағаздарға, ғылыми-техникалық
өнімдерге, мақсаттық банктік салымдар және т.б [7].
Сонымен қатар, инвестицияларды қаржылық (портфельді) және нақты
инвестицияларға бөліп қарастыруға болады.
Қаржылық инвестициялар дегеніміз – мемлекеттің, инвестициялық
қорлардың, басқа да ұйымдардың құнды қағаздардан пайда, яғни дивиденд
алу мақсатында акциялар мен құнды қағаздарды сатып алуы және үстеме пайыз
алу мақсатында ақшаны банктің депозиттік шоттарына салуы. Олар
өнеркәсіптегі қандай-да бір өзгерістердің болуын қарастырмайды.
Қаржылық инвестициялар иелену мерзіміне қарай мынадай категорияларға
жіктеледі:
- қысқа мерзімдік иелену- иелену мерзімі бір жылға дейін;
- ұзақ мерзімдік – иелену мерзімі бір жылдан артық.
Ал, нақты инвестициялар – капиталдық құрылысқа, өнеркәсіпті кеңейту мен
дамытуға, жаңа және қолданыстағы негізгі және айналым құралдарын қайта
құру мен техникалық жабдықтауға ақша құралдарын салу. Осылайша, нақты
инвестициялар халық шауашылығына бағытталған капитал салымдарын сипаттайды,
яғни ұзақ мерзімдік сипаттағы шығыстар. Мұндай шығыстарға өндірістік
объектілердің құрылысы, оларды кеңейту, қайта құрастыру мен жаңғырту, құрал-
жабдық сатып алу жатады. Капитал салымдары объектіні қолданысқа берген
кезден бастап негізігі құралған айналатын нақты инвестицияның құрамдас
бөлігі [7].
Қолдану сипаты бойынша капитал салымдары өндірістік және өндірістік
емес болып бөлінеді.
Өндірістік капитал салымдары өндірістік сипаттағы объектілердің
құрылысына (ұн тарту, сиыр қора салу); техника, құрал-жабдық және т.б.
алуға; көпжылдық егістіктерді егу және оларды жеміс беру кезіне дейін
өсіруге; өнім беретін және жұмыс малдарының негізгі отарын құруға
жұмсалады. Негізгі мал отарының құруға капитал салымдары өнім беретін және
жұмыс малдарын сатудан түскен пайда есебінен жүзеге асырылады.
Өндірістік емес капитал салымдарына мәдени, денсаулық сақтау
ғимараттарын, тұрғын үй құрылысын салуға бағытталған шығыстар жатады.
Өндірістік емес сипаттағы капитал салымдары кәсіпорынның әлеуметтік
инфрақұрылымының дамуымен байланысты негізгі құралдардың ұдайы өндірісіне
бағытталады. Олар ауыл шаруашылық өндірісінің соңғы нәтижесіне жанама әсер
етеді [7].
АӨК салаларындағы капиталдық салымдардың негізгі бағыттарына мыналар
жатады:
- өндірістік және өндірістік емес сипаттағы объектілердің құрылысы;
- техника (ауыл шаруашылығы мешинасы, тракторлар), құрал-жабдық және
транспорт құралдарын стаып алу;
- көпжылдық егістіктерді егу және оларды жеміс беру кезіне дейін өсіру;
- өнім беретін және жұмыс малдарының негізгі отарын құру;
- жерді қалпына келтіру бойынша іс-шаралар [3].
Капитал салымдарын қолданудың тиімділігі көп жағдайда олардың
құрылымына байланысты болып келеді. Капитал салымдарының технологиялық,
ұдайы өндірістік, салалық және тарриториялық құрылымдары болады.
Капитал салымдарының технологиялық құрылымы сметаның жалпы құнның жеке
шығындық үлесін көрсетеді (құрылыс-монтаждық жұмытар, машина мен құрал
жабдықтар сатып алу, жобалық шығындар және басқа да шығындар). Капитал
салымдарының технологиялық құрылымы негізгі өндірістік қорлардың актвті
және пассивті бөліктері арасында байланыс құрады.
Капитал салымдарының ұдайы өндірістік құрылымы қолданудың әр түрлі
бағыттары бойынша (жаңа құрылыс, өндірісті қайта құру мен техникалық кайта
жарақтау, өндірісті одан әрі кеңейту) олардың үлес салмағын сипаттайды.
Өндірісті қайта құру мен техникалық кайта жарақтау жаңа құрылысқа қарағанда
анағұрлым пайдалы болып есептеледі, себебі, өндіріске өндірістік күштерді
енгізу мерзімі қысқарады және капитал шығыстарының үлесі айтарлықтай
мөлшерде азаяды.
Капитал салымдарының салалық құрылымы мағынасында АӨК мен жалпы халық
шаруашылығы әртүрлі салалары арасындаға қатынасы түсіндіріледі.
Капиталдық салымдардың аумақтық құрылымы олардың Қазақстан
Республикасының жекелеген экономикалық аймақтары, облыстары арасындағы
қатынастын көрсетеді [3].
Капитал салымдарының бірнеше түсінігі қалыптасқан. Жиынтық капитал
салымдары – белгілі бір кезеңдегі барлық капитал салымдардың қосындысы.
Үлестік капитал салымдары – орындалатын жұмыстың 1 бірлігі есебіндегі
капитал салымдарының қосындысы.
Капитал салымдарының қаржыландыру көздері әртүрлі болып келеді.
Шаруашылық субъектінің өз қаржы құралдары – ол пайда, амортизациялық
қор, жалгерлік төлемдер, сақтандыру органдарының табиғи және басқа да апат
салдарын өтеу түрінде төлейтін қаржысы.
Тартылған қаржы құралдары – акциялар мен басқа да құнды қағаздарды
шығару мен сату нәтижесінде келіп түседі.
Қарыздық қаржы құралдары – банктік және бюджеттік кредиттер, ұйымдардың
қайтарымдылық және жылдам қайтару жағдайымен ұсынатын облигациялық
қарыздары.
Мемлекеттік бюджеттен, сондай-ақ жергілікті бюджеттен және бюджеттен
тыс қорлардан қаржыландыру – қайтарымсыз негізде берілетін қаржылар.
Шетел инвестициялары (негізінен өңдеуші салаларға) – шетел капиталының
Қазақстан Республикасы территориясындағы кәсіпкерлік қызметке салынуы [7].
Инвестордың белгілі бір елдің экономикасына өз капиталын салу-салмауы
сол еллде қалыптасқан инвестициялық климатқа тікелей байланысты болады.
Инвестициялық климат дегеніміз бұл капиталдық салынымдардың тәуекел
деңгейі мен олардың тиімді қолданылу мүмкіндігін анықтайтын саяси,
экономикалық, заңдық, әлеуметтік, шаруашылық, климаттық, табиғи,
инфрақұрылымдық және т.б. факторлардың жиынтығы [6].
Бүгінде халықаралық сарапшылардың бағалауы бойынша Қазақстан шетелдік
инвестицияларды тарту үшін барынша тартымды әлем елдерінің қатарына
кіреді.
Қол жеткізген көрсеткіштерге Қазақстандағы жағымды бизнес-ахуалы,
жетілген инвестициялық заңнаманың, инвестицияны тартымды шаралармен
қолдаудың, сонымен қатар экономикалық және саяси тұрақтылықтың құрылуы
себеп болды.
Инвестордың инвестиция салу шешімін қабылдауға әсер ететін негізгі
факторларының бірі болып, қолайлы инвестициялық ахуалдың болуынан басқа,
тауар өткізетін базардың ауқымы болып табылады.
Көршілес мемлекеттердің энергетикалық ресурстары мен кең тауар
айналыстары Қазақстаннан экспортты бағдарлай білу өндірісін дамыту үшін
қолайлы негіз жасайды. Біздің бағаларымыз бойынша, Орталық Азия және
Қазақстанмен шекаралас Ресей және Батыс Қытайдың тұтынушылар нарығы жарты
миллиардтан астам адамды қамти алады.
Инвестициялық потенциал әлеуметтік-экономикалық дамудың динамикасының
материалдық негізін қамтамасыз етеді.Оның сандық және саплаық сипаттамасы
инвестициялық ресурстардың реттелген жиынтығын көрсетеді.Оған өз кезегінде
техникалық, қаржылық және материалдық активтер жатады [6].
Инвестициялық потенциалды қолданудың заңдық нәтижесі, ең біріншіден
әлеуметтік-экономикалық тиімділігінің жоғарғы дәрежеде қайтуын қамтамасыз
ететін инновациалық-технологиялық жүйенің құрылуы болып табылады.
Инвестициялық саясат дегеніміз – халық шаруашылығының әр түрлі
салаларында пайда табу мақсатымен ұзақ мерзімді капитал жұмсау саясаты.
Күрделі қаржыны тиімді пайдаланудың , оларды шешуші бағыттарға
шоғырландырудың , қоғамдық өндірісте тепе- теңдікті қамтамасыз етудің
жолдарын көрсететін шаруашылық шешімдерінің жиынтығы. Егер инвестициялық
саясат дұрыс шешілсе, әрбір шығындалған теңгеге келетін ұлттық табыстың
мөлшері өседі, өнім молаяды. Инвестициялық саясат күрделі қаржыны, қорларды
өндіретін , өндейтін және ол өнімдерді пайдаланатын салалар арасында дұрыс
пайдалануды қамтамасыз етуі керек. Қазіргі кезде күрделі қаржыны жаңа
өндіріс орындарын тұрғызудан гөрі оларды техникалық жағынан қайта
жарақтандыруға, қайта құруға бағытталып, одан әрі өндіріске жұмсалған
күрделі қаржының ара салмағын өсіре беру көзделіп отыр. Нарықты экономикаға
көшу кезінде инвестициялық саясат сұранысты қанағаттандыруға бағытталуға
тиіс [9].
Инвестициялық процесстерді талдау нәтижесі таза инвестициялардың артуы
ЖҰӨ-нің мультипликаторлық өсуін қамтамасыз ететінін көрсетіп отыр. Басқаша
айтқанда, инвестицияланатын ақша – бұл жоғарғы қуатты ақшалар. Осындай
әсерге мемлекеттік шығындардың артуы да мысал бола алады.
ЖҰӨ-нің өсуіне инвестициялар мен мемлекеттік шығындардың күшті әсер ету
құбылысын экономикалық теорияда мультипликаторлық әсер деп аталады. Бұдан
көріп отырғанымыз, шығын көзіне байланыссыз, яғни ол жеке инвестициялар
немесе мемлекеттік шығындар болуы мүмкін, кәсіпкердің қосымша тұтынушылық
шығындары неғұрлым көп болса, соғұрлым мультипликаторлық әсері күштірек
болады және де керісінше егер кәсіпкер неғұрлым жинақтауға бейім болса
(инвестициялық ағымнан ақшаны алу) соғұрлым бұл әсер әлсіз болады.
Берілген байланыстар мен әсерлер кез-келген елдің экономикасында
инвестицияның маңыздылығын көрсетеді және ол елдің экономикалық дамуын
көрсететін негізгі көрсеткіштердің бірі болып табылады. Ал өз кезегінде
инвестициялық саясат елдің экономикалық саясатының басым саласы болып
табылады [8].
Республикамыздың ауыл шаруашылық саласы экономикамыздың аса маңызды
саласы және экономикалық дағдарысты жою, тамақ және жеңіл өнеркәсіптерін
дамыту, саяси-әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету жолында шешуші рөл
атқарады. Сондықтан ауыл шаруашылығындағы инвестициялық саясат барлық
меншік түріндегі кәсіпорындардың материалдық-техникалық базасының сапалық
жақсаруын, өнімді өңдеу және өткізу бағаларының төмендеуін қамтамасыз ету
қажет.
Ауыл шаруашылығына тартылған инвестицияның негізгі қайнар көзі сол
шаруашылық субъектінің өз қаржы құралдары, яғни пайда мен аммортизациялық
қор болып табылады. Алайда, көпшілік агроқұрылымдар пайда алмайтындығынан
және аммортизациялық төлемдерінің көлемінің аз болуына байланысты бұл
қаржылар тіпті қарапайым ұдайы өндірісті дамытуға да аздық етеді.
Шаруашылық операциялары бойынша ақша есептеулерінің аз болуы амортизацияны
кәсіпорынның қаржы ресурстарына айналдырмайды, олар бұл қаржыны ағымдық
қажеттілік үшін айналым капиталын қаржыландыруға жұмсалуға міндеттейді
[10].
Ауыл шаруашылығының материалдық-техникалық базасын нығайту және оны
қажетті деңгейде ұстап тұру үшін экономиканың осы секторын анғұрлым тиімді
мемлекеттік қолдау қажет.
Өндіріске салынатын инвестиция көлемі бойынша ауыл шаруашылығы өңдеуші
салалармен салыстырғанда айтарлықтай артта қалуда.
Аграрлық секторды дамыту Қазақстанның экономикалық саясатының бірден
бір маңызды басымдығы болып табылады. Қазіргі уақытта қоғамдық-экономикалық
қатынастарды қалыптастыруда, аймақтардың тұрақты дамуы жағдайын қамтамасыз
етуде экономикалық дамуындағы барлық факторларды, соның ішінде
инвестициялық процесті қоса алғанда қолданады.
Қазақстан Республикасының аграрлық секторының нарықтық экономикада
дамуы нормативтік-құқықтық, экономикалық, ұйымдық негізде АӨК-не инвестиция
тарту үшін жағдай туғызумен тікелей байланысты. Қазіргі заманғы транзиттік
экономика кезеңінде және ішкі қаржыландырудың мүмкіндіктерінің шектеулі
жағдайында үкіметтің іс-әрекет бағдарламасы негізінде құрылымдық қайта
қалыптастыруды қамтамасыз ету үшін ауыл шаруашылығына инвестиция тарту және
оны пайдалану мәселелері өте маңызды орын алады.
1.2 Инвестицияларды пайдаланудың экономикалық тиімділігін анықтау
әдістемесі
Инвестицияның экономикалық тиімділігі оның барлық жүзеге асырылуға
кеткен мерзіміндегі жиынтық шығын құнынан соңғы нәтижесінің құнының
артуымен сипатталады. Салынымнан алынған нәтиженің құндық бағалауы есептік
мерзім бойынша жылдардың соммасы арқылы анықталады [7].
Есептік мерзімде анықталған экономикалық әсер келесі формуламен
есптеледі:
(1)
Бұл жерде – есептік мерзімге инвестициялық жобаны жүзеге асыру
нәтижесінің құндық бағасы; – есептік мерзімге инвестициялық жобаның
іс-шараларын жүзеге асыруға кеткен шығындардың құндық бағысы (теңге).
Талдау мақсатына байланысты салынымдардың жалпы (абсалютті) және
салыстырмалы тиімділігін анықтауға болады.
Капиталдық салынымдардың жалпы экономикалық тиімділігі олардың жүзеге
асырудың мақсаттылығы жөнінде мәселені шешу барысында есептелінеді.
Жалпы экономикалық тиімділік көрсеткіштеріне
– салынымдардың тиімділік коэффиценті;
– олардың қайтарымдылық мерзімі;
– құрылыстық лаг;
– игерушілік лаг жатады [3].
Жалпы экономикалық тиімділік коэффиценті (капиталдық қайтарымдылық) –
бұл пайданың өсімінің (таза өнім, таза табыс) осы өсімді тудырушы
капиталдық салынымдарға қатынасы.
(2)
Мұндағы: – жалпы экономикалық тиімділік коэффиценті; –
пайданың өсімі (таза өнім, таза табыс), тг; К – капиталдық салынымдар, тг.
Капиталдық салынымдардың қайтарымдылық мерзімі (Тж) – алдыңғыға кері
көрсеткіш. Ол келесі формуламен есептелінеді:
(3)
Шығындық салалар мен кәсіпорындар үшін капиталдық салынымдардың
экономикалық тиімділігі:
(4)
– инвестицияны жүзеге асырғанға деінгі және кейінгі өнімнің бір-
бірлігінің өзіндік құны, тг; V – натуралдық өлшемде берілген капиталдық
салынымдарды игергеннен кейінгі өнім шығару көлемі.
Бұл жағдайда қайтарылымдылық мерзімі:
(5)
Жалпы тиімділік коэффиценті есептеу нәтижесі бойынша нормативтік
деңгейге тең болса немесе одан асқан жағдайда капиталдық салынымдар
экономикалық негізделген болып саналады.
Егер де инвестициялар қандай да бір объектілер құрылысын салуды
көздесе, онда міндетті түрде осы объектіні салудың мерзімі мен оны игеруге
тәуелді болып табылатын құралдарды алу мен олардан тиімділік алу арасындағы
уақыт (лаг) алшақтығын ескеруі қажет.
Құрылыстық лаг – бұл объектіні жабдықтау мен құрал-жабдықтарды
монтаждау үшін қажетті уақыт.
Құрылыстық лаг көлемі капиталдық салынымдардың орташа жылдық соммасының
аяқталмаған құрылыста болу уақытын көрсетеді және келесі ормуламен
анықталады
(6)
– құрылыстық лаг, жыл; ,,.., – объект құрылысына
жылдар бойынша салынымдар соммасы, тг; n – құрылыстың жлпы ұзақтығы, жыл; K
– капиталдық салынымдардың жалпы соммасы, тг;
Игерушілік лаг – қолданысқа енген негізгі құралдардан алынатын
жобаларда көзделген қайтарым деңгейі үшін қажетті уақыт. Ол мынандай
формуламен анықталады:
(7)
– игерушілік лаг, жыл; – сәйкес жылдарға жоба бойынша
көзделген толық алынбаған пайда (өнім) соммасы, тг; П- жоба бойынша жылдық
пайда (өнім көлемі), тг.
Құрылыстық және игеру уақытының қысқаруы салынымдардың экономикалық
арттырады.
Капиталдық салынымдарлдың салыстырмалы экономикалық тиімділігі –
шаруашылық шешімдердің бірнеше нұсқаларын салыстыру қажет болғанда, яғни
инвестицияны жүзеге асырудың анағұрлым тиімді нұсқасын анықтаған кезде
есептелінеді.
Салыстырмалы экономикалық тиімділіктің басты көрсеткіші – келтірілген
шығындар болып табылады. Олар салыстармалы тиімділіктің нормативтік
коэффиценті арқылы бірдей өлшемге келтірілген капиталдық салынымдар мен
ағымдағы өндіріс шығындарының (өзіндік құнның) соммасын сипаттайды:
(8)
– нұсқалар бойынша ағымдық шығындар, тг; - нұсқалар бойынша
капиталдық салынымдар, тг; – капиталдық салынымдарының тиімділігінің
норативтік коэффиценті (көп жағдайда ол 0,12-ге тең деп алынады).
К және С көрсеткіштері капиталдық салымдардың толық соммасы мен барлық
өнімнің өзіндік қнын көрсетеді. Сондай-ақ, олар үлестік капитал шығындары
мен өнім бірлігінің өзіндік құнын білдіруі мүмкін.
Келтірілген шығындрдың минималдылығын қамтамасыз ететін құсқа
экономикалық тұрғыдан алғанда мақсатқа сай болып табылады.
Бұл ретте, ең жақсы нұсқаны жүзеге асырудың жылдық экономикалық әсері
мына формуламен анықталады:
(9)
Бұл жерде – нұсқа бойынша келтірілген шығындар, тг; – нұсқа
бойынша ағымдағы шығындар (өзіндік құн), тг;, – нұсқа бойынша
капиталдық салынымдар, тг.
Инвестициялық шешім қабылдау барысында салыным көлемі мен одан түсетін
пайданы тікелей салыстыру дұрыс нәтиже бермейді, себебі, бұл ақша ағымдары
бір-бірінен бірнеше жылдарға алшақ болады. Мысалы, жеміс-жидек бақшасын
салуға бағытталған капиталдық капиталдық салынымдардан оны игеруге және жас
өскіндерді күтуге бағытталған негізгі шығындарды жүзеге асырғаннан соң 5-8
жылдан кейін қайтарылым келіп түсе бастайды. Осылайша, ақша айтарлықтай
алыс болашақта алынады, ал капиталдық салынымға қаржы осы уақытта қажет.
Болашақта алынатын табыстың құны (кез-келген ақша соммасы) уақыттың
қазіргі (ағымдағы) сәтінде олардың номиналдық көлеміне қарағанда төмен
болады. Ол келесі себептермен түсіндіріледі:
- Кез-келген салынымдар белгілі-бір деңгейде үстеме пайыз әкелуі тиіс.
Тіпті егер ақша өндіріске инвестицияланбай, жай банктің депозиттік
шотында жатса да, олар жыл сайын пайыз қойылымы көлемінде ұлғайып отыруы
қажет;
- инфляция орын алған жағдайда болашақ табыстар инфляция қарқынына
пропорционал түрде құнсызданады: бірдей ақша көлеміне 1-2 жылдан кейін
бүгінгіге қарағанда аз тауар сатып алуға болады;
- инвестициялар күтілген табыстан аз болу немесе мүлде табыс әкелмеу
тәуекелінің болатындығын ескеру қажет [7].
Шығындар мен нәтиже көлемінің бір кезеңге келтірілуі оларды дисконттау
(келтіру) коэффицентіне көбейту арқылы жүргізіледі, яғни болашақ ақшаны
бүгінгіге қайта есептеу:
(10)
– дисконттау коэффиценті; r – есептеулердегі капиталдық
салынымдардың тиімділігінің нормативтік коэффицентіне тең болуы мүмкін
таңдалған табыс қойылымы (r=En=0.1); n – шығындарды игеруден бастап нәтиже
алғанға дейінгі аралықтағы есепті уақыт, жыл.
Егер есептеулер жүргізу кезінде есептік мерзім ішінде инфляциялық
өзгерістер ескерілмесе немесе олар базалық бағалауларда жүргізілсе тұрақты
дисконттау нормасы үшін (0,1) экономикалық әсер келесі формуламен
анықталады:
(11)
Т- ақша қаражаттары салынатын іс-шараның әрекет ету мерзімі
(есептеулерде әрекет ету мерзімін амортизациялық қызмет ету мерзіміне тең
деп алады).
Практикада дисконт нормасы (r) инвестормен тиімді деңгейде белгіленеді.
Бұл ретте, тұтас бағаның өсуіне немесе берілген ресурс түріне бағаның
көтерілуіне әсер ететін инфляиялық процестер ескеріледі.
Болашақ табыстарды осы уақытта бағалауды ағымдағы дисконттау құны деп
атайды (АДҚ)
(12)
– Р табыс алынатын уақыт, жыл.
Таза дисконттау құны (ТДҚ) – ағымдағы дисконттау құнынан ағымдағы шығын
құнының айырмасы.
(13)
Р – инвесторға ұсынылатн немесе капиталға пайыз қойылымы арқылы
есептелген болашақтағы табыс соммасы, тг; r – банктегі немесе коэффицент
нысанында инвестордың өзі белгілеген пайыз қойылымы; n – салыным кезеңі,
жыл; З – инвестор салымының алғашқы соммасы (шығындары), тг.
Егер ТДҚ шығындарға тең болса, онда ұсынылған салыным бойынша
инвесторға табыс та, шығын да әкелмейді. Егер ТДҚШығын болған жағдайда
инветорға тиімді, ал керісінше ТДҚШығын болса, онда бұндай капиталдық
салыным инвесторға шығын алып келеді.
Инвестицияның экономикалық тиімділігін сипаттайтын маңыздылығы бойынша
екінші көрсеткіш – ішкі қайтарымдылық нормасы болып табылады; математикалық
түрде оны жобадан түскен табыстардың жобаға жұмсалған шығындарға тең
болатын дисконттау нормасы ретінде анықталады. Қарапайым түрде оны
дисконттау құны 0-ге тең болатын таза пайыз қойылымы ретінде де анықтауға
болады. [3,171б]
ІҚН = r(%), бұл жерде ТДҚ =0. (14)
Ішкі қайтарымдылық нормасының көлемі екі түрлі қорытынды шығару үшін
қолданылады. Біріншіден, ол осы жобада қолданылуы мүмкін қаржылық
ресурстарды тартуға кеткен шығындардың максималды мүмкін деңгейін
көрсетеді. Мысалы, егер инвестициялар несие есебінен қаржыландырылатын
болса, онда ІҚН несие үшін пайыздық төлем деңгейінің жоғарғы шегін
білдіреді. Ішкі қайтарымдылық нормасынан жоғары инвестициялар тіпті оларды
үстінен қымбат несиелермен қаржыландырса да тиімді болуы мүмкін, тек
пайыз қойылымы ІҚН-нан төмен болса болғаны. Екіншіден, ІҚН инвестициялаудың
әртүрлі нұсқаларын қаржыландыру жағдайларына тұрақтылығы бойынша
салыстыруға мүмкіндік береді.
Кез-келген кәсіпорын өзінің қызметін, сондай-ақ инвестициялық қызметін
әртүрлі көздерден қаржыландырады. Авансталған қаржылық ресурстарды (өзінің
және қаржылық қаражаттар) қоданғаны үшін ол пайыздар, дивиденттер,
сыйақылар, т.с.с. төлейді. Бұндай жағдайда өз ақша қаражаттарын қарыздық
ақшаларға жатқызуға болады, себебі, қызмет көрсету белгілі бір деңгейде
шығындарды қажет етеді.
Осы аталған шағындарды сипаттайтын көрсеткішті авансталған капитал
бағасы деп (СС) деп атайды. Ол капиталдық салыным қайтарылым қаражатының
минималды деңгейін, яғни оның минималды мүмкін болатын қайтарымдылығын
білдіреді.
Егер авансталған капитал бағасы пайдадан аз болса, қолда бар капиталды
игерге де жеткіліксіз болады (бұл жерде өндірісті кеңейту туралы айтудың
да қажеті жоқ).
Авансталған капитал бағасы пайызбен барлық көздер бойынша
ртасалмақтандырылған қаржыландыру құны ретінде анықталады.
Егер де ішкі қайтарымдылық нормасы авансталған капитал бағсы
көрсеткшінің аңғымдағы мәнінен төмен болмаса, инвестициялық сипаттағы кез-
келген шешімді тиімді деп есептеуге болады. Бұл ретте, олардың арасында
мынандай байланыс орын алады:
егер, ІҚН СС болса, онда салынған инвестициялар тиімді және оларды
қымбат көздердің көмегімен де қаржыландыруға болады;
егер, ІҚН СС болған жағдайда, оңтайлы әсер тек арзан несиені
пайдаланған жағдйда ғана орын алуы мүмкін, бұл инвестициялар тиімді
бомайды, себебі, іс-жүзінде қалыптасқан жағдайда төмен пайызбен ақша алу,
қаражат тарту мүмкін емес.
Инвестицияның рентабельділігі (Р) жобадан түсетін дисконтталған табыс
соммасын жобаға кеткен дисконтталған шығындарға қатынасы арқылы анықтайды:
(15)
Егер, Р1 болса, онда ТДН0 болатыны анық, бұл яғни, жобаны
тиімді деп санауға болады. Ал, Р1болғанда, ұсынылып отырған
капиталдық салыным тиімсіз болып табылады.
Инвестицияның қайтарымдылық мерзімі. Бағалаудың бұл әдісі – отандық
және әлемдік экономикалық тәжірибеде кеңінен таралған көрнекі әдістердің
бірі болып табылады. Инвестицияның қайтарымдылық мерзімін есептеудің
алгоритімі жобадан түсетін болжалған табыстарды бөлу сипатына тәуелді
болады. Егер олар уақыт бойынша біркелкі бөлініп реттелінген болса,
инвестицияның қайтарымдылық мерзімі бірмезгілдік капиталдық салынымдардың
жылдық табыс көлеміне бөлу арқылы анықталады. Бөлшек сан шыққан жағдайда
жақын тұрған бүтін санға жуықталады.
Егер де, табыс біркелкі таралмаған болса, инвестицияның қайтарымдылық
мерзімі жұмсалған капиталдық салынымдардан түскен табыстар соммасы
(кумулятивті табыс) асатын мерзімдегі жылдардың қосындысымен есетеледі.
[3]
1.3 Ауыл шаруашылығына инвестиция тартудың шетелдік тәжірибесі
Дамыған батыс елдерінің ішінде Қазақстан үшін Францияның
агроөнеркәсіптік кешенін басқару тәжірибесі үлкен маңызға ие: бұл елде
орталықтандырылған-әкімшілік басқару әдістері, мемлекеттің ауыл
шаруашылығын реттеу механизмдері мен рыноктық механизмдер оңтайлы
үйлестірілген.
Франция –ауыл шаруашылық өнімінің Батыс Еуропадағы ірі өндіруші болып
саналады. Ауыл шаруашылығының үлесіне жуық шамамен елдің ЖІӨ-нің 4%-ын
қамтиды, ал ол Еуро Одақтың 25% өнімін береді [11].
Францияның аграрлық саясаты Еуропалық одақтың бірегей баға саясаты,
тікелей дотациялар мен субсидиялау, салықтық жеңілдіктер мен несиелер беру
негізінде жүзеге асырылады. Францияның агроөнеркәсіп кешенінде ауыл
шаруашылық өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру, экспорттық әлеуетті
одан әрі жетілдіруге қолайлы жағдай жасау, ғылыми және техникалық
жаңалықтар ендіру басым бағыттары ретінде анықталған.
Францияның ауыл шаруашылығының негізі болып жанұялық фермалар
есептелінеді. Өндірістің шоғарлынуы мен мамандануы нәтижесінде фермерлік
шаруашылықтар саны 40%-ға азайды.
Францияның негізгі тауар өндірушілері болып үлесі ауыл шаруашылығы
өндірісінің елеулі күшке ие ірі шаруашылықтар болып табылады. 52% ауыл
шаруашылығы мақсатында пайдалынылатын жерлер 50 га асатын шаруашылықтарға
тиесілі және олар ауыл шаруашылығының барлық салаларында басымдылыққа ие
боа отырып, елдегі өндірілетін өнімнің 23 бөлігін қамтамасыз етеді.
Ауыл шаруашылығында шаруашылық жүргізудің топтық нысаны кеңінен
қоладнылады. Олардың ішінде кооперативтер маңызды орынға ие болып отыр,
бірінше кезекте ауыл шаруашылық техникасын қолдану бойынша. Кооперативтер
өндірістің барлық саласында қызмет атқарады. Вино өндірісінде олар 50%
өнімін , 25% ет сату, 40% сүт өнімдерін өндіруді қамтамасыз етеді.
Францияның ауыл шаруашылық өндірісі тиімді болып есептелінеді, себебі
оның ауыл шаруашылығын реттеуде жақсы ойластырылған заңнамамен бекітілген
нақты ұйымдастырылған басқарушылық құрылымы бар. Оның құқықтық,
экономикалық, ұйымдастырушылық, қаржылық аспектілерімен бірқатар
мемлекеттік, аралас және жеке ұйымдар айналысады.
Ауыл шаруашылығына басқару арнайы маманданған мемлекеттік органдармен,
сондай-ақ негізінен салалық сипаттағы бірқатар аралас қоғамдар арқылы
жүргізіледі. Мемлекеттік реттеу негізінен экономикалық әсер ету арқылы
жүзеге асырылады. Жер-жерлерде Креди Агриколь атты арнайы маманданған
банк қызмет атқарады, Экономикалық және әлеуметтік даму қоры бар.
Құрылымдық саясатты жүргізуде Ауыл шаруашылығына бағытталған Еуропалық қор
елеулі әсерін тигізеді.
Ауыл шаруашылығанда мал шаруашылығы басты сала болып есептелінеді, оның
үлесіне аграрлық өндіріс құнының 23 тиесілі. Франция батыс елдерінің
ішінде қант пен тары өндірісі бойынша бірінше орында, бидай, шарап және ет
өндірісі бойынша екінші орында.
Францияның ауыл шаруашылығы жоғары индустиаландырылған. Жоғарғы
техниканы, химилық тыңайтқыштар жетік қолданады. Техникалық қамтамасыз
етілуі, ауыл шаруашылық өнімдерінің түрлерінің көбеюі елдің ауыл
шаруашылық өнімдеріне өзін-өзі қамтамасыз етуілуінің артуна алып
келді.Бидай, қант өнімдері бойынша 200%, ал өсімдік майы, жұмыртқа, ет
бойынша 100% қамтамасыз етіледі [12].
Канаданың ауыл шаруашылық саясаты федералдық және провинциялық басқару
органдарының бірігуі арқылы құрылған. Мемлекеттің аграрлық секторға
бағытталған шығынының тең жартысына жуығын провинциялық бюджет есебінен
қаржыландырылады.
Канадада сүт, жұмыртқа және құс етінің өндірісін қолдау мақсатында
әртүрлі төлемдер, квоталар және импорттық шектеулер (сұйық сүт импортына
шектеу қойылған) қолданылады. Феремерлер өндірілген сүт, жұмыртқа, құс етін
өндірушілер кеңесі арқылы өткізеді.
Канадалық бидай комитеті (КБК) 1935 ж. құрылған үкіметтік ұйым.
Комитетпен барлық астық импорты бақыланады. КБК сауда операциясының мақсаты
ішкі және әлемдік нарықта жоғары сапалы астықтың қолма-қол ақшасыз пулдық
жеткізілімі кезінде оның нақты өніміне (қойылған астықтың саны мен сортына
тәуелді) әрбір өндірушіге ең жоғарғы бағасын қайтару болып табылады.
КБК қызметі үш принципке негізделеді: бір терезе принципі бойынша
сатуды ұйымдастыру, бағалық пулдың схемасын және мемлекеттік кепілді
қолдану.
Бір терезе принципі КБК Канаданың батыс аймағындағы 85 000 фермер
атынан бидай және арпаны жалғыз сатушы болып шығады дегенді білдіреді.
Сыртқы нарыққа канада астығын (бидай мен арпа) экспорттауда Канадалық
бидай комитетінің маңызы зор. КБК халықаралық астық нарығына, ішкі өндіріс
жағдайына (сорты мен классы бойынша – барлығы 17) мұқият мониторинг
жүргізуді жүзеге асырады және Миннеапольск астық биржасының бағасына
негізделе және соған жаңа ақпарат түсуіне қарай өзгеріс енгізіп, тиімді
сатып алушыға маңыз арта отырып, аш жылының басталуынан 5-6 ай бұрын
экспорттық жоспар құрады.
Кредит берудің бірнеше бағдарламасы бар, олардың ішінде маңызды болып
табылатындары:
- ОБ немесе Қаржы министрлігі кепілдікті ұсынушы болып, сатып
алушыларға кредитке берілетін астық сатуды несиелеу бағдарламасы.
Жыл сайын КБК келісімімен Канада үкіметі төлем қабілеті және
несиелік шегімен импортер елдердің тізімін айқындайды. Несиені
қайтару мерзімі жеткізілген сәттен бастап 36 айдан аспайды, бұдан
басқа кредитке кәдімгі коммерциялық пайыз төленеді. Бұл бағдарлама
бойынша 2001 ж. 222,5 млн. долл. астық жіберілген, ал 200 ж. – 371,7
млн.
- мемлекеттік емес коммерциялық сатып алушыларға арналған азық;
- түліктік несие бағыты. Канада үкіметі КБК-мен бірлесіп әрбір мәміле
шарттарын жекелеп қарастырады. Осы бағдарламаның қатысушылары
аталған тауар тобының экспорттаушы-компанияларының елеулі бөлігін
ұсынатын ұлттық немесе провинциялық қауымдастықтар болуы мүмкін
[13].
Канадалық экспорттың дамуына бағытталған жалпы үкіметтік бағдарлама
арасынан келесілерді бөлуге болады:
- Канаданың экспортты дамыту агенттігінің кооперативтік өнеркәсіптік
бағдарламасы – өз қаражаты есебінен, сонымен қатар халықаралық банктер
бағдарламасына қатысу арқылы дамушы елдерде бизнес бастауға ықыласты жеке
фирмаларға қолдау көрсетеді.
- Сыртқы істер және сыртқы сауда министрлігі бағдарламасы – барлық
канадалық экспорттаушылардың мәліметтер базасын қолдайды және олардың
қызметіне баға береді.
- Квебек провинциясының экономикасының дамуы жөніндегі канадалық агенттік –
шағын және орта бизнестің үш бағытта дамуын қолдайды: инновация, зерттеу
және даму жобалары; нарық және экспорт дамуы; антрепренерлік дағдыны
арттыру және бизнесті дамыту;
Өндірістік зерттеулерді қолдайтын бағдарлама – стратегиялық альянстар –
негізінен канадалық шағын және орта бизнестің ақпаратқа, сараптамаға,
әріптестерге, оның ішінде шет елді әріптестерге байланысын, қол жеткізуін
дамытуға бағытталған.
- АҚШ-қа экспорттауды қолдау бағдарламасы – канадалық компанияларды
америкалық нарыққа қол жеткізу туралы барлық ақпараттар жиынтығымен
қамтамасыз ететін негізгі тетік.
- Мұхиттың ар жағына жіберілетін жаңа экспортты қолдау бағдарламасы –
негізінен еуропалық елдерге енуге бағытталған;
- Латын Америкасына жаңа экспорттауды қолдау бағдарламасы – Латын
Америкасы елдеріне экспорттау мүмкіндігі туралы Канададағы таныстыру
курсты және екі елдің бескүндік іскерлік сапарын қамтамасыз етеді.
- Экспорт нарығын дамыту бағдарламасы – бағдарламаның мақсаты
компаниялар өздігінен алып жүре алмайтын шығын бөлігін, қатерді төмендете
отырып жабу түрінде канада компанияларының жаңа нарыққа кіруіне көмектесу
болып табылады [13].
Қытай экономикасының маңызды саласы ауыл шаруашылығы болып табылады.
Ауыл шаруашылығының жетекші саласы – өсімдік шаруашылығы. 2007 жылы Қытай
500 млн. тонна астық өнімін жинады. Бұл – елдің барлық тарихындағы
рекордтық көрсеткіш. Үкімет шаруаларды жан жақты қолдау саясатын жүргізді,
олардың өмірін жақсартуға ұмтылды. Шаруалар ауыл шаруашылығы салығынан,
мал сою салығы және ерекше ауыл шаруашылығы өнімі салығынан толық
босатылды, сондай-ақ арнайы субсидия беру белгіленген, мысалы, ауыл
шаруашылығы қызметімен айналысатын шаруаларға субсидия, селекциялық тұқым
шығару үшін, ауыл шаруашылығы құралдары мен жабдықтарын сатып алу үшін
субсидия беру. Көп мөлшерде астық өндіретін дихандарға дотация мен уездер
төлемдері өсті. Дәнді дақылдардың негізгі сорттарына ең төменгі сатып алу
баға саясаты енгізілген. Бірқатар аудандарда шаруалардан кепілдік берілген
бағалар бойынша астықты сатып алуға кепілдік берілген мемлекеттік тапсырыс
енгізілген. Шаруаларға көмектің тағы бір бағыты шаруаларға несие беруді
жеңілдету және ақысыз көмек көрсету болды.
Қытай үкіметі ауылдық қаржы бөлудің барлық үш түрін жойды: жинақ
қорына, әлеуметтік қорға және ауыл деңгейдегі әкімшілік басқару қорына,
сондай-ақ ағартуға, жоспарлы бала тууға, жол салуға және кейбір басқа да
өкімет өндіріп алатын қосымша алымдар. Енді барлық осы шығындар мемлекеттік
бюджеттен жабылады. Сонымен, қытай шаруалары үлкен ұтысқа жетті. Соңғы үш
жылда шаруалардың орта жылдық табысы сегіз пайызға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz