Жекелік айырмашылықтар ұғымы
1 Жекелік айырмашылықтар орта мен тұқым қуалаушылық факторларының күрделі әрі көптеген әрекеттестіктерінің нәтижесі ретінде.
2 Тұқым қуалау.шылық пен туыла берушілік ұғымдары. 3 Психологиялық қасиеттердің тұқым қуалаушылық жолымен берілуі.
2 Тұқым қуалау.шылық пен туыла берушілік ұғымдары. 3 Психологиялық қасиеттердің тұқым қуалаушылық жолымен берілуі.
Индивидуалды психикалық вариацияларының көздерін анықтау – дифференциалды психологиядағы негізгі мәселе. Индивидуалды айырмашылықтар тұқымқуалаушылық пен орта арасындағы күрделі және көптеген өзара әсерден пайда болатыны белгілі. Тұқымқуалаушылық биологиялық түрдің тұрақты өмір сүруін қамтамасыз етсе, орта - өмірдің өзгермелі шарттарына бейімделу мүмкіндігі мен өзгергіштігін қамтамасыз етеді.
Тұқымқуалаушылық эмбрионның ұрықтану кезінде ата – ананың гендері арқылы беріледі. Егер химиялық баланисровка немесе гендер толық емес болатын болса, дамып келе жатқан ағзада физикалық аномалия немесе психикалық патология болуы мүмкін. Бірақ, кейбір қарапайым жағдайда да биохимиялық, физиологиялық, психологиялық - әр түрлі деңгейдегі реакция нормаларының қосындысының нәтижесі тұқымқуалаушылық мінез-құлық вариацияларының кең спектрін беруі мүмкін. Ал тұқымқуалаушылықтың ішкі шекарасының соңғы нәтижесі ортаға тәуелді. Осылайша, адамның белсенділігінің әрбір көрінісінен тұқымқуалаушылықтың және ортаның әсерлерін табуға болады, ең бастысы – бұл көріністің мазмұны мен шегін анықтай алу.
Сонымен қатар адамда жануарда жоқ әлеуметтік тұқымқуалаушылық бар (мәдени үлгінің ізімен жүру, акцентуацияның берілуі, мысалы, анасынан баласына суық аналық тәрбиенің салдарынан шизоидты мінез акцентуациясының берілуі, жанұялық көріністің қалыптасуы). Бұл жағдайларда көбіне бірнеше ұрпақ барысындағы ерекшеліктердің тұрақты көрінуін анықтайды, бірақ генетикалық шегендеусіз белгілейді.
А. Анастази пікірінше, әлеуметтік мұра шын мәнінде қоршаған орта әсеріне қарсы тұра алмайды.
«Өзгергіштік», «тұқымқуалаушылық», және «орта» түсініктеріне қатысты бірнеше пайымдамалар бар. Тұқымқуалаушылық түрдің тұрақтылығына жауап береді, дегенмен тұқымқуалаушылықтың белгілері өзгеріске ұшырайды. Сонымен қатар, ортаның әсер ету салдары индивидтің психологиялық бейнесінде біршама тұрақты болуы мүмкін, дегенмен олар ген арқылы келесі ұрпаққа берілмейді (мысалы, туғанда алған жарақаттың салдарынан бала дамуының бұзылуы).
Даралықтың қалыптасуындағы екі фактордың үлесін түрлі теориялар мен ықпалдар әр түрлі бағалайды. Олардың биологиялық, орта, әлеуметтік – мәдени детерминацияны таңдауға байланысты келесі теориясылар тобы бөлініп шықты:
1. Биогенетикалық теорияларда индивидуалдылықтың қалыптасуы алдын ала анықталған туа біткен және генетикалық нышандар ретінде көрсетіледі. Даму бұл қасиеттердің уақытқа қатысты ашылуы, ал орта әсері өте шектелген. Биогенетикалық бағыт ұлт айырмашылықтарының бастауы туралы ұлтшылдық ілімнің теориялық негізі болып табылады. Бұл бағыттың жақтаушылары Ф. Гальтон мен рекапитуляция теориясының авторы Ст. Холл болды.
Тұқымқуалаушылық эмбрионның ұрықтану кезінде ата – ананың гендері арқылы беріледі. Егер химиялық баланисровка немесе гендер толық емес болатын болса, дамып келе жатқан ағзада физикалық аномалия немесе психикалық патология болуы мүмкін. Бірақ, кейбір қарапайым жағдайда да биохимиялық, физиологиялық, психологиялық - әр түрлі деңгейдегі реакция нормаларының қосындысының нәтижесі тұқымқуалаушылық мінез-құлық вариацияларының кең спектрін беруі мүмкін. Ал тұқымқуалаушылықтың ішкі шекарасының соңғы нәтижесі ортаға тәуелді. Осылайша, адамның белсенділігінің әрбір көрінісінен тұқымқуалаушылықтың және ортаның әсерлерін табуға болады, ең бастысы – бұл көріністің мазмұны мен шегін анықтай алу.
Сонымен қатар адамда жануарда жоқ әлеуметтік тұқымқуалаушылық бар (мәдени үлгінің ізімен жүру, акцентуацияның берілуі, мысалы, анасынан баласына суық аналық тәрбиенің салдарынан шизоидты мінез акцентуациясының берілуі, жанұялық көріністің қалыптасуы). Бұл жағдайларда көбіне бірнеше ұрпақ барысындағы ерекшеліктердің тұрақты көрінуін анықтайды, бірақ генетикалық шегендеусіз белгілейді.
А. Анастази пікірінше, әлеуметтік мұра шын мәнінде қоршаған орта әсеріне қарсы тұра алмайды.
«Өзгергіштік», «тұқымқуалаушылық», және «орта» түсініктеріне қатысты бірнеше пайымдамалар бар. Тұқымқуалаушылық түрдің тұрақтылығына жауап береді, дегенмен тұқымқуалаушылықтың белгілері өзгеріске ұшырайды. Сонымен қатар, ортаның әсер ету салдары индивидтің психологиялық бейнесінде біршама тұрақты болуы мүмкін, дегенмен олар ген арқылы келесі ұрпаққа берілмейді (мысалы, туғанда алған жарақаттың салдарынан бала дамуының бұзылуы).
Даралықтың қалыптасуындағы екі фактордың үлесін түрлі теориялар мен ықпалдар әр түрлі бағалайды. Олардың биологиялық, орта, әлеуметтік – мәдени детерминацияны таңдауға байланысты келесі теориясылар тобы бөлініп шықты:
1. Биогенетикалық теорияларда индивидуалдылықтың қалыптасуы алдын ала анықталған туа біткен және генетикалық нышандар ретінде көрсетіледі. Даму бұл қасиеттердің уақытқа қатысты ашылуы, ал орта әсері өте шектелген. Биогенетикалық бағыт ұлт айырмашылықтарының бастауы туралы ұлтшылдық ілімнің теориялық негізі болып табылады. Бұл бағыттың жақтаушылары Ф. Гальтон мен рекапитуляция теориясының авторы Ст. Холл болды.
1. Аймауытов Ж. Психология. –Алматы, 1995
2. Алдамұратов Ә.Қызықты психология. – Алматы, «Қазақ университеті», 1992.
3. Аверин В.А. Психология детей и подростков –М., 1998
4. Асеев В.Г. Возрастная психология: Учебное пособие-Иркутск., 1989
5. Братусь Д.С. Психологические аспекты нравственного развитие личности. –М., 1977
6. Бурминская Г.В., Обухова Л.Ф. Современная американская психология развития: учебное пособие. –М., 1986.
7. Выготский Л.С. Вопросы детской психологии. –М., 1997
8. Клаус Г.Введение в дифференциальную психологию учения: Пер.с нем.-М., 1987
9. Роль темперамента в спортивной деятельности. –М.: ФиС,1976.
10. Кречмер Э. Строение тела и характер.М.:Педагогика,1995
11. Мироненко И.А. Дифференциальная психология. –СПб, 2000
1996.
2. Алдамұратов Ә.Қызықты психология. – Алматы, «Қазақ университеті», 1992.
3. Аверин В.А. Психология детей и подростков –М., 1998
4. Асеев В.Г. Возрастная психология: Учебное пособие-Иркутск., 1989
5. Братусь Д.С. Психологические аспекты нравственного развитие личности. –М., 1977
6. Бурминская Г.В., Обухова Л.Ф. Современная американская психология развития: учебное пособие. –М., 1986.
7. Выготский Л.С. Вопросы детской психологии. –М., 1997
8. Клаус Г.Введение в дифференциальную психологию учения: Пер.с нем.-М., 1987
9. Роль темперамента в спортивной деятельности. –М.: ФиС,1976.
10. Кречмер Э. Строение тела и характер.М.:Педагогика,1995
11. Мироненко И.А. Дифференциальная психология. –СПб, 2000
1996.
Жекелік айырмашылықтар ұғымы.
2.Лекция жоспары: Жекелік айырмашылықтар орта мен тұқым
қуалаушылық факторларының күрделі әрі көптеген әрекеттестіктерінің нәтижесі
ретінде. Тұқым қуалау-шылық пен туыла берушілік ұғымдары. Психологиялық
қасиеттердің тұқым қуалаушылық жолымен берілуі.
3Лекция мақсаты: Студенттерге жеке айырмашылықтар орта мен
тұқымқуалаушылықтың туыла берілетіндігі жөнінде мәлімет беру.
4.Лекция мәтіні:
1.Жекелік айырмашылықтар орта мен тұқым қуалаушылық
факторларының күрделі әрі көптеген әрекеттестіктерінің нәтижесі ретінде.
Индивидуалды психикалық вариацияларының көздерін анықтау –
дифференциалды психологиядағы негізгі мәселе. Индивидуалды айырмашылықтар
тұқымқуалаушылық пен орта арасындағы күрделі және көптеген өзара әсерден
пайда болатыны белгілі. Тұқымқуалаушылық биологиялық түрдің тұрақты өмір
сүруін қамтамасыз етсе, орта - өмірдің өзгермелі шарттарына бейімделу
мүмкіндігі мен өзгергіштігін қамтамасыз етеді.
Тұқымқуалаушылық эмбрионның ұрықтану кезінде ата – ананың гендері
арқылы беріледі. Егер химиялық баланисровка немесе гендер толық емес
болатын болса, дамып келе жатқан ағзада физикалық аномалия немесе
психикалық патология болуы мүмкін. Бірақ, кейбір қарапайым жағдайда да
биохимиялық, физиологиялық, психологиялық - әр түрлі деңгейдегі реакция
нормаларының қосындысының нәтижесі тұқымқуалаушылық мінез-құлық
вариацияларының кең спектрін беруі мүмкін. Ал тұқымқуалаушылықтың ішкі
шекарасының соңғы нәтижесі ортаға тәуелді. Осылайша, адамның
белсенділігінің әрбір көрінісінен тұқымқуалаушылықтың және ортаның
әсерлерін табуға болады, ең бастысы – бұл көріністің мазмұны мен шегін
анықтай алу.
Сонымен қатар адамда жануарда жоқ әлеуметтік тұқымқуалаушылық бар
(мәдени үлгінің ізімен жүру, акцентуацияның берілуі, мысалы, анасынан
баласына суық аналық тәрбиенің салдарынан шизоидты мінез акцентуациясының
берілуі, жанұялық көріністің қалыптасуы). Бұл жағдайларда көбіне бірнеше
ұрпақ барысындағы ерекшеліктердің тұрақты көрінуін анықтайды, бірақ
генетикалық шегендеусіз белгілейді.
А. Анастази пікірінше, әлеуметтік мұра шын мәнінде қоршаған орта
әсеріне қарсы тұра алмайды.
Өзгергіштік, тұқымқуалаушылық, және орта түсініктеріне қатысты
бірнеше пайымдамалар бар. Тұқымқуалаушылық түрдің тұрақтылығына жауап
береді, дегенмен тұқымқуалаушылықтың белгілері өзгеріске ұшырайды. Сонымен
қатар, ортаның әсер ету салдары индивидтің психологиялық бейнесінде
біршама тұрақты болуы мүмкін, дегенмен олар ген арқылы келесі ұрпаққа
берілмейді (мысалы, туғанда алған жарақаттың салдарынан бала дамуының
бұзылуы).
Даралықтың қалыптасуындағы екі фактордың үлесін түрлі теориялар мен
ықпалдар әр түрлі бағалайды. Олардың биологиялық, орта, әлеуметтік – мәдени
детерминацияны таңдауға байланысты келесі теориясылар тобы бөлініп шықты:
1. Биогенетикалық теорияларда индивидуалдылықтың қалыптасуы алдын ала
анықталған туа біткен және генетикалық нышандар ретінде көрсетіледі. Даму
бұл қасиеттердің уақытқа қатысты ашылуы, ал орта әсері өте шектелген.
Биогенетикалық бағыт ұлт айырмашылықтарының бастауы туралы ұлтшылдық
ілімнің теориялық негізі болып табылады. Бұл бағыттың жақтаушылары Ф.
Гальтон мен рекапитуляция теориясының авторы Ст. Холл болды.
2. Социогенетикалық теориялар (тәжірибе приматын нақтылаушы сексуалды
бағыт) алғашында адам таза тақта сияқты болады, ал оның барлық жетістіктері
мен ерекшеліктері сыртқы шарттармен (ортамен) шартталған. Мұндай позицияны
Дж. Локк ұстанған. Бұл теориялар біршама прогрессивті, бірақ олардың
кемшілігі – баланы туғаннан енжар, әсер ету обьектісі ретінде түсінуі.
3. Екі факторлы теориялар (екі фактордың конвергенциясы) дамуды туа
біткен құрлым мен сыртқы әсердің өзара әрекеттесуінің нәтижесі ретінде
түсінді. К. Бюлер, В. Штерн, А. Бине ортаны тұқымқуалаушылық факторына
жатқызды.
Екі факторлы теорияның негізін қалаушы В. Штерн бір функция жайлы оның
ішкі немесе сыртқы екенін сұрауға болмайтынын белгілеген. Бірақ екі
факторлы теорияның шеңберінде де бала өзінде өтіп жатқан өзгерістердің
енжар мүшесі болып қала береді.
1. Л. С. Выготскийдің жоғары психикалық функциялар туралы ілімі (мәдени –
тарихи бағыт) даралықтың дамуы мәдениеттің – адам тәжірибесінің
кеңеюінің арқасында екендігін пайымдайды. Адамның туа берілген
қасиеттері оның даму шарттары болып табылады, ал орта – оның дамуының
бастауы. Бала ересектермен қарым-қатынас жасау және бірлескен іс-
әрекет ету нәтижесінде мәдениет мазмұнын игереді.
Тұқымқуалаушылық пен ортаның үлесінің маңыздылығын әртүрлі түрдегі
дисперсия себеп мәндерін талдаушы сандық белгінің генетикасы анықтайды.
Бірақ әрбір белгі қарапайым, бір аллельмен белгіленбеуі мүмкін (доминантты
және рецессивтісі гендер жұбы болуы мүмкін). Сонымен қатар, қорытынды
тиімділік әрбір геннің әсер етуінің арифметикалық қосындысы ретінде
қарастырылмайды, өйткені олар бір уақытта көрініп, өзара әсерлесу арқасында
жүйелі тиімділікке әкеледі. Сондықтан психологиялық белгінің генетикалық
бақылау процесін зерттей отырып, психогенетика келесі сұрақтарға жауап
алуға ұмтылады: 1. Даралық айырмашылықтардың қалыптасуын генотип қандай
шекте анықтайды (яғни күтілген шектің вариациясы қандай)? 2. Бұл әсердің
нақты биологиялық механизмі қандай (хромасомалардың қай бөлігінде сәйкес
гендер шоғырланған)? 3.Гендердің ақуызды өнімі мен нақты фенотипті қандай
процестер біріктіреді? 4. Зеттеуші генетикалық механизмдердің өзгеруіне
әсер ететін сыртқы орта факторлары бар ма?
Тұқымқуалаушылық белгісі көрсеткіштер маңыздылығының абсолютті
ұқсастығы бойынша емес, биологиялық ата – анасы мен баласының арасындағы
көрсеткіштердің корреляциясының болуынан танылады. Зерттеу нәтижесінде
биологиялық ата – ана мен баланы асырап алған ата – аналарының
темпераменттерінің сипаттамаларының арасында ұқсастық табылады делік.
Көбіне асырап алған жанұяда балалар жалпы және орта шарттарының
айырмашылығын сезеді, соның нәтижесінеде абсолютті көрсеткіштер бойынша
олар өздерінің асырап алған ата – анасына да ұқсап кетеді. Бірақ
корреляциялар белгіленбейді.
Қазіргі уақытта тұқымқуалаушылық факторы мен ортаны жақтаушылардың
арасындағы дискуссия өзінің өткірлігін жоғалтып отыр. Даралық
вариацияларының көзін анықтауға арналған көптеген зерттеулер, ереже
бойынша, ортаның немесе тұқымқуалаушылықтың нақты бағасын бере алмайды.
Мысалы: 1920 жылдары егіздер әдісін қолданып жүргізген Ф. Гальтонның
психогенетикалық зерттеулерінің арқасында биологиялық детерминацияланған
сипаттамалар (ми көлемі, басқа өлшемдер) генетикалық анықталғаны, ал
психологиялық сапа ( әртүрлі тест бойынша интеллектуалды коэфиценті)
ортамен шартталатынына және үлкен айырмашылықтар болатыны анықталды. Оған
жанұяның әлеуметтік және экономикалық статусы, туу реті және т.б. әсер
етеді.
Орта мен тұқымқуалаушылықтың өзара әрекеттесуін зерттеу облысындағы
қазіргі жағдай интеллектуалды қабілеттеріне орта әсерінің екі модельі
бойынша иллюстратцияланады. Бірінші модельде Зайонч пен Маркус былай
тұжырымдайды: Бала мен ата – ана қанша уақытты бірге өткізсе, соншалықты
үлкен туысымен интеллектуалды корреляция коэфиценті жоғары болады,
(Экспозиционды модель), яғни бала өзінің интеллектуалды қабілеті жағынан
кім көп оны тәрбиелесе, соған ұқсайды, ал егер ата – анасы қандайда бір
себептермен балаға аз көңіл бөлсе, онда ол апасына немесе тәрбиешісіне
ұқсайтын болады. Екінші модельде қарама – қайшылық белгіленеді: Макаски мен
Кларк оның идентификациясының пәні болып табылатын бала мен туысы
арасындағы біршама жоғары корреляцияны бақылауға болады деген.
(Идентификационды модель). Яғни ең маңыздысы – бала үшін интеллектуалды
автаритет болу керек, сонда оған алыста тұрып әсер етуге болады, ал
күнделікті бірігіп әрекет ету міндет емес. Бір – бірін жоққа шығарушы екі
модельдің өмір сүруі тағы да дифференционалды – психологиялық теориялардың
көбі тар органикалық сипатта екенін көрсетіп отыр, ал жалпы теориялар
практика жүзінде қалыптасқан жоқ.
2.Тұқым қуалау-шылық пен туыла берушілік ұғымдары.
Қазіргі уақытқа дейін психиканың индивидуалды айырмашылықтарының
көрінуі мен қалыптасуына орта мен тұқымқуалаушылықтың үлесін мойындай
отырып, дифференционалды психология бұл түсніктерді нақтылап жатыр.
Тұқымқуалаушылық кең мағнада түсініле бастады: бұл тек мінез – құлыққа әсер
ететін қарапайым жеке белгілер емес, ( мысалы, ұзақ уақытқа дейін саналған
жүйке жүйесінің қасиеті), сонымен қатар мінез – құлық бағдарламасының туа
біткендері мен әлеуметтік (грациализация, репрадуктивті, территорияльді
мінез – құлық және т.б) саны үнемі көбейіп отыратын әлеуметтік мінез –
құлық бағдарламасын социоэтология зерттейді. Бағдарламалар бұл жағдайда
даму троекториясы асып түсетіндіктен белгілер ортасының әсерінен бір –
бірін алмастыратындардан ерекшеленеді. Бағдарлама өзіне жіберудің уақыты
мен критикалық нүктелердің жүйелілігін қосады.
Орта түсінігі де өзгерді. Бұл жай ғана индивидтің барлық өмір
барысында - ауа мен тамақтан бастап, жолдастарымен қарым қатнастарының
дамып, қалыптасуымен аяқталаталып, жауап қайтаратын өзгертуші стимулдар
қатары емес, бұл адам мен ортаның өзара әрекеттесу жүйесі. М. Черноушек
ортаның келесі белгілерін көрсетті:
1. Ортада уақыт пен кеңістікте мықты шегенделген шектер жоқ. (яғни,
фигура ретінде көрінетін адам болмыстың фоны болып табылады).
2. Ол барлық сезімдерге бірден әсер етеді.
3. Орта тек қана басты ақпаратты бермейді, сонымен қоса перефериялық
ақпаратты береді.
4. Біздің қорыта алу қабілетімізге қарағанда, ол әрқашан біршама көп
ақпараттан тұрады.
5. Орта іс - әрекетке байланысты қабылданады.
6. Кез келген ортаның материалды құндылыққа қарағанда психологиялық
және символикалық маңыздылығы бар.
7. Қоршаған орта бір толық бүтін ретінде әрекет етеді.
Осыдан біздің бір уақытта бірнеше ортада өмір сүретініміз көрініп тұр.
У. Брофенбреннердің Адамзат дамуындағы экология атты кітабында
экологиялық ортаны төрт концентративті құрлымынан тұратын ортадағы
тұлғааралық өзара әсерлесулер мен рөлдердің іс- әрекет құрлымы болып
табылады, яғни екі егіздерге қолданылады, біз ортаның дамуының ұқсастығын
тұжырымдай алмаймыз, өйткені оларға түрлі талап, түрлі күтулер қолданылады,
өйтекні олардың біреуі қолданылмастан ересегіне белгіленеді, ал басқасы –
кішісіне белгіленеді. Мизожүйе – бір немесе бірнеше ортаның байланыс
құрлымы. (жанұя мен жұмыс, үй және құрдастар тобы). Егер бауыры мен
қарындасы бір мектепке барып, қарындасына үйге достарын әкелуге рұқсат
беріп, ал ағасына рұқсат бермесе, онда екеуінің өмірлік әрекетінің
мезожүйелері бір – бірінен айрықшаланады.
Экзожүйе – кеңістікте маңызды оқиғалар болатын орта (қарым – қатнас
ортасы) балалар бір мектепке бара алады. Дегенмен сыныптастармен болатын
өмірлік маңызды оқиғалар біреуіне маңызды, екіншісіне маңызды емес болуы
мүмкін мысалы, драмалық үйірмеде. Және соңғысы макрожүйе – субкультура.
(адамдар бағынатын заңдар мен дәстүрлер, құндылықтар). У. Бронфенбреннер
макрожүйе адамның өмірін қалыптастыруында оның барлық Ішкі жүйелерін
бағындыра отырып, маңызды рөл атқарады деп есептеген.
Егер елде туу мадақталмаса және балаға қарау үшін демалыс берілмесе, онда
бала ананың депивациялық жағдайында өседі, ал осылайша микро, мизо,және
экзожүйелер оның орнын басуға жеткіліксіз болып қалатыны түсінікті. Екінші
жағынан, ішкі жеке жағдайларға тәуелсіз, негізгі өмірді қалыптастырушылар
мен дүниетаным субкультурада сақталады.
3.Психологиялық қасиеттердің тұқым қуалаушылық жолымен берілуі.
У. Бронфенбреннердің көзқарасынша, орта екі негізгі өлшеуден тұрады:
бұл адам өзі құмартып жүрген іс - әрекеті мен өзінің өмір барысында
таңдайтын ұстаздарының мінездемесі. Адам дамуының әр сатысында ортаны
таңдап, өзгертіп отырады. Сонымен қоса өмірінің барысында ортаның
қалыптасуында өзінің белсенділік рөлін үнемі көбейтіп отырады.
Тағы бір орта құрлымын отандық атақты зеттеуші В. С. Мухина ұсынды. Ол
орта түснігін – заттық әлем мен бейнелі – белгілік жүйелермен, әлеуметтік
кеңістікпен, табиғи шынайылықпен түсіндіреді. Соған қоса адамның
жетістіктерін көрсететін тілдік орта, қалыптастырушы орта жайлы айтады. (В.
В. Рубцов). Сонымен бірге қазір еш күмәнсіз виртуалды орта жайлы айтуға
болады. (томагоччн феномендерінде компьютерге тәуелділікте және басқа
обьективті өмір сүретін құбылыстарға қатысты аффективті тұрақты
құбылыстарда көрінеді).
Осылайша, орта әсерлері (психикалық ерекшеліктермен) географиялық
шарталған ландшафттпен, климатпен, және т. б. (географиялық детерминизм) –
субьектке құнды және қажетті заттармен, культура және субкультураның
мазмұнымен, және соңғысы адам қарым – қатнасының формасымен және сапасымен
психикалық ерекшеліктердің анықтамасын білдіреді. Ортаның мазмұнын игеру –
адамның өзіндік санасымен тұлғаға маңызды фактор болып табылады.
Биогенетикалық және социогенетикалықты жақтаушылардың концепцияларын
қолданушының бірі Х. Вернердің ортогенетикалық концепциясы болып табылады.
(Ортогенез – бұл тірі табиғаттың даму теориясы). Оның көзқарасы бойынша,
барлық ағзалар өзінің төменгі дамуында кемелденген функциялармен туады.
(Соның ішінде психикалықта). Олар ортамен әрекеттесе отырып, жаңа тәжірибе
алады, ал бұл өз кезегінде әрекеттесудің минималдануын жаңадан анықтайтын
жаңа функционалды құрылымдарда жаңа сапада бекітіледі. Осылайша, дамушы
сатылардың ұйымдасуын білдіреді, бірақ келесілердің ұйымдасуын білдірмейді.
Х. Вернер ағзаны сахнадағы актермен салыстырған: даму барысында сахнадан
актерге жылжи бастайды. Оған тек қана енжар жауап қайтара бермей, саты
жоғарлаған сайын ортаны басқаруды үйреніп келе жатқан, белсендірек болып
келе жатқан индивидтің бастамашылығы жиі болады. Субьектінің
мүмкіндігінің кеңеюі топтық мақсаттан кейінге қалдырылған және жоспарланған
тапсырмаларға бас бұра алуынан көрінеді.
Басқа белгілі зерттеуші Дж. Вулвилл субьекттің белсенділігінің шегін
өлшеуді белгілей отырып, субьект пен ортаның әрекеттесуінің төрт модельін
ұсынды: Ауруханалық төсек модельі – адам өмірінің алғашқы айларын
белгілейді, ол толығымен оның пассивтілігін білдіреді. Луна парк
модельінде бала ортаның обьектілерін таңдай алады, бірақ олардың әсері
өзгеріссіз қалады. Жүзушілердің жарысы атты модельде субьект өз жолымен
жүреді, ал орта – тек қана өмір контексті. Және соңғысы Теннис добы
модельі орта мен субьектінің үнемі өзара әрекеттесетінін сипаттаиды. (Бұл
көзқарас жалпы Х. Вернердің ұстанымына сәйкес келгенін білдіреді).
Сонымен, психиканың индивидуалды айырмашылығын зерттегенде біріншіден,
Орта және Әлеуметтік әсер, екіншіден, Тұқымқуалаушы және
Биологиялық, үшіншіден, Тұрақты және Тұқымқуаланған деген
түсніктерінің сәйкес келмейтінін мойындау маңызды факт блоып табылатынын
есте сақтау керек.
Орта өзгеретіндіктен, адамның туа біткен мінез – құлық бағдарламасы да
әр түрлі қарқынмен өзгереді. Адам психикасының өмір барысында дараланатыны
көрініп тұр. Сонымен қатар онда ортаның әсерінің тұрақтылыққа қатысты
көптеген нұсқалық және сезімталдық бөліктері орналасқан. Оған қоса
психогенетикалық әдістерді қолдану ортаның әр адамға жалпы және ажырататын
тұқымқуалаушылық үлесін анықтауға мүмкіндік береді. Жалпылықты, ерекшелікті
және бірлікті белгілей отырып, әдетте индивид, тұлға, индивидуалдылық
терминдерін қолданады.
5.Бақылау сұрақтары:
1.Тұқым қуалау-шылық пен туыла берушілік ұғымдары.
2. Психологиялық қасиеттердің тұқым қуалаушылық жолымен берілуі.
1.Лекция тақырыбы: № 2 Дифференциалды психологияның теориясы және
практикасы.
2.Лекция жоспары: Жекелік берілгендердің жеткілікті санын орташалу
психиканың дамуындағы жалпы заңдылықтарға сенімділікпен анықтаудың
теориялық маңызы. Кәсіптікке баулу, кәсіптікке іріктеу және оқыту мен
тәрбиелеуді жекелікке бағдарлау т.б. сұрақтарды шешуде дифференциальды-
психологиялық зерттеулердің қолданбалық маңыздылығы.
3Лекция мақсаты: Студенттерге дифференциалды психологияның теориясы және
практикасы туралы мәлімет беру.
4.Лекция мәтіні:
1.Жекелік берілгендердің жеткілікті санын орташалу психиканың дамуындағы
жалпы заңдылықтарға сенімділікпен анықтаудың теориялық маңызы.
Адамның жеке басының қасиеттері іс-әрекеттерінде, қылықтарында
көрінеді; ол өзіне пайдалы немесе зиянды сапалар көрсетеді. Н.Г.
Чернышевскийдің сөзіне қарағанда, адамның ақылы мен мінез-құлқы туралы ең
анық мәліметтерді ол адамның іс-әрекеттерін зерттеу арқылы ғана білуге
болады.
Сонымен қатар адам өзінің іс-әрекетінде қалыптасады. Бұған мысал
ретінде А.С. Мақаренко басшылық еткен колонияның еңбек тіршілігін алуға
болады. Ақылмен ұйымдастырылған іс-әрекет, бұл колонияда тәрбиеленушілерге
ықпал жасау мен оларды тәрбиелеу шараларының тереңнен ойластырылған жүйесі
оларда адамның бағалы сапаларын қалыптастырды.
Жеке адам, топ және ұжым
Жеке адам қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Өйткені, оның психикасы тек
айналасындағылармен қарым-қатынас жасау процесінде ғана қалыптасады.
Қоғамдьщ тәрбие арқылы адам белгілі бір мазмұнға ие болады. Жеке адам
санасының дамуы қоғамның дамуымен байланысты. Кез-келген адам қандайда
болмасын бір топқа кіреді. Топтар: үлкен (макро), кіші (микро) ресми емес,
ресми, ұйымдасқан, ұйымдаспаған контактылы (адамдармен ылғи да жүздесіп
жүретін топ). Оқшауланған формалы, формасыз, жасанды, табиғи, шартты,
референттік болып бірнешеге бөлінеді. Мәселен, сынып оқушылары, жұмысшы
бриғадасы, әскери бөлімше, отбасы - контактылы немесе реалды топқа жатса,
футбол алақында, кино залда отырған адамдар - ұйымдаспаған топқа жатады.
Белгілі бриғада мүшелері, студенттер тобы - ресми топ деп аталынса, отбасы
мүшелері, дос-жарандар, ағайын-туыстар - ресми емес топ деп аталынады. Топ
екі адамнан бастап құралады. 2-ден 40 адамға дейінгі топ шагын топтар
(мектеп класы) мыңдаған, миллиондаған адамдардың тобын (саяси партиялар,
ұлт, кәсіподақ, діни ұйымдар, т.б.) үлкен топтар дейді. Әрбір топтың ресми
не ресми емес жетекшілері болады.
Түрткілер мен қажеттіліктер
Адамды әрекетке бағыттайтын, қажеттілігін өтеуге талаптандыратын бір
түрткі болады. Бұл түрткі психологияда мотив (себеп) деп аталады. Жеке
адамды қандайда болмасын әрекетке итермелейтін негізгі қозғаушы мотив -
оның түрлі қажеттері яғни, бір нәрсеге мұқтаждығы. Адамның қажеттіліктері
қоғамдық еңбекте, еңбек ету процесінде қалыптасады. Сыртқы ортамен байланыс
жасауда адамның емір сүруі үшін ең алдымен ерекше маңыз алатын материалдың
қажеттіліктер (тамақ, баспана, киім, еңбек құралдары, т.б.) болады. Адам
баласының тарихи даму жағдайында туған еңбек әрекеті, еңбек құралдарын
пайдалану секілді негізгі материалдың қажеттері біртіндеп дами келе
қажеттіліктіқ жаңа тобын рухани қажеттерді туғызады. Рухани
қажеттіліктердің дамуы материалдың қажеттердің қанағаттанды-рылуына
байланысты. Адам қажеттілігінің дамуы - тарихи дамудың елеулі бір кезеңі.
Олар - адамның алдына әр түрлі мақсаттар қойып отыруына себепші болатын
негізгі түрткілер. Адам өзінің қажеттіліктерін өтеу үшін бар мүмкіндігін
пайдаланады. Бұл оны белсенді түрде іс-әрекет істеуге талпындырады. Оның
қажеттіліктері саналы әрекетінің нәтижесінде біртіндеп өтеліп отырады. Адам
өз қажетін өтеу жолында сыртқы ортаны, табиғатты да өзгерте алады.
Қажеттіліктердің өтелуі, өтелмеуі адам психологиясына, оның күйініш-
сүйінішіне әсер етеді. Қажеттіліктер орындалу тәсіліне қарай кісіде
мазасыздану, не тынышталу, рахат, ләззаттану, не азап шегу сезімдерін
тугызады. Қажеттіліктерді өтеу арқылы адам тиісті құралдарды іздестіріп
солардың күшімен, түрлі теориялық, практикалық сипаттагы мәселелерді шешуге
мүмкндік алады. Өйткені қажеттілік - адамның ойлау қызметін тудыратын
негізгі себептердің бірі болып табылады, білдіріп қана қоймай, қайтадан
жасауға әрекет етеді. Олай болса, адамдардың қажеттіліктері -іс-әрекетінің
негізгі мотивтері, яғни оның психологиясының қайнар көзі, бастамасы болып
табылады.
Қажеттілік, әсіресе табиғи қажеттіліктер - өмір сүрудің, тіршілік
етудің арқауы. Егер табиғи қажет өтелмесе, өмір сүру үшін тиісті жагдайлар
болмаса, адам да, жануарлар да тіршілік ете алмайды.
Адам өмірі үшін рухани қажеттіліктерді өтеп отырудың да маңызы зор.
Осындай қажеттіліктердің өтелмеуінен адам көп Қиыншылық көреді, өйткені,
бұл оның сана-сезімінің өсуіне кедергі келтіреді. Қажеттілік жа-нуарларда
да бар. Бірақ бұл - биологиялық сипаттагы қажеттіліктер. Жануарлардың
қажеттіліктері олардың қоректенетін заттарын іздестіруінен жақсы байқалады.
Мәселен, тауық жерден дән іздеп зыр жүгіреді.
Жеке адамның қасиеті ретіндегі қызығулар
Жеке адамның қасиеті ретіндегі қызығулар адамдарда әр түрлі болады да,
адамның өмірі мен қызметіне сан-алуан әсер етеді. Қызыгулардың
ерекшеліктері адамның ерекшеліктерін де сипаттайды. Қызығулардың маз-мұны
адамның бағыт-багдарын, оның өмірде алдына қойған мақсаттарын білдіреді.
Қызыгулардың тереңдігі адамның жалпы дамуымен, ақыл-ойымен тығыз
байланысты. Қызығулар өсіп дамуы мүмкін егер, адамның қайсы бірі пайдалы
нәрсеге, мысалы, көркем әдебиетті оқуға, өнерге ынтасы жеткіліксіз болса,
бұларды, әуелі тиісті сабақтарға өзін мәжбұр етіп, содан соң, ой өрісінің
кеңеюіне қарай баулып тәрбиелеуге болады, қызығуы бірте-бірте өсіп,
тереңдей түседі. Бірақ адам бұларды қолдап отырмаса, оған қамқорлық
жасамаса, оларды кезінде қанағаттандырмаса, қызығулар бірте-бірте нашар
лап, соңында мүлде жоғалып кетуі мүмкін.
Адамда сан алуан қызығулардың болуы мүмкін. Бірақ осылардың ішінде
басты біреуі, ең басыққы қызығуы болады. Мұндай қызығулар әсіресе, оқу
әрекетіне аса қажет. Оқу қызығуларының әсерлі, күшті, тұрақты, мазмұнды
болуы баланың сабақ үлгіруіне, білімді терең алуына көп жәрдем тигізеді.
Оқу қызығулары балаларда оқу мотивтерінің дамуына байланысты қалыптасып
отырады.
Қызығулар өзінің мазмұны мен бағытына қарай: материалдың, қоғамдық,
саяси, кәсіптік, спорттық, танымдық, т.б. болып келеді. Бұлардың әрқайсысы
өз алдына бірнеше түрге бөлінеді. Мәселен, таным қызығулары оқуға, ғылымға
қызығу, кәсіптік қызығулар сан салалы кәсіптіқ түрлеріне байланысты,
эстетикалық қызығулар кино, театр, музыка, бейнелеу өнеріне, т.б. орай
бөлініп жатады.
Адамның қажеттіліктері негізінде қызығулар мен бейімділіктер пайда
болады, бұлар едәуір дәрежеде жеке адамның бағыт-бағдарын анықтайды. Қызығу
деп адамның бір нәрсеге зейін қоюға, қайсы бір заттар мен құбы-лысты танып
білуге ұмтылуын айтамыз. Қайсыбір іс-әрекетке ұмтылу бейімділік делінеді.
Қызығулар мен бейімділіктер адамның эмоционалдың өмірімен тығыз
байланысты. Қайсыбір қызығуды немесе бейімділікті қанағаттандырудың мүмкін
еместігі қолайсыз, жағымсыз эмоциялар тудырады. Қызғыльщты бір нәрсе
адамның қолынан келе қалған жағдайда, бұл оның таным-дың немесе еңбек іс
әрекетінің затына айналады, сөйтіп, онда жағымды эмоциялар туады.
Қажеттіліктер мен қызығулар жеке адам белсенділігінің қайнар көзі, яғни осы
қажеттіліктер мен қызығуларды қанағаттандыру мақсатын көздеп, оның іс-
әрекетке ұмтылуы болып табылады.
2.Кәсіптікке баулу, кәсіптікке іріктеу және оқыту мен тәрбиелеуді
жекелікке бағдарлау т.б. сұрақтарды шешуде дифференциальды- психологиялық
зерттеулердің қолданбалық маңыздылығы.
Психолог зерттеуіндегі жеке тұлға оның алдында жеке дара
қарастырылады. Психологияның негізгі жетістігі де осында – жеке тұлғаның
дара қасиеттерін анықтайды. Б.Ф. Ломовтың айтқанындай, жеке тұлға – бұл
психологиялық аспектілері бар қоғамдық ғылымдар мәселесі, ал жеке даралық
бірінші кезекте психология мәселесі.
Жеке дара адамды зерттеуде психодиагностиканың өзінің арнайы бағыттары
бар. Бұл зерттеу бағытында бағаланған жеке адамды сипаттауда көрінетін
дамыған түсінікті құралдарға және көптеген әдістемелерге ие. Бағаланған
жеке адам құрылымын бөліп шығару мен қолдану нәтижесінде не күтуге болады?
Түрлі танымдық тәсілдер сол бір ғана объектінің түрлі сипатталуына
ғана әкеліп тірейді деген ұстанымды өзгерткен дұрыс. Психодиагностика
мақсаты жеке-психологиялық ерекшеліктерді сипаттау болып табылады. Жеке
адамның өзіндік ерекшеліктерін теориялық және практикалық жағынан да.
Эксперименталдық жеке адамды зерттеу алдымен теориялық таным аумағында
пайдаланылатын білімнен бастау алады. Бәрінен бұрын біз психологиялық
ғылымда пайда болған диагностикалық зерттеулердің жеке адам туралы
түсініктерінің механикалық аралас мағлұматтарды талқылауды қажет деп
санаймыз. Мысалы, жеке адам диагностикасы жобасының жасалуын және дамуын
түрлі теориялық позициялар тұрғысынан алынған мәліметтер интерпретация
сыналуларынан ажырату керек. жобалық техникаларда интерпретациядан
тәуелсіз стимулды материал зерттеу мәселесі бар, мысалы, калориметрмен
және сыналушылар жауаптарының әртүрлілігін зерттеу жолы арқылы да анықтауға
болады. Бұл мүмкіндіктердің әрқайсысы дәлдік деңгейіндегі өз негіздері бар:
физикалық құралды – оның құрылымы мен шкаласы, ал екінші жағдайда ол
тыңдау, тестілеу, ситуация т.б. параметрлерге бағынышты болады. Бұл
стимулды материал құрылымын зерттеу жолдарының ешқайсысы да теоретикалық
конструкттің жобалық сәйкес сыртқы концепцияларға тәуелді емес.
Бұл терминді ғылымға енгізген американдық социолог Р. Мернон енгізген.
Ортаңғы деңгейдегі теориялар кіші жұмыс гипотералары және ұзақ теоретикалық
деңгейлер арасындағы тығыз байланысты.
Психологтардың диагностикалық тұлғалылығы болжам жасауға, шешім
шығаруға әкелетін түрлі мәліметтерді өңдеу процестерінің түрлі этаптарында
байқалады. Диагностикалық процестің негізгі этаптары зерттеу мақсатымен,
олардың жасалуы шешім жасаумен сәйкестендірілген мәліметтер жинағына
әкеледі.
Мәліметтер жинақтау диагностикалық әдістер көмегімен (әңгіме, ауру
тарихы, басқа да мамандардың қорытындысы) жасалады. Барлық белгілі
диагностикалық әдістер авторлары сынақталушыны жақсылап танып алуға зейін
аударады және оның өйткені мен болашағы білу қажеттігін айтады. Осымен
зерттеудің негізгі фоны жасалады.
5.Бақылау сұрақтары:
1.Жекелік белгілер қалай ажыратылады?
2.Психологиялық зерттеулерде жеке тұлғаның зерттелінуі тоқталыңыз?
1.Лекция тақырыбы: № 3 Жекелік-психологиялық ерекшеліктерді зерттеу
бағыттары.
2.Лекция жоспары: Индивидтерді өзіндік психологиялық қасиеттері арқылы
классификациялау: бөлінетін ерекшеліктер (зейін көлемі, тұрақтылығы, еске
сақтау жылдамдылығы, актуалдықтың нақтылануы және т.б.) когнитивтік стиль
типінің интегралдық ерекшеліктері. Жүйке жүйе қасиеттерінің түрі сияқты
типология негіздерінің сапасын ескеретін классификациясы
3Лекция мақсаты: Студенттерге жекелік психологиялық ерекшеліктерді зерттеу
бағыттары жөнінде мәлімет беру.
4.Лекция мәтіні:
1.Индивидтерді өзіндік психологиялық қасиеттері арқылы классификациялау:
бөлінетін ерекшеліктер (зейін көлемі, тұрақтылығы, еске сақтау
жылдамдылығы, актуалдықтың нақтылануы және т.б.) когнитивтік стиль типінің
интегралдық ерекшеліктері.
Адам қабілетіндегі айырмашылық іс-әрекеттің нәтижесінен, яғни оның
сәтті не сәтсіздігінен байқалады. Қызығушылық адамда объекті жан-жақты
танып білуге ұмтылудан туындайды. Ал бейімділік нақты іс-әрекетгі
орындауға талпыну. Қызығушылық пен бейімділік сапаларының үнемі өзара
үйлесім тауып, бір бағытта тоғысып отыруы мүмкін емес. Оған түрлі жағдайлар
себепші, мысалы, адам көркемөнер туындыларын тамашалауы ықтимал, бірақ
ол осы саладағы өнер түрлерімен шұғылдануға тиімсіз болуы мүмкін.
Дегенмен, белгілі бір іс-әрекет түріне қабілеті бар адамдардың
қызығушылығы мен бейімділігі бір-бірімен үйлесім таба алады.
Іс-әрекетпен айналысқанда адамның табысқа жетуі үшін қабілет,
қызығушылык, бейімділіктен тыс оның мінез-құлқында келесі сапалық
көріністер болуы қажет: ең алдымен - еңбексүйгіштік, табаңдылық,
батылдық. Бірақ, осындай ерекше қабілеті бар адамның өзі де айтарлықтай
өнімге қол жеткізе бермейді. Негізі, адам өзінің іс-әрекетіне, жеке
басына сын көзімен қарап, мінезінің ұнамды, ұнамсыз сапаларын айқын ажырата
аларлық деңгейде болуы керек.
Адам қабілетінің даралық ерекшеліктеріне дарыңдылық, шеберлік,
талант, данышпандық, шабыт кіреді.
Әртүрлі іс-әрекеттер аймағына қажет білім, ептілік-дағдылар
бірлігін жеңіл әрі нәтижелі игеруді қамтамасыз етуші жалпы қабілеттер
ерекшелігін дарындылық деп атайды.
Дарындылық өрбір адамның ақыл-сана, оқу, шығармашылық, көркемөнер,
адамаралық қатынастар түзу және психо-моторлық қызметтерінде көрініс
береді. Дарынды адамдарға тән қасиеттер: зейінділік, жинақылық, тұрақтылық,
әрқашан қызметке дайын болу; мұндай тұлғалар, сонымен бірге,
мақсатқа жетуде ақылға сай табандылыққа ие, еңбекте шаршап шалдығуды
білмейді, басқалармен салыстырғанда интеллекттік деңгейі анағұрлым
жоғары.
Өз қызығулары бағытында дарынды адамдар қайтпас қажырлылық таныта
алады. Бұл қасиеттің адамдағы көрінісі - 2-3 жасар баланың бір іспен үзбей
шұғылдана алу уақыты. Басқа қатарларымен салыстырғанда дарынды бала
өзін қызықтырған іспен бірнеше сағат шұғылданып, қажет болса, оған
бірнеше күндер бойы қайта оралып, көздегенше жетпейінше, әрекетін
тоқтатпайды.
Дарындылық дәрежесінің артуы қажетті білімдер мен ептілік,
дағдыларды игеріп әрі жетілдіріл баруға тікелей тәуелді.
Дарыңдылықтың өзіңдік ерекшелігі ең алдымен қызығушылық
бағдарға байланысты. Осыдан, біреу математикаға құмар, екінші тарихқа,
және біреулер қоғамдық жұмыстарға бас (лидер) болуда өз дарындылығын
іске қосып, оны нақты іс-әрекетте кейін дамыта түседі. Мысалы, мұғалім
дарындылығының көрсеткіштері келесідей: 1) оқу материалын шәкірттерге
түсінікті күйге келтіру; 2) оқушы көңіл-күйін қалтқысыз тану; 3)
жұмыста шығармашыл болу; 4) балаларды өз еркіне көндіре алу; 5)
балалар ұжымын біріктіруге қабілеттілік; 6) сөз мәнерлігі мен
мазмұндылығы; 7) сөйлеу көркемділігі мен нанымдылығы; 8) педагогикалық
әдептілік; 9) оқу материалын тұрмыспен байланыстыра алу; 10) шәкірттерге
қаратылған байқағыштық; 11) педагогикалық талапшаңдық (Ф. Н. Гоноболин).
Қабілеттер өз деңгейлері мен ауқымы жағынан ажыратылады. Нақты
іс-әрекет аймағында өте жоғары деңгейге көтерілген қабілет - шеберлік деп
аталады. Шеберлік, яғни бір іс-әрекет аймағында жоғары жетілгендік
үлкен де қажырлы еңбек негізінде пайда болады. Шеберлік көбіне
өңдірістік қайта жасау қызметтерімен байланысты келеді. Алайда, бұл
шеберліктің дайын ептіліктер мен дағдылар бірлігінен туындайтынын
білідірмейді.
2.Жүйке жүйе қасиеттерінің түрі сияқты типология негіздерінің сапасын
ескеретін классификациясы
Әрқандай кәсіптегі (мұғалім, дәрігер, ұшқыш, спортшы т.б.)
шеберлік кез келген жаңа мәселелерді шешуте қажет болған психологиялық
дайындықты кажет етеді. Шебер маман үшін шығармашылық міндетті түсіну
мен оны орындау жоддарын табу, екеуі өзара байланыста қабылданады, іске
асады, яғни "не істеу" және "қалай істеу" арасында жік болмайды.
Шеберлік деңгейі - өзгермелі, дамудағы құрылым. Іс-әрекет
барысында адамның қабілет түзілімі, тұлғалық мәні қалыптасып, бір
деңгейден екіншісіне көтерілумен ұдайы ауысып барады. Өте дарынды
адамдар да қарапайым еліктеуден бастап, кейін бірте-бірте тәжірибе
жинақтаудан жасампаздық дәрежесіне көтеріледі.
Адам қабілетінің ерекше даралық сипатын көрсететін психологиялық
құбылыс - талант. "Талант" сөзінің төркін мәні: ежелгі грек қауымында
бай-манап өзі жоқта жұмыстан қашқақтамасын деп еріншек құлына
беретін күміс ақша бірлігі - талант аталады екен, ақылдан жұта құл оны
алудан, пайдалы айналымға жіберудің орнына, топыраққа көміп, жасыратын
болған. Осыдан халықта "таланты қүм болды", "таланты көмілді" деген
ұғымдар сақталып қалған. Қазіргі күнде талант арнайы қабілеттердің
(музыкалық, суреткерлік, әдеби шығармашылық т.б.) жоғары деңгейлі дамуын
біддіреді. Қабілеттер сияқты талант та іс-әрекетте көрініп, өрістейді.
Талантты адамның қызметі өзінің жаңашылдығымен, қайталанбас мәнерімен
ажыралады.
Таланттың оянуы тікелей қоғамдық болмысқа тәуелді. Қай бағыттағы
дарындылықтың жол алуы дәуір қажеттігі мен әлеумет алдында тұрған
нақты міндеттерге байланысты. Мемлекеттің дамуы инженерлік және
конструкторлық таланттардың жетілуінен мемлекеттің көркейген кезеңінде ән-
күй , әдебиет. уақытында - талантты әскери қолбасшы дүниеге келеді.
Осыдан, қазақ арасынан шыққан Қ. Сатпаев, М. Әуезов, Б. Момышұлы,
Қажымұқан, Р. Рымбаева - әрбірі өз дәуірінің саңлақтары.
Талант - көптеген қабілеттердің байланысы, біртұтастығы. Өте
жоғары дамыған, бірақ оқшауланған бір қабілет талант дәрежесіне көтере
алмайды. Мысалы, кейбіреулер 10 қаналы не оданда көп санды лезде көбейтеді
не бөледі, бірақ математик емес, бола адмайды да.
Қабілеттердің даму барысындағы ең жоғары, шыңдалу деңгейі -
данышпандык деп аталады. Шығармашылық қызметі қоғам өмірінің бір дәуірінде,
адамзат мәдениетінің тарихында белгілі із қалдырған адам ғана данышпан
бола алады. Өркениетгің 5000 жылдық тарихында мұндай шыңға 400
кемеңгер көтеріліпті. XX ғасыр саңлақтары атанған, арамызда жүрген
замандастарымы: ақын Олжас Сүлейменов, сынаушы ұшқыш, ғарышкср Тоқтар
Әубакіров қазак данышпандарының бірінші ондығынан.
Адамның шығармашьшық іс-әрекетінің аса табысты болуына себепші
рух көтеріңкілік пен ерекше күш-қуат туындайтын кезендер болады. Бұл
жағдайдағы адамды жаңа идеяларға жетектеп оларды іске асыруға
ынталандыратын психологиялық қалып - шабыт деп аталады. Шабыт шығармашыл
тұлғаның жоғары белсенділігінен, оның іс-әрекетінің жемістілігінен,
жасампаздық ептілігінен, жаңалық ойлап табу қызметіне толық берілгінен
көрінеді. Өмірнамашыларының айтуынша, И.С.Турленев шығармаларын жазуды
өзін-өзі зорлап көндіруден емес, ішкі ниет қалауымен қалай бастағанын
білмей қалады екен.
Шабыт пен еңбек –екеуі егіз, бір-бірінсіз жасамайды. Осыдан, шабыт –
қажырлы – еңбек пен орсасан бай білім қоры негізінде туындайтын мүмкіндік.
Шабыт – еріншектерден қашатын, шақырғанға баратын қонақ (П.И.Чайковский).
Сана айқындығы, ой мен бейнелер кернеуі; ес, зейін өткірлігі, мақатқа
бағыттайтын арнасына сыйлаған ерік күші – шабыттанудың алғы шарттары.
5.Бақылау сұрақтары:
1.Зейіннің көлемін қандай аспаппен зерттейді?
2.Зейіннің көлемі дегеніміз не?
1.Лекция тақырыбы: № 4 Темперамент адамның жекелік белсенділігі мен
реактивтілігінің сипаты ретінде.
2.Лекция жоспары: Темперамент жайлы оқу (ғылым)- Дифференциалды
психологияның маңызды саласы. Темпераментті зерттеу кезеңдері: эмперикалық,
ғылыми-әдіснамалық қатынастың негіздерін құрастыру. Темпераменттің
анықтамасы.
3Лекция мақсаты: Студенттерге темперамент адамның жекелік жөнінде мәлімет
беру.
4.Лекция мәтіні:
1.Темперамент жайлы оқу (ғылым)- Дифференциалды психологияның маңызды
саласы.
Темперамент тұлғаның барлық психикалық көріністеріне реңк беріп
отырады, ол эмоция мен ойлауға, еріктік қимыл-қозғалысқа, сөздің сарыны мен
ырғағына әсер етеді. Бірақ темпераментке жеке адамның моральдық тәрбиесі,
әлеуметтік бағдары, әуестенуі, қызығуы тәуелді еместігін естен шығармаған
абзал.
Белгілі бір адамға тән және өмір әсерлеріне жауап реакциялардың
динамикасы, тонусы мен бірқалыптылығында көрініс беретін мінез-құлықтың
табиғи ерекшеліктерін - темперамент деп ұғынуымыз керек.
Мінез-құлық тек әлеуметтік жағдайларда ғана емес жеке адамның табиғи
құрылымына да тәуелді. Адамның биологиялық жағын көрсететін қасиеттің бірі
болып табылатын темперамент жас балалардың ойыны үстінде, түрлі қарым-
қатынас жағдайында анығырақ және ертерек байқалады.
Темперамент тұлғаның барлық психикалық көріністеріне реңк беріп
отырады, ол эмоция мен ойлауға, еріктік қимыл-қозғалысқа, сөздің сарыны мен
ырғағына әсер етеді. Бірақ темпераментке жеке адамның моральдық тәрбиесі,
әлеуметтік бағдары, әуестенуі, қызығуы тәуелді еместігін естен шығармаған
абзал.
2.Темпераментті зерттеу кезеңдері: эмперикалық, ғылыми-әдіснамалық
қатынастың негіздерін құрастыру.
Темперамент туралы ілім ерте замандарда пайда болған. Гиппократ,
кейіннен Гален сияқты дәрігерлер адамдардың мінез-құлықтарының дара
көріністерін бақылау арқылы солардың өз ерекшеліктерін сипаттап жазуды,
түсіндіруді ойластырады. Темперамент туралы ілімнің негізін салған ежелгі
грек дәрігері Гиппократ болды. Гиппократтың пікірінше, адамның тәнінде төрт
түрлі сұйықтық болады: қан, шырын, сары және қара өт, олар дұрыс араласса -
адамның дені сау, дұрыс араласпаса - сырқат болады. Ағзадағы сұйықтардың
біреуінің басым болуы адамның темпераментін анықтайды. Сұйықтардың аттарына
орайлас қойылган темперамент атаулары күні бүгінге дейін сақталып келеді.
Мәселен, холериктік темперамент – choie (өт)-, сангвинигтік темперамент
-sanguis (қан), флегмативтік темперамент - рһlegma (шырын), меланхоликтік
темперамент - melanos (қара өт) деген сөздерден алынған. Гиппократ
темпераменттер белгілі мөлшерде адамның тұрмысына, ауа райы жағдайларына
тәуелді болады деп санады. Мәселен, отырып жұмыс істейтіндердің денесінде
флегма жинақталса, үнемі қимыл қозғалыстағыларда - өт көбейеді, темперамент
те осыған сәйкес анықталады. Гиппократ типтерді дұрыс сипаттағанымен,
оларды ғылыми тұрғыдан түсіндіре алмады.
Кейіннен темперамент жайлы осындай гуморальдық теориялардан басқа
химиялық, физикалық, анатомиялық, неврологиялық және таза психологиялық
теориялар да ұсынылды. Бірақ бұлардың бірде-біреуі де темпераменттің
табиғатын толық және дұрыс түсіндірмеді.
Жоғары жүйке қызметінің негізгі қасиеттерін ашқан И.П.Павловтың ғылыми
еңбегі ерекше. Ол темпераменттің осы қасиеттерінің туа үйлесуіне орай
сипатталатындығын көрсетті. Павлов өзінен бұрынғылардан өзгеше жолмен, атап
айтқанда, дененің сыртқы құрылымын зерттеген неміс психиатры Кречмерден,
қан сауыттарының құрылымын зерттегендерден (П.Ф.Лесграфт) басқаша ағзаларды
біртұтас нәрсе деп қарап, ондағы ми қызметіне ерекше назар аударды.
Ми біріншіден, барлық мүшелер мен ұлпалардың жұмысын реттейді,
екіншіден, жүйедегі сан алуан бөліктердің қызметін үйлестіріп, біріктіреді,
үшіншіден, ол барлық органдардың импульстарынан әсер алып отырады да осыған
орай өз қызметін қажетті күйге түсіреді, төртіншіден, ол ағзаның сыртқы
ортамен байланысын, бұлардың бейнелерін сәулелендіруді жүзеге асырып
отырады.
Темперамент көбіне адамға тума берілген әрекет – қылығының ұдайы
қозғалыстағы сипатын белгілейді. Сондықтан, темпераменттік қасиеттер басқа
психикалық құбылыстарға қарағанда тұрақтанған, өзгеріске келе бермейді.
Назар аударарлықтай ерекшелік, темпераменттің әрқилы қасиеттері бір –
бірімен кездейсоқ қосылмай, заңдылықтар негізінде түрлі темпераменттің
белгілі құрылымын түзеді.
Сонымен, темперамент – адамның психикалық әрекетінің нақты динамикасын
айқындайтын психиканың дара қасиеттерінің жиынтығы.бұл психикалық
ерекшеліктер адамның барша іс - әрекетінде оның мазмұны, мақсаты және себеп
– салдарына тәуелсіз бір қалыпты көрінеді. Есейген шақта да, өзгеріске
түспей, өзара байланыста темперамент кейпін өрнектейді. Темперамент түрінің
жақсы не жаманы болмайды. Олардың әрқайсысы өзінің ұнамды тараптарына ие,
сондықтан басты назар темпераментті реттеп, түзетүге қаратылмай, нақты іс -
әрекетте оның тиімді жақтарын саналы әрі өз орнымен пайдаланудың жолдарын
табуға бағытталғаны жөн. Адам ежелден – ақ әрқилы тұлғалардың психикалық
бітістерін айыра танумен, олардың барлығын жалпыланған аз санды саналық
бейнелер бірігін психология тарихында алғашқыдан темперамент типтері деп
аталады. Темпераменттің бұл бірігімдік жүйесі өмірлік іс- әрекет Тұрғысынан
өте тиімді, себебі оны пайдалана отырып, нақты тұрмыстық жағдайларда
белгілі темперамент типіне жататын адамның болашақ әрекет – қылығын күні
ілгері пайымдауға болады.
3.Темпераменттің анықтамасы.
Темперамент жөніндегі ғылымның ірге тасын қалаған ежелгі грек дәрігері
– Гиппократ.Оның тұжырымы бойынша, адамдар төрт дене шырындарының - қан,
шырыш, өт, запыран - өзара қатынасымен ажыратылады. Осы психологиялық
тағылымды арқау ете отырып, ежелгі дүние дәрігері Клавдий Гален алғашқы рет
темперамент түрлеріне ғылымдық сипат берді. Гален темперамент түрін
жоғарыда аталған шырындырдың бірінің басымдылығымен байланыстырды.
Ол біздің заманымызға дейін жеткен темперамент атауларын белгіледі:
сангвиник (sangius – қан), флегматик(phlegma – шырыш), холерик( chole -
өт), меланхолик(melaschole – запыран). Гален ендірген бұл ғажайып жаңалық
кейінгі жүзжылдықтар желісінде көптеген ғалымдар ізденісіне күшті ықпалын
тигізді.
Ежелгі дәуірлерден бастап зерттеушілер адамдардың дене құрылымы және
физиологиялық қызметінің ерекшеліктерімен сай келетін көп түрлі әрекет –
қылықтарды тастап, ретке келтіруге ат салысты. Осыған орай темпераменттің
көп түрлі типологиясы қалыптасты. Бұлардың ішінде назар саларлықтай тип –
адамның дене құрылымына байланысты дараланып, тума темперамент қасиеттеріне
негізделген – конституциялық типология (Э. Кречмер). Бұл теорияның мәні: әр
адам өз дене құрылымына орай өзіндік психикалық ерекшелікке ие. Осыдан,
дене мүшелерінің сырттай өлшемдеріне байланысты төрт конституционалды
психикалық тип белгіленген:
1Лептосоматик- бойшаң, нәзік денелі, тар иықты, қол-аяғы ұзын,
сидыйған.
2 Пикник- мығым, сезімшең, кіші не орта бойлы, қарны қампиған, домалақ
бас.
3Атлетик- бұлшық еттері күшті дамыған, денесі мығым, берік, ұзынша не
орта бойлы, кең иықты, жамбас сүйектері тартылған.
4 Диспластик-дене бітімі қисынсыз. Бұл адамдар әрқилы мүшелік
зақымдарға ұшырағандар.
Жоғарыда баяндалған конституциялық типология теориясының негізін
қалаған- Э. Кречмер. Бұл теория Батыс Европада кең қолдауын тапты. Ал осы
теорияны арықарай жалғастырған У. Шелден болды. Сонымен, әр адамның
темпераменті әртүрлі, соған байланысты адамдар да әртүрлі.
5.Бақылау сұрақтары:
1. Темпераменттің анықтамасы
2. Темпераментті алғаш зерттеген кім?
1.Лекция тақырыбы: № 5 Темперамент теориялары. Гуморольдық теориялар
2.Лекция жоспары: Гиппократ теориясы ежелгі және әйгілі теория.
Гиппократ пікірлерінің қазіргі ғылымның берілгендерімен келіспеушіліктері.
3Лекция мақсаты: Студенттерге темперамент теориялары жөнінде ұғындыру.
4.Лекция мәтіні:
1.Гиппократ теориясы ежелгі және әйгілі теория.
Ежелгі және ең белгілі гуморальды теория антикалық Грецияда пайда
болған, дәрігер және философ Гиппократтың теориясы.
Гиппократ теориясы бойынша, адам ағзасында төрт негізгі сұйықтық бар:
қан, қара өт, сары өт, сөл. Гиппократ пікірінше, адам ағзасында қай
сұйықтық басым болса, соған байланысты 4 темперамент типінің бірі сай
келеді: қан басым болса - сангвиник типі, сөл басым болса - флегматик
типі, сары өт басым болса - холерик, қара өт басым болса - меланхолик типі.
Гиппократтың ойынша, адам ағзасындағы сұйықтықтың біреуінің басым болуы
климат жағдайына және адамның айналысатын іс-әрекетіне байланысты.
Темперамент типтерін б.д.д. өмір сүрген Рим дәрігері К.Гален 13 типке
дейін жеткізді.
И. Кант темпераменттің көріну аймағын тарылтып көрсетті. Төрт
темперамент типін Кант екі топқа бөлді: әрекет темпераментіне жылдам
қимылдайтын холерик пен баяу қимылдайтын флегматикті жатқызды, әсершіл
топқа оң эмоциялары басым сангвиник пен теріс эмоциясы басым меланхоликті
жатқызды.
Темпераменттің гуморальді теориялары қатарына Лесгафтың көзқарасын
жатқызуға болады. Ол психикалық әрекеттің динамикалық ерекшелік сипатын
жүрек тамыр жүйесіндегі әр түрлі ұсақ тамырлардан күре тамырға дейінгі қан
қозғалыс ерекшеліктерімен байланыстырды.
Темперамент тұлғаның мәнді қасиеттерінің бірі. Берілген мәселеге деген
қызығушылық ерте кезде туындап, қазіргі кезге дейін психологияның
зерттейтін маңызды бөлігі болып табылады.
Темперамент адамның табиғи сипатының, психологиялық іс-әрекетінің
динамикалық ерекшеліктері, яғни психикалық процестер мен жағдайлардың
әрекеттерінің ырғағы, қарқыны, жылдамдығы жатады.
Темперамент келесі құбылыстарда көрінеді:
1. Адамның жалпы белсенділігінен;
2. Қозғалу ерекшелігі және сөздік қозғалу ерекшелігінен;
3. Эмоционалды процестер ерекшелігінен: эмоцияның туындау және өшу
жылдамдығы, күші мен тереңдігі, эмоционалды аймақтың сапалық қасиеті, яғни
кез келген эмоцияны бастан кешіру жылдамдығы және т.б.
Сонымен, темперамент адамның белсендік ерекшеліктерін және
реактивтілігін біріктіреді. Темперамент бойынша адамдарды ажырату сыртқы
өңдерінде, барлық мінез-құлықта және іс-әрекетте байқалады.
Ерте кезден осы көріністердің барлығы ғалымдардың назарын аударды.
Темпераменттің туа біткен, адамның табиғи сипаты, яғни ағзаның
физиологиясымен байланысты екеніне ешкім күмәнданбайды. Ғылым тарихында
темперамент жайлы көптеген теориялар бар.
Темперамент жайлы теорияларды үлкен үш топқа бөлуге болады:
1. Гуморальді теориялар;
2. Конституционалды теориялар;
3. Жоғары жүйке жүйесі ерекшеліктеріне байланысты темпераментті
түсіндіруші теориялар.
Гумор сөзі сұйықтық дегенді білдіреді. Ағза сұйықтықтары
қозғалымпаз, оның динамикалық бөлігі. Сондықтан мінез-құлық ерекшеліктерін
ағзадағы сұйықтықтар қозғалысының ерекшеліктерімен байланыстырады. Осы
бағытты ұстанған авторлардың теориялары ең алғаш пайда болған.
2.Гиппократ пікірлерінің қазіргі ғылымның берілгендерімен
келіспеушіліктері.
Темпераменттің физиологиялық негізі – жүйке жүйесінің жалпы типі
болып табылады. И.П. Павловтың пікірінше, темпераменттің физиологиялық
негізінде қозу мен тежелу процестерінің қасиеттері: қозу, мен тежелу күші,
олардың тепе - теңдігі және қозғалымпаздығы жатыр. И.П. Павлов қозу күші
мен тежелу күшін жоғары жүйке жүйесінің бір-бірінен тәуелсіз қасиеттері
ретінде бөліп қарастырды. Қозу күші жүйке талшықтарының жұмысқа
қабілеттілігін бейнелейді. Тежелу күші тежеуді жүзеге асыратын жүйке
жүйесінің қызметі.
Жүйке процестерінің тепе-теңдігі қасиетін қарастыра отырып, И.П.
Павлов қозу және тежелу процестерінің тепе-теңдігін көрсетті. Егер қозу
немесе тежелу процестерінің бірі басым болса, адам ұстамсыз болады. Жүйке
жүйесінің келесі қасиеті – жүйке процестерінің қозғалымпаздығы – бір жүйке
процесінің екіншісімен алмасу жылдамдығы.
Павлов жіктеген жүйке процестері жүйке жүйесі деп аталатын белгілі
комбинацияларды қалыптастырады. Бұл тип индивидке тән негізгі жүйке жүйесі
қасиеттерінің жиынтығынан құралады – күштер, тепе-теңдігі мен
қозғалымпаздығы, қозу және тежелу процестерінің сәйкестігі.
И.П.Павлов пікірінше, жүйке жүйесінің Гиппократ бөліп көрсеткен
темперамент типтеріне жақын негізгі төрт типі бар. Жүйке процестерінің
күшінің көрінуіне байланысты күшті және әлсіз типтерге жіктеледі. Олар өз
кезегінде салмақты және ұстамсыз болып бөлінеді. Ұстамсыз тип қозудың
тежелуден басымдылығымен сипатталады. Күшті ұстамды тип қозғалымпаз және
инертті немесе енжар болып бөлінеді.
Сангвиник – күшті, тепе-тең, қозғалғыш тип;
Флегматик – күшті, тепе-тең, инертті тип;
Холерик – күшті, қозуы тежелуінен басым тип.
Меланхолик – қозу күші де , тежелу күші де әлсіз тип.
5.Бақылау сұрақтары:
1.Гиппократ теориясы ежелгі және әйгілі теория.
2.Гиппократ пікірлерінің қазіргі ғылымның берілгендерімен
келіспеушіліктері.
1.Лекция тақырыбы: №6 Конституциональдық теориялар.
2.Лекция жоспары: Адамның конституциясы темпераментті анықтаушы фактор.
Э.Кречмер теориясы. Темперамент типтері және олардың дене құрылысы мен
байланысы. Циклотимикалық темперамент
3Лекция мақсаты: Студенттерге конституциональдық теориялар жөнінде мәлімет
беру.
4.Лекция мәтіні:
1.Адамның конституциясы темпераментті анықтаушы фактор.
Э.Кречмер теориясы.
Темпераментті дене бітімімен түсіндіруші конституционалды теориялар
қатарына Э. Кречмер және У. Шелдонның еңбектері жатады.
1921 жылы Э. Кречмердің әйгілі Дене бітімі және мінез атты еңбегі
жарық көрді. Оның негізгі идеясы белгілі типті адамдар белгілі
психологиялық ерекшеліктерге ие. Адамдарды дене бітіміне байланысты Кречмер
төрт конституционалды типке бөлді: лептосоматик, пикник, атлет, диспластик.
1. Лептосоматик – нәзік денелі, ұзын бойлы, кеуде қуысы қушық, иығы
тар, ұзын және арық аяқ-қолды.
2. Пикник – май қабаты анық көрінеді, орта және аласа бойлы, жайылған
денелі, домалақ басты, мойыны қысқа адамдар.
3. Атлет – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
2.Лекция жоспары: Жекелік айырмашылықтар орта мен тұқым
қуалаушылық факторларының күрделі әрі көптеген әрекеттестіктерінің нәтижесі
ретінде. Тұқым қуалау-шылық пен туыла берушілік ұғымдары. Психологиялық
қасиеттердің тұқым қуалаушылық жолымен берілуі.
3Лекция мақсаты: Студенттерге жеке айырмашылықтар орта мен
тұқымқуалаушылықтың туыла берілетіндігі жөнінде мәлімет беру.
4.Лекция мәтіні:
1.Жекелік айырмашылықтар орта мен тұқым қуалаушылық
факторларының күрделі әрі көптеген әрекеттестіктерінің нәтижесі ретінде.
Индивидуалды психикалық вариацияларының көздерін анықтау –
дифференциалды психологиядағы негізгі мәселе. Индивидуалды айырмашылықтар
тұқымқуалаушылық пен орта арасындағы күрделі және көптеген өзара әсерден
пайда болатыны белгілі. Тұқымқуалаушылық биологиялық түрдің тұрақты өмір
сүруін қамтамасыз етсе, орта - өмірдің өзгермелі шарттарына бейімделу
мүмкіндігі мен өзгергіштігін қамтамасыз етеді.
Тұқымқуалаушылық эмбрионның ұрықтану кезінде ата – ананың гендері
арқылы беріледі. Егер химиялық баланисровка немесе гендер толық емес
болатын болса, дамып келе жатқан ағзада физикалық аномалия немесе
психикалық патология болуы мүмкін. Бірақ, кейбір қарапайым жағдайда да
биохимиялық, физиологиялық, психологиялық - әр түрлі деңгейдегі реакция
нормаларының қосындысының нәтижесі тұқымқуалаушылық мінез-құлық
вариацияларының кең спектрін беруі мүмкін. Ал тұқымқуалаушылықтың ішкі
шекарасының соңғы нәтижесі ортаға тәуелді. Осылайша, адамның
белсенділігінің әрбір көрінісінен тұқымқуалаушылықтың және ортаның
әсерлерін табуға болады, ең бастысы – бұл көріністің мазмұны мен шегін
анықтай алу.
Сонымен қатар адамда жануарда жоқ әлеуметтік тұқымқуалаушылық бар
(мәдени үлгінің ізімен жүру, акцентуацияның берілуі, мысалы, анасынан
баласына суық аналық тәрбиенің салдарынан шизоидты мінез акцентуациясының
берілуі, жанұялық көріністің қалыптасуы). Бұл жағдайларда көбіне бірнеше
ұрпақ барысындағы ерекшеліктердің тұрақты көрінуін анықтайды, бірақ
генетикалық шегендеусіз белгілейді.
А. Анастази пікірінше, әлеуметтік мұра шын мәнінде қоршаған орта
әсеріне қарсы тұра алмайды.
Өзгергіштік, тұқымқуалаушылық, және орта түсініктеріне қатысты
бірнеше пайымдамалар бар. Тұқымқуалаушылық түрдің тұрақтылығына жауап
береді, дегенмен тұқымқуалаушылықтың белгілері өзгеріске ұшырайды. Сонымен
қатар, ортаның әсер ету салдары индивидтің психологиялық бейнесінде
біршама тұрақты болуы мүмкін, дегенмен олар ген арқылы келесі ұрпаққа
берілмейді (мысалы, туғанда алған жарақаттың салдарынан бала дамуының
бұзылуы).
Даралықтың қалыптасуындағы екі фактордың үлесін түрлі теориялар мен
ықпалдар әр түрлі бағалайды. Олардың биологиялық, орта, әлеуметтік – мәдени
детерминацияны таңдауға байланысты келесі теориясылар тобы бөлініп шықты:
1. Биогенетикалық теорияларда индивидуалдылықтың қалыптасуы алдын ала
анықталған туа біткен және генетикалық нышандар ретінде көрсетіледі. Даму
бұл қасиеттердің уақытқа қатысты ашылуы, ал орта әсері өте шектелген.
Биогенетикалық бағыт ұлт айырмашылықтарының бастауы туралы ұлтшылдық
ілімнің теориялық негізі болып табылады. Бұл бағыттың жақтаушылары Ф.
Гальтон мен рекапитуляция теориясының авторы Ст. Холл болды.
2. Социогенетикалық теориялар (тәжірибе приматын нақтылаушы сексуалды
бағыт) алғашында адам таза тақта сияқты болады, ал оның барлық жетістіктері
мен ерекшеліктері сыртқы шарттармен (ортамен) шартталған. Мұндай позицияны
Дж. Локк ұстанған. Бұл теориялар біршама прогрессивті, бірақ олардың
кемшілігі – баланы туғаннан енжар, әсер ету обьектісі ретінде түсінуі.
3. Екі факторлы теориялар (екі фактордың конвергенциясы) дамуды туа
біткен құрлым мен сыртқы әсердің өзара әрекеттесуінің нәтижесі ретінде
түсінді. К. Бюлер, В. Штерн, А. Бине ортаны тұқымқуалаушылық факторына
жатқызды.
Екі факторлы теорияның негізін қалаушы В. Штерн бір функция жайлы оның
ішкі немесе сыртқы екенін сұрауға болмайтынын белгілеген. Бірақ екі
факторлы теорияның шеңберінде де бала өзінде өтіп жатқан өзгерістердің
енжар мүшесі болып қала береді.
1. Л. С. Выготскийдің жоғары психикалық функциялар туралы ілімі (мәдени –
тарихи бағыт) даралықтың дамуы мәдениеттің – адам тәжірибесінің
кеңеюінің арқасында екендігін пайымдайды. Адамның туа берілген
қасиеттері оның даму шарттары болып табылады, ал орта – оның дамуының
бастауы. Бала ересектермен қарым-қатынас жасау және бірлескен іс-
әрекет ету нәтижесінде мәдениет мазмұнын игереді.
Тұқымқуалаушылық пен ортаның үлесінің маңыздылығын әртүрлі түрдегі
дисперсия себеп мәндерін талдаушы сандық белгінің генетикасы анықтайды.
Бірақ әрбір белгі қарапайым, бір аллельмен белгіленбеуі мүмкін (доминантты
және рецессивтісі гендер жұбы болуы мүмкін). Сонымен қатар, қорытынды
тиімділік әрбір геннің әсер етуінің арифметикалық қосындысы ретінде
қарастырылмайды, өйткені олар бір уақытта көрініп, өзара әсерлесу арқасында
жүйелі тиімділікке әкеледі. Сондықтан психологиялық белгінің генетикалық
бақылау процесін зерттей отырып, психогенетика келесі сұрақтарға жауап
алуға ұмтылады: 1. Даралық айырмашылықтардың қалыптасуын генотип қандай
шекте анықтайды (яғни күтілген шектің вариациясы қандай)? 2. Бұл әсердің
нақты биологиялық механизмі қандай (хромасомалардың қай бөлігінде сәйкес
гендер шоғырланған)? 3.Гендердің ақуызды өнімі мен нақты фенотипті қандай
процестер біріктіреді? 4. Зеттеуші генетикалық механизмдердің өзгеруіне
әсер ететін сыртқы орта факторлары бар ма?
Тұқымқуалаушылық белгісі көрсеткіштер маңыздылығының абсолютті
ұқсастығы бойынша емес, биологиялық ата – анасы мен баласының арасындағы
көрсеткіштердің корреляциясының болуынан танылады. Зерттеу нәтижесінде
биологиялық ата – ана мен баланы асырап алған ата – аналарының
темпераменттерінің сипаттамаларының арасында ұқсастық табылады делік.
Көбіне асырап алған жанұяда балалар жалпы және орта шарттарының
айырмашылығын сезеді, соның нәтижесінеде абсолютті көрсеткіштер бойынша
олар өздерінің асырап алған ата – анасына да ұқсап кетеді. Бірақ
корреляциялар белгіленбейді.
Қазіргі уақытта тұқымқуалаушылық факторы мен ортаны жақтаушылардың
арасындағы дискуссия өзінің өткірлігін жоғалтып отыр. Даралық
вариацияларының көзін анықтауға арналған көптеген зерттеулер, ереже
бойынша, ортаның немесе тұқымқуалаушылықтың нақты бағасын бере алмайды.
Мысалы: 1920 жылдары егіздер әдісін қолданып жүргізген Ф. Гальтонның
психогенетикалық зерттеулерінің арқасында биологиялық детерминацияланған
сипаттамалар (ми көлемі, басқа өлшемдер) генетикалық анықталғаны, ал
психологиялық сапа ( әртүрлі тест бойынша интеллектуалды коэфиценті)
ортамен шартталатынына және үлкен айырмашылықтар болатыны анықталды. Оған
жанұяның әлеуметтік және экономикалық статусы, туу реті және т.б. әсер
етеді.
Орта мен тұқымқуалаушылықтың өзара әрекеттесуін зерттеу облысындағы
қазіргі жағдай интеллектуалды қабілеттеріне орта әсерінің екі модельі
бойынша иллюстратцияланады. Бірінші модельде Зайонч пен Маркус былай
тұжырымдайды: Бала мен ата – ана қанша уақытты бірге өткізсе, соншалықты
үлкен туысымен интеллектуалды корреляция коэфиценті жоғары болады,
(Экспозиционды модель), яғни бала өзінің интеллектуалды қабілеті жағынан
кім көп оны тәрбиелесе, соған ұқсайды, ал егер ата – анасы қандайда бір
себептермен балаға аз көңіл бөлсе, онда ол апасына немесе тәрбиешісіне
ұқсайтын болады. Екінші модельде қарама – қайшылық белгіленеді: Макаски мен
Кларк оның идентификациясының пәні болып табылатын бала мен туысы
арасындағы біршама жоғары корреляцияны бақылауға болады деген.
(Идентификационды модель). Яғни ең маңыздысы – бала үшін интеллектуалды
автаритет болу керек, сонда оған алыста тұрып әсер етуге болады, ал
күнделікті бірігіп әрекет ету міндет емес. Бір – бірін жоққа шығарушы екі
модельдің өмір сүруі тағы да дифференционалды – психологиялық теориялардың
көбі тар органикалық сипатта екенін көрсетіп отыр, ал жалпы теориялар
практика жүзінде қалыптасқан жоқ.
2.Тұқым қуалау-шылық пен туыла берушілік ұғымдары.
Қазіргі уақытқа дейін психиканың индивидуалды айырмашылықтарының
көрінуі мен қалыптасуына орта мен тұқымқуалаушылықтың үлесін мойындай
отырып, дифференционалды психология бұл түсніктерді нақтылап жатыр.
Тұқымқуалаушылық кең мағнада түсініле бастады: бұл тек мінез – құлыққа әсер
ететін қарапайым жеке белгілер емес, ( мысалы, ұзақ уақытқа дейін саналған
жүйке жүйесінің қасиеті), сонымен қатар мінез – құлық бағдарламасының туа
біткендері мен әлеуметтік (грациализация, репрадуктивті, территорияльді
мінез – құлық және т.б) саны үнемі көбейіп отыратын әлеуметтік мінез –
құлық бағдарламасын социоэтология зерттейді. Бағдарламалар бұл жағдайда
даму троекториясы асып түсетіндіктен белгілер ортасының әсерінен бір –
бірін алмастыратындардан ерекшеленеді. Бағдарлама өзіне жіберудің уақыты
мен критикалық нүктелердің жүйелілігін қосады.
Орта түсінігі де өзгерді. Бұл жай ғана индивидтің барлық өмір
барысында - ауа мен тамақтан бастап, жолдастарымен қарым қатнастарының
дамып, қалыптасуымен аяқталаталып, жауап қайтаратын өзгертуші стимулдар
қатары емес, бұл адам мен ортаның өзара әрекеттесу жүйесі. М. Черноушек
ортаның келесі белгілерін көрсетті:
1. Ортада уақыт пен кеңістікте мықты шегенделген шектер жоқ. (яғни,
фигура ретінде көрінетін адам болмыстың фоны болып табылады).
2. Ол барлық сезімдерге бірден әсер етеді.
3. Орта тек қана басты ақпаратты бермейді, сонымен қоса перефериялық
ақпаратты береді.
4. Біздің қорыта алу қабілетімізге қарағанда, ол әрқашан біршама көп
ақпараттан тұрады.
5. Орта іс - әрекетке байланысты қабылданады.
6. Кез келген ортаның материалды құндылыққа қарағанда психологиялық
және символикалық маңыздылығы бар.
7. Қоршаған орта бір толық бүтін ретінде әрекет етеді.
Осыдан біздің бір уақытта бірнеше ортада өмір сүретініміз көрініп тұр.
У. Брофенбреннердің Адамзат дамуындағы экология атты кітабында
экологиялық ортаны төрт концентративті құрлымынан тұратын ортадағы
тұлғааралық өзара әсерлесулер мен рөлдердің іс- әрекет құрлымы болып
табылады, яғни екі егіздерге қолданылады, біз ортаның дамуының ұқсастығын
тұжырымдай алмаймыз, өйткені оларға түрлі талап, түрлі күтулер қолданылады,
өйтекні олардың біреуі қолданылмастан ересегіне белгіленеді, ал басқасы –
кішісіне белгіленеді. Мизожүйе – бір немесе бірнеше ортаның байланыс
құрлымы. (жанұя мен жұмыс, үй және құрдастар тобы). Егер бауыры мен
қарындасы бір мектепке барып, қарындасына үйге достарын әкелуге рұқсат
беріп, ал ағасына рұқсат бермесе, онда екеуінің өмірлік әрекетінің
мезожүйелері бір – бірінен айрықшаланады.
Экзожүйе – кеңістікте маңызды оқиғалар болатын орта (қарым – қатнас
ортасы) балалар бір мектепке бара алады. Дегенмен сыныптастармен болатын
өмірлік маңызды оқиғалар біреуіне маңызды, екіншісіне маңызды емес болуы
мүмкін мысалы, драмалық үйірмеде. Және соңғысы макрожүйе – субкультура.
(адамдар бағынатын заңдар мен дәстүрлер, құндылықтар). У. Бронфенбреннер
макрожүйе адамның өмірін қалыптастыруында оның барлық Ішкі жүйелерін
бағындыра отырып, маңызды рөл атқарады деп есептеген.
Егер елде туу мадақталмаса және балаға қарау үшін демалыс берілмесе, онда
бала ананың депивациялық жағдайында өседі, ал осылайша микро, мизо,және
экзожүйелер оның орнын басуға жеткіліксіз болып қалатыны түсінікті. Екінші
жағынан, ішкі жеке жағдайларға тәуелсіз, негізгі өмірді қалыптастырушылар
мен дүниетаным субкультурада сақталады.
3.Психологиялық қасиеттердің тұқым қуалаушылық жолымен берілуі.
У. Бронфенбреннердің көзқарасынша, орта екі негізгі өлшеуден тұрады:
бұл адам өзі құмартып жүрген іс - әрекеті мен өзінің өмір барысында
таңдайтын ұстаздарының мінездемесі. Адам дамуының әр сатысында ортаны
таңдап, өзгертіп отырады. Сонымен қоса өмірінің барысында ортаның
қалыптасуында өзінің белсенділік рөлін үнемі көбейтіп отырады.
Тағы бір орта құрлымын отандық атақты зеттеуші В. С. Мухина ұсынды. Ол
орта түснігін – заттық әлем мен бейнелі – белгілік жүйелермен, әлеуметтік
кеңістікпен, табиғи шынайылықпен түсіндіреді. Соған қоса адамның
жетістіктерін көрсететін тілдік орта, қалыптастырушы орта жайлы айтады. (В.
В. Рубцов). Сонымен бірге қазір еш күмәнсіз виртуалды орта жайлы айтуға
болады. (томагоччн феномендерінде компьютерге тәуелділікте және басқа
обьективті өмір сүретін құбылыстарға қатысты аффективті тұрақты
құбылыстарда көрінеді).
Осылайша, орта әсерлері (психикалық ерекшеліктермен) географиялық
шарталған ландшафттпен, климатпен, және т. б. (географиялық детерминизм) –
субьектке құнды және қажетті заттармен, культура және субкультураның
мазмұнымен, және соңғысы адам қарым – қатнасының формасымен және сапасымен
психикалық ерекшеліктердің анықтамасын білдіреді. Ортаның мазмұнын игеру –
адамның өзіндік санасымен тұлғаға маңызды фактор болып табылады.
Биогенетикалық және социогенетикалықты жақтаушылардың концепцияларын
қолданушының бірі Х. Вернердің ортогенетикалық концепциясы болып табылады.
(Ортогенез – бұл тірі табиғаттың даму теориясы). Оның көзқарасы бойынша,
барлық ағзалар өзінің төменгі дамуында кемелденген функциялармен туады.
(Соның ішінде психикалықта). Олар ортамен әрекеттесе отырып, жаңа тәжірибе
алады, ал бұл өз кезегінде әрекеттесудің минималдануын жаңадан анықтайтын
жаңа функционалды құрылымдарда жаңа сапада бекітіледі. Осылайша, дамушы
сатылардың ұйымдасуын білдіреді, бірақ келесілердің ұйымдасуын білдірмейді.
Х. Вернер ағзаны сахнадағы актермен салыстырған: даму барысында сахнадан
актерге жылжи бастайды. Оған тек қана енжар жауап қайтара бермей, саты
жоғарлаған сайын ортаны басқаруды үйреніп келе жатқан, белсендірек болып
келе жатқан индивидтің бастамашылығы жиі болады. Субьектінің
мүмкіндігінің кеңеюі топтық мақсаттан кейінге қалдырылған және жоспарланған
тапсырмаларға бас бұра алуынан көрінеді.
Басқа белгілі зерттеуші Дж. Вулвилл субьекттің белсенділігінің шегін
өлшеуді белгілей отырып, субьект пен ортаның әрекеттесуінің төрт модельін
ұсынды: Ауруханалық төсек модельі – адам өмірінің алғашқы айларын
белгілейді, ол толығымен оның пассивтілігін білдіреді. Луна парк
модельінде бала ортаның обьектілерін таңдай алады, бірақ олардың әсері
өзгеріссіз қалады. Жүзушілердің жарысы атты модельде субьект өз жолымен
жүреді, ал орта – тек қана өмір контексті. Және соңғысы Теннис добы
модельі орта мен субьектінің үнемі өзара әрекеттесетінін сипаттаиды. (Бұл
көзқарас жалпы Х. Вернердің ұстанымына сәйкес келгенін білдіреді).
Сонымен, психиканың индивидуалды айырмашылығын зерттегенде біріншіден,
Орта және Әлеуметтік әсер, екіншіден, Тұқымқуалаушы және
Биологиялық, үшіншіден, Тұрақты және Тұқымқуаланған деген
түсніктерінің сәйкес келмейтінін мойындау маңызды факт блоып табылатынын
есте сақтау керек.
Орта өзгеретіндіктен, адамның туа біткен мінез – құлық бағдарламасы да
әр түрлі қарқынмен өзгереді. Адам психикасының өмір барысында дараланатыны
көрініп тұр. Сонымен қатар онда ортаның әсерінің тұрақтылыққа қатысты
көптеген нұсқалық және сезімталдық бөліктері орналасқан. Оған қоса
психогенетикалық әдістерді қолдану ортаның әр адамға жалпы және ажырататын
тұқымқуалаушылық үлесін анықтауға мүмкіндік береді. Жалпылықты, ерекшелікті
және бірлікті белгілей отырып, әдетте индивид, тұлға, индивидуалдылық
терминдерін қолданады.
5.Бақылау сұрақтары:
1.Тұқым қуалау-шылық пен туыла берушілік ұғымдары.
2. Психологиялық қасиеттердің тұқым қуалаушылық жолымен берілуі.
1.Лекция тақырыбы: № 2 Дифференциалды психологияның теориясы және
практикасы.
2.Лекция жоспары: Жекелік берілгендердің жеткілікті санын орташалу
психиканың дамуындағы жалпы заңдылықтарға сенімділікпен анықтаудың
теориялық маңызы. Кәсіптікке баулу, кәсіптікке іріктеу және оқыту мен
тәрбиелеуді жекелікке бағдарлау т.б. сұрақтарды шешуде дифференциальды-
психологиялық зерттеулердің қолданбалық маңыздылығы.
3Лекция мақсаты: Студенттерге дифференциалды психологияның теориясы және
практикасы туралы мәлімет беру.
4.Лекция мәтіні:
1.Жекелік берілгендердің жеткілікті санын орташалу психиканың дамуындағы
жалпы заңдылықтарға сенімділікпен анықтаудың теориялық маңызы.
Адамның жеке басының қасиеттері іс-әрекеттерінде, қылықтарында
көрінеді; ол өзіне пайдалы немесе зиянды сапалар көрсетеді. Н.Г.
Чернышевскийдің сөзіне қарағанда, адамның ақылы мен мінез-құлқы туралы ең
анық мәліметтерді ол адамның іс-әрекеттерін зерттеу арқылы ғана білуге
болады.
Сонымен қатар адам өзінің іс-әрекетінде қалыптасады. Бұған мысал
ретінде А.С. Мақаренко басшылық еткен колонияның еңбек тіршілігін алуға
болады. Ақылмен ұйымдастырылған іс-әрекет, бұл колонияда тәрбиеленушілерге
ықпал жасау мен оларды тәрбиелеу шараларының тереңнен ойластырылған жүйесі
оларда адамның бағалы сапаларын қалыптастырды.
Жеке адам, топ және ұжым
Жеке адам қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Өйткені, оның психикасы тек
айналасындағылармен қарым-қатынас жасау процесінде ғана қалыптасады.
Қоғамдьщ тәрбие арқылы адам белгілі бір мазмұнға ие болады. Жеке адам
санасының дамуы қоғамның дамуымен байланысты. Кез-келген адам қандайда
болмасын бір топқа кіреді. Топтар: үлкен (макро), кіші (микро) ресми емес,
ресми, ұйымдасқан, ұйымдаспаған контактылы (адамдармен ылғи да жүздесіп
жүретін топ). Оқшауланған формалы, формасыз, жасанды, табиғи, шартты,
референттік болып бірнешеге бөлінеді. Мәселен, сынып оқушылары, жұмысшы
бриғадасы, әскери бөлімше, отбасы - контактылы немесе реалды топқа жатса,
футбол алақында, кино залда отырған адамдар - ұйымдаспаған топқа жатады.
Белгілі бриғада мүшелері, студенттер тобы - ресми топ деп аталынса, отбасы
мүшелері, дос-жарандар, ағайын-туыстар - ресми емес топ деп аталынады. Топ
екі адамнан бастап құралады. 2-ден 40 адамға дейінгі топ шагын топтар
(мектеп класы) мыңдаған, миллиондаған адамдардың тобын (саяси партиялар,
ұлт, кәсіподақ, діни ұйымдар, т.б.) үлкен топтар дейді. Әрбір топтың ресми
не ресми емес жетекшілері болады.
Түрткілер мен қажеттіліктер
Адамды әрекетке бағыттайтын, қажеттілігін өтеуге талаптандыратын бір
түрткі болады. Бұл түрткі психологияда мотив (себеп) деп аталады. Жеке
адамды қандайда болмасын әрекетке итермелейтін негізгі қозғаушы мотив -
оның түрлі қажеттері яғни, бір нәрсеге мұқтаждығы. Адамның қажеттіліктері
қоғамдық еңбекте, еңбек ету процесінде қалыптасады. Сыртқы ортамен байланыс
жасауда адамның емір сүруі үшін ең алдымен ерекше маңыз алатын материалдың
қажеттіліктер (тамақ, баспана, киім, еңбек құралдары, т.б.) болады. Адам
баласының тарихи даму жағдайында туған еңбек әрекеті, еңбек құралдарын
пайдалану секілді негізгі материалдың қажеттері біртіндеп дами келе
қажеттіліктіқ жаңа тобын рухани қажеттерді туғызады. Рухани
қажеттіліктердің дамуы материалдың қажеттердің қанағаттанды-рылуына
байланысты. Адам қажеттілігінің дамуы - тарихи дамудың елеулі бір кезеңі.
Олар - адамның алдына әр түрлі мақсаттар қойып отыруына себепші болатын
негізгі түрткілер. Адам өзінің қажеттіліктерін өтеу үшін бар мүмкіндігін
пайдаланады. Бұл оны белсенді түрде іс-әрекет істеуге талпындырады. Оның
қажеттіліктері саналы әрекетінің нәтижесінде біртіндеп өтеліп отырады. Адам
өз қажетін өтеу жолында сыртқы ортаны, табиғатты да өзгерте алады.
Қажеттіліктердің өтелуі, өтелмеуі адам психологиясына, оның күйініш-
сүйінішіне әсер етеді. Қажеттіліктер орындалу тәсіліне қарай кісіде
мазасыздану, не тынышталу, рахат, ләззаттану, не азап шегу сезімдерін
тугызады. Қажеттіліктерді өтеу арқылы адам тиісті құралдарды іздестіріп
солардың күшімен, түрлі теориялық, практикалық сипаттагы мәселелерді шешуге
мүмкндік алады. Өйткені қажеттілік - адамның ойлау қызметін тудыратын
негізгі себептердің бірі болып табылады, білдіріп қана қоймай, қайтадан
жасауға әрекет етеді. Олай болса, адамдардың қажеттіліктері -іс-әрекетінің
негізгі мотивтері, яғни оның психологиясының қайнар көзі, бастамасы болып
табылады.
Қажеттілік, әсіресе табиғи қажеттіліктер - өмір сүрудің, тіршілік
етудің арқауы. Егер табиғи қажет өтелмесе, өмір сүру үшін тиісті жагдайлар
болмаса, адам да, жануарлар да тіршілік ете алмайды.
Адам өмірі үшін рухани қажеттіліктерді өтеп отырудың да маңызы зор.
Осындай қажеттіліктердің өтелмеуінен адам көп Қиыншылық көреді, өйткені,
бұл оның сана-сезімінің өсуіне кедергі келтіреді. Қажеттілік жа-нуарларда
да бар. Бірақ бұл - биологиялық сипаттагы қажеттіліктер. Жануарлардың
қажеттіліктері олардың қоректенетін заттарын іздестіруінен жақсы байқалады.
Мәселен, тауық жерден дән іздеп зыр жүгіреді.
Жеке адамның қасиеті ретіндегі қызығулар
Жеке адамның қасиеті ретіндегі қызығулар адамдарда әр түрлі болады да,
адамның өмірі мен қызметіне сан-алуан әсер етеді. Қызыгулардың
ерекшеліктері адамның ерекшеліктерін де сипаттайды. Қызығулардың маз-мұны
адамның бағыт-багдарын, оның өмірде алдына қойған мақсаттарын білдіреді.
Қызыгулардың тереңдігі адамның жалпы дамуымен, ақыл-ойымен тығыз
байланысты. Қызығулар өсіп дамуы мүмкін егер, адамның қайсы бірі пайдалы
нәрсеге, мысалы, көркем әдебиетті оқуға, өнерге ынтасы жеткіліксіз болса,
бұларды, әуелі тиісті сабақтарға өзін мәжбұр етіп, содан соң, ой өрісінің
кеңеюіне қарай баулып тәрбиелеуге болады, қызығуы бірте-бірте өсіп,
тереңдей түседі. Бірақ адам бұларды қолдап отырмаса, оған қамқорлық
жасамаса, оларды кезінде қанағаттандырмаса, қызығулар бірте-бірте нашар
лап, соңында мүлде жоғалып кетуі мүмкін.
Адамда сан алуан қызығулардың болуы мүмкін. Бірақ осылардың ішінде
басты біреуі, ең басыққы қызығуы болады. Мұндай қызығулар әсіресе, оқу
әрекетіне аса қажет. Оқу қызығуларының әсерлі, күшті, тұрақты, мазмұнды
болуы баланың сабақ үлгіруіне, білімді терең алуына көп жәрдем тигізеді.
Оқу қызығулары балаларда оқу мотивтерінің дамуына байланысты қалыптасып
отырады.
Қызығулар өзінің мазмұны мен бағытына қарай: материалдың, қоғамдық,
саяси, кәсіптік, спорттық, танымдық, т.б. болып келеді. Бұлардың әрқайсысы
өз алдына бірнеше түрге бөлінеді. Мәселен, таным қызығулары оқуға, ғылымға
қызығу, кәсіптік қызығулар сан салалы кәсіптіқ түрлеріне байланысты,
эстетикалық қызығулар кино, театр, музыка, бейнелеу өнеріне, т.б. орай
бөлініп жатады.
Адамның қажеттіліктері негізінде қызығулар мен бейімділіктер пайда
болады, бұлар едәуір дәрежеде жеке адамның бағыт-бағдарын анықтайды. Қызығу
деп адамның бір нәрсеге зейін қоюға, қайсы бір заттар мен құбы-лысты танып
білуге ұмтылуын айтамыз. Қайсыбір іс-әрекетке ұмтылу бейімділік делінеді.
Қызығулар мен бейімділіктер адамның эмоционалдың өмірімен тығыз
байланысты. Қайсыбір қызығуды немесе бейімділікті қанағаттандырудың мүмкін
еместігі қолайсыз, жағымсыз эмоциялар тудырады. Қызғыльщты бір нәрсе
адамның қолынан келе қалған жағдайда, бұл оның таным-дың немесе еңбек іс
әрекетінің затына айналады, сөйтіп, онда жағымды эмоциялар туады.
Қажеттіліктер мен қызығулар жеке адам белсенділігінің қайнар көзі, яғни осы
қажеттіліктер мен қызығуларды қанағаттандыру мақсатын көздеп, оның іс-
әрекетке ұмтылуы болып табылады.
2.Кәсіптікке баулу, кәсіптікке іріктеу және оқыту мен тәрбиелеуді
жекелікке бағдарлау т.б. сұрақтарды шешуде дифференциальды- психологиялық
зерттеулердің қолданбалық маңыздылығы.
Психолог зерттеуіндегі жеке тұлға оның алдында жеке дара
қарастырылады. Психологияның негізгі жетістігі де осында – жеке тұлғаның
дара қасиеттерін анықтайды. Б.Ф. Ломовтың айтқанындай, жеке тұлға – бұл
психологиялық аспектілері бар қоғамдық ғылымдар мәселесі, ал жеке даралық
бірінші кезекте психология мәселесі.
Жеке дара адамды зерттеуде психодиагностиканың өзінің арнайы бағыттары
бар. Бұл зерттеу бағытында бағаланған жеке адамды сипаттауда көрінетін
дамыған түсінікті құралдарға және көптеген әдістемелерге ие. Бағаланған
жеке адам құрылымын бөліп шығару мен қолдану нәтижесінде не күтуге болады?
Түрлі танымдық тәсілдер сол бір ғана объектінің түрлі сипатталуына
ғана әкеліп тірейді деген ұстанымды өзгерткен дұрыс. Психодиагностика
мақсаты жеке-психологиялық ерекшеліктерді сипаттау болып табылады. Жеке
адамның өзіндік ерекшеліктерін теориялық және практикалық жағынан да.
Эксперименталдық жеке адамды зерттеу алдымен теориялық таным аумағында
пайдаланылатын білімнен бастау алады. Бәрінен бұрын біз психологиялық
ғылымда пайда болған диагностикалық зерттеулердің жеке адам туралы
түсініктерінің механикалық аралас мағлұматтарды талқылауды қажет деп
санаймыз. Мысалы, жеке адам диагностикасы жобасының жасалуын және дамуын
түрлі теориялық позициялар тұрғысынан алынған мәліметтер интерпретация
сыналуларынан ажырату керек. жобалық техникаларда интерпретациядан
тәуелсіз стимулды материал зерттеу мәселесі бар, мысалы, калориметрмен
және сыналушылар жауаптарының әртүрлілігін зерттеу жолы арқылы да анықтауға
болады. Бұл мүмкіндіктердің әрқайсысы дәлдік деңгейіндегі өз негіздері бар:
физикалық құралды – оның құрылымы мен шкаласы, ал екінші жағдайда ол
тыңдау, тестілеу, ситуация т.б. параметрлерге бағынышты болады. Бұл
стимулды материал құрылымын зерттеу жолдарының ешқайсысы да теоретикалық
конструкттің жобалық сәйкес сыртқы концепцияларға тәуелді емес.
Бұл терминді ғылымға енгізген американдық социолог Р. Мернон енгізген.
Ортаңғы деңгейдегі теориялар кіші жұмыс гипотералары және ұзақ теоретикалық
деңгейлер арасындағы тығыз байланысты.
Психологтардың диагностикалық тұлғалылығы болжам жасауға, шешім
шығаруға әкелетін түрлі мәліметтерді өңдеу процестерінің түрлі этаптарында
байқалады. Диагностикалық процестің негізгі этаптары зерттеу мақсатымен,
олардың жасалуы шешім жасаумен сәйкестендірілген мәліметтер жинағына
әкеледі.
Мәліметтер жинақтау диагностикалық әдістер көмегімен (әңгіме, ауру
тарихы, басқа да мамандардың қорытындысы) жасалады. Барлық белгілі
диагностикалық әдістер авторлары сынақталушыны жақсылап танып алуға зейін
аударады және оның өйткені мен болашағы білу қажеттігін айтады. Осымен
зерттеудің негізгі фоны жасалады.
5.Бақылау сұрақтары:
1.Жекелік белгілер қалай ажыратылады?
2.Психологиялық зерттеулерде жеке тұлғаның зерттелінуі тоқталыңыз?
1.Лекция тақырыбы: № 3 Жекелік-психологиялық ерекшеліктерді зерттеу
бағыттары.
2.Лекция жоспары: Индивидтерді өзіндік психологиялық қасиеттері арқылы
классификациялау: бөлінетін ерекшеліктер (зейін көлемі, тұрақтылығы, еске
сақтау жылдамдылығы, актуалдықтың нақтылануы және т.б.) когнитивтік стиль
типінің интегралдық ерекшеліктері. Жүйке жүйе қасиеттерінің түрі сияқты
типология негіздерінің сапасын ескеретін классификациясы
3Лекция мақсаты: Студенттерге жекелік психологиялық ерекшеліктерді зерттеу
бағыттары жөнінде мәлімет беру.
4.Лекция мәтіні:
1.Индивидтерді өзіндік психологиялық қасиеттері арқылы классификациялау:
бөлінетін ерекшеліктер (зейін көлемі, тұрақтылығы, еске сақтау
жылдамдылығы, актуалдықтың нақтылануы және т.б.) когнитивтік стиль типінің
интегралдық ерекшеліктері.
Адам қабілетіндегі айырмашылық іс-әрекеттің нәтижесінен, яғни оның
сәтті не сәтсіздігінен байқалады. Қызығушылық адамда объекті жан-жақты
танып білуге ұмтылудан туындайды. Ал бейімділік нақты іс-әрекетгі
орындауға талпыну. Қызығушылық пен бейімділік сапаларының үнемі өзара
үйлесім тауып, бір бағытта тоғысып отыруы мүмкін емес. Оған түрлі жағдайлар
себепші, мысалы, адам көркемөнер туындыларын тамашалауы ықтимал, бірақ
ол осы саладағы өнер түрлерімен шұғылдануға тиімсіз болуы мүмкін.
Дегенмен, белгілі бір іс-әрекет түріне қабілеті бар адамдардың
қызығушылығы мен бейімділігі бір-бірімен үйлесім таба алады.
Іс-әрекетпен айналысқанда адамның табысқа жетуі үшін қабілет,
қызығушылык, бейімділіктен тыс оның мінез-құлқында келесі сапалық
көріністер болуы қажет: ең алдымен - еңбексүйгіштік, табаңдылық,
батылдық. Бірақ, осындай ерекше қабілеті бар адамның өзі де айтарлықтай
өнімге қол жеткізе бермейді. Негізі, адам өзінің іс-әрекетіне, жеке
басына сын көзімен қарап, мінезінің ұнамды, ұнамсыз сапаларын айқын ажырата
аларлық деңгейде болуы керек.
Адам қабілетінің даралық ерекшеліктеріне дарыңдылық, шеберлік,
талант, данышпандық, шабыт кіреді.
Әртүрлі іс-әрекеттер аймағына қажет білім, ептілік-дағдылар
бірлігін жеңіл әрі нәтижелі игеруді қамтамасыз етуші жалпы қабілеттер
ерекшелігін дарындылық деп атайды.
Дарындылық өрбір адамның ақыл-сана, оқу, шығармашылық, көркемөнер,
адамаралық қатынастар түзу және психо-моторлық қызметтерінде көрініс
береді. Дарынды адамдарға тән қасиеттер: зейінділік, жинақылық, тұрақтылық,
әрқашан қызметке дайын болу; мұндай тұлғалар, сонымен бірге,
мақсатқа жетуде ақылға сай табандылыққа ие, еңбекте шаршап шалдығуды
білмейді, басқалармен салыстырғанда интеллекттік деңгейі анағұрлым
жоғары.
Өз қызығулары бағытында дарынды адамдар қайтпас қажырлылық таныта
алады. Бұл қасиеттің адамдағы көрінісі - 2-3 жасар баланың бір іспен үзбей
шұғылдана алу уақыты. Басқа қатарларымен салыстырғанда дарынды бала
өзін қызықтырған іспен бірнеше сағат шұғылданып, қажет болса, оған
бірнеше күндер бойы қайта оралып, көздегенше жетпейінше, әрекетін
тоқтатпайды.
Дарындылық дәрежесінің артуы қажетті білімдер мен ептілік,
дағдыларды игеріп әрі жетілдіріл баруға тікелей тәуелді.
Дарыңдылықтың өзіңдік ерекшелігі ең алдымен қызығушылық
бағдарға байланысты. Осыдан, біреу математикаға құмар, екінші тарихқа,
және біреулер қоғамдық жұмыстарға бас (лидер) болуда өз дарындылығын
іске қосып, оны нақты іс-әрекетте кейін дамыта түседі. Мысалы, мұғалім
дарындылығының көрсеткіштері келесідей: 1) оқу материалын шәкірттерге
түсінікті күйге келтіру; 2) оқушы көңіл-күйін қалтқысыз тану; 3)
жұмыста шығармашыл болу; 4) балаларды өз еркіне көндіре алу; 5)
балалар ұжымын біріктіруге қабілеттілік; 6) сөз мәнерлігі мен
мазмұндылығы; 7) сөйлеу көркемділігі мен нанымдылығы; 8) педагогикалық
әдептілік; 9) оқу материалын тұрмыспен байланыстыра алу; 10) шәкірттерге
қаратылған байқағыштық; 11) педагогикалық талапшаңдық (Ф. Н. Гоноболин).
Қабілеттер өз деңгейлері мен ауқымы жағынан ажыратылады. Нақты
іс-әрекет аймағында өте жоғары деңгейге көтерілген қабілет - шеберлік деп
аталады. Шеберлік, яғни бір іс-әрекет аймағында жоғары жетілгендік
үлкен де қажырлы еңбек негізінде пайда болады. Шеберлік көбіне
өңдірістік қайта жасау қызметтерімен байланысты келеді. Алайда, бұл
шеберліктің дайын ептіліктер мен дағдылар бірлігінен туындайтынын
білідірмейді.
2.Жүйке жүйе қасиеттерінің түрі сияқты типология негіздерінің сапасын
ескеретін классификациясы
Әрқандай кәсіптегі (мұғалім, дәрігер, ұшқыш, спортшы т.б.)
шеберлік кез келген жаңа мәселелерді шешуте қажет болған психологиялық
дайындықты кажет етеді. Шебер маман үшін шығармашылық міндетті түсіну
мен оны орындау жоддарын табу, екеуі өзара байланыста қабылданады, іске
асады, яғни "не істеу" және "қалай істеу" арасында жік болмайды.
Шеберлік деңгейі - өзгермелі, дамудағы құрылым. Іс-әрекет
барысында адамның қабілет түзілімі, тұлғалық мәні қалыптасып, бір
деңгейден екіншісіне көтерілумен ұдайы ауысып барады. Өте дарынды
адамдар да қарапайым еліктеуден бастап, кейін бірте-бірте тәжірибе
жинақтаудан жасампаздық дәрежесіне көтеріледі.
Адам қабілетінің ерекше даралық сипатын көрсететін психологиялық
құбылыс - талант. "Талант" сөзінің төркін мәні: ежелгі грек қауымында
бай-манап өзі жоқта жұмыстан қашқақтамасын деп еріншек құлына
беретін күміс ақша бірлігі - талант аталады екен, ақылдан жұта құл оны
алудан, пайдалы айналымға жіберудің орнына, топыраққа көміп, жасыратын
болған. Осыдан халықта "таланты қүм болды", "таланты көмілді" деген
ұғымдар сақталып қалған. Қазіргі күнде талант арнайы қабілеттердің
(музыкалық, суреткерлік, әдеби шығармашылық т.б.) жоғары деңгейлі дамуын
біддіреді. Қабілеттер сияқты талант та іс-әрекетте көрініп, өрістейді.
Талантты адамның қызметі өзінің жаңашылдығымен, қайталанбас мәнерімен
ажыралады.
Таланттың оянуы тікелей қоғамдық болмысқа тәуелді. Қай бағыттағы
дарындылықтың жол алуы дәуір қажеттігі мен әлеумет алдында тұрған
нақты міндеттерге байланысты. Мемлекеттің дамуы инженерлік және
конструкторлық таланттардың жетілуінен мемлекеттің көркейген кезеңінде ән-
күй , әдебиет. уақытында - талантты әскери қолбасшы дүниеге келеді.
Осыдан, қазақ арасынан шыққан Қ. Сатпаев, М. Әуезов, Б. Момышұлы,
Қажымұқан, Р. Рымбаева - әрбірі өз дәуірінің саңлақтары.
Талант - көптеген қабілеттердің байланысы, біртұтастығы. Өте
жоғары дамыған, бірақ оқшауланған бір қабілет талант дәрежесіне көтере
алмайды. Мысалы, кейбіреулер 10 қаналы не оданда көп санды лезде көбейтеді
не бөледі, бірақ математик емес, бола адмайды да.
Қабілеттердің даму барысындағы ең жоғары, шыңдалу деңгейі -
данышпандык деп аталады. Шығармашылық қызметі қоғам өмірінің бір дәуірінде,
адамзат мәдениетінің тарихында белгілі із қалдырған адам ғана данышпан
бола алады. Өркениетгің 5000 жылдық тарихында мұндай шыңға 400
кемеңгер көтеріліпті. XX ғасыр саңлақтары атанған, арамызда жүрген
замандастарымы: ақын Олжас Сүлейменов, сынаушы ұшқыш, ғарышкср Тоқтар
Әубакіров қазак данышпандарының бірінші ондығынан.
Адамның шығармашьшық іс-әрекетінің аса табысты болуына себепші
рух көтеріңкілік пен ерекше күш-қуат туындайтын кезендер болады. Бұл
жағдайдағы адамды жаңа идеяларға жетектеп оларды іске асыруға
ынталандыратын психологиялық қалып - шабыт деп аталады. Шабыт шығармашыл
тұлғаның жоғары белсенділігінен, оның іс-әрекетінің жемістілігінен,
жасампаздық ептілігінен, жаңалық ойлап табу қызметіне толық берілгінен
көрінеді. Өмірнамашыларының айтуынша, И.С.Турленев шығармаларын жазуды
өзін-өзі зорлап көндіруден емес, ішкі ниет қалауымен қалай бастағанын
білмей қалады екен.
Шабыт пен еңбек –екеуі егіз, бір-бірінсіз жасамайды. Осыдан, шабыт –
қажырлы – еңбек пен орсасан бай білім қоры негізінде туындайтын мүмкіндік.
Шабыт – еріншектерден қашатын, шақырғанға баратын қонақ (П.И.Чайковский).
Сана айқындығы, ой мен бейнелер кернеуі; ес, зейін өткірлігі, мақатқа
бағыттайтын арнасына сыйлаған ерік күші – шабыттанудың алғы шарттары.
5.Бақылау сұрақтары:
1.Зейіннің көлемін қандай аспаппен зерттейді?
2.Зейіннің көлемі дегеніміз не?
1.Лекция тақырыбы: № 4 Темперамент адамның жекелік белсенділігі мен
реактивтілігінің сипаты ретінде.
2.Лекция жоспары: Темперамент жайлы оқу (ғылым)- Дифференциалды
психологияның маңызды саласы. Темпераментті зерттеу кезеңдері: эмперикалық,
ғылыми-әдіснамалық қатынастың негіздерін құрастыру. Темпераменттің
анықтамасы.
3Лекция мақсаты: Студенттерге темперамент адамның жекелік жөнінде мәлімет
беру.
4.Лекция мәтіні:
1.Темперамент жайлы оқу (ғылым)- Дифференциалды психологияның маңызды
саласы.
Темперамент тұлғаның барлық психикалық көріністеріне реңк беріп
отырады, ол эмоция мен ойлауға, еріктік қимыл-қозғалысқа, сөздің сарыны мен
ырғағына әсер етеді. Бірақ темпераментке жеке адамның моральдық тәрбиесі,
әлеуметтік бағдары, әуестенуі, қызығуы тәуелді еместігін естен шығармаған
абзал.
Белгілі бір адамға тән және өмір әсерлеріне жауап реакциялардың
динамикасы, тонусы мен бірқалыптылығында көрініс беретін мінез-құлықтың
табиғи ерекшеліктерін - темперамент деп ұғынуымыз керек.
Мінез-құлық тек әлеуметтік жағдайларда ғана емес жеке адамның табиғи
құрылымына да тәуелді. Адамның биологиялық жағын көрсететін қасиеттің бірі
болып табылатын темперамент жас балалардың ойыны үстінде, түрлі қарым-
қатынас жағдайында анығырақ және ертерек байқалады.
Темперамент тұлғаның барлық психикалық көріністеріне реңк беріп
отырады, ол эмоция мен ойлауға, еріктік қимыл-қозғалысқа, сөздің сарыны мен
ырғағына әсер етеді. Бірақ темпераментке жеке адамның моральдық тәрбиесі,
әлеуметтік бағдары, әуестенуі, қызығуы тәуелді еместігін естен шығармаған
абзал.
2.Темпераментті зерттеу кезеңдері: эмперикалық, ғылыми-әдіснамалық
қатынастың негіздерін құрастыру.
Темперамент туралы ілім ерте замандарда пайда болған. Гиппократ,
кейіннен Гален сияқты дәрігерлер адамдардың мінез-құлықтарының дара
көріністерін бақылау арқылы солардың өз ерекшеліктерін сипаттап жазуды,
түсіндіруді ойластырады. Темперамент туралы ілімнің негізін салған ежелгі
грек дәрігері Гиппократ болды. Гиппократтың пікірінше, адамның тәнінде төрт
түрлі сұйықтық болады: қан, шырын, сары және қара өт, олар дұрыс араласса -
адамның дені сау, дұрыс араласпаса - сырқат болады. Ағзадағы сұйықтардың
біреуінің басым болуы адамның темпераментін анықтайды. Сұйықтардың аттарына
орайлас қойылган темперамент атаулары күні бүгінге дейін сақталып келеді.
Мәселен, холериктік темперамент – choie (өт)-, сангвинигтік темперамент
-sanguis (қан), флегмативтік темперамент - рһlegma (шырын), меланхоликтік
темперамент - melanos (қара өт) деген сөздерден алынған. Гиппократ
темпераменттер белгілі мөлшерде адамның тұрмысына, ауа райы жағдайларына
тәуелді болады деп санады. Мәселен, отырып жұмыс істейтіндердің денесінде
флегма жинақталса, үнемі қимыл қозғалыстағыларда - өт көбейеді, темперамент
те осыған сәйкес анықталады. Гиппократ типтерді дұрыс сипаттағанымен,
оларды ғылыми тұрғыдан түсіндіре алмады.
Кейіннен темперамент жайлы осындай гуморальдық теориялардан басқа
химиялық, физикалық, анатомиялық, неврологиялық және таза психологиялық
теориялар да ұсынылды. Бірақ бұлардың бірде-біреуі де темпераменттің
табиғатын толық және дұрыс түсіндірмеді.
Жоғары жүйке қызметінің негізгі қасиеттерін ашқан И.П.Павловтың ғылыми
еңбегі ерекше. Ол темпераменттің осы қасиеттерінің туа үйлесуіне орай
сипатталатындығын көрсетті. Павлов өзінен бұрынғылардан өзгеше жолмен, атап
айтқанда, дененің сыртқы құрылымын зерттеген неміс психиатры Кречмерден,
қан сауыттарының құрылымын зерттегендерден (П.Ф.Лесграфт) басқаша ағзаларды
біртұтас нәрсе деп қарап, ондағы ми қызметіне ерекше назар аударды.
Ми біріншіден, барлық мүшелер мен ұлпалардың жұмысын реттейді,
екіншіден, жүйедегі сан алуан бөліктердің қызметін үйлестіріп, біріктіреді,
үшіншіден, ол барлық органдардың импульстарынан әсер алып отырады да осыған
орай өз қызметін қажетті күйге түсіреді, төртіншіден, ол ағзаның сыртқы
ортамен байланысын, бұлардың бейнелерін сәулелендіруді жүзеге асырып
отырады.
Темперамент көбіне адамға тума берілген әрекет – қылығының ұдайы
қозғалыстағы сипатын белгілейді. Сондықтан, темпераменттік қасиеттер басқа
психикалық құбылыстарға қарағанда тұрақтанған, өзгеріске келе бермейді.
Назар аударарлықтай ерекшелік, темпераменттің әрқилы қасиеттері бір –
бірімен кездейсоқ қосылмай, заңдылықтар негізінде түрлі темпераменттің
белгілі құрылымын түзеді.
Сонымен, темперамент – адамның психикалық әрекетінің нақты динамикасын
айқындайтын психиканың дара қасиеттерінің жиынтығы.бұл психикалық
ерекшеліктер адамның барша іс - әрекетінде оның мазмұны, мақсаты және себеп
– салдарына тәуелсіз бір қалыпты көрінеді. Есейген шақта да, өзгеріске
түспей, өзара байланыста темперамент кейпін өрнектейді. Темперамент түрінің
жақсы не жаманы болмайды. Олардың әрқайсысы өзінің ұнамды тараптарына ие,
сондықтан басты назар темпераментті реттеп, түзетүге қаратылмай, нақты іс -
әрекетте оның тиімді жақтарын саналы әрі өз орнымен пайдаланудың жолдарын
табуға бағытталғаны жөн. Адам ежелден – ақ әрқилы тұлғалардың психикалық
бітістерін айыра танумен, олардың барлығын жалпыланған аз санды саналық
бейнелер бірігін психология тарихында алғашқыдан темперамент типтері деп
аталады. Темпераменттің бұл бірігімдік жүйесі өмірлік іс- әрекет Тұрғысынан
өте тиімді, себебі оны пайдалана отырып, нақты тұрмыстық жағдайларда
белгілі темперамент типіне жататын адамның болашақ әрекет – қылығын күні
ілгері пайымдауға болады.
3.Темпераменттің анықтамасы.
Темперамент жөніндегі ғылымның ірге тасын қалаған ежелгі грек дәрігері
– Гиппократ.Оның тұжырымы бойынша, адамдар төрт дене шырындарының - қан,
шырыш, өт, запыран - өзара қатынасымен ажыратылады. Осы психологиялық
тағылымды арқау ете отырып, ежелгі дүние дәрігері Клавдий Гален алғашқы рет
темперамент түрлеріне ғылымдық сипат берді. Гален темперамент түрін
жоғарыда аталған шырындырдың бірінің басымдылығымен байланыстырды.
Ол біздің заманымызға дейін жеткен темперамент атауларын белгіледі:
сангвиник (sangius – қан), флегматик(phlegma – шырыш), холерик( chole -
өт), меланхолик(melaschole – запыран). Гален ендірген бұл ғажайып жаңалық
кейінгі жүзжылдықтар желісінде көптеген ғалымдар ізденісіне күшті ықпалын
тигізді.
Ежелгі дәуірлерден бастап зерттеушілер адамдардың дене құрылымы және
физиологиялық қызметінің ерекшеліктерімен сай келетін көп түрлі әрекет –
қылықтарды тастап, ретке келтіруге ат салысты. Осыған орай темпераменттің
көп түрлі типологиясы қалыптасты. Бұлардың ішінде назар саларлықтай тип –
адамның дене құрылымына байланысты дараланып, тума темперамент қасиеттеріне
негізделген – конституциялық типология (Э. Кречмер). Бұл теорияның мәні: әр
адам өз дене құрылымына орай өзіндік психикалық ерекшелікке ие. Осыдан,
дене мүшелерінің сырттай өлшемдеріне байланысты төрт конституционалды
психикалық тип белгіленген:
1Лептосоматик- бойшаң, нәзік денелі, тар иықты, қол-аяғы ұзын,
сидыйған.
2 Пикник- мығым, сезімшең, кіші не орта бойлы, қарны қампиған, домалақ
бас.
3Атлетик- бұлшық еттері күшті дамыған, денесі мығым, берік, ұзынша не
орта бойлы, кең иықты, жамбас сүйектері тартылған.
4 Диспластик-дене бітімі қисынсыз. Бұл адамдар әрқилы мүшелік
зақымдарға ұшырағандар.
Жоғарыда баяндалған конституциялық типология теориясының негізін
қалаған- Э. Кречмер. Бұл теория Батыс Европада кең қолдауын тапты. Ал осы
теорияны арықарай жалғастырған У. Шелден болды. Сонымен, әр адамның
темпераменті әртүрлі, соған байланысты адамдар да әртүрлі.
5.Бақылау сұрақтары:
1. Темпераменттің анықтамасы
2. Темпераментті алғаш зерттеген кім?
1.Лекция тақырыбы: № 5 Темперамент теориялары. Гуморольдық теориялар
2.Лекция жоспары: Гиппократ теориясы ежелгі және әйгілі теория.
Гиппократ пікірлерінің қазіргі ғылымның берілгендерімен келіспеушіліктері.
3Лекция мақсаты: Студенттерге темперамент теориялары жөнінде ұғындыру.
4.Лекция мәтіні:
1.Гиппократ теориясы ежелгі және әйгілі теория.
Ежелгі және ең белгілі гуморальды теория антикалық Грецияда пайда
болған, дәрігер және философ Гиппократтың теориясы.
Гиппократ теориясы бойынша, адам ағзасында төрт негізгі сұйықтық бар:
қан, қара өт, сары өт, сөл. Гиппократ пікірінше, адам ағзасында қай
сұйықтық басым болса, соған байланысты 4 темперамент типінің бірі сай
келеді: қан басым болса - сангвиник типі, сөл басым болса - флегматик
типі, сары өт басым болса - холерик, қара өт басым болса - меланхолик типі.
Гиппократтың ойынша, адам ағзасындағы сұйықтықтың біреуінің басым болуы
климат жағдайына және адамның айналысатын іс-әрекетіне байланысты.
Темперамент типтерін б.д.д. өмір сүрген Рим дәрігері К.Гален 13 типке
дейін жеткізді.
И. Кант темпераменттің көріну аймағын тарылтып көрсетті. Төрт
темперамент типін Кант екі топқа бөлді: әрекет темпераментіне жылдам
қимылдайтын холерик пен баяу қимылдайтын флегматикті жатқызды, әсершіл
топқа оң эмоциялары басым сангвиник пен теріс эмоциясы басым меланхоликті
жатқызды.
Темпераменттің гуморальді теориялары қатарына Лесгафтың көзқарасын
жатқызуға болады. Ол психикалық әрекеттің динамикалық ерекшелік сипатын
жүрек тамыр жүйесіндегі әр түрлі ұсақ тамырлардан күре тамырға дейінгі қан
қозғалыс ерекшеліктерімен байланыстырды.
Темперамент тұлғаның мәнді қасиеттерінің бірі. Берілген мәселеге деген
қызығушылық ерте кезде туындап, қазіргі кезге дейін психологияның
зерттейтін маңызды бөлігі болып табылады.
Темперамент адамның табиғи сипатының, психологиялық іс-әрекетінің
динамикалық ерекшеліктері, яғни психикалық процестер мен жағдайлардың
әрекеттерінің ырғағы, қарқыны, жылдамдығы жатады.
Темперамент келесі құбылыстарда көрінеді:
1. Адамның жалпы белсенділігінен;
2. Қозғалу ерекшелігі және сөздік қозғалу ерекшелігінен;
3. Эмоционалды процестер ерекшелігінен: эмоцияның туындау және өшу
жылдамдығы, күші мен тереңдігі, эмоционалды аймақтың сапалық қасиеті, яғни
кез келген эмоцияны бастан кешіру жылдамдығы және т.б.
Сонымен, темперамент адамның белсендік ерекшеліктерін және
реактивтілігін біріктіреді. Темперамент бойынша адамдарды ажырату сыртқы
өңдерінде, барлық мінез-құлықта және іс-әрекетте байқалады.
Ерте кезден осы көріністердің барлығы ғалымдардың назарын аударды.
Темпераменттің туа біткен, адамның табиғи сипаты, яғни ағзаның
физиологиясымен байланысты екеніне ешкім күмәнданбайды. Ғылым тарихында
темперамент жайлы көптеген теориялар бар.
Темперамент жайлы теорияларды үлкен үш топқа бөлуге болады:
1. Гуморальді теориялар;
2. Конституционалды теориялар;
3. Жоғары жүйке жүйесі ерекшеліктеріне байланысты темпераментті
түсіндіруші теориялар.
Гумор сөзі сұйықтық дегенді білдіреді. Ағза сұйықтықтары
қозғалымпаз, оның динамикалық бөлігі. Сондықтан мінез-құлық ерекшеліктерін
ағзадағы сұйықтықтар қозғалысының ерекшеліктерімен байланыстырады. Осы
бағытты ұстанған авторлардың теориялары ең алғаш пайда болған.
2.Гиппократ пікірлерінің қазіргі ғылымның берілгендерімен
келіспеушіліктері.
Темпераменттің физиологиялық негізі – жүйке жүйесінің жалпы типі
болып табылады. И.П. Павловтың пікірінше, темпераменттің физиологиялық
негізінде қозу мен тежелу процестерінің қасиеттері: қозу, мен тежелу күші,
олардың тепе - теңдігі және қозғалымпаздығы жатыр. И.П. Павлов қозу күші
мен тежелу күшін жоғары жүйке жүйесінің бір-бірінен тәуелсіз қасиеттері
ретінде бөліп қарастырды. Қозу күші жүйке талшықтарының жұмысқа
қабілеттілігін бейнелейді. Тежелу күші тежеуді жүзеге асыратын жүйке
жүйесінің қызметі.
Жүйке процестерінің тепе-теңдігі қасиетін қарастыра отырып, И.П.
Павлов қозу және тежелу процестерінің тепе-теңдігін көрсетті. Егер қозу
немесе тежелу процестерінің бірі басым болса, адам ұстамсыз болады. Жүйке
жүйесінің келесі қасиеті – жүйке процестерінің қозғалымпаздығы – бір жүйке
процесінің екіншісімен алмасу жылдамдығы.
Павлов жіктеген жүйке процестері жүйке жүйесі деп аталатын белгілі
комбинацияларды қалыптастырады. Бұл тип индивидке тән негізгі жүйке жүйесі
қасиеттерінің жиынтығынан құралады – күштер, тепе-теңдігі мен
қозғалымпаздығы, қозу және тежелу процестерінің сәйкестігі.
И.П.Павлов пікірінше, жүйке жүйесінің Гиппократ бөліп көрсеткен
темперамент типтеріне жақын негізгі төрт типі бар. Жүйке процестерінің
күшінің көрінуіне байланысты күшті және әлсіз типтерге жіктеледі. Олар өз
кезегінде салмақты және ұстамсыз болып бөлінеді. Ұстамсыз тип қозудың
тежелуден басымдылығымен сипатталады. Күшті ұстамды тип қозғалымпаз және
инертті немесе енжар болып бөлінеді.
Сангвиник – күшті, тепе-тең, қозғалғыш тип;
Флегматик – күшті, тепе-тең, инертті тип;
Холерик – күшті, қозуы тежелуінен басым тип.
Меланхолик – қозу күші де , тежелу күші де әлсіз тип.
5.Бақылау сұрақтары:
1.Гиппократ теориясы ежелгі және әйгілі теория.
2.Гиппократ пікірлерінің қазіргі ғылымның берілгендерімен
келіспеушіліктері.
1.Лекция тақырыбы: №6 Конституциональдық теориялар.
2.Лекция жоспары: Адамның конституциясы темпераментті анықтаушы фактор.
Э.Кречмер теориясы. Темперамент типтері және олардың дене құрылысы мен
байланысы. Циклотимикалық темперамент
3Лекция мақсаты: Студенттерге конституциональдық теориялар жөнінде мәлімет
беру.
4.Лекция мәтіні:
1.Адамның конституциясы темпераментті анықтаушы фактор.
Э.Кречмер теориясы.
Темпераментті дене бітімімен түсіндіруші конституционалды теориялар
қатарына Э. Кречмер және У. Шелдонның еңбектері жатады.
1921 жылы Э. Кречмердің әйгілі Дене бітімі және мінез атты еңбегі
жарық көрді. Оның негізгі идеясы белгілі типті адамдар белгілі
психологиялық ерекшеліктерге ие. Адамдарды дене бітіміне байланысты Кречмер
төрт конституционалды типке бөлді: лептосоматик, пикник, атлет, диспластик.
1. Лептосоматик – нәзік денелі, ұзын бойлы, кеуде қуысы қушық, иығы
тар, ұзын және арық аяқ-қолды.
2. Пикник – май қабаты анық көрінеді, орта және аласа бойлы, жайылған
денелі, домалақ басты, мойыны қысқа адамдар.
3. Атлет – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz