Жер сілкінісі, сипаттамасы, қорғану шаралары

• Жерсілкіну түрлері мен басқа да сипаттамалары мен өзгешеліктері
1. Пайда болу тегіне қарай
2. Сейсмикалық толқындар таралуына қарай
3. Жер қойнауындағы орналасу тереңдігіне қарай
4. Жерсілкіну ұзақтығы
• Жерсілкінудің өлшеу құралдары мен әдістері
• Сейсмика жағырапиясы, аса күшті жер сілкінісі
• Жер сілкінісін болжау.
Жер сілкінісі болған жағдайда адам өмірін сақтау мен шығынды азайту шаралары
• Жердін беткі қабатында жер сілкінісінің карқындылығының кестесі
• Жыл бойында планетадағы жер сілкінісіиің баллдық топталуы кестесі
• Жер сілкіністерінің аумактарының кестесі
• Жер сілкінісі кезіндегі міндеттер және қорғану шаралары

Жер сілкіну, жер сілкінісі (араб тілден ескірген сөз зілзала араб.: زلزال‎, ағылш. earthquake) — жер асты дүмпуі күштерінің әсерінен Жердің беткі қыртысының тербелуі.
Жер сілкінісін сейсмология ғылымы зерттейді.Оныңтуындауынажәнедамуынабайланыстықұбылыстардысейсмикалыққұбылыстардепатайды.

Пайда болу тегіне қарай
Жерсілкіну жанартаулық, денудациялық және тектоникалық болып бөлінеді.
Жанартаулық жерсілкіну қазіргі жанартаулар әрекет ететін аудандарда дамыған.Жерсілкінудің басқа да түрлері
Қазіргі кезде адамның табиғи ортаға ауқымды әсер етуіне (кентас, мұнай, газ бен жер асты суларын көп мөлшерде алуы, ядролық жарылыстар, ірі су қоймаларын жасау, т.б.) байланысты техногендік жерсілкіну мүмкіндігі де арта түсуде. Жыл сайын дүние жүзінде 100 000 жер сілкінісі болады, олардың көбісі әлсіз, оларды тек сейсмограф қүралы арқылы ғана байқауға болады.
Алматы қаласы мен Алматы облысындажыл сайын сейсмографтар 400 жер үсті дүмпуін байқайды.
Жер сілкінісі жер қыртысында немесе жер мантиясында болады.
Жер сілкінісінің төрт түрі бар.
Тектоникалық жерсілкіну литосфераның жекелеген блоктары өзара қозғалысқа келгенде, Жер қойнауында ұзақ уақыт бойы жинақталған механикалық энергияның қысқа мерзімде шұғыл босанып шығуына байланысты болады. Мұндай жерсілкіну — Жер қыртысында ұзынынан созылған жарылымдар жасайды. Жарылым қанаттары ығыстырушы жазықтық бойынша бір-бірімен салыстырғанда, лездік жылдамдықпен ығысуына байланысты, босанып шыққан энергия серпімді тербелістер, яғни сейсмикалық толқындар түрінде жан-жаққа таралады.
Жанартаулық жер сілкінісі - жанаргаулардың атқылауы басталу кезінде, оларға жақын жерде, жанартау каналымен магманың қозғалуынан болады.
Опырылма жер сілкінісі - жердің опырлуынан, қопарылуынан болады.
Техногендік жер сілкінісі - адамдардың су қоймаларын жасауынан, мұнайды, газды, жер асты суларын шығаруынан, күшті жарылыстардан болады.
Жер сілкінісіне жалпы мінездеме.
Орталық нүкте - жердің астында жер сілкінісі басталған (болған) орын.
Кіндік орталық - бұл орталық нүктенің тура үстінде орналасқан жер бетіндегі нүкте.

• Интернет желісіне:
1. https://kk.wikipedia.org/wiki/жер сілкіну
2. http://emer-mangistau.kz/index.php/kz/obuchenie/lektsii/15-lektsiya-na-temu-zemletryasenie
3. http://massaget.kz/layfstayl/bilim/zharatylystanu/7575/
4. http://egov.kz/wps/portal/Content?contentPath=/egovcontent/military/hs_situacii/article/05whileui&lang=kk
5. http://referatkaz.kz/zher-silkinisi/
6. http://www.vkogps.kz/kz/safety06.htm
7. http://szh.kz/44423/жер-сілкінісі-туралы-толық-мағлумат-керек
8. http://bigox.kz/zher-silkinisi-k-r-dagy-sejsmikalyk-zhagdaj/

• Оқулықтардан:
1. «Тіршілік қауіпсіздігі» І кітап Алматы қ.
2. Күшті жер сілкіністер. Халыққа жаднама. ТЖМК. «Қонжық», 1996ж.
3. Балалар мен ересектерге жер сілкінісі туралы. ТЖМК. «Қонжық», 1997ж.

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 20 бет
Таңдаулыға:

Жер сілкінісі, сипаттамасы, қорғану шаралары.
Жер сілкіну, жер сілкінісі (араб тілден ескірген сөз зілзала араб.: زلزال‎, ағылш. earthquake) -- жер асты дүмпуі күштерінің әсерінен Жердің беткі қыртысының тербелуі.
Жер сілкінісін сейсмология ғылымы зерттейді.Оныңтуындауынажәнедамуына байланыстықұбылыстардысейсмикалыққұ былыстардепатайды.

Пайда болу тегіне қарай
Жерсілкіну жанартаулық, денудациялық және тектоникалық болып бөлінеді.
Жанартаулық жерсілкіну қазіргі жанартаулар әрекет ететін аудандарда дамыған.Жерсілкінудің басқа да түрлері
Қазіргі кезде адамның табиғи ортаға ауқымды әсер етуіне (кентас, мұнай, газ бен жер асты суларын көп мөлшерде алуы, ядролық жарылыстар, ірі су қоймаларын жасау, т.б.) байланысты техногендік жерсілкіну мүмкіндігі де арта түсуде. Жыл сайын дүние жүзінде 100 000 жер сілкінісі болады, олардың көбісі әлсіз, оларды тек сейсмограф қүралы арқылы ғана байқауға болады.
Алматы қаласы мен Алматы облысындажыл сайын сейсмографтар 400 жер үсті дүмпуін байқайды.
Жер сілкінісі жер қыртысында немесе жер мантиясында болады.
Жер сілкінісінің төрт түрі бар.
Тектоникалық жерсілкіну литосфераның жекелеген блоктары өзара қозғалысқа келгенде, Жер қойнауында ұзақ уақыт бойы жинақталған механикалық энергияның қысқа мерзімде шұғыл босанып шығуына байланысты болады. Мұндай жерсілкіну -- Жер қыртысында ұзынынан созылған жарылымдар жасайды. Жарылым қанаттары ығыстырушы жазықтық бойынша бір-бірімен салыстырғанда, лездік жылдамдықпен ығысуына байланысты, босанып шыққан энергия серпімді тербелістер, яғни сейсмикалық толқындар түрінде жан-жаққа таралады.
Жанартаулық жер сілкінісі - жанаргаулардың атқылауы басталу кезінде, оларға жақын жерде, жанартау каналымен магманың қозғалуынан болады.
Опырылма жер сілкінісі - жердің опырлуынан, қопарылуынан болады.
Техногендік жер сілкінісі - адамдардың су қоймаларын жасауынан, мұнайды, газды, жер асты суларын шығаруынан, күшті жарылыстардан болады.
Жер сілкінісіне жалпы мінездеме.
Орталық нүкте - жердің астында жер сілкінісі басталған (болған) орын.
Кіндік орталық - бұл орталық нүктенің тура үстінде орналасқан жер бетіндегі нүкте.

Сейсмикалық толқындар таралуына қарай
Сейсмикалық толқындар қума, көлденең және беттік толқындар болып үшке бөлінеді.
Сейсмикалық толқындардың таралу жылдамдығы тау жыныстарының құрамына, құрылымына және физикалық жағдайына байланысты болады.
Қума толқындардың таралу жылдамдығы 5 - 6 кмс, көлденең толқындардікі 3 - 4 кмс.
Сейсмикалық толқындар туындатушы жарылымдардың ұзындығы бірнеше км-ден (1966 жылғы Ташкент жерсілкінуінде - 8 км) жүздеген км-ге (1960 жылғы Чилидегі жерсілкіну) дейін жетеді.
Ал 1957 жылғы Гобь Алтайындағы жерсілкінуде жалпы ұзындығы 700 км-дей жарылымдар жүйесі пайда болған.
Жер қыртысында немесе мантияның жоғары бөлігіндегі тау жыныстарының лездік қозғалысқа келуінен жер асты соққысы туындаған орынды жерсілкіну ошағы, ошақтың тереңдіктегі орнын гипоцентр, Жер бетіндегі проекциясында орналасқан ауданды эпицентр деп атайды.

Жер қойнауындағы орналасу тереңдігіне қарай
Жерсілкіну Жер қойнауындағы орналасу тереңдігіне қарай:
Жер бетіне жақын (тереңдігі 10 км-ге дейін),
орташа немесе қалыпты тереңдіктегі (10 - 60 км),
аралық (60 - 300 км) және терең фокусты (300 км-ден терең) болып жіктеледі.
Ең көп тарағаны жақын және орташа (Ашғабадта жерсілкінудің тереңдігі 15 -- 20 км, Ташкентте 5 -- 10 км, Спитакта 10 -- 15 км болған) тереңдіктегі жерсілкінулер. Терең фокусты жерсілкіну өте аз тараған(Қиыр Шығыста, Тынық мұхиттың жағалауындағы жерсілкінудің гипоцентрі 600 -- 700 км тереңдікке жеткен). Жерсілкіну гипоцентрі теңіз бен мұхиттардың астында да орналасады. Оларды теңіз сілкінуі деп атайды. Бұл құбылыстардың нәтижесінде цунами пайда болады.
Ошақтың тереңдігі - орталық нүкте мен кіндік орталығының аралығы. Терең емес жер сілкінісі болған жағдайда ошақтың тереңдігі 5-40 км құрайды, ал терең болған жағдайда 500 километрге дейін болады.
Жарықтың айырылған бөлігінің көлемі (ұзындығы) - сезілмейтін жер сілкіністерінде бірнеше метр және ірі жер сілкіністерінде бірнеше км-ге дейін жетеді. Айырылған жарық жер асты қабатының терең бөліктерінде тоқтап қалуы мүмкін, сондай-ақ жер бетіне де жетуі мүмкін.
Қатты дүмпудің ұзақтығы - орташа жер сілкіністерінде 2 секундтан 5 секундтқа дейін, ал күшті жер сілкіністерінде 20-дан 90 секундтқа дейін болуы мүмкін.
Жер сілкіну ауданының радиусы - орташа жер сілкіністерінде 5-15 км, ал күшті жер сілкіністерінде 50-160 км болады.
Сейсмикалық толқындардың жылдамдығы - көлемді толқындардың екі түрі бар. Бұл Р толқыны (латын тіліндегі PRIMAE - бірінші) жне 8 (SECONDAE - екінші). Р толқындары 3-8 кмсек, Ң толқындары 2-5 кмсек жылдамдығымен таралады. Сондай-ақ жер қабатының бетімен, оның астындағы аздаған тереңдікте таралатын жер бетіндегі толқындардан болады.

Жерсілкіну ұзақтығы
Жерсілкіну ұзақтығы бірнеше секундтан бірнеше айға (кейде жылға) дейін созылады. Механикалық кернеу күшінің біртіндеп шығуына байланысты, жер асты дүмпулері қайталанып отырады. Әдетте, алғашқы күшті дүмпуден кейін, әлсіз дүмпулер тізбегі жалғасады. Оларды афтершоктар деп, ал дүмпу білінген уақыттың барлығын жерсілкіну кезеңі деп атайды. Афтершоктар негізгі дүмпуден соң 3 - 4 жыл бойы жалғасуы мүмкін. Мысалы, 1887 ж. Алматыдағы (Верный) жерсілкіну кезінде 600 дүмпу болғаны тіркелген. Жерсілкіну кезінде орташа есеппен 1x1024 - 1x1025 эрг энергия бөлінеді. Мысалы, Ашғабадта болған жерсілкінудің энергиясы - 1x1023 эрг, Моңғолиядағы Гобь Алтайында -- 1x1024 эрг, Чилиде -- 1x1024 эрг, Ташкентте -- 1x1020 эрг, Кемин жотасында (Алматы) -- 4x1024 эрг.

Жерсілкінудің өлшеу құралдары мен әдістері
Сейсмограф
Жерсілкіну үлкен апаттарға әкелетіндіктен оның қай жерде, қашан және күші қандай болатынын болжау өте маңызды мәселе.
Сейсмикалық есептеулер бойынша, орташа алғанда Жер шарында жылына 1 - 2 апатты (күші 10 балдан жоғары), 9 - 15 жойқын, 50 - 100 қиратушы, 300 - 500 өте күшті жерсілкіну болады.
Жерсілкіну, өте сезгіш аспаптар - сейсмографтармен жабдықталған сейсмикалық стансаларда зерттеледі.
Жерсілкінудің геологиялық жағдайларын зерттеу алдағы уақытта жерсілкіну болуы мүмкін аймақтарды және жерсілкіну болмайтын аймақтарды алдын-ала анықтауға мүмкіндік береді.
Жер сілкінісінің қарқындылығы - белгілі бір орындағы жер сілкінісінен болған шығындардың дәрежесі. Балл түрінде арнайы шкалалардың көмегі арқылы анықталады:
- 12 балдық шкала ММ( 902 жылы Итальян вулканологы Меркалли әзірлеген, түрлендіріп АҚШ-та қабылданған);
-12 балдық МҢК-64 шкаласы (1964 жылы С.В. Медведев (КСРО), В.Шпонхойер (ГФР) және В. Карник (ЧССР) әзірлеген, еуропаның кейбір елдері мен ТМД-да қабылданған).
Жер сілкінісінің қарқындылығы салыстырмалы мөлшер болып саналады және ол мыналарға байланысты:
- жер сілкінісі кіндігінің ара цашъщтыгынан - жер сілкінісі кіндігіне жақындаған сайын қарқындылығы жоғары;
- жер сілкінісі ошагының тереңдігінен - тереңдігі аз болған сайын қарқындылығы көбірек бола түседі;
- топырақ жағдайына байланысты - кеуепті жыныстар және жер асты суларының жоғары жатуы жер сілкінісі қарқындылығының бір балға көбеюіне әсер етеді.
Осының негізінде сейсмикалық аудандау жүзеге асырылады.
Қазіргі кезде Жер шарының сейсмикалық картасы жасалып, басты екі сейсмикалық белдеу бөлінген:
Тынық мұхиттық белдеу -- Тынық мұхитының батыс және шығыс жағаларын айнала орналасқан.
Бұл белдеуге жас қатпарлы таулар (Альпі, Апеннин, Карпат, Кавказ, Гималай, Кордильерлер, Анд, т.б.), сондай-ақ, құрлықтардың су асты шеттерінің жылжымалы белдемдері (Тынық мұхитының батыс шеттері, Алеут , Куриль, Жапония, Малайя, Жаңа Зеландия, т.б. аралдар, Кариб, Кариб , т.б. теңіздер) кіреді.
Бұл белдеуде барлық жерсілкіну болатын ошақтардың 68%-ы орналасқан.
Жерорта теңіздік белдеу -- Еуразияның оңтүстік арқылы, батыста Португалия жағаларынан, шығыста Малайя аралдарына дейін созылады.
Бұл белдеуде жерсілкіну болатын ошақтардың 21%-і орналасқан.
Жерсілкіну ошақтарының белгілі бір географиялық аудандарда ғана орналасуы Жердің геологиялық даму ерекшеліктеріне байланысты.
Қазіргі кезде жерсілкіну күшін бағалау үшін оның қирату әрекеті мен адамдардың психологиялық сезіміне тікелей бақылау арқылы түзілген 12 балдық сейсмикалық шкала қолданылады. Күшті жерсілкіну үлкен апат әкелетіндіктен, ол басқа табиғи құбылыстардың барлығынан қатерлі. Жерсілкіну қай аймақта болатынын болжау шешілгенімен, оның қашан және күші қандай болатыны әзірше толық шешімін тапқан жоқ.
Жерсілкінуді жабайы аңдар, жәндіктер мен үй жануарлары ерте сезетіндіктен, олардың мінез-құлқына қарап, бұл құбылысты болжауға болады.
Магнитуда - жер сілкінісі дүмпулерінің сейсмикалық қуатын сипаттайтын мөлшер (жер сілкінісі кіндігінен 100 км қашықтықта сейсмограф жасаған жер дүмпудің микрон түрінде белгіленген ең жоғарғы амплитудасы логарифм түрінде анықталады).
Магнитуда идеясын эзірлеуге көптеген ғалымдар үлес қосты, бірақ оны тек Калифорния технологиялық институтының профессоры Чарлз Ф. Рихтер ғана іске асырды (1935 ж).

Сейсмика жағырапиясы, аса күшті жер сілкінісі
Жердің бетіңде ерекше екі аса белсенді жер сілкінісі бар.
Тынық мұхит белдеуі - Тыныс мұхитын қоршаған жер сілкінісінің аймағы, бұл жерде дүние жүзі бойынша жер сілкінісінің 90 %-ы болады.
Жерорта теңізі - Азия белдеуі - бұл Жерорта теңізінен Түркия, Иран, Солтүстік Үнді арқылы өтеді, барлық жер сілкінісінің 5-6 %-ы осында болады.
Қалған жер сілкінісінің 4-5 % мұхит ортасы жотасында немесе тақталардың ішінде болады.
Қазақстан Республикасында сейсмикалық қауіпті аймақта мына облыстар орналасқан:
Шығыс-Қазақстан облысы
Алматы облысы
Жамбыл облысы
Оңтүстік Қазақстан облысы
Қызылорда облысы
Маңғыстау облысы.
Қазақстан Республикасында болған күшті жер сілкіністеріне мыналар жатады: 1887 жылы 9 маусымда болған Верненск жер сілкінісі. Жер сілкінісінің кіндігі - Верный қаласының оңтүстігінен 15 шақырымда болды. Магнитудасы - 7,3 (9-10 балл). Қала түгелімен қираған болатын. 329 адам қаза тапты. Шығын - 2,6 млн сом (сол кездегі бағамен).
1889 жылы 12 шілдеде - Шелекте жер сілкінісі болды. Магнитудасы - 8,3 (жер сілкінісінің кіндігінде -10 балл). 24 адам қаза тапты. 3 мыңға жуық құрылыс қирап қалды.
1911 жылы 4 қаңтардағы Қазақстан мен Орта Азиядағы күшті жер сілкінісінің бірі - Кемин жер сілкінісі. Магнитудасы - 8,2 (11-12 балл). Верный қаласы мен Ыстық көлдің солтүстік жағалауы күшті зақымданды. 540 адам қаза тапты. Шығын -1,4 млн сом (сол кездегі бағамен). Мамандардың санауынша жер қойнауынан шыққан энергия Днепрогэстің 326 жыл тоқтаусыз жұмыс жасағанда шығаратын энергиясына тең болды.
1990 жылы 14 маусымда 12 сағат 47 минутга Зайсан жер сілкінісі болды. Магнитудасы - 7,0 (8 балл). 8874 үй қирап қалды. 36 000 адам баспанасыз қалды. 1 адам қаза тапты. Шығын - 300 млн сом (сол кездегі бағамен).

Жер сілкінісін болжау.
Жер сілкінісі болған жағдайда адам өмірін сақтау мен шығынды азайту шаралары
Жер шарындағы миллиондаған адамдар сейсмо қауіпті аймақтарда тұрады. Орташа жер сілкінісінен 8 000 адамның 1 мыңы қаза табады, одан 9 есе көп адамдар зардап шегеді.
Сондықтан үкімет мекемелерінің жер сілкінісінің болжамына деген қызығушылығы үлкен - егер алдын ала берілген болжам тура болса, мындаған адамдар аман қалады, жалған болатын болса көптеген қалаларды көшіру бекершілік болады. Жер сілкінісі жөнінде екі үштылық көп болғандықтан, олар жөніндегі алдын ала айтылған жорамалдар сирек тура келеді. Соған қарамастан алдын ала айтылған жорамал соншалықты тартымды, себебі бүгінгі күнде жүздеген ғалымдар, әсіресе АҚШ, Жапония, Қытай, ТМД елдері жер сілкінісі болжамы туралы зерттеулер жүргізуде.
Жер сілкінісінің болжамы мынадай болады:
- ұзақ уақытты (бірнеше жыл);
- орташа уақытты (айлар);
- қысқа уақытты (күндер мен сагаттар).
Болжамның кез келген түрінің тура практикалық бағыты бар:
- ұзақ уақытты - сейсмикалык ауданда жерді қолдану мен құрылыс жасауды жоспарлауға мүмкіндік береді;
- орташа уақытты - авариялық қызметгі дайындыққа келтіріп, материалдық затгарды қорландыруға мүмкіндік береді;
- қысқы уақытты - аса қауіпті өндірістердің тоқтап қалуынан бастап, халықты көшіруге дейінгі жағдайларда төтенше шараларды қабылдау үшін қолданылуы мүмкін.
Болуы мүмкін жер сілкіністерін алдын ала айту, болжап айтушыларды танып-білу негізінде іске асырылады.
Жер сілкінісін болжап айтушылар - бұл мәні жер сілкінісінің алдында жүйелі түрде өзгеріп отыратын Жердің мінездемесін болжап айтушыларға талдау жасалық.
Сейсмикалық - әр түрлі магнитудадағы жер сілкінісінің жағдайы мен саны жуық арада болатын жер сілкінісінің аса маңызды индикаторының қызметін атқаруы мүмкін.
Жер қыртысының қозғалуы - Жердің үстінен триангуляциялық желістің көмегімен геодезиялық түсіру және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.