Туристік кәсіпорын қызметінің келешегін түрлі стратегияларды қолданып, арттыру жолындағы жоспарлауды теориялық және тәжірибелік тұрғыда зерттеу және нақты тұжырымдар мен ұсыныстар жасау
1 ТУРИСТІК КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІН СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Туристік кәсіпорын қызметін стратегиялық жоспарлау туралы жалпытүсінік пен маңызы
1.2 Туристік кәсіпорын қызметін стратегиялық жоспарлаудың әдіс.тәсілдері мен ерекшеліктері
1.3 Туристік кәсіпорын қызметін стратегиялық жоспарлауда отандық және шетел тәжірибелері
2АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИЗМ САЛАСЫ МЕН ТУРИСТІК КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТТЕРІН СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУ
2.1 Ақтөбе облысының туризм дамуының стратегиялық жоспарлау әдістемесінің негізгі жай.күйін сараптау
2.2 «International Travel Plus» туристік агенттігінің жалпы сипаттамасы және негізгі қызметтері
2.3 «International Travel Plus» туристік қызметінің стратегиялық мақсаттары мен міндеттерін талдау
3АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНДАҒЫ ТУРИСТІК КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІН СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУ ЖОЛДАРЫН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 «ЭКСПО . 2017» халықаралық мамандандырылған көрмесіне облыс аумағынан арнайы туристік шараларды ұйымдастыру
3.2 Ақтөбе өңірін «Іскерлік туризм» хабына айналдыру жобасын ұсыну
1.1 Туристік кәсіпорын қызметін стратегиялық жоспарлау туралы жалпытүсінік пен маңызы
1.2 Туристік кәсіпорын қызметін стратегиялық жоспарлаудың әдіс.тәсілдері мен ерекшеліктері
1.3 Туристік кәсіпорын қызметін стратегиялық жоспарлауда отандық және шетел тәжірибелері
2АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИЗМ САЛАСЫ МЕН ТУРИСТІК КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТТЕРІН СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУ
2.1 Ақтөбе облысының туризм дамуының стратегиялық жоспарлау әдістемесінің негізгі жай.күйін сараптау
2.2 «International Travel Plus» туристік агенттігінің жалпы сипаттамасы және негізгі қызметтері
2.3 «International Travel Plus» туристік қызметінің стратегиялық мақсаттары мен міндеттерін талдау
3АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНДАҒЫ ТУРИСТІК КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІН СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУ ЖОЛДАРЫН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 «ЭКСПО . 2017» халықаралық мамандандырылған көрмесіне облыс аумағынан арнайы туристік шараларды ұйымдастыру
3.2 Ақтөбе өңірін «Іскерлік туризм» хабына айналдыру жобасын ұсыну
Туристік кәсіпорынның қысқа мерзімдегі табыс перспективасы, ең алдымен, ағымдағы қызметтің түрлі бағыттарындағы қаржылық теңгерімділігімен анықталады. Ұзақ мерзімдік перспективада өмір сүру және даму үшін кәсіпорынның нарықтағы өзгерістерді өз уақытында көре алу және соған сәйкесінше өзінің ұйымдық құрылымы мен туристік қызмет көрсету тапсырыстарының мазмұн қоржынын бейімдей алуы керек.
Туристік қызметтегі жоспарлаудың рөлі арта түсті. Бұл жағдай туроператорлар мен турфирмалардың нақты мақсаттарды қоя алып оларға жету жолдарын жүзеге асырумен түсіндіріледі. Қазақстанның нарықтағы туристік қызметін жекелей стратегиямен жүзеге асыру керек, себебі туризм саласы әлдеқайда дамып кеткен еуропа шарттары мен біздің мемлекетіміздің талаптары сәйкес келмейді. Әрине, бұл өз кезегінде әр аймаққа әсер ететін әртүрлі факторлармен де түсіндіріледі.
Зерттеу жұмысының өзектілігі халықтың тұрмыс тіршілігінің жақсаруы, мәдениет пен өмір сүру сапасының деңгейінің жоғарылауынан кәсіпорындарға нарықта өз орнын ұстап қалу үшін өзінің қызметін ұзақмерзімге жоспарлау маңыздылығы болып табылады.
Тұтынушылардың сұранысы артып, ал бәсекелестік өте қатал болып бара жатыр. Тұтынушылардың таңдау спектрі кеңейіп, тек қана арзан баға ұсынатын кәсіпорын ғана жетістікке жетпейді.Ең бірінші сатыда сапа, қауіпсіздік, марка танымдылығы сынды қажеттіліктер орын алады. Туристік кәсіпорынның бренді танымал болған сайын, оған деген жарнамалық акциялардың шығыны азая түседі.
Нарықта туристік кәсіпорын ұтымды әрекет жасауы үшін оған бүкіл кәсіпорынның маркетингтік саясатын қамтитын жоспар керек. Кәсіпорын қызметін стратегиялық жоспарлау мәселесін зерттеу маңыздылығы кең ауқымды қамтиды, соның ішінде: кәсіпорынның барлық жұмыскерлерінің басына оған дейін тек қана жетекшілерінің ойында болған идеяларды жүйелеп, жеткізеді; алға қойған мақсаттарға жету жолында кедергі келтіретін іс-әрекеттерден аулақ болуға көмектеседі, уақыт пен басқа да ресурстарды нақты бөледі; жоспардың болуы кәсіпорын қызметкерлерін жұмылдырады. Тұтастай алғанда, стратегиялық жоспар нақты мақсаттар мен оларға жету жолдарын айқындау мен жоспарланған нәтижелерге әкелмейтін анық емес артық іс әрекеттерді жойып, кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттыруға септігін тигізеді.
Зерттеу объектісі – «Ақтөбе облысының туризм және сыртқы байланыстар басқармасы» ММ және «International Travel Plus» туристік агенттігінің туристік қызметі болып табылады.
Зерттеу құралы–Ақтөбе өңіріндегі туристік қызмет жағдайын стратегиялық жоспарлаудың әдістемелері мен даму бағыттары.
Зерттеу мақсаты – туристік кәсіпорын қызметінің келешегін түрлі стратегияларды қолданып, арттыру жолындағы жоспарлауды теориялық және тәжірибелік тұрғыда зерттеу және нақты тұжырымдар мен ұсыныстар жасау.
Туристік қызметтегі жоспарлаудың рөлі арта түсті. Бұл жағдай туроператорлар мен турфирмалардың нақты мақсаттарды қоя алып оларға жету жолдарын жүзеге асырумен түсіндіріледі. Қазақстанның нарықтағы туристік қызметін жекелей стратегиямен жүзеге асыру керек, себебі туризм саласы әлдеқайда дамып кеткен еуропа шарттары мен біздің мемлекетіміздің талаптары сәйкес келмейді. Әрине, бұл өз кезегінде әр аймаққа әсер ететін әртүрлі факторлармен де түсіндіріледі.
Зерттеу жұмысының өзектілігі халықтың тұрмыс тіршілігінің жақсаруы, мәдениет пен өмір сүру сапасының деңгейінің жоғарылауынан кәсіпорындарға нарықта өз орнын ұстап қалу үшін өзінің қызметін ұзақмерзімге жоспарлау маңыздылығы болып табылады.
Тұтынушылардың сұранысы артып, ал бәсекелестік өте қатал болып бара жатыр. Тұтынушылардың таңдау спектрі кеңейіп, тек қана арзан баға ұсынатын кәсіпорын ғана жетістікке жетпейді.Ең бірінші сатыда сапа, қауіпсіздік, марка танымдылығы сынды қажеттіліктер орын алады. Туристік кәсіпорынның бренді танымал болған сайын, оған деген жарнамалық акциялардың шығыны азая түседі.
Нарықта туристік кәсіпорын ұтымды әрекет жасауы үшін оған бүкіл кәсіпорынның маркетингтік саясатын қамтитын жоспар керек. Кәсіпорын қызметін стратегиялық жоспарлау мәселесін зерттеу маңыздылығы кең ауқымды қамтиды, соның ішінде: кәсіпорынның барлық жұмыскерлерінің басына оған дейін тек қана жетекшілерінің ойында болған идеяларды жүйелеп, жеткізеді; алға қойған мақсаттарға жету жолында кедергі келтіретін іс-әрекеттерден аулақ болуға көмектеседі, уақыт пен басқа да ресурстарды нақты бөледі; жоспардың болуы кәсіпорын қызметкерлерін жұмылдырады. Тұтастай алғанда, стратегиялық жоспар нақты мақсаттар мен оларға жету жолдарын айқындау мен жоспарланған нәтижелерге әкелмейтін анық емес артық іс әрекеттерді жойып, кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттыруға септігін тигізеді.
Зерттеу объектісі – «Ақтөбе облысының туризм және сыртқы байланыстар басқармасы» ММ және «International Travel Plus» туристік агенттігінің туристік қызметі болып табылады.
Зерттеу құралы–Ақтөбе өңіріндегі туристік қызмет жағдайын стратегиялық жоспарлаудың әдістемелері мен даму бағыттары.
Зерттеу мақсаты – туристік кәсіпорын қызметінің келешегін түрлі стратегияларды қолданып, арттыру жолындағы жоспарлауды теориялық және тәжірибелік тұрғыда зерттеу және нақты тұжырымдар мен ұсыныстар жасау.
жағдайда кәсіпорын өзінің қызметін тек қана ағымдық жоспарлау мен оперативті басқарумен шектеле алмайды. Кәсіпорынның даму жолында мақсаттарын айқындайтын және таңдалынған бағытта жүзеге асыру құралдарын қамтитын іс-әрекет бағдарламасына енетін стратегиялық ойлау қажеттілігі жетілді. Заманауи кәсіпорындардың жұмыс істеу анализі толыққанды стратегиялық анализ жүйесін, стратегиялық менеджмент пен стратегияны іске асыруды төтенше енгізу қажеттілігін көрсетеді.
Туристік кәсіпорынның қысқа мерзімдегі табыс перспективасы, ең алдымен, ағымдағы қызметтің түрлі бағыттарындағы қаржылық теңгерімділігімен анықталады. Ұзақ мерзімдік перспективада өмір сүру және даму үшін кәсіпорынның нарықтағы өзгерістерді өз уақытында көре алу және соған сәйкесінше өзінің ұйымдық құрылымы мен туристік қызмет көрсету тапсырыстарының мазмұн қоржынын бейімдей алуы керек.
Туристік қызметтегі жоспарлаудың рөлі арта түсті. Бұл жағдай туроператорлар мен турфирмалардың нақты мақсаттарды қоя алып оларға жету жолдарын жүзеге асырумен түсіндіріледі. Қазақстанның нарықтағы туристік қызметін жекелей стратегиямен жүзеге асыру керек, себебі туризм саласы әлдеқайда дамып кеткен еуропа шарттары мен біздің мемлекетіміздің талаптары сәйкес келмейді. Әрине, бұл өз кезегінде әр аймаққа әсер ететін әртүрлі факторлармен де түсіндіріледі.
Зерттеу жұмысының өзектілігі халықтың тұрмыс тіршілігінің жақсаруы, мәдениет пен өмір сүру сапасының деңгейінің жоғарылауынан кәсіпорындарға нарықта өз орнын ұстап қалу үшін өзінің қызметін ұзақмерзімге жоспарлау маңыздылығы болып табылады.
Тұтынушылардың сұранысы артып, ал бәсекелестік өте қатал болып бара жатыр. Тұтынушылардың таңдау спектрі кеңейіп, тек қана арзан баға ұсынатын кәсіпорын ғана жетістікке жетпейді. Ең бірінші сатыда сапа, қауіпсіздік, марка танымдылығы сынды қажеттіліктер орын алады. Туристік кәсіпорынның бренді танымал болған сайын, оған деген жарнамалық акциялардың шығыны азая түседі.
Нарықта туристік кәсіпорын ұтымды әрекет жасауы үшін оған бүкіл кәсіпорынның маркетингтік саясатын қамтитын жоспар керек. Кәсіпорын қызметін стратегиялық жоспарлау мәселесін зерттеу маңыздылығы кең ауқымды қамтиды, соның ішінде: кәсіпорынның барлық жұмыскерлерінің басына оған дейін тек қана жетекшілерінің ойында болған идеяларды жүйелеп, жеткізеді; алға қойған мақсаттарға жету жолында кедергі келтіретін іс-әрекеттерден аулақ болуға көмектеседі, уақыт пен басқа да ресурстарды нақты бөледі; жоспардың болуы кәсіпорын қызметкерлерін жұмылдырады. Тұтастай алғанда, стратегиялық жоспар нақты мақсаттар мен оларға жету жолдарын айқындау мен жоспарланған нәтижелерге әкелмейтін анық емес артық іс әрекеттерді жойып, кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттыруға септігін тигізеді.
Зерттеу объектісі - Ақтөбе облысының туризм және сыртқы байланыстар басқармасы ММ және International Travel Plus туристік агенттігінің туристік қызметі болып табылады.
Зерттеу құралы - Ақтөбе өңіріндегі туристік қызмет жағдайын стратегиялық жоспарлаудың әдістемелері мен даму бағыттары.
Зерттеу мақсаты - туристік кәсіпорын қызметінің келешегін түрлі стратегияларды қолданып, арттыру жолындағы жоспарлауды теориялық және тәжірибелік тұрғыда зерттеу және нақты тұжырымдар мен ұсыныстар жасау.
Зерттеу міндеттері:
-туристік кәсіпорын қызметін стратегиялық жоспарлаудың теориялық мәні мен ерекшелігін ашып көрсету;
-туристік кәсіпорын қызметін стратегиялық жоспарлаудың маңыздылығы мен әсер ететін факторларды анықтау;
-Ақтөбе өңірінің туризм саласындағы стратегиялық дамуының негізгі жай-күйін сараптау;
-International Travel Plus туристік агенттігінің негізгі қызметін талдау;
-кәсіпорын қызметін жоспарлауда туындайтын мәселелерді анықтау;
-International Travel Plus қызметінің стратегиясын жоғарылату жолдарын ұсыну.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық зерттеу негізін туристік кәсіпорын қызметін жоспарлау, бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселелері бойынша отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, монографиялары, оқулықтары мен оқу құралдары, мерзімді баспасөздегі мәліметтер мен ақпараттар құрайды.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік мәні туристік кәсіпорын қызметінің стратегиясын жоспарлау мен жетілдіруде қолданылуы болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер көздерінен тұрады.
1 ТУРИСТІК КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІН СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
0.1 Туристік кәсіпорын қызметін стратегиялық жоспарлау туралы жалпы түсінік пен маңызы
Стратегия термині ежелгі гректерде қолбасшылардың шеберлігі туралы сөз қозғалғанда қолданылған. Қолбасшылар түйінді тапсырмаларға сүйене отырып, әскери жоспарды жетілдіруі керек, мысалы: қарсыласты әлсіздендіру немесе жойып жіберу, қауіп туғызатын одақты бұзу, белгілі бір позияцияға ие болу секілді. Мұндай болжанатын әскери жоспарда алда қойылған мақсаттарға қандай амал-тәсілдермен жету керектігі айқындалады. Орта ғасырларда қалаларды қоршау, теңіздерден қамаулар ұйымдастыру, қарсылас лагеріндегі ықпалды тұлғаларды сатып алу және т.б. іс-әрекеттер орын алды. ХХғ. 60-жж. басына дейін бұл термин әскери істерге байланысты тар мағынада ғана қолданылып келген, тек қана Гарвард бизнес мектебінің зерттеушілері қазіргі таңдағы кеңінен танылған мағынасын ашқан. Көрініп тұрғандай, әскери шабуыл болсын, я болмаса, нарықтағы бәсекелестік болсын, соған сәйкес стратегия керек [1].
Туризм экономиканың әртүрлі секторларына өзіндік әрекетін тигізетін күрделі кешенді жүйе екені белгілі. Сонымен бірге 1990 жылдарға дейін көптеген мемлекеттер туризмді қандай да бір жоспарлаусыз немесе қоғамның экономикалық дамуының жалпы процестері аясында қарастырылуынсыз дамытты. Бақылаусыз, кездейсоқ туризмді дамыту тәжірибесі көрсеткендей ол көптеген экологиялық, экономикалық және әлеуметтік сипаттағы мәселелерге әкеліп соқты. Оның қатарына өз кезегінде туристік лектің азаюына және экономикалық шығындарға әкелетін қоршаған ортаның құлдырауы және ұлттық ерекшелікті жоғалтуды жатқызуға болады.
Қазіргі заманда көптеген елдердің әлемдік нарықта экономикасының бәсекеге қабілетсіз шарттарына сай көптеген мемлекеттер туризмді өздерінің сәтті экономикалық дамуының бірден-бір мүмкіндігі ретінде қарастырады. Сондай-ақ әртүрлі мемлекеттер мен аймақтардың экономикалық даму деңгейі кең көптүрлілігімен ерекшеленеді. Кейбір мемлекеттер гүлденіп, өрістеп жатқан кезде, кейбіреулер қоғамдық және экономикалық құлдырау процестерін ұстап қалумен айналысады. Соңғы жағдайда қоғамдық орта көбінесе материалдық және рухани құлдырайды да, туризм сол сәтте өндірістік кәсіпорын мен басқа да бизнес саласын ауыстыратын әлеуетті, тартымды сала болып табылады. Осы себептен қазіргі таңда туризмнің дамыған индустриясына ие барлық мемлекеттер туризмді жоспарлау оның өркениетті дамуының негізін құраушы болатынын түсінді.
Дегенмен, туризмді жоспарлау қағидаларын талдау мен зерттеуді бастамас бұрын, алдымен туризмді жоспарлау дегеніміз не және ол не үшін қажет екенін түсінуіміз керек.
Туризмді жоспарлау төңірегінде халықаралық кеңесші және танымал американдық маман Эдвард Инскип бұл ұғымды келешектегі айқындалған мақсаттар мен тапсырмалар тізіміне қол жеткізуді ұйымдастыру ретінде анықтады.
Ең алғаш туризмді жоспарлау маңыздылығы мен қажеттілігі танымал туризм бойынша Гаага декларациясында мәлімделді. Онда алғаш рет мемлекеттің дамуының кешенді жоспарына туризмде құраушы бөлшегі болып енгізілуіне бағытталған шаралардың қабылдануының қажеттілігі айқындалды [2].
Тарихқа үңілетін болсақ, туризм саласындағы жоспарлау Еуропадан бастау алған. Франция мен Ұлыбритания елдері ХХ ғасырдың алпысыншы жылдарының басындағы туризмдегі жоспарлаудың технологиясын өңдеудің пионерлері болған. Сонымен қатар, туризм индустриясының жоспарын ұйымдастыруда алдынғы орынды Канада ХХ ғасырдың 60ж. аяғы мен 70-ж. басында осы қызметті дамытты[3].
Жалпы мағынасында стратегия кәсіпорын дамуының келешек бағытын және қоршаған ортаның талаптарына сай қызмет қабілетін анықтайтын, сондай-ақ қойылған мақсаттарға жету үшін ресурстарды реттеуді қамтитын басқару шешімдерінің жүйесі ретінде түсіндіріледі. Стратегиялық жоспарлау - бұл стратегиялық шешімдерді қабылдауға мүмкіндік беретін, ақпаратты тұрақты толтырып және жүйелеп отыратын жүйе.
Туристік қызмет халықаралық сауданың ең танымал объектілерінің бірі болып табылады. Туризм нарығы әртүрлі факторлардың әсер етуіне ұшырағыш, сондықтан бұл саланың тым болмаса кейбір болашақ дамуының беталысын көре алу ішкі және халықаралық туристік нарықта маркетингтік қарым-қатынасты жоспарлау объективтілігін жоғарылату шарттарын туғызады.
Туристік бизнестегі тиімді стратегиялық іс-әрекет жоспары мынадай сұрақтарға жауап береді: Сәйкес нарықтық бизнестік кеңістікте дәл қазіргі уақытта және келешекте қалай бәсекеге қабілетті бола аламыз?.
Қызмет көрсету стратегиясын құру үшін, кәсіпорын немесе ұйым жетекшілігіне ең алдымен жұмыс жасайтын нарықтық орта қандай, және өзінің кәсіпорны ол ортада қандай орынға ие соны түсініп алуы қажет. Дұрыс әзірленген стратегия сондай-ақ мына сұрақтарға да жауап беруі тиіс:
Біз қызмет көрсететін тұтынушыларға қандай қажеттіліктер қажет?
Біз басқалардан артық қызмет көрсете алатындай қажетті, толық білім мен тәжірибиеге иеміз бе?
Бізге ұзақ уақыт бәсекеге қабілеттілік тудыра алатындай және салынған капиталдан жеткілікті табыс көзін алу үшін тұтынушыларға қалай қызмет көрсетуіміз керек?
Сәйкесінше, кез келген кәсіпкерліктегідей, турбизнес саласында да стратегия өзіне үш негізгі құрам бөлікті қосады:
- тұтынушылардың қажеттілігі;
- кәсіпорынның бұл қажеттіліктерді қанағаттандыра алу қабілеті;
- кәсіпорынның ұзақ мерзімдік кірісі [4].
Қазіргі таңда туризм - бұл туристердің демалысын ұйымдастыру мен тұтынушыларға әртүрлі қызмет көрсететін көптеген фирмалар мен кәсіпорындардың тізімін байланыстыратын индустрия, тұтас сала.
Бәсекеқабілеттіліктің күшеюі, шығындардың өсуі, өндірістің құлдырауы, қызмет көрсету сапасының төмендеуінің барлығы кәсіпорынның маркетингтік және стратегиялық басқаруына қызығушылығын тудырады.
Стратегиялық жоспарлаумен айналыса отырып, бастапқыдан оның тез нәтижеге қол жеткізуге бағытталмағанын түсіну қажет. Стратегиялық жоспарлаудың негізгі мақсаты - қызмет көрсету кәсіпорындарының келешектегі тұрақты дамуы мен бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету. Бәрімізге белгілі, жапондық кәсіпкерліктің табыстылығының бірден бір себебі ұзақ мерзімдік бағдарламаларды ұстау болып табылады, яғни стратегиялық жоспарлаудағы табыстар.
Осылайша, заманауи талаптарға сай стратегиялық жоспарлау қызмет көрсету саласындағы туристік кәсіпорындарда маңызды рөл атқарады, себебі, біздің ойымызша, аз болжауға ие болатын сұраныс өзгерістері, дәстүрлі нарықтағы бағалар бәсекесінің қаталдығы, операцияларды өткізу кезіндегі тәуекелділіктің жоғарылауы сынды жергілікті және жаһандық жалпы нарықтық жағдайлардың даму үрдісі стратегиялық жоспарлаудың өсу рөлінің негізінде жатыр. Қызмет көрсету саласындағы туристік кәсіпорындарды стратегиялық жоспарлау өзінің құрамына мынадай мәселелерді қосады:
стратегиялық жоспарлаудың күрделілігі. Бұл ойлау типінің өзгеруін қажет етеді. Стратегиялық жоспарлау жаңа идеяларды қолданатын жасампаз процесс болуы тиіс. Көптеген жетекшілер мұндай шешімдерді қабылдау типіне дайын емес. Стратегиялық жоспарлауды қолдану нәтижесінде жаңа қарым-қатынастар мен рөлдер пайда болуы тиіс.
стратегиялық жоспарлау зерттеуге, ресурстарды сәйкесінше бөлуге, кәсіпорындағы өзгерістерге кететін уақытты айтпағанда, жаңа адамдарды тартуға қосымша уақытты талап етеді.
стратегиялық жоспарлардың тиімділігі аз болуы мүмкін. Қате жорамалдар, оптимистік болжамдар және басқа да шешімдер тиімсіз стратегиялық жоспарға алып келуі мүмкін. Мұндай стратегиялық жоспар кәсіпорынға қиын проблемалар алып келуі мүмкін.
Аталған мәселелерді шешу қызмет көрсету саласындағы туристік кәсіпорындарға менің ойымша, стратегиялық жоспарлаудың негізгі мақсаттық функциясын орындауға мүмкіндік береді. Олар нарықтағы туристік кәсіпорынның даму беріктігі мен тұрақтылығына себепші болатын ұзақмерзімдік бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз ету болып табылады. Сондай- ақ, стратегиялық жоспарды жүзеге асыруда көрсетілген мәселелерді шешу келесідей әлеуетті артықшылықтарға ие болуға көмектеседі:
ұйымдастырушылық жұмыстың сапасын жақсартуға;
болашаққа деген қозғалыстың нақты көрінісін көруге;
шығын-тиімділік экономикалық көрсеткішінің өте жоғары деңгейіне жетуге;
жұмыс ұжымының құрылуы мен сараптық білімнің жиналуы;
қаржыландырушы ұйымдардың талаптарын орындау;
туристік кәсіпорынның алдында тұрған мәселелерге аңдыған емес белсенді позицияны қабылдау.
Стратегия - бұл кәсіпорынның миссиясы мен мақсатын нақтылайтын және соған жету жолында жәрдемдесетін, болашаққа бағытталған толық жалпыламы кешенді жоспар. Стратегия жоғарыдағы басшылықпен жүзеге асады, әйткенмен оның жүзеге асуы басқарудың барлық деңгейінің қатысуын қарастырады, ал стратегияны бекіту үшін ақпараттық қамтамасыз етуді өнімнің физикалық өндірушілері немесе қызметкерлері құрады. Стратегия бір рет айқындалған және мәңгілікке емес, өте иілгіш болуы тиіс. Кәсіпорынның қызметін стратегиялық жоспарлау процесін төмендегі схема түрінде көрсетуге болады (сурет 1).
Сурет 1. Кәсіпорын қызметін стратегиялық жоспарлау процестері
Ескерту - Мәліметтер [6] негізінде автормен есептелген
Туристік кәсіпорын стратегиясын анықтау үшін әлсіз және күшті жақтары мен оларға әсер етуші параметрлерін біліп қана қоймай, жағдайды толығымен, тереңірек зерттеу керек. Мүмкін, кәсіпорынға маркетингтің әсері аз шығар, өндіріске, қызметкерлермен жұмысқа жеткіліксіз көңілдің бөлінуі, қаржылық қызметтің әлсіздігі де болуы да мүмкін және т.б.
Кәсіпорынның стратегиялық бағыттарын анықтау мақсатында қызметтің барлық аспектілерін мұқият талдау қажет, себебі кәсіпорынның қалған қызметтеріне жағымсыз әсерін тигізетін проблемалық жақтарын біліп алу керек (сурет 2).
Сурет 2. Кәсіпорын қызметінің негізгі стратегиялық аспектілері
Ескерту - Мәліметтер[6] негізінде автормен есептелген
Тәжірибеде туристік фирмалар мен кәсіпорындар өздерінің таңдауларын бір ғана стратегиямен шектеуі сирек кездесетін құбылыс. Көбінесе, кәсіпорын стратегиясы оның басым мақсаттарына бағытталған бірнеше стратегияларды кисындастырудан көрініс табады. Стратегияны енгізу кәсіпорынның әрекетіне тиімділікті енгізумен түсіндіріледі, яғни стратегиялық жоспарды өмірге әкелу және қалаған нәтижеге қол жеткізу болып табылады. Енгізу түсінігінің түбінде мына сызбамен жүзеге асырылатын үрдістер жатыр[6]:
Мақсатқа жету жолындағы стратегиялық жоспар барлық деңгейдегі қызметкерлердің экономикалық, әлеуметтік және жеке қызығушылықтарын ескеруі қажет. Көптеген туристік кәсіпорындар өздерінің мақсаттары өндірісті үлкейту деп есептейді, жоспарды қалыптастыруда келешегі бар маршруттар жобасы, материалды база макеттері, кеңселер және т.б. ретінде көреді.
Мамандар заманауи кәсіпорындар қолданатын, бір-бірімен байланысты жоспардың 4 түрін қарастырады:
өндірісті дамытудағы басты жоспар қызметтің негізгі бағытын анықтайды және 10-15 және одан көп жылдарға келешегі бар болып табылатын стратегиялық жоспар;
1-5 жылға арналған өндірісті дамыту жоспары - бұл осы кезеңдегі тапсырмаларды стратегиялық жоспарлау (мысалы, басқа мемлекеттегі серіктестеріне шығу, ұсынатын маршруттар ассортиментін кеңейту, кәсіпорын құрылымын жетілдіру және т.б.);
тактикалық жоспарлар (ай, тоқсан, жарты жыл) кәсіпорынның ағымдағы қызметін анықтайды (қызметтерді жеткізушімен шарт жасау, сатылымның белгілі бір деңгейге жетуі және т.б.);
мақсатты сипаттағы жоспар - жобалар мен бағдарламалар - бұл көрме шараларына қатысу, аймақтық агенттік желіге шығу, қызметті жеткізушімен арнайы келісімдер және қосымша келіссөздер арқылы туристік өнімнің өзіндік құнын түсіру және т.б.
Туристік кәсіпорынның келешек көрінісі саясатты әзірлеудің негізі болып табылады. Мұндай саясат құрамына туристік кәсіпорынның дамуы мен жұмыс істеуін қамтамасыз ететін жалпы мақсаттар мен қатынастар нормаларын анықтауды қосуы тиіс.
Менеджер үшін кәсіптің даму болашағын көру маңызды, себебі, соған сәйкес туристік кәсіпорын саясаты қалыптасады. Ережеге сай, бұл сұрақпен жоғары басшылық айналысады. Дегенмен, бұл туристік кәсіпорын жоспары туралы тек қана басшылықтың жоғары буыны ғана білуі керек дегенді білдірмейді. Нақты қалыптасқан саясат туристік кәсіпорынның даму келешегі мен жетістігін айқындай отырып, әрбір қызметкерге оптимизм беріп, туристік кәсіпорынның барлық персоналын сезінуі керек. Туристік саясат ережесі ұзақ мерзімдік мақсат, философия, саясат (қызығушылығы бар әртүрлі топтармен қатынас принципі), кәсіпорын ішіндегі (корпоративтік) мәдениет және сәйкес заңнамалық құқықтарды қосатын туристік бейнеге ие болады.
Шын мәнінде, жоспарлау процесінде кәсіпорын мақсаты қандай болуы керек және оған жету жолында қызметкерлер не істеуі керек туралы шешім қабылданады. Бұл үлгіде әмбебап сипатқа ие жоспарлау кезеңінің сатылары маңызды рөл атқарады (сурет 3):
Сурет 3. Жоспарлау кезеңдері
Ескерту - Мәліметтер [7] негізінде автормен есептелген
4-суретте туристік кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайындағы жоспардың тұжырымдамалық жүйесі және заманауи туроператорлардың өз қызметтерін жоспарлау жүйесі көрсетілген.
Жалпы стратегиялық жоспар
Жалпы стратегиялық жоспар
Тактикалық жоспар
Тактикалық жоспар
Туристік кәсіпорынның басты
жоспары
Туристік кәсіпорынның басты
жоспары
Туристтерге қызмет көрсетудің стратегиялық
жоспары
Туристтерге қызмет көрсетудің стратегиялық
жоспары
Маркетинг бойынша жоспар
Маркетинг бойынша жоспар
Қаржылық жоспар
Қаржылық жоспар
Әртараптандыру жоспары
Әртараптандыру жоспары
Өндірістік жоспар
Өндірістік жоспар
Агенттік желіні дамыту жоспары
Агенттік желіні дамыту жоспары
Қызметті жеткізушімен шарт жасау жоспары
Қызметті жеткізушімен шарт жасау жоспары
Ғылыми-зерттеу жұмыстарының жоспары
Ғылыми-зерттеу жұмыстарының жоспары
Сату желісімен жұмыс жасау жоспары
Сату желісімен жұмыс жасау жоспары
Таратушы жоспар
Таратушы жоспар
Бизнес-жоспар
Бизнес-жоспар
Нақты бағдарламалар мен жобалар :
* чартерлік бағдарлама;
* халықаралық және ұлттық ұйымдарға кіру және т.б.
* көрмелерге қатысу;
* жаңа туристік бағдарламалар;
* PR бағдарламасы.
Сурет 4. Заманауи туроператордың жоспарлар жүйесі
Ескерту - Мәліметтер [6] негізінде автормен есептелген
Жоспарлау кезеңдері сәйкес деңгейде жүзеге асады. Стратегиялық жоспарлау (жоғары деңгей) - бұл ұзақмерзімдік келешекте кәсіпорынның негізгі құраушыларын анықтайтын әрекет; оның айналасында қандай үрдістер бақыланатынын; бәсекелестердің іс-әрекеті қандай болатынын анықтау.
Бұл кезеңдегі жоспарлаудың негізгі мақсаты - кәсіпорынның өзінің нарық сегментіндегі іс-әрекетін анықтау болып табылады.
Туристік кәсіпорын қызметін жоспарлауда сандық, сапалық көрсеткіштері арқылы дамуын, басқаруын, қалыптасуын, болашақ мақсатын анықтайтын басқа салаларға ұқсамайтын құралдар мен әдістердің жүйелік процесі анықталған.
0.2 Туристік кәсіпорын қызметін стратегиялық жоспарлаудың әдіс-тәсілдері мен ерекшеліктері
Біздің сараптауымызша, жоспарлау көрсеткіштері мен әдістері тағы да бір маңызды сұрақ болып табылады. Туристік кәсіпорын қызметін стратегиялық жоспарлау бірнеше әртүрлі әдістердің көмегімен жүргізіледі. Олардың ішіндегі ең негізгілерін қарастырайық (сурет 5).
Сурет 5. Туристік кәсіпорын қызметін стратегиялық жоспарлау әдістері
Ескерту - Мәліметтер [8] негізінде автормен есептелген
Стратегиялық жоспарлау әдістерін талдап болып, енді көрсеткіштерге көшейік. Заманауи есеп пен статистика көрсеткіштері түсінігінде әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен қоғамдағы үрдістердің сандық-сапалық сипаттамасы жатыр. Сапалық жағы - құбылыстар мен үрдістердің уақыт пен орынның нақты шарттарын, ал сандық жағы - оның өлшемін, абсолютті және қатысты көлемін суреттейді.
Стратегиялық жоспарлауда қолданылатын көрсеткіштер жүйесі арнайы талаптарға жауап беруі тиіс. Олардың ішіндегі ең маңыздылары:
жоспарлаудың дәл қазіргі сәттегі деңгейіне сай көрсеткіштердің міндеттілігі мен бірлігі. Бұл тапсырма бекітілген тізімдер мен көрсеткіштерді есептеуде қолданылатын әзірлеу жолдарымен шешіледі.
стратегиялық жоспарлауда қолданылатын көрсеткіштер нақты өлшемге ие болуы тиіс, яғни айқындалған, өлшенген.
көрсеткіштер жүйесі тұтасымен алғанда жоспарлау объектілерінің барлық аспектілерінің жұмыс істеуінің кешенді сипаттасын қамтамасыз етуі тиіс.
көрсеткіштер жүйесі иілгіш, бейімделгіш, жоспарлау объектісінің жағдайында барлық өзгерістерді көрсете алатындай болуы тиіс.
стратегиялық бағдарламалар мен жоспарлардың көрсеткіштері жоспар тапсырмаларын орындаушыларға нақты нұсқауланған болуы тиіс, яғни мекен-жайлық [9].
Заманауи туристік кәсіпорындарында стратегиялық жоспарлаудың қажеттілігі бәсекелес кәсіпорындарының санының артуы, кәсіпорынды басқару формаларының көптүрлілігі, құрылымдық бөлімшелердің көптігі, жеткізушілермен, фирма-агенттіктермен кәсіпорынаралық тығыз байланыс, ҒТП талаптарына сай жаңа техникалық әдістерді меңгеру және нәтижесін шығару сынды себептерге байланысты туындады.
Туристік кәсіпорындарға заманауи талаптарға сай орталықтан басқару құралы ретінде стратегиялық жоспарлаудың дамуына көп көңіл бөлу керек. Мұндай даму туристік кәсіпорындарды орталықтан басқару үрдісінің күшеюімен тікелей байланысты және барлық бөлімшелердің қызметтерін бір ғана стратегияға бағындырып ұштастыру көзделген.
Туристік кәсіпорындардағы стратегиялық жоспарлау құрылымы қызметтің негізгі бағыттарын анықтау, нарық сұранысы мен материалдық ресурстар есебінен келешектегі дамудан құралады. Л.В.Абчука пікірінше, стратегиялық жоспарлаудың мәні - кәсіпорынның барлық және әрбір бөлімшелерінің жекелей арнайы уақыт кезеңіне сай мақсаттың нақтылануынан, маркетинтік тапсырмаларды айқындаудан, оларға жету жолдары және жүзеге асу мерзімі мен үздіксіздігінен, қойылған тапсырмаларды шешу жолында қажетті ресурстарынан көрініс табады [10].
Туристік кәсіпорын қызметтеріннің өмірлік циклі стратегиялық жоспарлауда мақсаттар мен тапсырмаларды анықтаудан, мамандануы, өлшемі, ресурсстары, көлемі, туристік қызмет пен туристік өнімді тұтынушылар нарығын және т.б. анықтаудан басталады. Миссияның орталықтанған сәті мынадай сұрақтарға жауап беруден басталады: Туристік кәсіпорынның негізгі мақсаты қандай?. Дәл қазіргі таңдағы ғана емес болашақтағы да туристік өнімді тұтынушылардың қызығушылығы, күтілетін нәтижелері мен құндылықтары бірінші орында тұруы тиіс.
Туристік қызметтің сапасына негізделген туристік кәсіпорындардың миссиясына тоқталайық.
Туристік қызмет көрсету, турлар, тұтынушыларға шынайы ақпарат беруге кепілдеме және қызмет көрсету стилі сынды барлық қызмет көрсету бойынша шеберліктің жоғары дәрежесіне жету.
Мақсаты - жоғары дәрежеде қызмет көрсететін туристік кәсіпорынға айналу.
Сапа - турөнімнің ажырамас бөлігі.
Кәсіби менеджмент, тұтынушыларға сенімділік, қызметкерлердің жоғары біліктілігі және толық ақпараттылығы.
Барлық деңгейдегі менеджерлер толық жауапкершілікте басқару шешімдерін қабылдауы.
Бір топта жұмыс жасай алу, адалдық және ашықтық.
Осы туристік кәсіпорында қызмет көрсету жоғары деңгейде деген пікірлерді тұтынушылар қалдыру үшін қызмет көрсету.
Мұндай тұжырымдама туристік өнімді әр жағынан қарастыруға, туристік кәсіпорын туралы, ондағы қызмет, менеджмент, тұтынушылармен жұмыс жасау деңгейін білуге көмектеседі [6].
Туризмдегі жоспарлау туристік қызметке қызығушылық танытатын және туристік ресурстарға спецификалық мінездемеге ие арнайы бір географиялық кеңістікке территориялық жалғауға ие. Ол сәйкесінше туризмге қатысты емес кеңістіктерден ерекшеленеді және алдын ала арнайы жоспармен қарастырылған өзгерісті болжайтын, реттейтін және бақылайтын арнайы саясаттың пәні болуы тиіс.
Туристік кеңістікті жоспарлаудың негізі туризмнің инфрақұрылымы мен басқа да туристік ресурстарына сүйене отырып, туризм дамуына қолдануға болатын аймақтағы белгілі бір талаптардың жүзеге асуымен түсіндіріледі.
Туристік кеңістіктің типтері
Тропикалық әсер етуші кеңістік, мұнда туристтерді қызықтыратын негізгі шешуші факторды күн және жағажай алады (SSS).
Өзгеріске аз ұшыраған табиғи кеңістік, мұнда ең негізгі туристерді тартатын мотив табиғат болып табылады (спортпен шұғылдану және түрлі қызықты оқиғалардың болуына мүмкіндік, табиғатпен тілдесу, ауылдық еңбек және т.б.).
Мәдени кеңістік, туристтерге музей, театр, архитектуралық сәулет өнерін тамашалауға мұмкіндік береді.
Антропологиялық кеңістік, туристерге қолөнерлік өнермен, фольклормен шұғылдануға мүмкіндік береді.
Қалалық кеңістік, үлкен немесе кіші орталықтармен байланысты, мысалы Париж, Лондон, Рим, сондай-ақ діни орталықтары.
Туристік кеңістік ұғымы өзінің дамуын туристік орталық тұжырымынан алды. Туристік орталық бір территорияда кешенді орналасқан туристік объектілердің туризм инфрақұрылымы мен туристерге қызмет көрсету мақсатын айқындайтын тұтастық.
Туристік саланың сәтті дамуының қажетті талабы келешекте тұрақтылық жағдайының сақталу кепілдемесі болып табылады. Бүгінде, туризмнің қоғамда жалпы дамуы Бүкіләлемдік табиғат қорғау одағымен ұсынылған нақты даму тұжырымынсыз елестетілуі өте қиын. Ол келесідей көрініс табады:
Нақты даму процесі ресурстарға еш зиян келтірмей жүзеге асырылуы тиіс. Бұл ресурстарды басқару ережесіне сай, олардың қолданылған мөлшеріне сәйкес жылдамдықта қайтадан жаңарып отырса, немесе ресурстардың жай жаңарудан жылдамға ауысуын көрсетеді. Мұндай қатынаста ресурстар келешекте де, сол уақытта та қолданылуы мүмкін.
Бүкіләмдік туристік ұйымының мамандарының көмегімен бұл тұжырымдама туризм саласында дамуын жалғастырды. Осыған байланысты дамудың 3 негізгі қағидасы белгілі:
1)экологиялық тұрақтылық туризм дамуы мен бастапқы экологиялық құбылыстар, биологиялық әртүрлілік пен биологиялық ресурстарды тең жағдайда ұстап тұруын қамтамасыз етеді;
2)әлеуметтік мәдени тұрақтылық мәдениет, өзіндік ерекшелік пен жергілікті тұрғындардың өмірлік құндылықтарының сәйкестігін қаматамасыз етеді;
3)экономикалық тұрақтылық туризм дамуының экономикалық тиімділігін қамтамасыз етеді.
Туризмнің тұрақты дамуы оның мәдени және табиғи ортаны қорғау, жергілікті тұрғындардың өмір сапасын жақсарту, жоғары халықаралық стандарттарға сай туристерге келу жағдайларын қамтамасыз ету сынды тапсырмаларды ұлттық, аймақтық, халықаралық деңгейде жоспарлау мен басқарудан туындайды.
Кез келген мемлекеттегі ұлттық табыс пен жұмысқа орналастыруда жетекші рөлге ие туризм саласын дамытуда оны жоспарлаудың маңызы зор. Оның ішіне туристік өнімге нұсқау және туризмнің өсуі мен басқаруына арналған, көздеген мақсатқа жету үшін жобаланатын стратегияларды ойлап табуы жатады. Туристік кәсіпорындарында туризмді жоспарлауды ұйымдастыруды зерттеуде, біріншіден, сол аймақтың спецификалық әлеует деңгейін бағалауы керек, екіншіден, туристік қызметті жүзеге асыруда қолданылатын ресурстарды дұрыстап қолдануды қарастыру керек.
Туристік рекреациялық ресурс ұғымы туристік кәсіпорындардың тұрақты дамуының негізін көрсететін жоспарлау және жобалау жұмыстарының бастапқы негізін айқындайды, себебі олар аймақтың туристік әлеуетін анықтайды.
Туристік рекреациялық ресурстар туристік өнім жүзеге асыруға дайын, саяхаттауға қызығушылық тудыратын және ынталандыратын табиғи және адамзаттың қолымен іске асырылған объектілердің тұтастығы. Туристік рекреациялық ресурстар белгілі бір нақты аймақта туризм дамуының спецификасын анықтайды. Теориялық тұрғыдан кез келген объект туристерге қызықты болуы мүмкін және олар қажеттілікті қанағаттандыру үшін, белгілі бір мақсаттар үшін қолданылуы мүмкін. Туризмге қатысты туристік ресурстардың ассортименті көп болса, сол аймақта туристтерді қызықтыратын және сол жерде болу ұзақтығының артуына мүмкіндігі зор болады.
Туристік рекреациялық ресурстарды жоспарлау мақсатында бірнеше топқа бөліп қарастыруға болады:
1.табиғи-климаттық ресурстар, олардың құрамына ландшафт, биоклимат, гидроминералды және керемет табиғи ресурстар кіреді:
2.тарихи-мәдени ресурстар, олардың құрамына ескерткіштер (археологиялық, этнографиялық, діни және дүниелік ескерткіштері), халықтың шаруашылығы, ғылыми және техникалық кешендер мен жабдықтаулар, заманауи мәдени және сауықтыру ғимараттары кіреді;
3.маманданған туристік және жалпы инфрақұрылым. Мамандандырылған инфрақұрылым құрамына орналастыру құралдарының түрлі деңгейлерін, туристік маршруттар, арнайы туристік жабдықтаулар, транспорт, тіристік ұйымдарды қосады. Жалпы инфрақұрылымға сауда қызметтері мен тұрмыстық қызмет көрсетуді, жол желісі мен транспорт, телекоммуникациялық байланыстар, коммуналдық жүйелер (жылу-, энерго, - сужабдықтау);
4.еңбек ресурстары, олардың саны, жас айырмашылық құрамы, әлеуметтік және кәсіби құрам, білім мен жұмысбастылық деңгейі, соның ішінде туризмде қызмет көрсету саласындағы бірінші және екінші секторларда.
Туризмді күрделі әлеуметтік-экономикалық жүйе ретінде қарастыра отырып, ең алдымен туризм дамуының бақылаусыз нәтижесін көрсету қажет. Туристік кәсіпорындарындағы туристік қызметті жоспарлаудың жеткіліксіз деңгейін сипаттайтын бірнеше себеп салдарларын көрсетейік.
1. Қоршаған ортаның өзгерісі мен зиян шегуінің физикалық ортаға әсер етуі; аймақтағы тарлық және халық тығыздығы; транспорттық мәселелер; қоршаған ортаның ластануы.
2.Тұрғылықты тұрғындар тарапынан наразылығын тудыратын туристтерді қызықтратын объектілер мен қызмет алуға шектеудің болуы әлеуметтік ортаға өз әсерін тигізеді; мәдени жекешелікті жоғалту; қонақ үй және туризм индустриясында жеткілікті деңгейде білімнің болмауы.
3.Жаңа маркетингтік мүмкіндіктерден табыс табу қабілетінің жоқтығынан маркетинг әсер ету; жарнамалық қызмет саласында операторлар арасындағы қауымдастықтың жеткіліксіздігі; қызмет көрсету пакеттерінің иілгіштігінің жеткіліксіздігі.
4.Туристік кәсіпорындардың өзара қарым қатынастарының жеткіліксіздігі ұйымдарға әсер етуі; туризм индустриясының қызығушылықтары туралы дұрыс пікірдің қалыптаспауы; жергілікті басқарудың қолдауының жеткіліксіздігі; кәсіпорындардың жалпы индустрия қызығушылықтарында әрекет ете алу қабілетінің жеткіліксіздігі.
5.Басқа да әсерлер - объектілердің тартымдылығының және іс шаралардың дестинациясының жеткіліксіздігі; туристтердің дестинацияда болу ұзақтығы; маусымдық факторы; туристік ақпарат жүйесінің жеткіліксіз дамуы және т.б.
Туристік қызмет дестинацияда объектілердің тартымдылығына байланысты дамиды. Ол бірегей мәдени сипаттағы тарихи ғимараттар, архитектуралық және тарихи ескерткіштер, жергілікті мейрамдар, жағажай, саябақтар, спорттық іс шараларды өткізетін орындар болуы мүмкін. Сәйкесінше, егер дестинация туризмді ұзақмерзімдік перспективада ұстағысы келсе, жоспарлау барысында аталған факторлардың сақталуы мен өз қалпында ұстауы керек. Әсіресе осы белгілі дестинацияны басқаларынан ерекшелейді. Осы көзқарас тұрғысынан туристік кәсіпорындарындағы туристік қызметті жоспарлау негізгі бес мақсатты көздейді.
1) Альтернативті тәсілдемені анықтау:
маркетингке;
туризм ұйымдарына;
жалғаспалы қызмет көрсету мен іс шараларға.
2) Аяқ асты өзгерістерге бейімделу амал-тәсілдерін қалыптастыру:
энергия жабдықтау;
өмірлік құндылықтар;
экономиканың басқа да салаларының жағдайы;
сыртқы ортаның басқа да факторлары.
3) Туризмді бейнелейтін бірегей сипаттамаларды қолдау:
табиғи ресурстар;
жергілікті мәдени және әлеуметтік құрылым;
жергілікті архитектура;
тарихи орындар мен ескерткіштер;
жергілікті салт дәстүрлер;
спорттық алаңдар, саябақтар және т.б.
3) Қалаған жағдайға қол жеткізу, мысалға:
туризмдегі табыстың жоғары деңгейі;
туристік дестинацияның жақсы бейнесін;
туризм индустриясындағы ұйымның тиімділігі;
жеке операторлар арасындағы ынтымақтастықтың жоғары деңгейі;
маркетингтік және ақпараттық бағдарламалардың тиімді дамуы және т.б.
4) Дестинацияға енетін жағымсыз құбылыстардан сақ болу, яғни мынадай:
операторлар арасыздағы керексіз бәсекелестік;
жергілікті тұрғындардың туристерге деген жақтырмаушылық қарым қатынасы;
табиғи және мәдени ресурстардың әрдайым өзгерісі мен зақымдануы;
мәдени даралықты жоғалту;
нарықтық үлесті жоғалту;
жарқын көрсетілген маусымдық;
транспорттық мәселелер және басқалар.
Осылайша, туризмде жоспарлаудың негізгі мақсаты маркетингтік, әлеуметтік қоршаған ортаға жағымсыз әсер етуден қашып, сонымен қатар туризмді жоспарлауда тәжірибе жасамағанда жөнсіз пайда болатын басқа да факторларды болдырмау керек.
Сонымен, туристік кәсіпорындарындағы қызметті жоспарлау қандай деңгейде жүргізілсе де, ол төрт негізгі фазадан құралған бірдей кезең-кезеңмен болатын процеске бағынады:
:: алдын-ала жағдайлық талдау;
:: толық зерттеме және егжей тегжейлі жағдайлық талдау;
:: жағдайлық талдау аралық қорытынды;
:: мақсатты айқындау, стратегияны әзірлеу, тарсырмаларды қою.
Жарыс - бұл әлемнің талассыз факторы. Аман қалу үшін, барлық уақытта айналаңа қарап, басқалары не істеп жатқанын бақылап жүру керек, себебі, қажеттілік туындаған кезде соған қарай бейімделе алу үшін.
Кәсіпкерлік пен бизнес әлемінде де аталған жарыс элементі орын алады, алайда бейімделу процесі автоматты түрде жүзеге асады.
Тәжірибеде көптеген нұсқалардың ішінен ең жақсысын таңдап және бірден ойдағыны сәтті жүзеге асыру жиі орындала бермейді. Мемлекет, сала және нақты кәсіпорын жағдайдың өзгерісін алдын-ала байқап, уақытында соған сәйкес іс-әрекет қолданбаса, дағдарысқа ұшырауы мүмкін
Осыған орай атақты голландық футболистің Йохан Круйффтің пікірін айтып кетсем: Футболист әрдайым қозғалыста болуы тиіс, егерде ол қандай бағытта екенін білмесе, бір орында тұрғаны жақсы!. Бұл айтылған сөз белгілі бір деңгейде стратегияның мәнін сипаттайды. Тағы да бір қытайлық философ Конфуцийдің пікірін мысалға келтірсем: Адам өзі істей алатын нәрседен артық қалағанға дейін, өз қалағанының бәрін жасай алады.
Қорыта айтқанда, туристік кәсіпорын қызметін жоспарлау барлығын тегіс қамтитын және туризмді құраушы бөліктердің бәрін, сонымен қатар аймақтың дамуының жалпы жоспарын да қамтамасыз етуі тиіс. Оның негізі қоғамның жалпы қызығушылығы болуы тиіс, яғни туризм дамуындағы және оны жоспарлауға қатысты барлық сұрақтардың шешімін қабылдауда жергілікті тұрғындардың максимальді қатысуын қамтамасыз етуі тиіс.
Менеджер үшін кәсіптің даму болашағын көру маңызды, себебі, соған сәйкес туристік кәсіпорын саясаты қалыптасады. Ережеге сай, бұл сұрақпен жоғары басшылық айналысады. Дегенмен, бұл туристік кәсіпорын жоспары туралы тек қана басшылықтың жоғары буыны ғана білуі керек дегенді білдірмейді. Нақты қалыптасқан саясат туристік кәсіпорынның даму келешегі мен жетістігін айқындай отырып, әрбір қызметкерге оптимизм беріп, туристік кәсіпорынның барлық персоналын сезінуі керек. Туристік саясат ережесі ұзақ мерзімдік мақсат, философия, саясат (қызығушылығы бар әртүрлі топтармен қатынас принципі), кәсіпорын ішіндегі (корпоративтік) мәдениет және сәйкес заңнамалық құқықтарды қосатын туристік бейнеге ие болады.
Туристік кәсіпорын үшін әлеуетті әрі ұзақ мерзімдік саясатты өз қызметіне қолдануда, туристік нарықта бәсекеқабілеттілігін тұрақты әрі нақты ұстап қалу үшін әлемдік тәжірибелер ең негізгі бағыт-бағдар болып табылады. Себебі, шетел мемлекеттерінің негізгі кіріс көзі болып отырған туризм саласындағы инновациялары, стратегиялары, туристік қызметті ұсыну әдіс-тәсілдері тәжірибелік тұрғыда тиімді әрі заманауи талаптарға сай жүргізіліп жатқандығы дәлелденгені айқын.
1.3 Туристік кәсіпорын қызметін стратегиялық жоспарлауда отандық және шетел тәжірибелері
Туристік кәсіпорындар кез келген мемлекеттің ЖІӨ-не пайда түсіретіндей, нарықта жаңа туристік өнімдерді шығара отырып, ұлттық мәдениет пен жергілікті қоршаған ортаны сақтай отырып жұмыс жасайтыны белгілі. Әткенмен бұл жағдайлардың барлығы өздігінен автоматты түрде жүзеге аспайды, ол кез келген туристік кәсіпорынның өміршеңдігін жоспарлау арқылы орындалады. Туристік кәсіпорын қызметін жоспарлау өзіндік сатылары арқылы жұмыс жасау арқылы инвесторларды тартудың негізгі құралы болуы да мүмкін. Туристік кәсіпорындар қоғамдық, жеке және мемлекеттік емес мекемелермен жұмыс жасау арқылы өздерінің тәсілдемелері мен стратегияларын анықтау мүмкіншілігіне ие [11].
Бүгінгі таңда еліміздегі туристік қызмет ҚР-ның туристік қызметі туралы 2001 жылғы 13 маусымдағы №211 Заңымен, "Қазақстан Республикасының туристік саласын дамытудың 2020 жылға дейінгі тұжырымдамасын бекіту туралы" Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығының жобасын негізге ала отырып, Бизнестің жол картасы - 2020 бағдарламаларына сәйкес жүргізіледі.
Туризм саласын дамыту тұжырымдамасы шеңберінде туристік қызмет көрсетудің, соның ішінде қонақ үй қызметінің сапасын бақылау көзделген. Осы орайда: туризм индустриясы саласында қызмет көрсететін гидтер, туристік агенттіктер қызметкерлері мен аудармашыларға қойылатын міндетті біліктілік талаптары және стандарттары енгізілген. Бүгінгі таңда ҚР аумағында туристік қызмет көрсететін кәсіпорындардың саны төмендегі 6-суретте көрсетілген.
Халықаралық тәжірибе туристік инфрақұрылымды дамыту үшін жағдайлар жасау, жеке меншік инвесторларды тарту, туристік индустрия субъектілерінің қызметі үшін қолайлы экономикалық жағдайларды қамтамасыз ететін нормативтік құқықтық базаны қалыптастыруға бағытталған мемлекеттің белсенді саясаты туристік саланың елдің әлеуметтік-экономикалық дамуында маңызды орын алуы мүмкіндік беретінін көрсетіп отыр. Сондай-ақ, әлемдік тәжірибе туризмді белсенді дамытатын елдер өз азаматтарын сапалы туристік қызметпен қамтамасыз ете отырып, бюджет қаражатының едәуір көлемін ұлттық жобалар мен бағдарламаларды іске асыруға жұмсайтынын айғақтап отыр.
Стратегиялық жоспарлаудың әртүрлі формаларының болуы ұлттық мәдениеттің, экономика мен саясаттың дамуының, кәсіпорындардың корпоративтік мәдениетіндегі объективті айырмашылықтарымен жеңіл түсіндіріледі. Өзіміздің отандық және АҚШ, Жапония шетел мемлекеттерінің мысалында стратегиялық үлгілердің құрылу қағидаларын қарастырайық.
Сурет 6. ҚР-дағы қызмет етуші туристік кәсіпорындар саны
Ескерту - Мәліметтер [12] негізінде автормен есептелген
Стратегиялық басқару АҚШ-тағы ағылшын кәсіпорындарының басқару тәжірибесіне 60-жылдардың соңынан бастап енді. Сол кезде оның басты объектісі кәсіпорын қызметін әртараптандыру болды. 70-жылдардан бастап стратегиялық басқару бағыты өзгерді, ал 80-жылдары шаруашылық төңірегіндегі қызметтердің жекелей дамуының мақсаттылығын бағалауға бағытталған тек қана ағымдағы тиімділікке тәуелді болмай, болашақтағы нәтижелік көрсеткішіне ие стратегиялық жоспарлаудың негізіне айналды.
Американдық кәсіпорындар әдетте жоспарлаудың 2 түрін қолданады: ұзақмерзімдік немесе стратегиялық, жылдық немесе қаржылық жоспарлау.
Американдық менеджменттегі стратегиялық жоспарлау мынадай құрылымға ие:
-ұзақмерзімдік стратегия әзірлеу;
-шынайы уақыт масштабында басқаруды жүргізу.
Яғни, басқарудың стратегиясын әзірлеу тәжірибе жүзінде іске асыруға міндетті шаруашылық-өндірістік жоспар болып кетеді. Стратегиялық жоспарлау, ережеге сай, бірнеше маман тобымен және кәсіпорынның жоғары жетекшілігімен нарықтық жағдайдың экономикалық талдауының негізінде ұзақмерзімдік шешімдерді қабылдау арқылы жүзеге асырылады. Бұл үрдістің күрделілігі - сәйкес мамандармен әзірленген эконометрикалық болжамдар мен үлгілер сынды жоспарлау құралдарының қолданылуы [13].
Кәсіпорын стратегиясын әзірлеудің бірінші қадамы - сәйкес орталықтарды (нарық секторы) анықтау және кәсіпорынның құрылымы мен ағымдағы қызметін ескермей зерттеу болып табылады.Екінші қадам - аталған кәсіпорын сәйкес салада басқа кәсіпорындармен қалай бәсекеге түседі деген сұрақтың жауабын табу.
Американдық кәсіпорындарда жоспарланатын жүйе тұтынушылық сұраныс пен нарықтың бәсекенің өзгерісіне тез бейімделе алатын мүмкіндік болуына қарай құрылған. Олар өздерінің иілгіштігін 2 жолмен арттырады. Біріншісі:
-жоспарланатын кезеңді қысқарту (стратегиялық жоспарлауды 5 жылдан 2 жылға дейін);
жылдық қатал көрсеткіштерді орнатудың орнына ай сайын өзгермелі негізде тапсырмаларды жобалау мен жоспарлау.
Екінші тәсіл тапсырысты орындау мен жеткізу уақытын қысқартуды қарастырады.
Американдық кәсіпорындар үшін стратегиялық жоспарлаудың басты жолы нарықты болжау болып табылады: нарықтық жағдайдың деңгейі мен дамуы. Мұндай болжам маркетинг қызметімен жасалынады да жетекшілікке жеткізіледі. Осының негізінде кәсіпорындар өздерінің жоспарларын әзірлеп, жоғарыға бекітілу үшін жіберіледі, одан кейін төменгі буынға жүзеге асырылу үшін жіберіледі.
Американдық кәсіпорындарды менеджерлерді жоспарды орындамағаны үшін жазаламайды, керісінше күрделі жағдайларды жақсы жұмыс жасағаны үшін сыйақы беріледі.
Американдық кәсіпорындарда стратегиялық жоспарлау тәжірибесінде келесідей ерекшеліктерді атап өтуге болады:
-болашақта болатын іс-әрекетті орындауда жоспарлар бір ғана стратегиядан тұрады. Бастапқы стратегияны өзгерту жағдайындағы мүмкін бағдарламалық нұсқалар жоспарға енбейді;
-қоршаған орта жағдайларына сәйкес кәсіпорынның барлық күшті және әлсіз жақтары бағаланады;
-жоспарлар егжей-тегжейлі қарастырылмайтын болжамдарды қосады;
-көптеген жоспарларда тәуекелділік бағасы ескерілмейді;
-барлық жоспарлар кәсіпорынның қаржылық қызметінің көрсеткіштеріне әсерін тигізетін күтілетін мақсаттар негізінде жасалынады;
-ұзақмерзімдік жоспарда қажетті инвестиция, табыс пен шығын мәліметтері көрсетіледі;
-жоспарда қосылу немесе жұтылу мүмкіндіктерінің нәтижесінде болатын әртараптандыру бағаланады.
Сонымен, жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, американдық кәсіпорындарда стратегиялық жоспарлау жүйесі жоғарыдан-төмен жүргізіледі. Американдық кәсіпорындар өте иілгіш, қорашаған ортаның жағдайларына тез бейімделгіш болып келеді. Болжау көбінесе нарықтағы жағдайды болжауға сәйкестендіріледі.
Жапония кәсіпорындарындағы стратегиялық басқару жүйесі америкалық және батыс еуропалық кәсіпорындарынан ертерек пайда болды және салыстырмалы түрде кеңінен қолданылады. Стратегиялық басқару жүйесінде мақсаттарды әзірлеу мен соның негізінде ұзақмерзімдік жоспарлауға көп көңіл бөлінеді. Жапон кәсіпорындарының шешім қабылдау саласындағы маңызды бөлігі жаңа тауар түрін әзірлеуге бағытталған стратегия болып табылады. Жапон кәсіпорындарында ұзақмерзімдік жоспарлау жүйесі кеңінен танылған (ірі кәсіпорындардың 70%). Барлық жапондық ірі кәсіпорындар жоспарлау бөлімдеріне ие, жоспарды дайындау орталықтандырылған және жоспарлау жоғарыдан-төмен жүргізіледі.
Жапонияда бес жылдық жоспар-бағдарламалар әзірленеді (индикативтік сипатқа ие). Олар маңызды үкіметтің тарсырмасы бойынша әзірленеді және оның ішінде маңызды стратегиялық мақсаттар қалыптасады. Жоспарлар жалпы ұлттық мақсаттарға жету жолында экономикалық топтарды жұмылдыруға және бағыттауға арналған мемлекеттік бағдарламалардың жиынтығын көрсетеді [14].
Жапониядағы туристік кәсіпорындарды стратегиялық жоспарлаудың қарапайым үлгісі төрт кезеңді құрайды: алғышартты қалыптастыру, мәселелерді анықтау, ұзақмерзімдік стратегия, ортамерзімді жоспар (кесте 1).
Кесте 1
Жапониядағы туристк кәсіпорындарды стратегиялық жоспарлаудың
қарапайым үлгісі
1. Алғышарттарды қалыптастыру
Кәсіпорынның мақсаты мен философиясы акционердің қатысымымен ресурстарды ескере отырып қарастырылады. Саланың жағдайы мен дамуы, сыртқы орта, бәсеелестік туралы жиналған ақпараттар негізінде кәсіпорынның болашақтағы жағдайы туралы болжамдар құрылады. Болжам талдамасы мүмкіндіктер мен қауіптерді көрсетеді. Ағымдағы және бұрынғы жұмыстың нәтижелерін бағалау мәселелерді анықтап, кәсіпорынның болашағын болжауға ақпарат береді.
2. Мәселелерді анықтау
1-кезеңде көрсетілген алғышарттардан дәмелену деңгейі айқындалады, мысалы жыл сайынғы өсу қарқына 10%-дан асу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Туристік кәсіпорынның қысқа мерзімдегі табыс перспективасы, ең алдымен, ағымдағы қызметтің түрлі бағыттарындағы қаржылық теңгерімділігімен анықталады. Ұзақ мерзімдік перспективада өмір сүру және даму үшін кәсіпорынның нарықтағы өзгерістерді өз уақытында көре алу және соған сәйкесінше өзінің ұйымдық құрылымы мен туристік қызмет көрсету тапсырыстарының мазмұн қоржынын бейімдей алуы керек.
Туристік қызметтегі жоспарлаудың рөлі арта түсті. Бұл жағдай туроператорлар мен турфирмалардың нақты мақсаттарды қоя алып оларға жету жолдарын жүзеге асырумен түсіндіріледі. Қазақстанның нарықтағы туристік қызметін жекелей стратегиямен жүзеге асыру керек, себебі туризм саласы әлдеқайда дамып кеткен еуропа шарттары мен біздің мемлекетіміздің талаптары сәйкес келмейді. Әрине, бұл өз кезегінде әр аймаққа әсер ететін әртүрлі факторлармен де түсіндіріледі.
Зерттеу жұмысының өзектілігі халықтың тұрмыс тіршілігінің жақсаруы, мәдениет пен өмір сүру сапасының деңгейінің жоғарылауынан кәсіпорындарға нарықта өз орнын ұстап қалу үшін өзінің қызметін ұзақмерзімге жоспарлау маңыздылығы болып табылады.
Тұтынушылардың сұранысы артып, ал бәсекелестік өте қатал болып бара жатыр. Тұтынушылардың таңдау спектрі кеңейіп, тек қана арзан баға ұсынатын кәсіпорын ғана жетістікке жетпейді. Ең бірінші сатыда сапа, қауіпсіздік, марка танымдылығы сынды қажеттіліктер орын алады. Туристік кәсіпорынның бренді танымал болған сайын, оған деген жарнамалық акциялардың шығыны азая түседі.
Нарықта туристік кәсіпорын ұтымды әрекет жасауы үшін оған бүкіл кәсіпорынның маркетингтік саясатын қамтитын жоспар керек. Кәсіпорын қызметін стратегиялық жоспарлау мәселесін зерттеу маңыздылығы кең ауқымды қамтиды, соның ішінде: кәсіпорынның барлық жұмыскерлерінің басына оған дейін тек қана жетекшілерінің ойында болған идеяларды жүйелеп, жеткізеді; алға қойған мақсаттарға жету жолында кедергі келтіретін іс-әрекеттерден аулақ болуға көмектеседі, уақыт пен басқа да ресурстарды нақты бөледі; жоспардың болуы кәсіпорын қызметкерлерін жұмылдырады. Тұтастай алғанда, стратегиялық жоспар нақты мақсаттар мен оларға жету жолдарын айқындау мен жоспарланған нәтижелерге әкелмейтін анық емес артық іс әрекеттерді жойып, кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттыруға септігін тигізеді.
Зерттеу объектісі - Ақтөбе облысының туризм және сыртқы байланыстар басқармасы ММ және International Travel Plus туристік агенттігінің туристік қызметі болып табылады.
Зерттеу құралы - Ақтөбе өңіріндегі туристік қызмет жағдайын стратегиялық жоспарлаудың әдістемелері мен даму бағыттары.
Зерттеу мақсаты - туристік кәсіпорын қызметінің келешегін түрлі стратегияларды қолданып, арттыру жолындағы жоспарлауды теориялық және тәжірибелік тұрғыда зерттеу және нақты тұжырымдар мен ұсыныстар жасау.
Зерттеу міндеттері:
-туристік кәсіпорын қызметін стратегиялық жоспарлаудың теориялық мәні мен ерекшелігін ашып көрсету;
-туристік кәсіпорын қызметін стратегиялық жоспарлаудың маңыздылығы мен әсер ететін факторларды анықтау;
-Ақтөбе өңірінің туризм саласындағы стратегиялық дамуының негізгі жай-күйін сараптау;
-International Travel Plus туристік агенттігінің негізгі қызметін талдау;
-кәсіпорын қызметін жоспарлауда туындайтын мәселелерді анықтау;
-International Travel Plus қызметінің стратегиясын жоғарылату жолдарын ұсыну.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық зерттеу негізін туристік кәсіпорын қызметін жоспарлау, бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселелері бойынша отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, монографиялары, оқулықтары мен оқу құралдары, мерзімді баспасөздегі мәліметтер мен ақпараттар құрайды.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік мәні туристік кәсіпорын қызметінің стратегиясын жоспарлау мен жетілдіруде қолданылуы болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер көздерінен тұрады.
1 ТУРИСТІК КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІН СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
0.1 Туристік кәсіпорын қызметін стратегиялық жоспарлау туралы жалпы түсінік пен маңызы
Стратегия термині ежелгі гректерде қолбасшылардың шеберлігі туралы сөз қозғалғанда қолданылған. Қолбасшылар түйінді тапсырмаларға сүйене отырып, әскери жоспарды жетілдіруі керек, мысалы: қарсыласты әлсіздендіру немесе жойып жіберу, қауіп туғызатын одақты бұзу, белгілі бір позияцияға ие болу секілді. Мұндай болжанатын әскери жоспарда алда қойылған мақсаттарға қандай амал-тәсілдермен жету керектігі айқындалады. Орта ғасырларда қалаларды қоршау, теңіздерден қамаулар ұйымдастыру, қарсылас лагеріндегі ықпалды тұлғаларды сатып алу және т.б. іс-әрекеттер орын алды. ХХғ. 60-жж. басына дейін бұл термин әскери істерге байланысты тар мағынада ғана қолданылып келген, тек қана Гарвард бизнес мектебінің зерттеушілері қазіргі таңдағы кеңінен танылған мағынасын ашқан. Көрініп тұрғандай, әскери шабуыл болсын, я болмаса, нарықтағы бәсекелестік болсын, соған сәйкес стратегия керек [1].
Туризм экономиканың әртүрлі секторларына өзіндік әрекетін тигізетін күрделі кешенді жүйе екені белгілі. Сонымен бірге 1990 жылдарға дейін көптеген мемлекеттер туризмді қандай да бір жоспарлаусыз немесе қоғамның экономикалық дамуының жалпы процестері аясында қарастырылуынсыз дамытты. Бақылаусыз, кездейсоқ туризмді дамыту тәжірибесі көрсеткендей ол көптеген экологиялық, экономикалық және әлеуметтік сипаттағы мәселелерге әкеліп соқты. Оның қатарына өз кезегінде туристік лектің азаюына және экономикалық шығындарға әкелетін қоршаған ортаның құлдырауы және ұлттық ерекшелікті жоғалтуды жатқызуға болады.
Қазіргі заманда көптеген елдердің әлемдік нарықта экономикасының бәсекеге қабілетсіз шарттарына сай көптеген мемлекеттер туризмді өздерінің сәтті экономикалық дамуының бірден-бір мүмкіндігі ретінде қарастырады. Сондай-ақ әртүрлі мемлекеттер мен аймақтардың экономикалық даму деңгейі кең көптүрлілігімен ерекшеленеді. Кейбір мемлекеттер гүлденіп, өрістеп жатқан кезде, кейбіреулер қоғамдық және экономикалық құлдырау процестерін ұстап қалумен айналысады. Соңғы жағдайда қоғамдық орта көбінесе материалдық және рухани құлдырайды да, туризм сол сәтте өндірістік кәсіпорын мен басқа да бизнес саласын ауыстыратын әлеуетті, тартымды сала болып табылады. Осы себептен қазіргі таңда туризмнің дамыған индустриясына ие барлық мемлекеттер туризмді жоспарлау оның өркениетті дамуының негізін құраушы болатынын түсінді.
Дегенмен, туризмді жоспарлау қағидаларын талдау мен зерттеуді бастамас бұрын, алдымен туризмді жоспарлау дегеніміз не және ол не үшін қажет екенін түсінуіміз керек.
Туризмді жоспарлау төңірегінде халықаралық кеңесші және танымал американдық маман Эдвард Инскип бұл ұғымды келешектегі айқындалған мақсаттар мен тапсырмалар тізіміне қол жеткізуді ұйымдастыру ретінде анықтады.
Ең алғаш туризмді жоспарлау маңыздылығы мен қажеттілігі танымал туризм бойынша Гаага декларациясында мәлімделді. Онда алғаш рет мемлекеттің дамуының кешенді жоспарына туризмде құраушы бөлшегі болып енгізілуіне бағытталған шаралардың қабылдануының қажеттілігі айқындалды [2].
Тарихқа үңілетін болсақ, туризм саласындағы жоспарлау Еуропадан бастау алған. Франция мен Ұлыбритания елдері ХХ ғасырдың алпысыншы жылдарының басындағы туризмдегі жоспарлаудың технологиясын өңдеудің пионерлері болған. Сонымен қатар, туризм индустриясының жоспарын ұйымдастыруда алдынғы орынды Канада ХХ ғасырдың 60ж. аяғы мен 70-ж. басында осы қызметті дамытты[3].
Жалпы мағынасында стратегия кәсіпорын дамуының келешек бағытын және қоршаған ортаның талаптарына сай қызмет қабілетін анықтайтын, сондай-ақ қойылған мақсаттарға жету үшін ресурстарды реттеуді қамтитын басқару шешімдерінің жүйесі ретінде түсіндіріледі. Стратегиялық жоспарлау - бұл стратегиялық шешімдерді қабылдауға мүмкіндік беретін, ақпаратты тұрақты толтырып және жүйелеп отыратын жүйе.
Туристік қызмет халықаралық сауданың ең танымал объектілерінің бірі болып табылады. Туризм нарығы әртүрлі факторлардың әсер етуіне ұшырағыш, сондықтан бұл саланың тым болмаса кейбір болашақ дамуының беталысын көре алу ішкі және халықаралық туристік нарықта маркетингтік қарым-қатынасты жоспарлау объективтілігін жоғарылату шарттарын туғызады.
Туристік бизнестегі тиімді стратегиялық іс-әрекет жоспары мынадай сұрақтарға жауап береді: Сәйкес нарықтық бизнестік кеңістікте дәл қазіргі уақытта және келешекте қалай бәсекеге қабілетті бола аламыз?.
Қызмет көрсету стратегиясын құру үшін, кәсіпорын немесе ұйым жетекшілігіне ең алдымен жұмыс жасайтын нарықтық орта қандай, және өзінің кәсіпорны ол ортада қандай орынға ие соны түсініп алуы қажет. Дұрыс әзірленген стратегия сондай-ақ мына сұрақтарға да жауап беруі тиіс:
Біз қызмет көрсететін тұтынушыларға қандай қажеттіліктер қажет?
Біз басқалардан артық қызмет көрсете алатындай қажетті, толық білім мен тәжірибиеге иеміз бе?
Бізге ұзақ уақыт бәсекеге қабілеттілік тудыра алатындай және салынған капиталдан жеткілікті табыс көзін алу үшін тұтынушыларға қалай қызмет көрсетуіміз керек?
Сәйкесінше, кез келген кәсіпкерліктегідей, турбизнес саласында да стратегия өзіне үш негізгі құрам бөлікті қосады:
- тұтынушылардың қажеттілігі;
- кәсіпорынның бұл қажеттіліктерді қанағаттандыра алу қабілеті;
- кәсіпорынның ұзақ мерзімдік кірісі [4].
Қазіргі таңда туризм - бұл туристердің демалысын ұйымдастыру мен тұтынушыларға әртүрлі қызмет көрсететін көптеген фирмалар мен кәсіпорындардың тізімін байланыстыратын индустрия, тұтас сала.
Бәсекеқабілеттіліктің күшеюі, шығындардың өсуі, өндірістің құлдырауы, қызмет көрсету сапасының төмендеуінің барлығы кәсіпорынның маркетингтік және стратегиялық басқаруына қызығушылығын тудырады.
Стратегиялық жоспарлаумен айналыса отырып, бастапқыдан оның тез нәтижеге қол жеткізуге бағытталмағанын түсіну қажет. Стратегиялық жоспарлаудың негізгі мақсаты - қызмет көрсету кәсіпорындарының келешектегі тұрақты дамуы мен бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету. Бәрімізге белгілі, жапондық кәсіпкерліктің табыстылығының бірден бір себебі ұзақ мерзімдік бағдарламаларды ұстау болып табылады, яғни стратегиялық жоспарлаудағы табыстар.
Осылайша, заманауи талаптарға сай стратегиялық жоспарлау қызмет көрсету саласындағы туристік кәсіпорындарда маңызды рөл атқарады, себебі, біздің ойымызша, аз болжауға ие болатын сұраныс өзгерістері, дәстүрлі нарықтағы бағалар бәсекесінің қаталдығы, операцияларды өткізу кезіндегі тәуекелділіктің жоғарылауы сынды жергілікті және жаһандық жалпы нарықтық жағдайлардың даму үрдісі стратегиялық жоспарлаудың өсу рөлінің негізінде жатыр. Қызмет көрсету саласындағы туристік кәсіпорындарды стратегиялық жоспарлау өзінің құрамына мынадай мәселелерді қосады:
стратегиялық жоспарлаудың күрделілігі. Бұл ойлау типінің өзгеруін қажет етеді. Стратегиялық жоспарлау жаңа идеяларды қолданатын жасампаз процесс болуы тиіс. Көптеген жетекшілер мұндай шешімдерді қабылдау типіне дайын емес. Стратегиялық жоспарлауды қолдану нәтижесінде жаңа қарым-қатынастар мен рөлдер пайда болуы тиіс.
стратегиялық жоспарлау зерттеуге, ресурстарды сәйкесінше бөлуге, кәсіпорындағы өзгерістерге кететін уақытты айтпағанда, жаңа адамдарды тартуға қосымша уақытты талап етеді.
стратегиялық жоспарлардың тиімділігі аз болуы мүмкін. Қате жорамалдар, оптимистік болжамдар және басқа да шешімдер тиімсіз стратегиялық жоспарға алып келуі мүмкін. Мұндай стратегиялық жоспар кәсіпорынға қиын проблемалар алып келуі мүмкін.
Аталған мәселелерді шешу қызмет көрсету саласындағы туристік кәсіпорындарға менің ойымша, стратегиялық жоспарлаудың негізгі мақсаттық функциясын орындауға мүмкіндік береді. Олар нарықтағы туристік кәсіпорынның даму беріктігі мен тұрақтылығына себепші болатын ұзақмерзімдік бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз ету болып табылады. Сондай- ақ, стратегиялық жоспарды жүзеге асыруда көрсетілген мәселелерді шешу келесідей әлеуетті артықшылықтарға ие болуға көмектеседі:
ұйымдастырушылық жұмыстың сапасын жақсартуға;
болашаққа деген қозғалыстың нақты көрінісін көруге;
шығын-тиімділік экономикалық көрсеткішінің өте жоғары деңгейіне жетуге;
жұмыс ұжымының құрылуы мен сараптық білімнің жиналуы;
қаржыландырушы ұйымдардың талаптарын орындау;
туристік кәсіпорынның алдында тұрған мәселелерге аңдыған емес белсенді позицияны қабылдау.
Стратегия - бұл кәсіпорынның миссиясы мен мақсатын нақтылайтын және соған жету жолында жәрдемдесетін, болашаққа бағытталған толық жалпыламы кешенді жоспар. Стратегия жоғарыдағы басшылықпен жүзеге асады, әйткенмен оның жүзеге асуы басқарудың барлық деңгейінің қатысуын қарастырады, ал стратегияны бекіту үшін ақпараттық қамтамасыз етуді өнімнің физикалық өндірушілері немесе қызметкерлері құрады. Стратегия бір рет айқындалған және мәңгілікке емес, өте иілгіш болуы тиіс. Кәсіпорынның қызметін стратегиялық жоспарлау процесін төмендегі схема түрінде көрсетуге болады (сурет 1).
Сурет 1. Кәсіпорын қызметін стратегиялық жоспарлау процестері
Ескерту - Мәліметтер [6] негізінде автормен есептелген
Туристік кәсіпорын стратегиясын анықтау үшін әлсіз және күшті жақтары мен оларға әсер етуші параметрлерін біліп қана қоймай, жағдайды толығымен, тереңірек зерттеу керек. Мүмкін, кәсіпорынға маркетингтің әсері аз шығар, өндіріске, қызметкерлермен жұмысқа жеткіліксіз көңілдің бөлінуі, қаржылық қызметтің әлсіздігі де болуы да мүмкін және т.б.
Кәсіпорынның стратегиялық бағыттарын анықтау мақсатында қызметтің барлық аспектілерін мұқият талдау қажет, себебі кәсіпорынның қалған қызметтеріне жағымсыз әсерін тигізетін проблемалық жақтарын біліп алу керек (сурет 2).
Сурет 2. Кәсіпорын қызметінің негізгі стратегиялық аспектілері
Ескерту - Мәліметтер[6] негізінде автормен есептелген
Тәжірибеде туристік фирмалар мен кәсіпорындар өздерінің таңдауларын бір ғана стратегиямен шектеуі сирек кездесетін құбылыс. Көбінесе, кәсіпорын стратегиясы оның басым мақсаттарына бағытталған бірнеше стратегияларды кисындастырудан көрініс табады. Стратегияны енгізу кәсіпорынның әрекетіне тиімділікті енгізумен түсіндіріледі, яғни стратегиялық жоспарды өмірге әкелу және қалаған нәтижеге қол жеткізу болып табылады. Енгізу түсінігінің түбінде мына сызбамен жүзеге асырылатын үрдістер жатыр[6]:
Мақсатқа жету жолындағы стратегиялық жоспар барлық деңгейдегі қызметкерлердің экономикалық, әлеуметтік және жеке қызығушылықтарын ескеруі қажет. Көптеген туристік кәсіпорындар өздерінің мақсаттары өндірісті үлкейту деп есептейді, жоспарды қалыптастыруда келешегі бар маршруттар жобасы, материалды база макеттері, кеңселер және т.б. ретінде көреді.
Мамандар заманауи кәсіпорындар қолданатын, бір-бірімен байланысты жоспардың 4 түрін қарастырады:
өндірісті дамытудағы басты жоспар қызметтің негізгі бағытын анықтайды және 10-15 және одан көп жылдарға келешегі бар болып табылатын стратегиялық жоспар;
1-5 жылға арналған өндірісті дамыту жоспары - бұл осы кезеңдегі тапсырмаларды стратегиялық жоспарлау (мысалы, басқа мемлекеттегі серіктестеріне шығу, ұсынатын маршруттар ассортиментін кеңейту, кәсіпорын құрылымын жетілдіру және т.б.);
тактикалық жоспарлар (ай, тоқсан, жарты жыл) кәсіпорынның ағымдағы қызметін анықтайды (қызметтерді жеткізушімен шарт жасау, сатылымның белгілі бір деңгейге жетуі және т.б.);
мақсатты сипаттағы жоспар - жобалар мен бағдарламалар - бұл көрме шараларына қатысу, аймақтық агенттік желіге шығу, қызметті жеткізушімен арнайы келісімдер және қосымша келіссөздер арқылы туристік өнімнің өзіндік құнын түсіру және т.б.
Туристік кәсіпорынның келешек көрінісі саясатты әзірлеудің негізі болып табылады. Мұндай саясат құрамына туристік кәсіпорынның дамуы мен жұмыс істеуін қамтамасыз ететін жалпы мақсаттар мен қатынастар нормаларын анықтауды қосуы тиіс.
Менеджер үшін кәсіптің даму болашағын көру маңызды, себебі, соған сәйкес туристік кәсіпорын саясаты қалыптасады. Ережеге сай, бұл сұрақпен жоғары басшылық айналысады. Дегенмен, бұл туристік кәсіпорын жоспары туралы тек қана басшылықтың жоғары буыны ғана білуі керек дегенді білдірмейді. Нақты қалыптасқан саясат туристік кәсіпорынның даму келешегі мен жетістігін айқындай отырып, әрбір қызметкерге оптимизм беріп, туристік кәсіпорынның барлық персоналын сезінуі керек. Туристік саясат ережесі ұзақ мерзімдік мақсат, философия, саясат (қызығушылығы бар әртүрлі топтармен қатынас принципі), кәсіпорын ішіндегі (корпоративтік) мәдениет және сәйкес заңнамалық құқықтарды қосатын туристік бейнеге ие болады.
Шын мәнінде, жоспарлау процесінде кәсіпорын мақсаты қандай болуы керек және оған жету жолында қызметкерлер не істеуі керек туралы шешім қабылданады. Бұл үлгіде әмбебап сипатқа ие жоспарлау кезеңінің сатылары маңызды рөл атқарады (сурет 3):
Сурет 3. Жоспарлау кезеңдері
Ескерту - Мәліметтер [7] негізінде автормен есептелген
4-суретте туристік кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайындағы жоспардың тұжырымдамалық жүйесі және заманауи туроператорлардың өз қызметтерін жоспарлау жүйесі көрсетілген.
Жалпы стратегиялық жоспар
Жалпы стратегиялық жоспар
Тактикалық жоспар
Тактикалық жоспар
Туристік кәсіпорынның басты
жоспары
Туристік кәсіпорынның басты
жоспары
Туристтерге қызмет көрсетудің стратегиялық
жоспары
Туристтерге қызмет көрсетудің стратегиялық
жоспары
Маркетинг бойынша жоспар
Маркетинг бойынша жоспар
Қаржылық жоспар
Қаржылық жоспар
Әртараптандыру жоспары
Әртараптандыру жоспары
Өндірістік жоспар
Өндірістік жоспар
Агенттік желіні дамыту жоспары
Агенттік желіні дамыту жоспары
Қызметті жеткізушімен шарт жасау жоспары
Қызметті жеткізушімен шарт жасау жоспары
Ғылыми-зерттеу жұмыстарының жоспары
Ғылыми-зерттеу жұмыстарының жоспары
Сату желісімен жұмыс жасау жоспары
Сату желісімен жұмыс жасау жоспары
Таратушы жоспар
Таратушы жоспар
Бизнес-жоспар
Бизнес-жоспар
Нақты бағдарламалар мен жобалар :
* чартерлік бағдарлама;
* халықаралық және ұлттық ұйымдарға кіру және т.б.
* көрмелерге қатысу;
* жаңа туристік бағдарламалар;
* PR бағдарламасы.
Сурет 4. Заманауи туроператордың жоспарлар жүйесі
Ескерту - Мәліметтер [6] негізінде автормен есептелген
Жоспарлау кезеңдері сәйкес деңгейде жүзеге асады. Стратегиялық жоспарлау (жоғары деңгей) - бұл ұзақмерзімдік келешекте кәсіпорынның негізгі құраушыларын анықтайтын әрекет; оның айналасында қандай үрдістер бақыланатынын; бәсекелестердің іс-әрекеті қандай болатынын анықтау.
Бұл кезеңдегі жоспарлаудың негізгі мақсаты - кәсіпорынның өзінің нарық сегментіндегі іс-әрекетін анықтау болып табылады.
Туристік кәсіпорын қызметін жоспарлауда сандық, сапалық көрсеткіштері арқылы дамуын, басқаруын, қалыптасуын, болашақ мақсатын анықтайтын басқа салаларға ұқсамайтын құралдар мен әдістердің жүйелік процесі анықталған.
0.2 Туристік кәсіпорын қызметін стратегиялық жоспарлаудың әдіс-тәсілдері мен ерекшеліктері
Біздің сараптауымызша, жоспарлау көрсеткіштері мен әдістері тағы да бір маңызды сұрақ болып табылады. Туристік кәсіпорын қызметін стратегиялық жоспарлау бірнеше әртүрлі әдістердің көмегімен жүргізіледі. Олардың ішіндегі ең негізгілерін қарастырайық (сурет 5).
Сурет 5. Туристік кәсіпорын қызметін стратегиялық жоспарлау әдістері
Ескерту - Мәліметтер [8] негізінде автормен есептелген
Стратегиялық жоспарлау әдістерін талдап болып, енді көрсеткіштерге көшейік. Заманауи есеп пен статистика көрсеткіштері түсінігінде әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен қоғамдағы үрдістердің сандық-сапалық сипаттамасы жатыр. Сапалық жағы - құбылыстар мен үрдістердің уақыт пен орынның нақты шарттарын, ал сандық жағы - оның өлшемін, абсолютті және қатысты көлемін суреттейді.
Стратегиялық жоспарлауда қолданылатын көрсеткіштер жүйесі арнайы талаптарға жауап беруі тиіс. Олардың ішіндегі ең маңыздылары:
жоспарлаудың дәл қазіргі сәттегі деңгейіне сай көрсеткіштердің міндеттілігі мен бірлігі. Бұл тапсырма бекітілген тізімдер мен көрсеткіштерді есептеуде қолданылатын әзірлеу жолдарымен шешіледі.
стратегиялық жоспарлауда қолданылатын көрсеткіштер нақты өлшемге ие болуы тиіс, яғни айқындалған, өлшенген.
көрсеткіштер жүйесі тұтасымен алғанда жоспарлау объектілерінің барлық аспектілерінің жұмыс істеуінің кешенді сипаттасын қамтамасыз етуі тиіс.
көрсеткіштер жүйесі иілгіш, бейімделгіш, жоспарлау объектісінің жағдайында барлық өзгерістерді көрсете алатындай болуы тиіс.
стратегиялық бағдарламалар мен жоспарлардың көрсеткіштері жоспар тапсырмаларын орындаушыларға нақты нұсқауланған болуы тиіс, яғни мекен-жайлық [9].
Заманауи туристік кәсіпорындарында стратегиялық жоспарлаудың қажеттілігі бәсекелес кәсіпорындарының санының артуы, кәсіпорынды басқару формаларының көптүрлілігі, құрылымдық бөлімшелердің көптігі, жеткізушілермен, фирма-агенттіктермен кәсіпорынаралық тығыз байланыс, ҒТП талаптарына сай жаңа техникалық әдістерді меңгеру және нәтижесін шығару сынды себептерге байланысты туындады.
Туристік кәсіпорындарға заманауи талаптарға сай орталықтан басқару құралы ретінде стратегиялық жоспарлаудың дамуына көп көңіл бөлу керек. Мұндай даму туристік кәсіпорындарды орталықтан басқару үрдісінің күшеюімен тікелей байланысты және барлық бөлімшелердің қызметтерін бір ғана стратегияға бағындырып ұштастыру көзделген.
Туристік кәсіпорындардағы стратегиялық жоспарлау құрылымы қызметтің негізгі бағыттарын анықтау, нарық сұранысы мен материалдық ресурстар есебінен келешектегі дамудан құралады. Л.В.Абчука пікірінше, стратегиялық жоспарлаудың мәні - кәсіпорынның барлық және әрбір бөлімшелерінің жекелей арнайы уақыт кезеңіне сай мақсаттың нақтылануынан, маркетинтік тапсырмаларды айқындаудан, оларға жету жолдары және жүзеге асу мерзімі мен үздіксіздігінен, қойылған тапсырмаларды шешу жолында қажетті ресурстарынан көрініс табады [10].
Туристік кәсіпорын қызметтеріннің өмірлік циклі стратегиялық жоспарлауда мақсаттар мен тапсырмаларды анықтаудан, мамандануы, өлшемі, ресурсстары, көлемі, туристік қызмет пен туристік өнімді тұтынушылар нарығын және т.б. анықтаудан басталады. Миссияның орталықтанған сәті мынадай сұрақтарға жауап беруден басталады: Туристік кәсіпорынның негізгі мақсаты қандай?. Дәл қазіргі таңдағы ғана емес болашақтағы да туристік өнімді тұтынушылардың қызығушылығы, күтілетін нәтижелері мен құндылықтары бірінші орында тұруы тиіс.
Туристік қызметтің сапасына негізделген туристік кәсіпорындардың миссиясына тоқталайық.
Туристік қызмет көрсету, турлар, тұтынушыларға шынайы ақпарат беруге кепілдеме және қызмет көрсету стилі сынды барлық қызмет көрсету бойынша шеберліктің жоғары дәрежесіне жету.
Мақсаты - жоғары дәрежеде қызмет көрсететін туристік кәсіпорынға айналу.
Сапа - турөнімнің ажырамас бөлігі.
Кәсіби менеджмент, тұтынушыларға сенімділік, қызметкерлердің жоғары біліктілігі және толық ақпараттылығы.
Барлық деңгейдегі менеджерлер толық жауапкершілікте басқару шешімдерін қабылдауы.
Бір топта жұмыс жасай алу, адалдық және ашықтық.
Осы туристік кәсіпорында қызмет көрсету жоғары деңгейде деген пікірлерді тұтынушылар қалдыру үшін қызмет көрсету.
Мұндай тұжырымдама туристік өнімді әр жағынан қарастыруға, туристік кәсіпорын туралы, ондағы қызмет, менеджмент, тұтынушылармен жұмыс жасау деңгейін білуге көмектеседі [6].
Туризмдегі жоспарлау туристік қызметке қызығушылық танытатын және туристік ресурстарға спецификалық мінездемеге ие арнайы бір географиялық кеңістікке территориялық жалғауға ие. Ол сәйкесінше туризмге қатысты емес кеңістіктерден ерекшеленеді және алдын ала арнайы жоспармен қарастырылған өзгерісті болжайтын, реттейтін және бақылайтын арнайы саясаттың пәні болуы тиіс.
Туристік кеңістікті жоспарлаудың негізі туризмнің инфрақұрылымы мен басқа да туристік ресурстарына сүйене отырып, туризм дамуына қолдануға болатын аймақтағы белгілі бір талаптардың жүзеге асуымен түсіндіріледі.
Туристік кеңістіктің типтері
Тропикалық әсер етуші кеңістік, мұнда туристтерді қызықтыратын негізгі шешуші факторды күн және жағажай алады (SSS).
Өзгеріске аз ұшыраған табиғи кеңістік, мұнда ең негізгі туристерді тартатын мотив табиғат болып табылады (спортпен шұғылдану және түрлі қызықты оқиғалардың болуына мүмкіндік, табиғатпен тілдесу, ауылдық еңбек және т.б.).
Мәдени кеңістік, туристтерге музей, театр, архитектуралық сәулет өнерін тамашалауға мұмкіндік береді.
Антропологиялық кеңістік, туристерге қолөнерлік өнермен, фольклормен шұғылдануға мүмкіндік береді.
Қалалық кеңістік, үлкен немесе кіші орталықтармен байланысты, мысалы Париж, Лондон, Рим, сондай-ақ діни орталықтары.
Туристік кеңістік ұғымы өзінің дамуын туристік орталық тұжырымынан алды. Туристік орталық бір территорияда кешенді орналасқан туристік объектілердің туризм инфрақұрылымы мен туристерге қызмет көрсету мақсатын айқындайтын тұтастық.
Туристік саланың сәтті дамуының қажетті талабы келешекте тұрақтылық жағдайының сақталу кепілдемесі болып табылады. Бүгінде, туризмнің қоғамда жалпы дамуы Бүкіләлемдік табиғат қорғау одағымен ұсынылған нақты даму тұжырымынсыз елестетілуі өте қиын. Ол келесідей көрініс табады:
Нақты даму процесі ресурстарға еш зиян келтірмей жүзеге асырылуы тиіс. Бұл ресурстарды басқару ережесіне сай, олардың қолданылған мөлшеріне сәйкес жылдамдықта қайтадан жаңарып отырса, немесе ресурстардың жай жаңарудан жылдамға ауысуын көрсетеді. Мұндай қатынаста ресурстар келешекте де, сол уақытта та қолданылуы мүмкін.
Бүкіләмдік туристік ұйымының мамандарының көмегімен бұл тұжырымдама туризм саласында дамуын жалғастырды. Осыған байланысты дамудың 3 негізгі қағидасы белгілі:
1)экологиялық тұрақтылық туризм дамуы мен бастапқы экологиялық құбылыстар, биологиялық әртүрлілік пен биологиялық ресурстарды тең жағдайда ұстап тұруын қамтамасыз етеді;
2)әлеуметтік мәдени тұрақтылық мәдениет, өзіндік ерекшелік пен жергілікті тұрғындардың өмірлік құндылықтарының сәйкестігін қаматамасыз етеді;
3)экономикалық тұрақтылық туризм дамуының экономикалық тиімділігін қамтамасыз етеді.
Туризмнің тұрақты дамуы оның мәдени және табиғи ортаны қорғау, жергілікті тұрғындардың өмір сапасын жақсарту, жоғары халықаралық стандарттарға сай туристерге келу жағдайларын қамтамасыз ету сынды тапсырмаларды ұлттық, аймақтық, халықаралық деңгейде жоспарлау мен басқарудан туындайды.
Кез келген мемлекеттегі ұлттық табыс пен жұмысқа орналастыруда жетекші рөлге ие туризм саласын дамытуда оны жоспарлаудың маңызы зор. Оның ішіне туристік өнімге нұсқау және туризмнің өсуі мен басқаруына арналған, көздеген мақсатқа жету үшін жобаланатын стратегияларды ойлап табуы жатады. Туристік кәсіпорындарында туризмді жоспарлауды ұйымдастыруды зерттеуде, біріншіден, сол аймақтың спецификалық әлеует деңгейін бағалауы керек, екіншіден, туристік қызметті жүзеге асыруда қолданылатын ресурстарды дұрыстап қолдануды қарастыру керек.
Туристік рекреациялық ресурс ұғымы туристік кәсіпорындардың тұрақты дамуының негізін көрсететін жоспарлау және жобалау жұмыстарының бастапқы негізін айқындайды, себебі олар аймақтың туристік әлеуетін анықтайды.
Туристік рекреациялық ресурстар туристік өнім жүзеге асыруға дайын, саяхаттауға қызығушылық тудыратын және ынталандыратын табиғи және адамзаттың қолымен іске асырылған объектілердің тұтастығы. Туристік рекреациялық ресурстар белгілі бір нақты аймақта туризм дамуының спецификасын анықтайды. Теориялық тұрғыдан кез келген объект туристерге қызықты болуы мүмкін және олар қажеттілікті қанағаттандыру үшін, белгілі бір мақсаттар үшін қолданылуы мүмкін. Туризмге қатысты туристік ресурстардың ассортименті көп болса, сол аймақта туристтерді қызықтыратын және сол жерде болу ұзақтығының артуына мүмкіндігі зор болады.
Туристік рекреациялық ресурстарды жоспарлау мақсатында бірнеше топқа бөліп қарастыруға болады:
1.табиғи-климаттық ресурстар, олардың құрамына ландшафт, биоклимат, гидроминералды және керемет табиғи ресурстар кіреді:
2.тарихи-мәдени ресурстар, олардың құрамына ескерткіштер (археологиялық, этнографиялық, діни және дүниелік ескерткіштері), халықтың шаруашылығы, ғылыми және техникалық кешендер мен жабдықтаулар, заманауи мәдени және сауықтыру ғимараттары кіреді;
3.маманданған туристік және жалпы инфрақұрылым. Мамандандырылған инфрақұрылым құрамына орналастыру құралдарының түрлі деңгейлерін, туристік маршруттар, арнайы туристік жабдықтаулар, транспорт, тіристік ұйымдарды қосады. Жалпы инфрақұрылымға сауда қызметтері мен тұрмыстық қызмет көрсетуді, жол желісі мен транспорт, телекоммуникациялық байланыстар, коммуналдық жүйелер (жылу-, энерго, - сужабдықтау);
4.еңбек ресурстары, олардың саны, жас айырмашылық құрамы, әлеуметтік және кәсіби құрам, білім мен жұмысбастылық деңгейі, соның ішінде туризмде қызмет көрсету саласындағы бірінші және екінші секторларда.
Туризмді күрделі әлеуметтік-экономикалық жүйе ретінде қарастыра отырып, ең алдымен туризм дамуының бақылаусыз нәтижесін көрсету қажет. Туристік кәсіпорындарындағы туристік қызметті жоспарлаудың жеткіліксіз деңгейін сипаттайтын бірнеше себеп салдарларын көрсетейік.
1. Қоршаған ортаның өзгерісі мен зиян шегуінің физикалық ортаға әсер етуі; аймақтағы тарлық және халық тығыздығы; транспорттық мәселелер; қоршаған ортаның ластануы.
2.Тұрғылықты тұрғындар тарапынан наразылығын тудыратын туристтерді қызықтратын объектілер мен қызмет алуға шектеудің болуы әлеуметтік ортаға өз әсерін тигізеді; мәдени жекешелікті жоғалту; қонақ үй және туризм индустриясында жеткілікті деңгейде білімнің болмауы.
3.Жаңа маркетингтік мүмкіндіктерден табыс табу қабілетінің жоқтығынан маркетинг әсер ету; жарнамалық қызмет саласында операторлар арасындағы қауымдастықтың жеткіліксіздігі; қызмет көрсету пакеттерінің иілгіштігінің жеткіліксіздігі.
4.Туристік кәсіпорындардың өзара қарым қатынастарының жеткіліксіздігі ұйымдарға әсер етуі; туризм индустриясының қызығушылықтары туралы дұрыс пікірдің қалыптаспауы; жергілікті басқарудың қолдауының жеткіліксіздігі; кәсіпорындардың жалпы индустрия қызығушылықтарында әрекет ете алу қабілетінің жеткіліксіздігі.
5.Басқа да әсерлер - объектілердің тартымдылығының және іс шаралардың дестинациясының жеткіліксіздігі; туристтердің дестинацияда болу ұзақтығы; маусымдық факторы; туристік ақпарат жүйесінің жеткіліксіз дамуы және т.б.
Туристік қызмет дестинацияда объектілердің тартымдылығына байланысты дамиды. Ол бірегей мәдени сипаттағы тарихи ғимараттар, архитектуралық және тарихи ескерткіштер, жергілікті мейрамдар, жағажай, саябақтар, спорттық іс шараларды өткізетін орындар болуы мүмкін. Сәйкесінше, егер дестинация туризмді ұзақмерзімдік перспективада ұстағысы келсе, жоспарлау барысында аталған факторлардың сақталуы мен өз қалпында ұстауы керек. Әсіресе осы белгілі дестинацияны басқаларынан ерекшелейді. Осы көзқарас тұрғысынан туристік кәсіпорындарындағы туристік қызметті жоспарлау негізгі бес мақсатты көздейді.
1) Альтернативті тәсілдемені анықтау:
маркетингке;
туризм ұйымдарына;
жалғаспалы қызмет көрсету мен іс шараларға.
2) Аяқ асты өзгерістерге бейімделу амал-тәсілдерін қалыптастыру:
энергия жабдықтау;
өмірлік құндылықтар;
экономиканың басқа да салаларының жағдайы;
сыртқы ортаның басқа да факторлары.
3) Туризмді бейнелейтін бірегей сипаттамаларды қолдау:
табиғи ресурстар;
жергілікті мәдени және әлеуметтік құрылым;
жергілікті архитектура;
тарихи орындар мен ескерткіштер;
жергілікті салт дәстүрлер;
спорттық алаңдар, саябақтар және т.б.
3) Қалаған жағдайға қол жеткізу, мысалға:
туризмдегі табыстың жоғары деңгейі;
туристік дестинацияның жақсы бейнесін;
туризм индустриясындағы ұйымның тиімділігі;
жеке операторлар арасындағы ынтымақтастықтың жоғары деңгейі;
маркетингтік және ақпараттық бағдарламалардың тиімді дамуы және т.б.
4) Дестинацияға енетін жағымсыз құбылыстардан сақ болу, яғни мынадай:
операторлар арасыздағы керексіз бәсекелестік;
жергілікті тұрғындардың туристерге деген жақтырмаушылық қарым қатынасы;
табиғи және мәдени ресурстардың әрдайым өзгерісі мен зақымдануы;
мәдени даралықты жоғалту;
нарықтық үлесті жоғалту;
жарқын көрсетілген маусымдық;
транспорттық мәселелер және басқалар.
Осылайша, туризмде жоспарлаудың негізгі мақсаты маркетингтік, әлеуметтік қоршаған ортаға жағымсыз әсер етуден қашып, сонымен қатар туризмді жоспарлауда тәжірибе жасамағанда жөнсіз пайда болатын басқа да факторларды болдырмау керек.
Сонымен, туристік кәсіпорындарындағы қызметті жоспарлау қандай деңгейде жүргізілсе де, ол төрт негізгі фазадан құралған бірдей кезең-кезеңмен болатын процеске бағынады:
:: алдын-ала жағдайлық талдау;
:: толық зерттеме және егжей тегжейлі жағдайлық талдау;
:: жағдайлық талдау аралық қорытынды;
:: мақсатты айқындау, стратегияны әзірлеу, тарсырмаларды қою.
Жарыс - бұл әлемнің талассыз факторы. Аман қалу үшін, барлық уақытта айналаңа қарап, басқалары не істеп жатқанын бақылап жүру керек, себебі, қажеттілік туындаған кезде соған қарай бейімделе алу үшін.
Кәсіпкерлік пен бизнес әлемінде де аталған жарыс элементі орын алады, алайда бейімделу процесі автоматты түрде жүзеге асады.
Тәжірибеде көптеген нұсқалардың ішінен ең жақсысын таңдап және бірден ойдағыны сәтті жүзеге асыру жиі орындала бермейді. Мемлекет, сала және нақты кәсіпорын жағдайдың өзгерісін алдын-ала байқап, уақытында соған сәйкес іс-әрекет қолданбаса, дағдарысқа ұшырауы мүмкін
Осыған орай атақты голландық футболистің Йохан Круйффтің пікірін айтып кетсем: Футболист әрдайым қозғалыста болуы тиіс, егерде ол қандай бағытта екенін білмесе, бір орында тұрғаны жақсы!. Бұл айтылған сөз белгілі бір деңгейде стратегияның мәнін сипаттайды. Тағы да бір қытайлық философ Конфуцийдің пікірін мысалға келтірсем: Адам өзі істей алатын нәрседен артық қалағанға дейін, өз қалағанының бәрін жасай алады.
Қорыта айтқанда, туристік кәсіпорын қызметін жоспарлау барлығын тегіс қамтитын және туризмді құраушы бөліктердің бәрін, сонымен қатар аймақтың дамуының жалпы жоспарын да қамтамасыз етуі тиіс. Оның негізі қоғамның жалпы қызығушылығы болуы тиіс, яғни туризм дамуындағы және оны жоспарлауға қатысты барлық сұрақтардың шешімін қабылдауда жергілікті тұрғындардың максимальді қатысуын қамтамасыз етуі тиіс.
Менеджер үшін кәсіптің даму болашағын көру маңызды, себебі, соған сәйкес туристік кәсіпорын саясаты қалыптасады. Ережеге сай, бұл сұрақпен жоғары басшылық айналысады. Дегенмен, бұл туристік кәсіпорын жоспары туралы тек қана басшылықтың жоғары буыны ғана білуі керек дегенді білдірмейді. Нақты қалыптасқан саясат туристік кәсіпорынның даму келешегі мен жетістігін айқындай отырып, әрбір қызметкерге оптимизм беріп, туристік кәсіпорынның барлық персоналын сезінуі керек. Туристік саясат ережесі ұзақ мерзімдік мақсат, философия, саясат (қызығушылығы бар әртүрлі топтармен қатынас принципі), кәсіпорын ішіндегі (корпоративтік) мәдениет және сәйкес заңнамалық құқықтарды қосатын туристік бейнеге ие болады.
Туристік кәсіпорын үшін әлеуетті әрі ұзақ мерзімдік саясатты өз қызметіне қолдануда, туристік нарықта бәсекеқабілеттілігін тұрақты әрі нақты ұстап қалу үшін әлемдік тәжірибелер ең негізгі бағыт-бағдар болып табылады. Себебі, шетел мемлекеттерінің негізгі кіріс көзі болып отырған туризм саласындағы инновациялары, стратегиялары, туристік қызметті ұсыну әдіс-тәсілдері тәжірибелік тұрғыда тиімді әрі заманауи талаптарға сай жүргізіліп жатқандығы дәлелденгені айқын.
1.3 Туристік кәсіпорын қызметін стратегиялық жоспарлауда отандық және шетел тәжірибелері
Туристік кәсіпорындар кез келген мемлекеттің ЖІӨ-не пайда түсіретіндей, нарықта жаңа туристік өнімдерді шығара отырып, ұлттық мәдениет пен жергілікті қоршаған ортаны сақтай отырып жұмыс жасайтыны белгілі. Әткенмен бұл жағдайлардың барлығы өздігінен автоматты түрде жүзеге аспайды, ол кез келген туристік кәсіпорынның өміршеңдігін жоспарлау арқылы орындалады. Туристік кәсіпорын қызметін жоспарлау өзіндік сатылары арқылы жұмыс жасау арқылы инвесторларды тартудың негізгі құралы болуы да мүмкін. Туристік кәсіпорындар қоғамдық, жеке және мемлекеттік емес мекемелермен жұмыс жасау арқылы өздерінің тәсілдемелері мен стратегияларын анықтау мүмкіншілігіне ие [11].
Бүгінгі таңда еліміздегі туристік қызмет ҚР-ның туристік қызметі туралы 2001 жылғы 13 маусымдағы №211 Заңымен, "Қазақстан Республикасының туристік саласын дамытудың 2020 жылға дейінгі тұжырымдамасын бекіту туралы" Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығының жобасын негізге ала отырып, Бизнестің жол картасы - 2020 бағдарламаларына сәйкес жүргізіледі.
Туризм саласын дамыту тұжырымдамасы шеңберінде туристік қызмет көрсетудің, соның ішінде қонақ үй қызметінің сапасын бақылау көзделген. Осы орайда: туризм индустриясы саласында қызмет көрсететін гидтер, туристік агенттіктер қызметкерлері мен аудармашыларға қойылатын міндетті біліктілік талаптары және стандарттары енгізілген. Бүгінгі таңда ҚР аумағында туристік қызмет көрсететін кәсіпорындардың саны төмендегі 6-суретте көрсетілген.
Халықаралық тәжірибе туристік инфрақұрылымды дамыту үшін жағдайлар жасау, жеке меншік инвесторларды тарту, туристік индустрия субъектілерінің қызметі үшін қолайлы экономикалық жағдайларды қамтамасыз ететін нормативтік құқықтық базаны қалыптастыруға бағытталған мемлекеттің белсенді саясаты туристік саланың елдің әлеуметтік-экономикалық дамуында маңызды орын алуы мүмкіндік беретінін көрсетіп отыр. Сондай-ақ, әлемдік тәжірибе туризмді белсенді дамытатын елдер өз азаматтарын сапалы туристік қызметпен қамтамасыз ете отырып, бюджет қаражатының едәуір көлемін ұлттық жобалар мен бағдарламаларды іске асыруға жұмсайтынын айғақтап отыр.
Стратегиялық жоспарлаудың әртүрлі формаларының болуы ұлттық мәдениеттің, экономика мен саясаттың дамуының, кәсіпорындардың корпоративтік мәдениетіндегі объективті айырмашылықтарымен жеңіл түсіндіріледі. Өзіміздің отандық және АҚШ, Жапония шетел мемлекеттерінің мысалында стратегиялық үлгілердің құрылу қағидаларын қарастырайық.
Сурет 6. ҚР-дағы қызмет етуші туристік кәсіпорындар саны
Ескерту - Мәліметтер [12] негізінде автормен есептелген
Стратегиялық басқару АҚШ-тағы ағылшын кәсіпорындарының басқару тәжірибесіне 60-жылдардың соңынан бастап енді. Сол кезде оның басты объектісі кәсіпорын қызметін әртараптандыру болды. 70-жылдардан бастап стратегиялық басқару бағыты өзгерді, ал 80-жылдары шаруашылық төңірегіндегі қызметтердің жекелей дамуының мақсаттылығын бағалауға бағытталған тек қана ағымдағы тиімділікке тәуелді болмай, болашақтағы нәтижелік көрсеткішіне ие стратегиялық жоспарлаудың негізіне айналды.
Американдық кәсіпорындар әдетте жоспарлаудың 2 түрін қолданады: ұзақмерзімдік немесе стратегиялық, жылдық немесе қаржылық жоспарлау.
Американдық менеджменттегі стратегиялық жоспарлау мынадай құрылымға ие:
-ұзақмерзімдік стратегия әзірлеу;
-шынайы уақыт масштабында басқаруды жүргізу.
Яғни, басқарудың стратегиясын әзірлеу тәжірибе жүзінде іске асыруға міндетті шаруашылық-өндірістік жоспар болып кетеді. Стратегиялық жоспарлау, ережеге сай, бірнеше маман тобымен және кәсіпорынның жоғары жетекшілігімен нарықтық жағдайдың экономикалық талдауының негізінде ұзақмерзімдік шешімдерді қабылдау арқылы жүзеге асырылады. Бұл үрдістің күрделілігі - сәйкес мамандармен әзірленген эконометрикалық болжамдар мен үлгілер сынды жоспарлау құралдарының қолданылуы [13].
Кәсіпорын стратегиясын әзірлеудің бірінші қадамы - сәйкес орталықтарды (нарық секторы) анықтау және кәсіпорынның құрылымы мен ағымдағы қызметін ескермей зерттеу болып табылады.Екінші қадам - аталған кәсіпорын сәйкес салада басқа кәсіпорындармен қалай бәсекеге түседі деген сұрақтың жауабын табу.
Американдық кәсіпорындарда жоспарланатын жүйе тұтынушылық сұраныс пен нарықтың бәсекенің өзгерісіне тез бейімделе алатын мүмкіндік болуына қарай құрылған. Олар өздерінің иілгіштігін 2 жолмен арттырады. Біріншісі:
-жоспарланатын кезеңді қысқарту (стратегиялық жоспарлауды 5 жылдан 2 жылға дейін);
жылдық қатал көрсеткіштерді орнатудың орнына ай сайын өзгермелі негізде тапсырмаларды жобалау мен жоспарлау.
Екінші тәсіл тапсырысты орындау мен жеткізу уақытын қысқартуды қарастырады.
Американдық кәсіпорындар үшін стратегиялық жоспарлаудың басты жолы нарықты болжау болып табылады: нарықтық жағдайдың деңгейі мен дамуы. Мұндай болжам маркетинг қызметімен жасалынады да жетекшілікке жеткізіледі. Осының негізінде кәсіпорындар өздерінің жоспарларын әзірлеп, жоғарыға бекітілу үшін жіберіледі, одан кейін төменгі буынға жүзеге асырылу үшін жіберіледі.
Американдық кәсіпорындарды менеджерлерді жоспарды орындамағаны үшін жазаламайды, керісінше күрделі жағдайларды жақсы жұмыс жасағаны үшін сыйақы беріледі.
Американдық кәсіпорындарда стратегиялық жоспарлау тәжірибесінде келесідей ерекшеліктерді атап өтуге болады:
-болашақта болатын іс-әрекетті орындауда жоспарлар бір ғана стратегиядан тұрады. Бастапқы стратегияны өзгерту жағдайындағы мүмкін бағдарламалық нұсқалар жоспарға енбейді;
-қоршаған орта жағдайларына сәйкес кәсіпорынның барлық күшті және әлсіз жақтары бағаланады;
-жоспарлар егжей-тегжейлі қарастырылмайтын болжамдарды қосады;
-көптеген жоспарларда тәуекелділік бағасы ескерілмейді;
-барлық жоспарлар кәсіпорынның қаржылық қызметінің көрсеткіштеріне әсерін тигізетін күтілетін мақсаттар негізінде жасалынады;
-ұзақмерзімдік жоспарда қажетті инвестиция, табыс пен шығын мәліметтері көрсетіледі;
-жоспарда қосылу немесе жұтылу мүмкіндіктерінің нәтижесінде болатын әртараптандыру бағаланады.
Сонымен, жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, американдық кәсіпорындарда стратегиялық жоспарлау жүйесі жоғарыдан-төмен жүргізіледі. Американдық кәсіпорындар өте иілгіш, қорашаған ортаның жағдайларына тез бейімделгіш болып келеді. Болжау көбінесе нарықтағы жағдайды болжауға сәйкестендіріледі.
Жапония кәсіпорындарындағы стратегиялық басқару жүйесі америкалық және батыс еуропалық кәсіпорындарынан ертерек пайда болды және салыстырмалы түрде кеңінен қолданылады. Стратегиялық басқару жүйесінде мақсаттарды әзірлеу мен соның негізінде ұзақмерзімдік жоспарлауға көп көңіл бөлінеді. Жапон кәсіпорындарының шешім қабылдау саласындағы маңызды бөлігі жаңа тауар түрін әзірлеуге бағытталған стратегия болып табылады. Жапон кәсіпорындарында ұзақмерзімдік жоспарлау жүйесі кеңінен танылған (ірі кәсіпорындардың 70%). Барлық жапондық ірі кәсіпорындар жоспарлау бөлімдеріне ие, жоспарды дайындау орталықтандырылған және жоспарлау жоғарыдан-төмен жүргізіледі.
Жапонияда бес жылдық жоспар-бағдарламалар әзірленеді (индикативтік сипатқа ие). Олар маңызды үкіметтің тарсырмасы бойынша әзірленеді және оның ішінде маңызды стратегиялық мақсаттар қалыптасады. Жоспарлар жалпы ұлттық мақсаттарға жету жолында экономикалық топтарды жұмылдыруға және бағыттауға арналған мемлекеттік бағдарламалардың жиынтығын көрсетеді [14].
Жапониядағы туристік кәсіпорындарды стратегиялық жоспарлаудың қарапайым үлгісі төрт кезеңді құрайды: алғышартты қалыптастыру, мәселелерді анықтау, ұзақмерзімдік стратегия, ортамерзімді жоспар (кесте 1).
Кесте 1
Жапониядағы туристк кәсіпорындарды стратегиялық жоспарлаудың
қарапайым үлгісі
1. Алғышарттарды қалыптастыру
Кәсіпорынның мақсаты мен философиясы акционердің қатысымымен ресурстарды ескере отырып қарастырылады. Саланың жағдайы мен дамуы, сыртқы орта, бәсеелестік туралы жиналған ақпараттар негізінде кәсіпорынның болашақтағы жағдайы туралы болжамдар құрылады. Болжам талдамасы мүмкіндіктер мен қауіптерді көрсетеді. Ағымдағы және бұрынғы жұмыстың нәтижелерін бағалау мәселелерді анықтап, кәсіпорынның болашағын болжауға ақпарат береді.
2. Мәселелерді анықтау
1-кезеңде көрсетілген алғышарттардан дәмелену деңгейі айқындалады, мысалы жыл сайынғы өсу қарқына 10%-дан асу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz