Бірінші сынып оқушыларының танымдық қабілеттерін дамыту жолдары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Бөлім Жалпы білім беретін метептерде оқушыларының танымдық қабілеттерін дамытудың теориялық негіздері
1.1.Қазіргі кезде оқушылардың танымдық қабілеттерін дамыту өзекті педагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2.Бірінші сынып оқушыларының танымдық қабілеттерін дамытудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
ІІ Бөлім Қазіргі мектептегі бірінші сынып оқушыларының танымдық қабілеттерін дамытуды ұйымдастыру
2.1. Қазіргі мектептегі бірінші сынып оқушыларының танымдық қабілеттерін дамыту мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.2 Оқушылардың танымдық қабілеттерін дамытудың әдістері мен формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.3. Қазіргі мектептегі бірінші сынып оқушылардың танымдық қабілеттерін дамытудың қабілеттерін дамытудың тиімдің жолдары ... ... . 30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
І Бөлім Жалпы білім беретін метептерде оқушыларының танымдық қабілеттерін дамытудың теориялық негіздері
1.1.Қазіргі кезде оқушылардың танымдық қабілеттерін дамыту өзекті педагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2.Бірінші сынып оқушыларының танымдық қабілеттерін дамытудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
ІІ Бөлім Қазіргі мектептегі бірінші сынып оқушыларының танымдық қабілеттерін дамытуды ұйымдастыру
2.1. Қазіргі мектептегі бірінші сынып оқушыларының танымдық қабілеттерін дамыту мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.2 Оқушылардың танымдық қабілеттерін дамытудың әдістері мен формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.3. Қазіргі мектептегі бірінші сынып оқушылардың танымдық қабілеттерін дамытудың қабілеттерін дамытудың тиімдің жолдары ... ... . 30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
Қазіргі ғаламдану заманында еліміздің әлеуметтік – экономикалық дамуы, индустрияның қарыштап өсуі, әлемдік деңгейге көтерілуге бет бұруы кезеңіндегі ұлттық мәдени – тарихи, рухани құндылықтарымызды бойына сіңірген азаматтарға қоғамың сұранысының өсуі білім жетістіктерін өркениетті елдердің білім деңгейіне көтеру қажеттігін алға тартады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында (Астана, 1 наурыз, 2006 жыл.) «Біз қазақ халқының санғасырлық дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап, түлете береміз. Сонымен қатар ұлтаралық және мәдениетаралық келісімді, біртұтас Қазақстан халқының ілгері дамуын қамтамасыз етеміз» - деп атап көрсеткен.
Қазақстан халқының ілгері дамуын қамтамасыз ететін – білім саласы. Бүгінгі таңда білім саласының алдында дайын білімді, дағдыларды меңгеретін, қайталайтын ғана емес шығармашылық бағытта жұмыс істейтін тың жаңалықтар ашатын, біртума ойлау қабілетімен ерекшеленетін жеке тұлға қалыптастыру міндеті тұр. Бүл, әрине, оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытуда маңызды мәселе екендігін дәлелдейді.
Жалпы оқушылардың танымдық әрекеті ғылыми – педагогикалық проблема ретінде едәуір зерттелген. Оқушылар бойында «танымдық іс-әрекет тәжірибелерін» қалыптастыру қажеттілігі туралы 80 жылдары – ақ И. Я. Лернер жазған болатын.
Әрбір мемлекеттің болашағы мектебінде шындалады. Келешекте осы елдің тізгінін ұстар азаматтар – бүгінгі мектеп оқушылары болғандықтан, Қазақстандықтар барлық мектептерге үлгі болуға тиісті қазақ тілінде оқытатын мектептердің оқушылардың білім сапасы, даму бағыттары, келешегінің көкжиектері бүкіл қоғамның , мемлекеттің назарында болып 1999 жылы 7 маусым куні «Білім туралы» заңың қабылданды.
Білім туралы заңда білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың ұстанымдарының бірі- педагог қызметкелер, оқушылардың мемлекеттік білім беру стандартында көзделген деңгейден төмен емес білім, білік,дағды алуын қамтамасыз етуге, баланың жеке шығармашылық қабілетінің дамуы үшін жағдай жасау қажеттігі көрсетілген.
Қазақстан Республикасы жалпы білім беретін мектептің бастауыш білім стандарты министрлік алқасының 18.07.1996 жылы 81/2 шешімімен бекітіліп, 1998-1999 оқу жылынан бастап мектеп тәжірибесіне енгізілді. Бұл білім стандартында оқушылардың әл- қуатына қызығушылығы мен шығармашылык кабілеті мен мүмкіндіктерін ескеріп, өзін-өзі дамытуыеа жағдай жасай отырып, міндетты деңгейлерін айқындау жұмыстары жүргізілді. Бастауыш мектеп- бұл оқушы тұлғасымен санасының дамуы қуатты жүретін ерекше құнды, қайталанбайтын кезеңі. Сондыктан да бастауыш білім-үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы. Оқу тәрбие процесінде мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынастың атқаратын рөлі ерекше. Мұғалімнің өз оқушыларының жүрегіне жол тауып, олардың өзі оқып қана қоймай оның ьеретін жетістіктерін де атап өткен. Мысалы, қызығушылық қабілетті арттыра отырып, оқушының танымдық қабілетін оятуға немесе дамытуға болады. Танымдық іс-әрекет- бұл бала бойындағы дарындылығын дамыту және оны тәрбиелеу- бүгінгі таңдағы көкейкесті мәселелердің бірі оқытатын пәнге қызығуын арттыру тиіс. Осы қызығушылық қабілетін дамыту қажет. Жалпы қызығу- бұл адамның саналы әрекеті. Қызығушылық қалай пайда болады? Баланың қызығуы үшін оның көңіл-күйі көтеріңкі болуы тиіс. Бала бір нәрсеге қызығуы үшін қызығатын нәрсе адамға жағымды сезімдер туғызу керек.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында (Астана, 1 наурыз, 2006 жыл.) «Біз қазақ халқының санғасырлық дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап, түлете береміз. Сонымен қатар ұлтаралық және мәдениетаралық келісімді, біртұтас Қазақстан халқының ілгері дамуын қамтамасыз етеміз» - деп атап көрсеткен.
Қазақстан халқының ілгері дамуын қамтамасыз ететін – білім саласы. Бүгінгі таңда білім саласының алдында дайын білімді, дағдыларды меңгеретін, қайталайтын ғана емес шығармашылық бағытта жұмыс істейтін тың жаңалықтар ашатын, біртума ойлау қабілетімен ерекшеленетін жеке тұлға қалыптастыру міндеті тұр. Бүл, әрине, оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытуда маңызды мәселе екендігін дәлелдейді.
Жалпы оқушылардың танымдық әрекеті ғылыми – педагогикалық проблема ретінде едәуір зерттелген. Оқушылар бойында «танымдық іс-әрекет тәжірибелерін» қалыптастыру қажеттілігі туралы 80 жылдары – ақ И. Я. Лернер жазған болатын.
Әрбір мемлекеттің болашағы мектебінде шындалады. Келешекте осы елдің тізгінін ұстар азаматтар – бүгінгі мектеп оқушылары болғандықтан, Қазақстандықтар барлық мектептерге үлгі болуға тиісті қазақ тілінде оқытатын мектептердің оқушылардың білім сапасы, даму бағыттары, келешегінің көкжиектері бүкіл қоғамның , мемлекеттің назарында болып 1999 жылы 7 маусым куні «Білім туралы» заңың қабылданды.
Білім туралы заңда білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың ұстанымдарының бірі- педагог қызметкелер, оқушылардың мемлекеттік білім беру стандартында көзделген деңгейден төмен емес білім, білік,дағды алуын қамтамасыз етуге, баланың жеке шығармашылық қабілетінің дамуы үшін жағдай жасау қажеттігі көрсетілген.
Қазақстан Республикасы жалпы білім беретін мектептің бастауыш білім стандарты министрлік алқасының 18.07.1996 жылы 81/2 шешімімен бекітіліп, 1998-1999 оқу жылынан бастап мектеп тәжірибесіне енгізілді. Бұл білім стандартында оқушылардың әл- қуатына қызығушылығы мен шығармашылык кабілеті мен мүмкіндіктерін ескеріп, өзін-өзі дамытуыеа жағдай жасай отырып, міндетты деңгейлерін айқындау жұмыстары жүргізілді. Бастауыш мектеп- бұл оқушы тұлғасымен санасының дамуы қуатты жүретін ерекше құнды, қайталанбайтын кезеңі. Сондыктан да бастауыш білім-үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы. Оқу тәрбие процесінде мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынастың атқаратын рөлі ерекше. Мұғалімнің өз оқушыларының жүрегіне жол тауып, олардың өзі оқып қана қоймай оның ьеретін жетістіктерін де атап өткен. Мысалы, қызығушылық қабілетті арттыра отырып, оқушының танымдық қабілетін оятуға немесе дамытуға болады. Танымдық іс-әрекет- бұл бала бойындағы дарындылығын дамыту және оны тәрбиелеу- бүгінгі таңдағы көкейкесті мәселелердің бірі оқытатын пәнге қызығуын арттыру тиіс. Осы қызығушылық қабілетін дамыту қажет. Жалпы қызығу- бұл адамның саналы әрекеті. Қызығушылық қалай пайда болады? Баланың қызығуы үшін оның көңіл-күйі көтеріңкі болуы тиіс. Бала бір нәрсеге қызығуы үшін қызығатын нәрсе адамға жағымды сезімдер туғызу керек.
1. ҚР Білім туралы Заңы. Астана. 2004 жыл.
2. Н.Назарбаев “Біздің халқымыз жаңа өмірге бейімделуі керек”. //”Егемен Қазақстан”. 31 мамыр. 2000 ж.
3. Бабаева Ю.Д. Динамическая теория одаренности. Основные современные концепции творчества и одаренности. М. 1997г.
4. Айғабылов Н. Бастауыш сынып оқушыларының ақыл-ой белсенділігін арттыру. - Алматы, 1970 ж.
5. Жәркенов М. Әдебиет пәнін өмірмен байланыстыра оқыту. - Алматы, 1984 ж.
6. Занков Л.В. Индивидуальные варианты развития младших школьников. //Под редакцией Занкова Л.В., Зверева М.В. Педагогика, 1973 ж.
7. Кәтенбаев Б.Ш. Тіл ұстарту жұмыстары бойынша методикалық нұсқаулар. - Алматы, 1991 ж.
8. Львов М.Р. Методика развития речи младших школьников. -М., 1985г.
9. Сабыров Т. Оқушылардың оқу белсеңділігін арттыру жолдары. А., Мектеп, 1978 ж.
10. Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной подготовки учителя. – Алматы. “Ғылым”. 1988г.
11. Ахметов С. «Білім берудің тиімді жолдары ».Алматы, 1999
12. Л. Занков, Д. Эльконин, В. Давыдов, В. Репкин, В. Левин. Дамыта отырып оқыту әдістемесі. Москва, 2003
13. Талызина Н.Ф. Формирование познавательной деятельности младших школьников. - М., 1988.
14. Беликова В.А. Программа курса «Основы логики»//Начальная школа Казахстана, 2002, № 8, С. 13-20.
2. Н.Назарбаев “Біздің халқымыз жаңа өмірге бейімделуі керек”. //”Егемен Қазақстан”. 31 мамыр. 2000 ж.
3. Бабаева Ю.Д. Динамическая теория одаренности. Основные современные концепции творчества и одаренности. М. 1997г.
4. Айғабылов Н. Бастауыш сынып оқушыларының ақыл-ой белсенділігін арттыру. - Алматы, 1970 ж.
5. Жәркенов М. Әдебиет пәнін өмірмен байланыстыра оқыту. - Алматы, 1984 ж.
6. Занков Л.В. Индивидуальные варианты развития младших школьников. //Под редакцией Занкова Л.В., Зверева М.В. Педагогика, 1973 ж.
7. Кәтенбаев Б.Ш. Тіл ұстарту жұмыстары бойынша методикалық нұсқаулар. - Алматы, 1991 ж.
8. Львов М.Р. Методика развития речи младших школьников. -М., 1985г.
9. Сабыров Т. Оқушылардың оқу белсеңділігін арттыру жолдары. А., Мектеп, 1978 ж.
10. Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной подготовки учителя. – Алматы. “Ғылым”. 1988г.
11. Ахметов С. «Білім берудің тиімді жолдары ».Алматы, 1999
12. Л. Занков, Д. Эльконин, В. Давыдов, В. Репкин, В. Левин. Дамыта отырып оқыту әдістемесі. Москва, 2003
13. Талызина Н.Ф. Формирование познавательной деятельности младших школьников. - М., 1988.
14. Беликова В.А. Программа курса «Основы логики»//Начальная школа Казахстана, 2002, № 8, С. 13-20.
Бірінші сынып оқушыларының танымдық қабілеттерін дамыту жолдары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І Бөлім Жалпы білім беретін метептерде оқушыларының танымдық
қабілеттерін дамытудың теориялық негіздері
1.1.Қазіргі кезде оқушылардың танымдық қабілеттерін дамыту өзекті
педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..6
1.2.Бірінші сынып оқушыларының танымдық қабілеттерін дамытудың
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 14
ІІ Бөлім Қазіргі мектептегі бірінші сынып оқушыларының танымдық
қабілеттерін дамытуды ұйымдастыру
2.1. Қазіргі мектептегі бірінші сынып оқушыларының танымдық қабілеттерін
дамыту
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .18
2.2 Оқушылардың танымдық қабілеттерін дамытудың әдістері мен
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.3. Қазіргі мектептегі бірінші сынып оқушылардың танымдық
қабілеттерін дамытудың қабілеттерін дамытудың тиімдің жолдары ... ... .
30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...41
КІРІСПЕ
Қазіргі ғаламдану заманында еліміздің әлеуметтік – экономикалық дамуы,
индустрияның қарыштап өсуі, әлемдік деңгейге көтерілуге бет бұруы
кезеңіндегі ұлттық мәдени – тарихи, рухани құндылықтарымызды бойына
сіңірген азаматтарға қоғамың сұранысының өсуі білім жетістіктерін
өркениетті елдердің білім деңгейіне көтеру қажеттігін алға тартады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан
халқына Жолдауында (Астана, 1 наурыз, 2006 жыл.) Біз қазақ халқының
санғасырлық дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап, түлете береміз. Сонымен
қатар ұлтаралық және мәдениетаралық келісімді, біртұтас Қазақстан халқының
ілгері дамуын қамтамасыз етеміз - деп атап көрсеткен.
Қазақстан халқының ілгері дамуын қамтамасыз ететін – білім саласы.
Бүгінгі таңда білім саласының алдында дайын білімді, дағдыларды меңгеретін,
қайталайтын ғана емес шығармашылық бағытта жұмыс істейтін тың жаңалықтар
ашатын, біртума ойлау қабілетімен ерекшеленетін жеке тұлға қалыптастыру
міндеті тұр. Бүл, әрине, оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытуда маңызды
мәселе екендігін дәлелдейді.
Жалпы оқушылардың танымдық әрекеті ғылыми – педагогикалық проблема
ретінде едәуір зерттелген. Оқушылар бойында танымдық іс-әрекет
тәжірибелерін қалыптастыру қажеттілігі туралы 80 жылдары – ақ И. Я. Лернер
жазған болатын.
Әрбір мемлекеттің болашағы мектебінде шындалады. Келешекте осы елдің
тізгінін ұстар азаматтар – бүгінгі мектеп оқушылары болғандықтан,
Қазақстандықтар барлық мектептерге үлгі болуға тиісті қазақ тілінде
оқытатын мектептердің оқушылардың білім сапасы, даму бағыттары, келешегінің
көкжиектері бүкіл қоғамның , мемлекеттің назарында болып 1999 жылы 7
маусым куні Білім туралы заңың қабылданды.
Білім туралы заңда білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың
ұстанымдарының бірі- педагог қызметкелер, оқушылардың мемлекеттік білім
беру стандартында көзделген деңгейден төмен емес білім, білік,дағды алуын
қамтамасыз етуге, баланың жеке шығармашылық қабілетінің дамуы үшін жағдай
жасау қажеттігі көрсетілген.
Қазақстан Республикасы жалпы білім беретін мектептің бастауыш білім
стандарты министрлік алқасының 18.07.1996 жылы 812 шешімімен бекітіліп,
1998-1999 оқу жылынан бастап мектеп тәжірибесіне енгізілді. Бұл білім
стандартында оқушылардың әл- қуатына қызығушылығы мен шығармашылык кабілеті
мен мүмкіндіктерін ескеріп, өзін-өзі дамытуыеа жағдай жасай отырып,
міндетты деңгейлерін айқындау жұмыстары жүргізілді. Бастауыш мектеп- бұл
оқушы тұлғасымен санасының дамуы қуатты жүретін ерекше құнды,
қайталанбайтын кезеңі. Сондыктан да бастауыш білім-үздіксіз білім берудің
алғашқы басқышы. Оқу тәрбие процесінде мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-
қатынастың атқаратын рөлі ерекше. Мұғалімнің өз оқушыларының жүрегіне жол
тауып, олардың өзі оқып қана қоймай оның ьеретін жетістіктерін де атап
өткен. Мысалы, қызығушылық қабілетті арттыра отырып, оқушының танымдық
қабілетін оятуға немесе дамытуға болады. Танымдық іс-әрекет- бұл бала
бойындағы дарындылығын дамыту және оны тәрбиелеу- бүгінгі таңдағы
көкейкесті мәселелердің бірі оқытатын пәнге қызығуын арттыру тиіс. Осы
қызығушылық қабілетін дамыту қажет. Жалпы қызығу- бұл адамның саналы
әрекеті. Қызығушылық қалай пайда болады? Баланың қызығуы үшін оның көңіл-
күйі көтеріңкі болуы тиіс. Бала бір нәрсеге қызығуы үшін қызығатын нәрсе
адамға жағымды сезімдер туғызу керек.
Жалпы адамның қызығулары бірнеше түрге бөлінеді. Қызығу туралы
психолог-педагогтар көптеген еңбектер жазған. Оларда ең көрнекті ғылымдар
мыналар: У. Мак Дугал (1871-1938), Э. Торндайк, И. Ф. Гербарт. Бұл ғылымдар
қызығушылықты зерттеп қана қоймай оның беретін жетістерін де атап өткен.
Мысалы қызығушылық қабілетті арттыра отырып оқушының шығармашылық қабілетін
оятуға немесе дамытуға болады. Шығармашылық бұл бала бойындағы дарындылығын
дамыту және оны тәрбиелеу бүгінгі таңдағы көкейтесті мәселелердің бірі.
Шығармашылықң- бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін дұрыс ой түйіп, өздігінен саналы,
дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек. Адам бойындағы қабілеттерін
дамытып, олардың өшуіне жол бермеу адамның рухани күшін нығайтып, өзін-өзі
табуына көмектеседі. Өйткені, адам туынды ғана емес, тудырушы, жаратушы да.
Адам әрқашан өзін-өзі жетілдіруге, өзін-өзі жойып жібермеуге қабілетті
болады. Адамның өз болмысын тануға ұмтылуға көмектесіп, тереңде жатқан
талап-тілегін қабілеттерін дамыту, сол арқылы оған толыққанды өмір сүру
үшін жаңа рухани күш беру білімнің ең негізгі мақсаты болып табылады,-деп
көрсетілген Қазақстан Республикасы орта білімді дамыту тұжырымдамасының
жобасында. Көтеріліп отырған мәселе туралы жазылған ойлар, тұжырымдамалар,
көзқарастар, еңбектер баршылық, атап айтсақ қазақтың ұлы ойшылдары Ж.
Баласағұн, Әл-Фараби, ұлы Абайды ерекше толғандырған, сондықтан
еңбектерінде адамның жеке басының қабілеттерінің дамуын қарастырып, тиімді
жолдарын көрсеткен.
Кеңестік психологтар мен ғалымдар Л. Р. Выготский, В. В. Давыдов, В.
А. Крутецкий, Б. М. Теплов, Л. В. Занков, С. Л. Рубинштейн, Б. Г. Ананьев,
А. Н. Леонтьев, И. Л. Лернер, А. Н. Луктын, В. И. Андреев, Д. Б.
Богоявленская, А. Л. Яковлевтың, қазақтың ағартушы ғалымдарынан А.
Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Ж. М. Абділдин, Қ. Б. Жарықбаев, М. М. Мұқанов,
Т. С. Сабыров, т.б. еңбектерін жеке тұлғаны дамыту мәселесінін теориясы мен
практикасына қосқан зор үлесі деп білеміз.
Ғылыми жұмыстың мақсаты : Бастауыш мектепте бірінші сынып
оқушыларының танымдық қабілеттерін дамыту жолдарын анықтау.
Ғылыми зерттеу объектісі: бастауыш мектептің бірініші сынып
оқушыларының танымдық қабілеттерін дамыту жолдары.
Ғылыми зерттеу әдістері : озық педагогикалық іс-тәжірибелерді
сұрыптау, ғылыми педагогикалық-психологиялық әдебиеттерге талдау жасау,
бақылау, байқау, әңгіме, анкета, т.б.
Зерттеу пәні: психология
Зерттеу әдістері: теориалық-ғылыми әдістемелік әдебиеттер мен жаңашыл
педагогтардың тәжірибелері және жарық көрген ғылыми еңбектерді жинақтау,
сұрыптау, талдау, тест әдісін қолдану, өзіндік жұмыстардың түрлерін ұсынып,
нәтижесын көрсету.
Ғылыми жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер
тізімінен, қосымшадан тұрады.
І Бөлім Жалпы білім беретін метептерде оқушыларының танымдық
қабілеттерін дамытудың теориялық негіздері
1.1.Қазіргі кезде оқушылардың танымдық қабілеттерін дамыту
өзекті педагогикалық негіздері
ХХ ғасыр – ғылым ғасыры. Сондықтан жас ұрпаққа, жас буынға жаңаша
білім беру жолында түбегейлі өзгешеліктер жүріп жатыр. Жеке тұлға яғни
дарынды, шығармашылық тұлға қалыптастыру білім мен тәрбие берудегі
мемлекеттік істің ең маңыздысы. Мақсатты білім беру – тұлға дамуын жүзеге
асыратын мәселе. Адамзат баласының өз ұрпағын оқыту тәрбиелеудегі ең озық
тиімді ізденістерін, тәжірибелерін жалғастырып, тың жолдар іздеу
педагогиканың озық үлгілерін жаңашылдықпен дамыту жалғаса бермек.
Халқымыздың ардақты ұлдарының бірі Міржақып Дулатұлы: “Жалғыз сүйеніш,
жалғыз үміт – оқуда. Теңдікке жетсек те, жұрттығымызды сақтасақ та,
дүниедегі сыбағалы орнымызды алсақ та, бір ғана оқудың арқасында аламыз.
Жақсылыққа бастайтын жарық жұлдыз – оқу. Надан жұрттың күні – қараң,
келешегі – тұман” – деп ғылым, білім, оқудың маңызын қара халыққа
көрсеткен.
Білімнің сапасын көтерудің қазіргі таңда жолдары көп. Ең бастысы
білімді де білікті, ұшқыр ойлы шығармашылық қабілеті мол ұстаздың
шәкіртімен бірлесе еңбек етуі талап етіледі.
Білім сапасы дегеніміз – мектепте білім алып отырған шәкірттің немесе
мектеп бітірушінің білім алу арқылы әзірлігінің сапасы мен білім беру
қызметінің сапасын қамтитын түсінік.
Сапалы білім тәрбие беруде орын алған кемшіліктерді жойып дүние
жүзілік өркениеттілікке жету ХХІ ғасырдын үлесіне тиіп отыр.
Қазақстандағы білім беру ісін реформалаудың стратегиылық міндеттерінің
бірі – шығармашылық тұрғыдан ойлай білетін дара тұлғаға терең білім
беру. Осыған орай, білім сапасы жөнінде әр түрлі пікірлер айтылып “Сапа”
ұғымы екі мағынада қарастырылуда. Біріншісі – стандартқа сәйкестігі,
екіншісі – оқушының сұранысын қанағаттандыру.
Я. А. Коменский: Заттың не құбылыстың түп тамырына жету, анықтау
қабілетін дамыту, оны шынайы түсіну және оны қолдана білу қажет,-деп
ерекше атап көрсеткен. Сонымен қатар, танымдық іс-әрекетті белсендіру
әдістемесін жасап, оны былай көрсеткен: Таным бастамасы - сезімнен, бала
сезіне білмесе, оның ой-өрісінде ешқандай өзгеріс болмайды. Оқытуды зат
туралы сөзбен емес, сол затты бақылау арқылы шәкірттің ойын дамыту керек.
Мен өз шәкіртімнің әрқашанда өз бетінше бақылауын, практикада өз бетінше
тұжырым жасауын дамытуды – білім берудегі негізгі жетістікке жету құралы
ретінде қарастырамын,-деп ерекше атап көрсетті.
Ж. Ж. Руссо тәрбие мақсатын аша отырып, оқу-танымдық, ізденімпаздық іс-
әрекетін белсендірудің маңыздылығын көрсетіп берді.
Ж.Ж. Руссо идеясы И. Г. Песталоццидің еңбектерінде өз жалғасын тапты. И.
Г. Песталоцци оқыту әдісінің жалпы психологиялық жағын қарастыруды және сол
арқылы ғана адамның дамуын жүзеге асыруға болады деп есептеді. Адамның
әрбір сөзі, әрбір іс-әрекеті деп, - жазды ол,- бұл оның бақылаулары
нәтижесінде қалыптасқан ой-өрісінің жемісі. Осы пікірге сүйене
отырып, ол алғаш рет баланың оқу-танымдық іс-әрекетіне әсер ететін
оқытудың эвристикалық әдістемесін жасайды.
А. И. Герценнің дәлелдеуінше, бұрынғы өткен ұрпақтың бүкіл тәжірибесі
кітаптарда жинақталған және ол негізінен кітап арқылы таратылады. Герцен
жастардың көркем және ғылыми кітаптарды өздігінше оқуына зор мән берген.
Жан-жақты білімділіктің өте зор құралы - өздігінше оқу-деген.
Н. Г. Чернышевский еңбектерінде де оқушылардың оқу-танымдық іс-
әрекетін белсендірудің мәні айтылады. Ол: Егер біздің балаларымыз шын
мәнінде білімді боламын десе, білімді өз бетімен игере алуы, ізденуі
керек,- деп жазды.
Оқушының оқу-танымдық іс-әрекетін белсендірудің маңызын ашуда К.
Д. Ушинскийдің еңбектері көп үлес қосты. Дүниеде барлық болып жатқан
құбылыстарды, заттарды салыстыру арқылы ғана білеміз, егер бізге еш
нәрсемен салыстыруға болмайтын, еш нәрседен айыруға болмайтын бір жаңа зат
кездессе, біз бұл зат туралы бірде – бір пікір, бір ауыз сөз айта алмаған
болар едік, - деп танымдық іс-әрекетті белсендіру қажеттігін көрсетеді.
Оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіруде мұндай ішкі
мүмкіндіктерді зерттеудің маңызы зор.
Ағартушы - ғалым Ш. Уәлиханов өз еңбектерінде жалпы халыққа білім беру
және көздеген ой-пікірі, негізгі мақсаты - білім беру, оқыту, оқудың
танымдық негізін қалыптастыру болды.
Қазақтың аса көрнекті ағартушы педагогы Ы. Алтынсарин қазақ
мектептерінде оқыту мәселесін жетілдіруде көп үлес қосты. Алтынсариннің
пікірінше, педагогикалық жұмыстағы ең шешуші нәрсе: мұғалімнің жоғары
үлгідегі оқыту әдістерін таба біліп, оқушылармен тіл табыса біліп, дұрыс
сөйлей білуінде. Үлгілі жолға қойылған, дұрыс тәртібі бар жаңа типті
мектеп оқушыларды қызықтырып, оларды мәдениетке, жұмысқа және айналасын, өз
ортасын тануға, ой еңбегіне үйретуі тиіс,-деп көрсеткен.
Алтынсарин еңбектерінің маңызы қазақ мектептеріне байланысты
дидактикалық міндеттерді қоя білу, оқу-танымдық іс-әрекет жолдарын табу,
белсендірудің тиімді әдіс-тәсілдерді жетілдіру саласында оның еңбектері аса
маңызды болып табылады. Алтынсарин мұғалімнің міндеттері туралы нұсқаулары
- оларға қалай оқыту керектігі, оқушылармен болатын байланыс, олардың қалай
оқу керектігі - оның өз заманындағы оқыту әдістемесін терең және жан-жақты
білгенін көрсетеді. Ол: Баланың әрбір еңбегі құр босқа жаттауға жұмсалмай,
мағыналы және жүйелі болуы керек, - деп жазды. Ы. Алтынсарин шәкірттің
танымдық іс-әрекетінде оқыту әдістері мен тәсілдерінің маңыздылығына ерекше
тоқталды: ... оқыту әдістері-балалардың жүре келетін мектепке, сабаққа,
кейіннен ғылымға, өз бетімен білім алуға құмарландыратын жол –деп атап
көрсетті. Әсіресе, танымдық іс-әрекетте мұғалімнің басшылық рөліне мән
берді: Мұғалім балалармен істес болады: егер олар бір нәрсені түсінбесе,
онда мұғалім шәкірттерді кінәламай, оларға дұрыс түсіндіре алмағаны үшін
өзін-өзі кінәлауы керек. Мұғалім балалармен сөйлескенде ашуланбай,
күйгелектенбей, сабырлықпен сөйлеп, шұбалаңқы сөздер мен керексіз
терминдерді қолданбастан, әрбір затты ықыласпен қарапайым тілмен түсіндіруі
керек, - деп жазды.
Баланың жас кезінен-ақ танымдық әлемін кеңейту, сол бағытта әрекет ету
маңыздылығы қазақ халқының ұлы ойшыл ақыны А. Құнанбаевтың да еңбектерінде
көрініс тапты. Мысалы, Абайдың Жетінші қара сөзіндегі ақыл-ой
белсенділігі туралы пікірін айта кетелік: Жас бала анадан туғанда екі
түрлі мінезбен туады. Біреуі - ішсем, жесем, ұйықтасам деп туады. Бұлар-
тәннің құмары, бұлар болмаса, тән жанға қонақ үй бола алмайды, hәм өзі
өспейді, қуат таппайды. Біреуі - білсем екен деп, не көрсе соған талпынып,
жалтыр-жұлтыр еткен болса, оған қызығып, аузына салып, дәмін татып қарап,
тамағына, бетіне басып қарап, сырнай-керней болса, дауысына ұмтылып, онан
ер жетіңкірегенде ит үрсе де мал шуласа да, біреу күлсе де, біреу жыласа да
тұра жүгіріп Ол немене?, Бұл немене? деп, Ол неге үйтеді?, Бұл неге
бүйтеді?- деп көз көрген, құлақ естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді.
Мұның бәрі - жан құмары білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен деген.
Ағартушы педагог С. Торайғыров халықты, жастарды оқуға дүниетануға,
өнеркәсіп үйренуге, мәдениетке жетуге, өнерлі, прогресшіл елдерден
үйренуге, үлгі алуға, ілгері өрлеуге, дамыған елдермен теңесуге шақырып,
шәкірттердің оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіру жөнінде құнды пікірлер
айтқан .
Халқымыздың көрнекті өкілдерінің бірі Ш.
Құдайбердиев, Ш. Уәлиханов, А. Құнанбаев, Ы. Алтынсариндердің ғылым-білім
жолына салған арна-дәстүрді әрі қарай жалғастырды. Шәкәрімнің ұсынған жолы
- адалдық және ғылымды меңгеру. Берілген білім шәкірттің ойлау
белсенділігін, ақыл-парасатын дамыту қажет деген бағдарды ұстанды.
Берілетін білім мен оның тәлімдік-тәрбиелік ғибрат жолын бөлмей бірлікте
қарауға ерекше мән берді. Оқытудың әдіс-тәсілдеріне уақыт деңгейі
тұрғысынан қарап, білім алудың өнегелі жолын айқын көрсетті. Демек,
ұстаздың беретін білімі де тәрбиелік тәлімі де шәкіртінің шамасына
үйлеспесе, нәтиже болмайтынын баса айтып: Оқыту мен үйрету зорлау, күштеу
емес, баланың дербес ерекшелігі мен бейіміне қарай жүргізілсе дұрыс
болады,- деп көрсетіп, бар білімнің түп атасы - ақыл деп қорытындылаған.
Сонымен қатар А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ж. Аймауытов,
М. Жұмабаев сынды қазақ педагогтары да оқу-танымдық іс-әрекет туралы
аса құнды пікірлер айтқан .
А. Байтұрсынов өзінің барлық саналы өмірін қазақ жерінде білім-
ғылымның дамуына ат салысып, ауыл мектебінде бала оқытып, мектеп ісінің
жанданып, кемелденуіне бағыштап тәрбие, оқу-танымдық жұмыстарын жетілдіру
саласында көп ізденіп, еңбектер жазды.
А. Байтұрсынов Қазақ газетінде (1914 ж), Мектеп керектері деген
мақаласында : ...Ең әуелі мектепке керегі - білімді, педагогика методикадан
хабардар, оқыта білетін мұғалім. Екіншісі - оқыту ісіне керек құралдардың
қолайлы hәм сайлы болуы. Құралсыз іс істелмейді, hәм құралдар қандай болса,
істеген іс те сондай болмақшы. Үшінші - мектепке керегі белгіленген
бағдарлама. Әр іс көңілдегідей болып шығу үшін оның үлгісі я мезгілді
өлшеуі болу керек. Үлгісіз я өлшеусіз істелген іс - ол я артық, я кем
шықпақшы... -деп оқытудың дидактикалық принциптерін ғылыми тұрғыда нақтылы
белгілеп берді. Ол: Бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алуы керек.
Мұғалім балаға жұмысты әліне қарай шағындап беру мен бетін белгіленген
мақсатқа қарай түзетіп отыру керек,-деп оқушының танымдық іс-әрекетінде
дұрыс бағыт-бағдар беріп отыру қажеттігін атап көрсеткен.
Ж. Аймауытов болашақ ұрпақты озық жетістіктерге тәрбиелеуде, олардың
оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіруде, оларға білім беру процесінде сол
халықтың мінез-құлқымен, тұрмыс- салтын, әдет-ғұрпын еске ала отырып
жүргізу қажеттігін айтты.
М.Жұмабаевтың Педагогика кітабы қажетті де ғажап дүние, ана
тілімізде жазылып, ғылыми әлемді елең еткізген туынды. Ол : Бала заттарды,
көріністерді, ұқсас сындары бойынша топ-топқа бөліп үйренсін, жеңілден
ауырға көшуді естен шығармауы керек. Көріністердің, олардың аралығындағы
байламды hәм олардың қайсысына себеп екенін тауып үйренсін. Бұл балаға
мысалдардан ереже- заң шығартқызып үйрету сықылды істермен болады,-деп
жазды.
Өзінің еңбегінде бұл көзқарастарға талдау жасай отыра, Т. И. Шамова
екі ұғымды бір - бірінен бөліп - жарып қарауға болмайтындығын атап
көрсетеді. Оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіруге төмендегідей
түсінік беріп: Біз оқу-танымдық іс-әрекетті белсендіру шәкірттің ақыл-ой
және дене қуатын жай ғана жұмылдыруына жатқызбаймыз, қайта оны жеке тұлға
әрекетінің сапасы ретінде қарастырамыз, бұл сапа шәкірттің әрекет мазмұны
мен процесіне көзқарасында, оның білімді және іс-әрекет тәсілдерін оңтайлы
қысқа мерзімде тиімді игеруге ұмтылуында, мінез-құлық, ерік-жігерін оқу-
танымдық мақсаттарға жұмылдыруында көрініс табады,-деп атап көрсетеді .Н.
А. Половникова: Оқу-танымдық іс-әрекеттің мәні - мектеп оқушысының білімді
игеруде өз күшімен талаптануы,-дейді .
М. И. Махмутов: Оқу-танымдық іс-әрекет-шәкірттің ақыл-ой белсенділігі
және оның өз бетінше ізденіп оқуына мүмкіндік беретін әрекеті,-деп
қарастырған.Оқу іс-әрекеті-мектеп жасындағы балалардың негізгі таным
әрекеті Бірінші сынып оқушыларының жалпы психикалық дамуы – мектептегі оқу
мен оның өздігінен оқуына тығыз байланысты. Бірінші сынып оқушыларының оқу
қабілеті оқу процесінде ерекше дамиды. Білім мен ойлау арасында тығыз
байланыс бар. Оқушының ақыл-ой қабілетін қалыптастыру үшін білім мен
ойлаудың өзара әсері өзара байланыс ерекшеліктерін білген жөн. Білім мен
ойлау ақыл-ой тәрбиесінің негізгі шарты мен құралдары деуге болады.
Сурет 1 - Оқу танымдық іс-әрекетті жүзеге асырудағы оқу әдістерінің
классификациясы
Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыратын танымдық әрекетін
дамытуда проблемалық оқытудың маңызын В.И.
Зазвязинский, М.И Махмутов, М.Н.Скаткин, т.б. атап көрсеткен.
Оқушының оқу-танымдық әрекетін, танымдық белсенділігін арттырудың
тиімді құралдарының бірі – оқушының өзіндік жұмысы, өздігінен білім алу
әрекеті Т.С. Сабыров, А.Е. Әбілқасымова, С. Смаилов, Р.С. Омарова т.б.
еңбектері маңызды .
Бұл бағыт бойынша жазылған еңбектері талдай отырып, мынадай тұжырым
жасауға болады:
а) мынадай ұғымдар берілген: танымдық белсенділік жеке тұлғаның сапасы
(Т.И. Шамова); танымдық қажетсіну белсенділіктің, ізденімпаздықты дамытудың
қайнар көзі (А.Е. Әбілқасымова); белсенділік дербестікті қажет етеді (Т.С.
Сабыров); белсенділік – жеке тұлға әрекетінің көрсеткіші (С.Смаилов);
белсенділік жеке тұлғаға тән қасиет (Р.С.Омарова) ретінде қарастырылды .
б) танымдық белсенділік проблемалық жағдаят туғызу арқылы:
(М.И.Махмутов) танымдық белсенділік өзіндік жұмыс орындауда жүзеге асады
(А.С.Мустояпова).
Сонымен, оқу - танымдық іс-әрекетті белсендіру барлық әр түрлі
пәндерді оқыту барысында, оқу-танымдық іс-әрекетті жетілдіру идеясын
мектептің даму бағыттарына енгізу; оқу танымдық іс-әрекетті белсендіру,
оқушының ізденіс арқылы өзіндік жұмысты орындауын және сол арқылы сан
қырлы білім алуы ретінде қарастыру қажет.
Мұны Шәкәрім Құдайбердиев: Тән сезіп, құлақ естіп, көзбен көрмек,
мұрын иіс, тіл-дәмнен хабар бермек. Бесеуінен мидағы ой хабар алып, жақсы,
жаман әр істі сол тексермек,-деп өлең жолдарымен түйсіктің мимен
байланысты қызметін түсіндірген.
Кез келген сезім мүшелері арқылы қабылданған кейбір жеке түйсіктер
мидағы үлкен жарты шарында талданып, бұрынғы мәліметтермен ұштастырылып,
жаңа қабылдаудың негізін құрайды.
Қабылдау түйсіктен гөрі күрделірек психикалық таным процесі болып
табылады, неге десеңіз, ол сенсорлық жүйелерден түскен ақпаратты жүйелеп,
талдап, мағынасын байыптауды өзіне алады. Қабылдау арқылы түйсіктің
нәтижелері реттеледі және заттар мен дүние құбылыстары туралы білімге
айналады. Әрине, түйсік пен қабылдаудың шекаралары жеткілікті түрде шартты
болып келеді, өйткені көптеген жағдайда бұл процестерді дифференциялау
(бөлшектеу) қиын. Сондықтан да бұл процестер көбіне өзара байланысты және
бөлінбейтін құбылыстар ретінде қарастырылады.
Қабылдау – психологияның, когнитивтік психология мен танымдық ғылымның
негізгі ұғымдарының бірі. Өзінің табиғи ерекшелігіне орай аталмыш термин
пәлсапада да, физиологияда да, нейроғылымдарда да дәстүрлі зерттеулер
нысанын құрағандықтан, қабылдау шеңберіне адамның болып жатқан оқиға-
құбылыстарға қатысымен қатар, оның қоршаған әлемді бейнелеу, даралап
жалпылау әрекеттері де енді. Жекеленген сенсорды процестермен бірге,
қабылдауға адамның біріктіру, алған деректерді саралау, шынайы болмыстан
белгілі бір сапалық өзгешеліктерді бөліп көрсету, соның негізінде олардың
тұтасқан бейнесін жасау әрекеттері де жатқызылды. Сөйтіп, хабарларды өңдеу,
оларды әр түрлі материалдық сигналдар мен стимулдар тұрғысынан бағалау
ұстанымдары қалыптасып, қабылдаудың өзіндік белгілері айқындалды. Кезінде
Аристотель сенсорды қабылдаудың басты амалдары қатарында жекеленген сезім
ағзаларының қабілеттері мен қызметтеріне назар аударған болатын. Осы
мақсатта ойшыл ғұлама көру, есту, сезу, иіс сезу процестерінің жүзеге асу
ерекшеліктерін ескеріп, қабылдауды солардың механизмі, яғни
функционалдық белгісі деп таныды . Осыған орай, когнитивтік ғылымда
қабылдау тек қоршаған әлемді еш әрекетсіз тану емес, онымен үздіксіз
байланыста болу, оның негізгі заңдылықтарына бейімделу, келіп түскен
хабарлар тізбегінен өзіңе қажет мәліметті бөліп алу қабілетіне ие болу
негіздері деп зерттеліп келеді.
Қабылдау адамның өз ақыл-ойына сәйкес қоршаған дүниені танып-білуге,
оны сезімдерінің қайнар көзі ретінде бағалауға мүмкіндік береді, сол
себепті оның табиғатын зерделеу барысында физикалық және
нейрофизиологиялық аспектілермен қатар, танымдық негіздер де маңызды роль
атқарады. Демек, когнитивті тұрғыдан қабылдаудың ойлаумен байланысы,
ментальды көзқарастармен сабақтастығы, білім мен оны жинау тәсілдерімен
ұштасу ерекшелігі және т.б. проблемалар ескерілу керек немесе ғалым
Б.Сағындықұлы атап көрсеткендей, Кез келген затты немесе құбылысты
қабылдау адамда бұрыннан бар тәжірибе, білім негізінде жүзеге асады.
А.В.Смирнов: Қабылдаудың тууының негізгі шарты – сезім ағзаларына
сыртқы дүниенің әсер етуі. Кез келген таным процесінің, оның ішінде
қабылдаудың да алғашқы пункті және нәтижесі дүниенің образы болып табылады.
Дүние образы адамның дүние жайлы, өзі жайлы басқа адамдар жайлы жинақтаған
және реттелінген білімдер жүйесі ретінде сипатталады, ол кез-келген сыртқы
әсер арқылы жанастырады және өзінше ұйғарады,-деп жазды.
Қабылдау – заттың бүтіндей бейнесін береді. Түйсік пен қабылдаудың
ұзақ қайталануы нәтижесінде, үлкен ми қабығында уақытша нерв байланысы
пайда болады. Нәтижесінде түйсік пен қабылдау арқылы алынған бейнелер адам
есінде ұғым ретінде сақталады.
Мұғалім сабақты жүйелі түрде жүргізуі оқушының қабылдауымен тығыз
байланысты. Оқушылардың жаңа сабақ материалын қабылдауына негіз болатындай,
мұғалім даярлық жұмыстарын жүргізеді. Оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекеті
дұрыс әрі нақты қызметтер негізінде іске асады. Оқушының өзіндік сезімдік
танымы (қалауы, ынтасы, құштарлығы, әсерленуі) негізінде қабылданған білім,
дағды, ептілік нәтижесі оқу-танымдық белсенділік болады.
Р.С.Омарова танымдық белсенділіктің үш дәрежесін көрсетеді:
1-дәреже – жаңғыртушы белсенділік – шәкірттің материалды жадылап,
қайта жаңғыртуға, оны үлгі бойынша қолдануға, меңгеруге ұмтылысымен
сипатталады. Белсенділіктің 1-дәрежесіне тән көрсеткіш – оқушының бойында
білімін тереңдетуге деген ұмтылыстың болмауы.
2-дәреже – түсіндіруші белсенділік – оқушының оқығанын зерделеуге, оны
өзіне белгілі ұғымдармен байланыстыруға, білімін жаңа жағдайларда пайдалану
жолдарын меңгеруге ұмтылысынан көрінеді. 2-дәрежеге тән көрсеткіш –
оқушының бастаған істі аяғына дейін жеткізуге ұмтылуынан, қиындыққа тап
болғанда оны жеңудің жолдарын қарастыруынан байқалатын үлкен дербестігі.
3-дәреже – белсенділіктің шығармашылық дәрежесі – оқушының
тапсырманы (мәселені) шешудің тың жолдарын іздестіруге деген ұмтылысымен
сипатталады. Бұл дәреженің ерекшелігі – мақсатқа жетудегі табандылық,
танымдық ынтаның тұрақтылығы және әр алуандығы.
Сөйтіп, оқудағы белсенділік – оқушының іс-қимыл жағдайы ғана емес, осы
іс-қимылдық сапасы, онда оқушының қызмет мазмұны мен сипатына қатынасымен,
өзінің рухани-ерік, күш-жігерін, оқу-танымдық мақсаттарға жетуге
жұмылдыруға деген ұмтылысымен айқындалатын тұлғасы көрінеді.
Жеке адамның белсенділігі педагогикалық мәселе ретінде В.И.Лозоваяның
докторлық диссертациясында зерделенеді. Автор жеке тұлғаның мәні мен осы
ұғымның әрекет ұғымына қатынасын ашуда түрлі көзқарастың орын алып
отырғандығын атап өтеді:
1. Белсенділік тірі жүйелердің ерекше қасиеті ретіндегі жалпы
категория түрінде қарастырылады. Әрекет әлеуметтік нысан үшін айрықша
белсенділік ретінде көрініс табады.
2. Белсенділік пен әрекет ұғымдары теңестіріледі.
3. Белсенділік әрекеттің сапалық сипаттамасы деген анықтама беріледі.
4. Белсенділік дегеніміз – жеке адамның сипаты, оның қасиеті [8].
В.И.Лозовая әрбір көзқарасты қарастыра келе, оларға жасалған талдау
белсенділікті жеке тұлғаның сипаты деп айқындауға негіз беретінін атап
өтеді, ол адамның әрекетінен көрініс табады, бұл әрекет етуге дайын
болушылық, ұмтылушылық, оны жүзеге асыру сапасы, алға қойылған мақсаттарға
жету үшін оңтайлы жолдарды таңдау. Т.И.Шамова мен В.И.Лозоваяның
белсенділіктің мәніне көзқарастарында ортақ пікірлердің көп екенін анықтау
қиын емес.
1.2. Бірінші сынып оқушыларының танымдық қабілеттерін дамытудың
ерекшеліктері
Бүгінгі жас ұрпаққа жан-жақты білім беру, тәрбиелеу әрбір ұстаздың
басты міндеті. Білім негізі бастауышта қаланатын болғандықтан, бірінші
сынып оқушысының жеке тұлғалық күшін дамыту, оның танымдық мүмкіндігінің
дамуы басты рөл атқарып отыр. Олай болса, қазіргі ұстаздар қауымының
алдындағы үлкен мақсат: өмірдің барлық саласындағы белсенді, танымдық іс-
әрекетіне қабілетті, еркін және жан-жақты жетілген тұлға тәрбиелеу.
Бұл мақсатқа жетуде ұстаздар терең білімді, әдістемелік жағынан толық
қаруланған және жоғары мәдени деңгейі болуы тиіс. Себебі, бастауыш сынып
мұғалімі оқушылардың оқуға ынтасын оятып, олардың қабілеттерінің дамуына
жол ашады. Мұғалім алғашқы сабақтан бастап әрбір оқушының жеке
ерекшеліктерін, ынтасы мен бейімділігін, оқу мен еңбекке ұқыптылығын ескере
отырып оқу үрдісін жүргізуі керек.
Ертеңіне лайық ұрпақ тәрбиелемеген елдің келешегі жоқ десек, сол
ұрпақты тәрбиелеудегі ұстаз еңбегі – ұлы еңбек. Ұстазын сыйламаған елдің
ұрпағы азады, - дейді халық даналығы. Осыған байланысты шығармашылық,
ізденіс деген әр ұстаздың алдында тұрған үлкен міндет деп ойлаймын.
Танымдық – бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылу, іздену.
Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы, дәлелді
шешімдерқабылдай білуге үйренуі қажет. Адам бойындағы қабілеттерін дамытып,
олардың өмірден өз орнын табуға көмектеседі.
Танымдық ұғымының жалпы теориясын зерттеген С.Л.Рубинштейн оқушы
шығармашылығының ерекшелігі оның сапалы түрде мақсатты әрекет жасауымен
анықталады - дей келе, танымдық, шешімінің нәтижесі баланың өзі үшін
жаңалық болса жеткілікті екендігін айтады, яғни баланың шығармашылық
өнімді еңбегі оның жеке тәжірибесімен салыстырылады.
Танымдық жұмыста, әсіресе, бала қиялының орны ерекше. Бұл жөнінде
М.Жұмабаевтың айтқан тамаша пікірі бар: Жаратылыстың құшағында, меруерт
себілген көк шатырдың астында, хош иісті жасыл кілем үстінде, күнмен бірге
күліп, түнмен бірге түнеріп, желмен бірге жүгіріп, алдындағы малымен бірге
өріп, сары сайран далада тұрып өсетін қазақ баласының қиялы жүйрік, өткір,
терең болуға тиісті. ...Баланың атаға тартуы рас болса, сиқырлы даланың
баласы – қазақ баласы қиялқұмар болуға тисті.
Педагог ғалымның айтқанының сөз өнері - әдебиетке тікелей қатысы бар.
Өйткені М.Жұмабаевтың сөзімен айтқанда, қазақ баласының жаратылысы соны
тілейді. Сабақтарды түрлендіріп өткізудің маңызы ерекше. Мұндай
сабақтардың тиімділігін атап өтсек: сабақ құрлымының ұйымдастырылуы,
сыныптағы оқушылардың іс-әрекетін бақылауға қолайлылық, оқу-танымдық
тапсырмаларды орындаудағы ұжымдық бірлескен әрекеттің жүзеге асуы, оқу
уақытының үнемделуі.
Танымдық қабілетті сипаттағы сабақтар түрлерін жүйелі ұйымдастыру
арқылы оқушылардың танымдық белсенділігі қалыптасып, ұстазы берген
ақпаратты, іс-әрекет тәсілдерімен бағалау өлшемдерін қамтитын қоғамдық және
ұжымдық тәжірибе тағылымдарын игеріп қана қоймай, оқушы барлық іс-әрекетте
шығармашылық бағыт ұстанады, қабілет білігін ұштай түседі.
Оқушыларды шығармашылыққа баулудың, өзіндік іс-әрекетін ұйымдастырудың
түрлері өте көп. Мысалы: тірек сөздер беру арқылы әңгіме құрастыру, өлең
құрастыру, мысалдарды, ертегілерді сахналау, шығарма жазу, ертегі мазмұны
бойынша сурет салу, т.б. Осы орайда 2-сыныпта ана тілі сабағында баланың
шығармашылық қабілетін дамытуда пайдаланған жұмыс түрлеріне тоқтала кетсем
деймін.
Өлең құрастыру.
Бұл жұмысты екі тәсіл арқылы ұйымдастыруға болады.
а) Дайын өлең жолдарын ұсынып, оқушыларға соны аяқтауды тапсыруға
болады.
Мысалы,Ө.Тұрманжановтың Туған өлкем өлеңінде қайталанып тұрған:
Неткен сұлу, неткен көркем,
Осы – менің туған өлкем деген жолдар бар.
Оқушыларға осы дайын өлең жолдары ұсынылып, оны ары қарай жалғастыру
тапсырылады. Тапсырма дұрыс орындалу үшін, ең алдымен, оқушылар құрастыруға
тиісті
Оқушылардың шығармашылық белсенділігін қалыптастыруда саөлеңнің
сызбасы түсіріледі:
Неткен сұлу, неткен көркем,
Осы – менің туған өлкем, - ұсынылған жолдар.
Ұлан-байтақ жерлері бар
Өз өлкемді мақтан етем, - оқушының аяқтауы, яғни бұл – жоспар, өлең
ұйқасқа құрылады және бұл сызба бойынша өлеңнің бірінші, екінші, төртінші
жолдары ұйқасуға тиіс.
ә) Дайын ұйқастар ұсынылады. Мысалы, Күз тақырыбына арнайы
төмендегідей ұйқас бойынша өлең құрастыру тапсырылады:
... байлық
... алдық
... құс біткен
... қалдық.
Оқушының тапсырманы орындауы:
Күз – береке, күз - байлық,
Күзде астық мол алдық
Жылы жаққа құс біткен
Кеткен ұшып, біз қалдық.
Ұстаз еңбегі – оқушы білімімен өлшенеді десек, ұстаз еңбегінің
күрделілігі - әрбір оқушы жүрегіне жол таба білуінде. Әрбір баланың
бойындағы қабілетті дамыту арқылы өзін, өмірді, әлемді танып білуге, қоғам
алдындағы жауапкершілік қасиеттерін сезіндіре білуінде жатыр.
Балаларының келешегі жөнінде ойланбайтын, балаларының қабілетті,
дарынды, талантты болып, болашақ қызметтерінде үлкен жетістіктерге жетуін
армандамайтын ата- аналарды табу өте қиын. Қабілеттлік туа бола ма, әлде
жүре бола ма? Олар тұқым қуалай ма, жоқ па? Қабілеттілікті барлық балада
бірдей дамыту мүмкін бе, оған қалай жетуге болады?
Қабілеттілік деп белгілі бір іс- әрекетте ең тәуір нәтижеге
жетуге мүмкіндік беретін адамдардың жеке- дара психологиялық ерекшеліктерін
айтады. Қабілеттілік жалпы ақыл қабілеті және арнайы қабілет болып
бөлінеді. Жалпы қабілет, негізінен, ойлауға қатысты болып келіп,
оқушылардың аңғарғыштық, ойлағыштық, дербестік, сыншылдық, икемділік т.б.
қасиеттерінен көрініп отырады. Жалпы қабілет адамдардың өзін ой әрекеттері
мен еңбек әрекеттерінің түрлі салаларынан, сол сияқты ғылымның, техниканың,
өнердің салаларынан көрсете білуге мүмкіндік жасайды. Жалпы қабілеті дами
білген оқушы математика, физика, биология, әдебиет сабақтарын бірдей жақсы
игеріп, мектеп шеберханасы, тәжірибе алаңы, лабораториядағы түрлі еңбек
тапсырыстарын сәтті орындап отырады. Бірақ өмірде қабілеті әрекеттің
белгілі саласынан ғана, мысалы: музыка, сурет, математика, техникадан ғана
көрініп, басқа жағынан жетістікке жете алмай жүретін адамдарда кездеседі.
Бұл арнайы қабілет. Жалпы және арнайы қабілеттер бір- бірімен тығыз
байланысты.
Қызығушылық адамдарда объектіні жан- жақты танып білуге ұмтылудан
туындайды. Бейімділік- нақты іс- әрекетті орындауға талпыну.
Қабілеттілік әрекет үстінде, оқытып, тәрбиелеу негізінде қалыптасып,
дамиды. Қабілеттердің дамуының табиғи негізі - нышандар болып есептеледі.
Жақсы табиғи нышандар жалпы қабілеттердің қалыптасуы мен дамуына
недәуір септігін тигізіп, қолайлы жағдайлар жасайды. Кейбір арнайы
қабілеттердің табиғи нышандары бір, жекелеген сезім мүшелері құрылысының
ерекшеліктері есептелінеді. Табиғи нышандар қабілетке ауысу үшін оларды
үнемі дамытып отыру қажет. Өмір сүру жағдайы, оқыту, тәрбиелеу ерекшелігі,
баланың жалпы жай- күйі, мектеп пен отбасының әсері т.б. байланыс табиғи
нышандар балалардың әртүрлі қабілеттерінің, мысалы: біреуінің математикаға,
екіншісінің тарих немесе философияға, тілге немесе техникалық конструкцияға
қабілетті болып келуінің негізі болуы мүмкін. Уақытында байқап, дамуы үшін
жағдай жасалмаса, табиғи нышандар сөніп, жоғалып та кетеді.
Ал, енді олар қандай жағдайлар? Қабілеттердің дамуының ең қажетті
шарты болып оқушының тиісті әрекеттермен (музыка, бейнелеу, математика,
физика, конструкция, т.б) шұғылдануы есептеледі. Қабілеттердің белгілі
істерден сәтті көрінуі үшін адамдардың сол істерге жағымды қатынасы,
қызығуы, жинақылығы, бағытталуы, дербестігі, мақсатқа ұмтылушылығы,
табандылығы тәрізді қасиеттер арнайы дәрежеде үйлесіп келуі тиіс.
Қабілеттіліктің дамуы үшін аса қажетті қасиеттердің бірі болып еңбек
сүйгіштік есептеледі. Қабілеттілік ең алдымен ғылымның, техниканың, өнер,
әдебиет, спорттың белгілі салаларына байланысты әрекетке деген
бейімділіктен көрініп тұрады.
Қабілет мәселесінде, балалардың ерекше табиғи нышандары мен
бейімділіктерін дер кезінде көре білу үлкен роль атқарады. Егер табиғи
нышандар мен бейімділіктер сәйкес келе қалса, оларды тез арада қолдап,
дамытып жіберу қажет. Бірақ баланың бейімділігі мен табиғи нышаны өмірде
ылғи бір- бірімен сай келе бермейді. Мысалы: қыз бала киноактриса болып
шығуды армандады. Сондықтан жас күнінен атақты артистердің өмірімен
танысып, олардың негізгі ойнаған рольдерін біліп, көптеген әдебиеттер
оқыды. Бірақ онда артистерге қажетті дарын, музкалық естегіштік, өте жақсы
ес, сыртқы келбеттің бірі де жоқ. Мұндай жағдайда баланың қызығуын олардың
табиғи мүмкіндіктері мол көрінетін әрекетке қарай үлкен сақтықпен және
абайлап ауыстырып отыру ата- ана борышы. Күнделікті өмірде кейде біз
қызығарлық табиғи нышаны болғандықтан, сабақты жақсы игеріп, онша
еңбектенбей, қиналмай үлгеріп жүрген балаларды байқаймыз, олар бірте- бірте
дандайсып, оларға сабақтың бәрі де оңай болып көрінеді. Мұндай балалар
жұмысты үнемі ынтамен атқармайды да, осының нәтижесінде қабілеттіліктері
тежеліп, оларға үміт артып жүрген ата- аналары мен мұғалімдер көңіл
қалдыруға мәжбүр болады.
Еңбек сүйгіштік, ынта, ұқыптылықпен қосылмаған бұлардың тамаша табиғи
нышандары біртіндеп жоғалады да, мұндай балалардан кейін өздерін өмірден
ерекше қасиетпен көрсете алмайтын сүреңсіз жандар шығады. Ал бірақ, бұған
керісінше, орташа ғана табиғи нышаны бар баланың өзінде еңбек сүйгіштік пен
ынтаны тәрбиелей білу арқылы елеулі жетістіктерге жететіні де өмірде аз
кездеспейді.
Балалардың қабілеті мәселесі ата- аналар мен мұғалімдердің көптеген
толғанулары мен келіспей қалушылықтарын туғызатын мәселе. Бұл жағынан
келгенде, кейбір мұғалімдердің сабақ оқуы қиындық келтіретін оқушыны бірден
қабілетсіз деп бағалайтын жағдайлары кездеседі. Олар біраз мезгілден кейін,
қате болып тұрса да, осындай пікірге ата- ананы да иландырып қояды. Ал
шындығында, қабілетінің дамуына себепкер бола алатын табиғи нышаны жоқ
балалар өмірде өте сирек кездеседі. Мұндай жағдайдың өзі де бала ауыр
науқасты басынан кешірген кезде немесе ана құрсағындағы дамудың ақауына
байланысты болып отырады.
ІІ Бөлім Қазіргі мектептегі бірінші сынып оқушыларының танымдық
қабілеттерін дамытуды ұйымдастыру
2.1. Қазіргі мектептегі бірінші сынып оқушыларының танымдық
қабілеттерін дамыту мәселелері
Бүгінгі күрделі әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсында бірінші
сынып оқушыларының танымдық қабілеттері басты нысана болып, керісінше,
оқушыда танымдық қабілеттің болмауы үлкен проблема саналып, ойландыруы
тиісті деп ойлаймыз. Себебі өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шешу тек
шығармашыл адамдар қолынан ғана келеді. Тек танымдық қана қандай түрде,
қандай деңгейде болмасын адамға өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге
мүмкіндік әпереді. Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім бері
ісінің алғашқы сатыларының бірі болып саналатын бастауыш мектептің алар
орны ерекше.
Бірінші сынып оқушыларының танымдық қабілеттерін дамытудың жолдарын,
құралдарын анықтау психология мен педагогика ғылымдарында өте ертеден
зерттеліп келеді, Бұл әрекеттер өзінің логикалық шегіне жеткен деп айтуға
болмайды. Сондықтан танымдық педагогикасының негізгі мақсаты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І Бөлім Жалпы білім беретін метептерде оқушыларының танымдық
қабілеттерін дамытудың теориялық негіздері
1.1.Қазіргі кезде оқушылардың танымдық қабілеттерін дамыту өзекті
педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..6
1.2.Бірінші сынып оқушыларының танымдық қабілеттерін дамытудың
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 14
ІІ Бөлім Қазіргі мектептегі бірінші сынып оқушыларының танымдық
қабілеттерін дамытуды ұйымдастыру
2.1. Қазіргі мектептегі бірінші сынып оқушыларының танымдық қабілеттерін
дамыту
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .18
2.2 Оқушылардың танымдық қабілеттерін дамытудың әдістері мен
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.3. Қазіргі мектептегі бірінші сынып оқушылардың танымдық
қабілеттерін дамытудың қабілеттерін дамытудың тиімдің жолдары ... ... .
30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...41
КІРІСПЕ
Қазіргі ғаламдану заманында еліміздің әлеуметтік – экономикалық дамуы,
индустрияның қарыштап өсуі, әлемдік деңгейге көтерілуге бет бұруы
кезеңіндегі ұлттық мәдени – тарихи, рухани құндылықтарымызды бойына
сіңірген азаматтарға қоғамың сұранысының өсуі білім жетістіктерін
өркениетті елдердің білім деңгейіне көтеру қажеттігін алға тартады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан
халқына Жолдауында (Астана, 1 наурыз, 2006 жыл.) Біз қазақ халқының
санғасырлық дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап, түлете береміз. Сонымен
қатар ұлтаралық және мәдениетаралық келісімді, біртұтас Қазақстан халқының
ілгері дамуын қамтамасыз етеміз - деп атап көрсеткен.
Қазақстан халқының ілгері дамуын қамтамасыз ететін – білім саласы.
Бүгінгі таңда білім саласының алдында дайын білімді, дағдыларды меңгеретін,
қайталайтын ғана емес шығармашылық бағытта жұмыс істейтін тың жаңалықтар
ашатын, біртума ойлау қабілетімен ерекшеленетін жеке тұлға қалыптастыру
міндеті тұр. Бүл, әрине, оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытуда маңызды
мәселе екендігін дәлелдейді.
Жалпы оқушылардың танымдық әрекеті ғылыми – педагогикалық проблема
ретінде едәуір зерттелген. Оқушылар бойында танымдық іс-әрекет
тәжірибелерін қалыптастыру қажеттілігі туралы 80 жылдары – ақ И. Я. Лернер
жазған болатын.
Әрбір мемлекеттің болашағы мектебінде шындалады. Келешекте осы елдің
тізгінін ұстар азаматтар – бүгінгі мектеп оқушылары болғандықтан,
Қазақстандықтар барлық мектептерге үлгі болуға тиісті қазақ тілінде
оқытатын мектептердің оқушылардың білім сапасы, даму бағыттары, келешегінің
көкжиектері бүкіл қоғамның , мемлекеттің назарында болып 1999 жылы 7
маусым куні Білім туралы заңың қабылданды.
Білім туралы заңда білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың
ұстанымдарының бірі- педагог қызметкелер, оқушылардың мемлекеттік білім
беру стандартында көзделген деңгейден төмен емес білім, білік,дағды алуын
қамтамасыз етуге, баланың жеке шығармашылық қабілетінің дамуы үшін жағдай
жасау қажеттігі көрсетілген.
Қазақстан Республикасы жалпы білім беретін мектептің бастауыш білім
стандарты министрлік алқасының 18.07.1996 жылы 812 шешімімен бекітіліп,
1998-1999 оқу жылынан бастап мектеп тәжірибесіне енгізілді. Бұл білім
стандартында оқушылардың әл- қуатына қызығушылығы мен шығармашылык кабілеті
мен мүмкіндіктерін ескеріп, өзін-өзі дамытуыеа жағдай жасай отырып,
міндетты деңгейлерін айқындау жұмыстары жүргізілді. Бастауыш мектеп- бұл
оқушы тұлғасымен санасының дамуы қуатты жүретін ерекше құнды,
қайталанбайтын кезеңі. Сондыктан да бастауыш білім-үздіксіз білім берудің
алғашқы басқышы. Оқу тәрбие процесінде мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-
қатынастың атқаратын рөлі ерекше. Мұғалімнің өз оқушыларының жүрегіне жол
тауып, олардың өзі оқып қана қоймай оның ьеретін жетістіктерін де атап
өткен. Мысалы, қызығушылық қабілетті арттыра отырып, оқушының танымдық
қабілетін оятуға немесе дамытуға болады. Танымдық іс-әрекет- бұл бала
бойындағы дарындылығын дамыту және оны тәрбиелеу- бүгінгі таңдағы
көкейкесті мәселелердің бірі оқытатын пәнге қызығуын арттыру тиіс. Осы
қызығушылық қабілетін дамыту қажет. Жалпы қызығу- бұл адамның саналы
әрекеті. Қызығушылық қалай пайда болады? Баланың қызығуы үшін оның көңіл-
күйі көтеріңкі болуы тиіс. Бала бір нәрсеге қызығуы үшін қызығатын нәрсе
адамға жағымды сезімдер туғызу керек.
Жалпы адамның қызығулары бірнеше түрге бөлінеді. Қызығу туралы
психолог-педагогтар көптеген еңбектер жазған. Оларда ең көрнекті ғылымдар
мыналар: У. Мак Дугал (1871-1938), Э. Торндайк, И. Ф. Гербарт. Бұл ғылымдар
қызығушылықты зерттеп қана қоймай оның беретін жетістерін де атап өткен.
Мысалы қызығушылық қабілетті арттыра отырып оқушының шығармашылық қабілетін
оятуға немесе дамытуға болады. Шығармашылық бұл бала бойындағы дарындылығын
дамыту және оны тәрбиелеу бүгінгі таңдағы көкейтесті мәселелердің бірі.
Шығармашылықң- бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін дұрыс ой түйіп, өздігінен саналы,
дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек. Адам бойындағы қабілеттерін
дамытып, олардың өшуіне жол бермеу адамның рухани күшін нығайтып, өзін-өзі
табуына көмектеседі. Өйткені, адам туынды ғана емес, тудырушы, жаратушы да.
Адам әрқашан өзін-өзі жетілдіруге, өзін-өзі жойып жібермеуге қабілетті
болады. Адамның өз болмысын тануға ұмтылуға көмектесіп, тереңде жатқан
талап-тілегін қабілеттерін дамыту, сол арқылы оған толыққанды өмір сүру
үшін жаңа рухани күш беру білімнің ең негізгі мақсаты болып табылады,-деп
көрсетілген Қазақстан Республикасы орта білімді дамыту тұжырымдамасының
жобасында. Көтеріліп отырған мәселе туралы жазылған ойлар, тұжырымдамалар,
көзқарастар, еңбектер баршылық, атап айтсақ қазақтың ұлы ойшылдары Ж.
Баласағұн, Әл-Фараби, ұлы Абайды ерекше толғандырған, сондықтан
еңбектерінде адамның жеке басының қабілеттерінің дамуын қарастырып, тиімді
жолдарын көрсеткен.
Кеңестік психологтар мен ғалымдар Л. Р. Выготский, В. В. Давыдов, В.
А. Крутецкий, Б. М. Теплов, Л. В. Занков, С. Л. Рубинштейн, Б. Г. Ананьев,
А. Н. Леонтьев, И. Л. Лернер, А. Н. Луктын, В. И. Андреев, Д. Б.
Богоявленская, А. Л. Яковлевтың, қазақтың ағартушы ғалымдарынан А.
Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Ж. М. Абділдин, Қ. Б. Жарықбаев, М. М. Мұқанов,
Т. С. Сабыров, т.б. еңбектерін жеке тұлғаны дамыту мәселесінін теориясы мен
практикасына қосқан зор үлесі деп білеміз.
Ғылыми жұмыстың мақсаты : Бастауыш мектепте бірінші сынып
оқушыларының танымдық қабілеттерін дамыту жолдарын анықтау.
Ғылыми зерттеу объектісі: бастауыш мектептің бірініші сынып
оқушыларының танымдық қабілеттерін дамыту жолдары.
Ғылыми зерттеу әдістері : озық педагогикалық іс-тәжірибелерді
сұрыптау, ғылыми педагогикалық-психологиялық әдебиеттерге талдау жасау,
бақылау, байқау, әңгіме, анкета, т.б.
Зерттеу пәні: психология
Зерттеу әдістері: теориалық-ғылыми әдістемелік әдебиеттер мен жаңашыл
педагогтардың тәжірибелері және жарық көрген ғылыми еңбектерді жинақтау,
сұрыптау, талдау, тест әдісін қолдану, өзіндік жұмыстардың түрлерін ұсынып,
нәтижесын көрсету.
Ғылыми жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер
тізімінен, қосымшадан тұрады.
І Бөлім Жалпы білім беретін метептерде оқушыларының танымдық
қабілеттерін дамытудың теориялық негіздері
1.1.Қазіргі кезде оқушылардың танымдық қабілеттерін дамыту
өзекті педагогикалық негіздері
ХХ ғасыр – ғылым ғасыры. Сондықтан жас ұрпаққа, жас буынға жаңаша
білім беру жолында түбегейлі өзгешеліктер жүріп жатыр. Жеке тұлға яғни
дарынды, шығармашылық тұлға қалыптастыру білім мен тәрбие берудегі
мемлекеттік істің ең маңыздысы. Мақсатты білім беру – тұлға дамуын жүзеге
асыратын мәселе. Адамзат баласының өз ұрпағын оқыту тәрбиелеудегі ең озық
тиімді ізденістерін, тәжірибелерін жалғастырып, тың жолдар іздеу
педагогиканың озық үлгілерін жаңашылдықпен дамыту жалғаса бермек.
Халқымыздың ардақты ұлдарының бірі Міржақып Дулатұлы: “Жалғыз сүйеніш,
жалғыз үміт – оқуда. Теңдікке жетсек те, жұрттығымызды сақтасақ та,
дүниедегі сыбағалы орнымызды алсақ та, бір ғана оқудың арқасында аламыз.
Жақсылыққа бастайтын жарық жұлдыз – оқу. Надан жұрттың күні – қараң,
келешегі – тұман” – деп ғылым, білім, оқудың маңызын қара халыққа
көрсеткен.
Білімнің сапасын көтерудің қазіргі таңда жолдары көп. Ең бастысы
білімді де білікті, ұшқыр ойлы шығармашылық қабілеті мол ұстаздың
шәкіртімен бірлесе еңбек етуі талап етіледі.
Білім сапасы дегеніміз – мектепте білім алып отырған шәкірттің немесе
мектеп бітірушінің білім алу арқылы әзірлігінің сапасы мен білім беру
қызметінің сапасын қамтитын түсінік.
Сапалы білім тәрбие беруде орын алған кемшіліктерді жойып дүние
жүзілік өркениеттілікке жету ХХІ ғасырдын үлесіне тиіп отыр.
Қазақстандағы білім беру ісін реформалаудың стратегиылық міндеттерінің
бірі – шығармашылық тұрғыдан ойлай білетін дара тұлғаға терең білім
беру. Осыған орай, білім сапасы жөнінде әр түрлі пікірлер айтылып “Сапа”
ұғымы екі мағынада қарастырылуда. Біріншісі – стандартқа сәйкестігі,
екіншісі – оқушының сұранысын қанағаттандыру.
Я. А. Коменский: Заттың не құбылыстың түп тамырына жету, анықтау
қабілетін дамыту, оны шынайы түсіну және оны қолдана білу қажет,-деп
ерекше атап көрсеткен. Сонымен қатар, танымдық іс-әрекетті белсендіру
әдістемесін жасап, оны былай көрсеткен: Таным бастамасы - сезімнен, бала
сезіне білмесе, оның ой-өрісінде ешқандай өзгеріс болмайды. Оқытуды зат
туралы сөзбен емес, сол затты бақылау арқылы шәкірттің ойын дамыту керек.
Мен өз шәкіртімнің әрқашанда өз бетінше бақылауын, практикада өз бетінше
тұжырым жасауын дамытуды – білім берудегі негізгі жетістікке жету құралы
ретінде қарастырамын,-деп ерекше атап көрсетті.
Ж. Ж. Руссо тәрбие мақсатын аша отырып, оқу-танымдық, ізденімпаздық іс-
әрекетін белсендірудің маңыздылығын көрсетіп берді.
Ж.Ж. Руссо идеясы И. Г. Песталоццидің еңбектерінде өз жалғасын тапты. И.
Г. Песталоцци оқыту әдісінің жалпы психологиялық жағын қарастыруды және сол
арқылы ғана адамның дамуын жүзеге асыруға болады деп есептеді. Адамның
әрбір сөзі, әрбір іс-әрекеті деп, - жазды ол,- бұл оның бақылаулары
нәтижесінде қалыптасқан ой-өрісінің жемісі. Осы пікірге сүйене
отырып, ол алғаш рет баланың оқу-танымдық іс-әрекетіне әсер ететін
оқытудың эвристикалық әдістемесін жасайды.
А. И. Герценнің дәлелдеуінше, бұрынғы өткен ұрпақтың бүкіл тәжірибесі
кітаптарда жинақталған және ол негізінен кітап арқылы таратылады. Герцен
жастардың көркем және ғылыми кітаптарды өздігінше оқуына зор мән берген.
Жан-жақты білімділіктің өте зор құралы - өздігінше оқу-деген.
Н. Г. Чернышевский еңбектерінде де оқушылардың оқу-танымдық іс-
әрекетін белсендірудің мәні айтылады. Ол: Егер біздің балаларымыз шын
мәнінде білімді боламын десе, білімді өз бетімен игере алуы, ізденуі
керек,- деп жазды.
Оқушының оқу-танымдық іс-әрекетін белсендірудің маңызын ашуда К.
Д. Ушинскийдің еңбектері көп үлес қосты. Дүниеде барлық болып жатқан
құбылыстарды, заттарды салыстыру арқылы ғана білеміз, егер бізге еш
нәрсемен салыстыруға болмайтын, еш нәрседен айыруға болмайтын бір жаңа зат
кездессе, біз бұл зат туралы бірде – бір пікір, бір ауыз сөз айта алмаған
болар едік, - деп танымдық іс-әрекетті белсендіру қажеттігін көрсетеді.
Оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіруде мұндай ішкі
мүмкіндіктерді зерттеудің маңызы зор.
Ағартушы - ғалым Ш. Уәлиханов өз еңбектерінде жалпы халыққа білім беру
және көздеген ой-пікірі, негізгі мақсаты - білім беру, оқыту, оқудың
танымдық негізін қалыптастыру болды.
Қазақтың аса көрнекті ағартушы педагогы Ы. Алтынсарин қазақ
мектептерінде оқыту мәселесін жетілдіруде көп үлес қосты. Алтынсариннің
пікірінше, педагогикалық жұмыстағы ең шешуші нәрсе: мұғалімнің жоғары
үлгідегі оқыту әдістерін таба біліп, оқушылармен тіл табыса біліп, дұрыс
сөйлей білуінде. Үлгілі жолға қойылған, дұрыс тәртібі бар жаңа типті
мектеп оқушыларды қызықтырып, оларды мәдениетке, жұмысқа және айналасын, өз
ортасын тануға, ой еңбегіне үйретуі тиіс,-деп көрсеткен.
Алтынсарин еңбектерінің маңызы қазақ мектептеріне байланысты
дидактикалық міндеттерді қоя білу, оқу-танымдық іс-әрекет жолдарын табу,
белсендірудің тиімді әдіс-тәсілдерді жетілдіру саласында оның еңбектері аса
маңызды болып табылады. Алтынсарин мұғалімнің міндеттері туралы нұсқаулары
- оларға қалай оқыту керектігі, оқушылармен болатын байланыс, олардың қалай
оқу керектігі - оның өз заманындағы оқыту әдістемесін терең және жан-жақты
білгенін көрсетеді. Ол: Баланың әрбір еңбегі құр босқа жаттауға жұмсалмай,
мағыналы және жүйелі болуы керек, - деп жазды. Ы. Алтынсарин шәкірттің
танымдық іс-әрекетінде оқыту әдістері мен тәсілдерінің маңыздылығына ерекше
тоқталды: ... оқыту әдістері-балалардың жүре келетін мектепке, сабаққа,
кейіннен ғылымға, өз бетімен білім алуға құмарландыратын жол –деп атап
көрсетті. Әсіресе, танымдық іс-әрекетте мұғалімнің басшылық рөліне мән
берді: Мұғалім балалармен істес болады: егер олар бір нәрсені түсінбесе,
онда мұғалім шәкірттерді кінәламай, оларға дұрыс түсіндіре алмағаны үшін
өзін-өзі кінәлауы керек. Мұғалім балалармен сөйлескенде ашуланбай,
күйгелектенбей, сабырлықпен сөйлеп, шұбалаңқы сөздер мен керексіз
терминдерді қолданбастан, әрбір затты ықыласпен қарапайым тілмен түсіндіруі
керек, - деп жазды.
Баланың жас кезінен-ақ танымдық әлемін кеңейту, сол бағытта әрекет ету
маңыздылығы қазақ халқының ұлы ойшыл ақыны А. Құнанбаевтың да еңбектерінде
көрініс тапты. Мысалы, Абайдың Жетінші қара сөзіндегі ақыл-ой
белсенділігі туралы пікірін айта кетелік: Жас бала анадан туғанда екі
түрлі мінезбен туады. Біреуі - ішсем, жесем, ұйықтасам деп туады. Бұлар-
тәннің құмары, бұлар болмаса, тән жанға қонақ үй бола алмайды, hәм өзі
өспейді, қуат таппайды. Біреуі - білсем екен деп, не көрсе соған талпынып,
жалтыр-жұлтыр еткен болса, оған қызығып, аузына салып, дәмін татып қарап,
тамағына, бетіне басып қарап, сырнай-керней болса, дауысына ұмтылып, онан
ер жетіңкірегенде ит үрсе де мал шуласа да, біреу күлсе де, біреу жыласа да
тұра жүгіріп Ол немене?, Бұл немене? деп, Ол неге үйтеді?, Бұл неге
бүйтеді?- деп көз көрген, құлақ естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді.
Мұның бәрі - жан құмары білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен деген.
Ағартушы педагог С. Торайғыров халықты, жастарды оқуға дүниетануға,
өнеркәсіп үйренуге, мәдениетке жетуге, өнерлі, прогресшіл елдерден
үйренуге, үлгі алуға, ілгері өрлеуге, дамыған елдермен теңесуге шақырып,
шәкірттердің оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіру жөнінде құнды пікірлер
айтқан .
Халқымыздың көрнекті өкілдерінің бірі Ш.
Құдайбердиев, Ш. Уәлиханов, А. Құнанбаев, Ы. Алтынсариндердің ғылым-білім
жолына салған арна-дәстүрді әрі қарай жалғастырды. Шәкәрімнің ұсынған жолы
- адалдық және ғылымды меңгеру. Берілген білім шәкірттің ойлау
белсенділігін, ақыл-парасатын дамыту қажет деген бағдарды ұстанды.
Берілетін білім мен оның тәлімдік-тәрбиелік ғибрат жолын бөлмей бірлікте
қарауға ерекше мән берді. Оқытудың әдіс-тәсілдеріне уақыт деңгейі
тұрғысынан қарап, білім алудың өнегелі жолын айқын көрсетті. Демек,
ұстаздың беретін білімі де тәрбиелік тәлімі де шәкіртінің шамасына
үйлеспесе, нәтиже болмайтынын баса айтып: Оқыту мен үйрету зорлау, күштеу
емес, баланың дербес ерекшелігі мен бейіміне қарай жүргізілсе дұрыс
болады,- деп көрсетіп, бар білімнің түп атасы - ақыл деп қорытындылаған.
Сонымен қатар А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ж. Аймауытов,
М. Жұмабаев сынды қазақ педагогтары да оқу-танымдық іс-әрекет туралы
аса құнды пікірлер айтқан .
А. Байтұрсынов өзінің барлық саналы өмірін қазақ жерінде білім-
ғылымның дамуына ат салысып, ауыл мектебінде бала оқытып, мектеп ісінің
жанданып, кемелденуіне бағыштап тәрбие, оқу-танымдық жұмыстарын жетілдіру
саласында көп ізденіп, еңбектер жазды.
А. Байтұрсынов Қазақ газетінде (1914 ж), Мектеп керектері деген
мақаласында : ...Ең әуелі мектепке керегі - білімді, педагогика методикадан
хабардар, оқыта білетін мұғалім. Екіншісі - оқыту ісіне керек құралдардың
қолайлы hәм сайлы болуы. Құралсыз іс істелмейді, hәм құралдар қандай болса,
істеген іс те сондай болмақшы. Үшінші - мектепке керегі белгіленген
бағдарлама. Әр іс көңілдегідей болып шығу үшін оның үлгісі я мезгілді
өлшеуі болу керек. Үлгісіз я өлшеусіз істелген іс - ол я артық, я кем
шықпақшы... -деп оқытудың дидактикалық принциптерін ғылыми тұрғыда нақтылы
белгілеп берді. Ол: Бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алуы керек.
Мұғалім балаға жұмысты әліне қарай шағындап беру мен бетін белгіленген
мақсатқа қарай түзетіп отыру керек,-деп оқушының танымдық іс-әрекетінде
дұрыс бағыт-бағдар беріп отыру қажеттігін атап көрсеткен.
Ж. Аймауытов болашақ ұрпақты озық жетістіктерге тәрбиелеуде, олардың
оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіруде, оларға білім беру процесінде сол
халықтың мінез-құлқымен, тұрмыс- салтын, әдет-ғұрпын еске ала отырып
жүргізу қажеттігін айтты.
М.Жұмабаевтың Педагогика кітабы қажетті де ғажап дүние, ана
тілімізде жазылып, ғылыми әлемді елең еткізген туынды. Ол : Бала заттарды,
көріністерді, ұқсас сындары бойынша топ-топқа бөліп үйренсін, жеңілден
ауырға көшуді естен шығармауы керек. Көріністердің, олардың аралығындағы
байламды hәм олардың қайсысына себеп екенін тауып үйренсін. Бұл балаға
мысалдардан ереже- заң шығартқызып үйрету сықылды істермен болады,-деп
жазды.
Өзінің еңбегінде бұл көзқарастарға талдау жасай отыра, Т. И. Шамова
екі ұғымды бір - бірінен бөліп - жарып қарауға болмайтындығын атап
көрсетеді. Оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіруге төмендегідей
түсінік беріп: Біз оқу-танымдық іс-әрекетті белсендіру шәкірттің ақыл-ой
және дене қуатын жай ғана жұмылдыруына жатқызбаймыз, қайта оны жеке тұлға
әрекетінің сапасы ретінде қарастырамыз, бұл сапа шәкірттің әрекет мазмұны
мен процесіне көзқарасында, оның білімді және іс-әрекет тәсілдерін оңтайлы
қысқа мерзімде тиімді игеруге ұмтылуында, мінез-құлық, ерік-жігерін оқу-
танымдық мақсаттарға жұмылдыруында көрініс табады,-деп атап көрсетеді .Н.
А. Половникова: Оқу-танымдық іс-әрекеттің мәні - мектеп оқушысының білімді
игеруде өз күшімен талаптануы,-дейді .
М. И. Махмутов: Оқу-танымдық іс-әрекет-шәкірттің ақыл-ой белсенділігі
және оның өз бетінше ізденіп оқуына мүмкіндік беретін әрекеті,-деп
қарастырған.Оқу іс-әрекеті-мектеп жасындағы балалардың негізгі таным
әрекеті Бірінші сынып оқушыларының жалпы психикалық дамуы – мектептегі оқу
мен оның өздігінен оқуына тығыз байланысты. Бірінші сынып оқушыларының оқу
қабілеті оқу процесінде ерекше дамиды. Білім мен ойлау арасында тығыз
байланыс бар. Оқушының ақыл-ой қабілетін қалыптастыру үшін білім мен
ойлаудың өзара әсері өзара байланыс ерекшеліктерін білген жөн. Білім мен
ойлау ақыл-ой тәрбиесінің негізгі шарты мен құралдары деуге болады.
Сурет 1 - Оқу танымдық іс-әрекетті жүзеге асырудағы оқу әдістерінің
классификациясы
Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыратын танымдық әрекетін
дамытуда проблемалық оқытудың маңызын В.И.
Зазвязинский, М.И Махмутов, М.Н.Скаткин, т.б. атап көрсеткен.
Оқушының оқу-танымдық әрекетін, танымдық белсенділігін арттырудың
тиімді құралдарының бірі – оқушының өзіндік жұмысы, өздігінен білім алу
әрекеті Т.С. Сабыров, А.Е. Әбілқасымова, С. Смаилов, Р.С. Омарова т.б.
еңбектері маңызды .
Бұл бағыт бойынша жазылған еңбектері талдай отырып, мынадай тұжырым
жасауға болады:
а) мынадай ұғымдар берілген: танымдық белсенділік жеке тұлғаның сапасы
(Т.И. Шамова); танымдық қажетсіну белсенділіктің, ізденімпаздықты дамытудың
қайнар көзі (А.Е. Әбілқасымова); белсенділік дербестікті қажет етеді (Т.С.
Сабыров); белсенділік – жеке тұлға әрекетінің көрсеткіші (С.Смаилов);
белсенділік жеке тұлғаға тән қасиет (Р.С.Омарова) ретінде қарастырылды .
б) танымдық белсенділік проблемалық жағдаят туғызу арқылы:
(М.И.Махмутов) танымдық белсенділік өзіндік жұмыс орындауда жүзеге асады
(А.С.Мустояпова).
Сонымен, оқу - танымдық іс-әрекетті белсендіру барлық әр түрлі
пәндерді оқыту барысында, оқу-танымдық іс-әрекетті жетілдіру идеясын
мектептің даму бағыттарына енгізу; оқу танымдық іс-әрекетті белсендіру,
оқушының ізденіс арқылы өзіндік жұмысты орындауын және сол арқылы сан
қырлы білім алуы ретінде қарастыру қажет.
Мұны Шәкәрім Құдайбердиев: Тән сезіп, құлақ естіп, көзбен көрмек,
мұрын иіс, тіл-дәмнен хабар бермек. Бесеуінен мидағы ой хабар алып, жақсы,
жаман әр істі сол тексермек,-деп өлең жолдарымен түйсіктің мимен
байланысты қызметін түсіндірген.
Кез келген сезім мүшелері арқылы қабылданған кейбір жеке түйсіктер
мидағы үлкен жарты шарында талданып, бұрынғы мәліметтермен ұштастырылып,
жаңа қабылдаудың негізін құрайды.
Қабылдау түйсіктен гөрі күрделірек психикалық таным процесі болып
табылады, неге десеңіз, ол сенсорлық жүйелерден түскен ақпаратты жүйелеп,
талдап, мағынасын байыптауды өзіне алады. Қабылдау арқылы түйсіктің
нәтижелері реттеледі және заттар мен дүние құбылыстары туралы білімге
айналады. Әрине, түйсік пен қабылдаудың шекаралары жеткілікті түрде шартты
болып келеді, өйткені көптеген жағдайда бұл процестерді дифференциялау
(бөлшектеу) қиын. Сондықтан да бұл процестер көбіне өзара байланысты және
бөлінбейтін құбылыстар ретінде қарастырылады.
Қабылдау – психологияның, когнитивтік психология мен танымдық ғылымның
негізгі ұғымдарының бірі. Өзінің табиғи ерекшелігіне орай аталмыш термин
пәлсапада да, физиологияда да, нейроғылымдарда да дәстүрлі зерттеулер
нысанын құрағандықтан, қабылдау шеңберіне адамның болып жатқан оқиға-
құбылыстарға қатысымен қатар, оның қоршаған әлемді бейнелеу, даралап
жалпылау әрекеттері де енді. Жекеленген сенсорды процестермен бірге,
қабылдауға адамның біріктіру, алған деректерді саралау, шынайы болмыстан
белгілі бір сапалық өзгешеліктерді бөліп көрсету, соның негізінде олардың
тұтасқан бейнесін жасау әрекеттері де жатқызылды. Сөйтіп, хабарларды өңдеу,
оларды әр түрлі материалдық сигналдар мен стимулдар тұрғысынан бағалау
ұстанымдары қалыптасып, қабылдаудың өзіндік белгілері айқындалды. Кезінде
Аристотель сенсорды қабылдаудың басты амалдары қатарында жекеленген сезім
ағзаларының қабілеттері мен қызметтеріне назар аударған болатын. Осы
мақсатта ойшыл ғұлама көру, есту, сезу, иіс сезу процестерінің жүзеге асу
ерекшеліктерін ескеріп, қабылдауды солардың механизмі, яғни
функционалдық белгісі деп таныды . Осыған орай, когнитивтік ғылымда
қабылдау тек қоршаған әлемді еш әрекетсіз тану емес, онымен үздіксіз
байланыста болу, оның негізгі заңдылықтарына бейімделу, келіп түскен
хабарлар тізбегінен өзіңе қажет мәліметті бөліп алу қабілетіне ие болу
негіздері деп зерттеліп келеді.
Қабылдау адамның өз ақыл-ойына сәйкес қоршаған дүниені танып-білуге,
оны сезімдерінің қайнар көзі ретінде бағалауға мүмкіндік береді, сол
себепті оның табиғатын зерделеу барысында физикалық және
нейрофизиологиялық аспектілермен қатар, танымдық негіздер де маңызды роль
атқарады. Демек, когнитивті тұрғыдан қабылдаудың ойлаумен байланысы,
ментальды көзқарастармен сабақтастығы, білім мен оны жинау тәсілдерімен
ұштасу ерекшелігі және т.б. проблемалар ескерілу керек немесе ғалым
Б.Сағындықұлы атап көрсеткендей, Кез келген затты немесе құбылысты
қабылдау адамда бұрыннан бар тәжірибе, білім негізінде жүзеге асады.
А.В.Смирнов: Қабылдаудың тууының негізгі шарты – сезім ағзаларына
сыртқы дүниенің әсер етуі. Кез келген таным процесінің, оның ішінде
қабылдаудың да алғашқы пункті және нәтижесі дүниенің образы болып табылады.
Дүние образы адамның дүние жайлы, өзі жайлы басқа адамдар жайлы жинақтаған
және реттелінген білімдер жүйесі ретінде сипатталады, ол кез-келген сыртқы
әсер арқылы жанастырады және өзінше ұйғарады,-деп жазды.
Қабылдау – заттың бүтіндей бейнесін береді. Түйсік пен қабылдаудың
ұзақ қайталануы нәтижесінде, үлкен ми қабығында уақытша нерв байланысы
пайда болады. Нәтижесінде түйсік пен қабылдау арқылы алынған бейнелер адам
есінде ұғым ретінде сақталады.
Мұғалім сабақты жүйелі түрде жүргізуі оқушының қабылдауымен тығыз
байланысты. Оқушылардың жаңа сабақ материалын қабылдауына негіз болатындай,
мұғалім даярлық жұмыстарын жүргізеді. Оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекеті
дұрыс әрі нақты қызметтер негізінде іске асады. Оқушының өзіндік сезімдік
танымы (қалауы, ынтасы, құштарлығы, әсерленуі) негізінде қабылданған білім,
дағды, ептілік нәтижесі оқу-танымдық белсенділік болады.
Р.С.Омарова танымдық белсенділіктің үш дәрежесін көрсетеді:
1-дәреже – жаңғыртушы белсенділік – шәкірттің материалды жадылап,
қайта жаңғыртуға, оны үлгі бойынша қолдануға, меңгеруге ұмтылысымен
сипатталады. Белсенділіктің 1-дәрежесіне тән көрсеткіш – оқушының бойында
білімін тереңдетуге деген ұмтылыстың болмауы.
2-дәреже – түсіндіруші белсенділік – оқушының оқығанын зерделеуге, оны
өзіне белгілі ұғымдармен байланыстыруға, білімін жаңа жағдайларда пайдалану
жолдарын меңгеруге ұмтылысынан көрінеді. 2-дәрежеге тән көрсеткіш –
оқушының бастаған істі аяғына дейін жеткізуге ұмтылуынан, қиындыққа тап
болғанда оны жеңудің жолдарын қарастыруынан байқалатын үлкен дербестігі.
3-дәреже – белсенділіктің шығармашылық дәрежесі – оқушының
тапсырманы (мәселені) шешудің тың жолдарын іздестіруге деген ұмтылысымен
сипатталады. Бұл дәреженің ерекшелігі – мақсатқа жетудегі табандылық,
танымдық ынтаның тұрақтылығы және әр алуандығы.
Сөйтіп, оқудағы белсенділік – оқушының іс-қимыл жағдайы ғана емес, осы
іс-қимылдық сапасы, онда оқушының қызмет мазмұны мен сипатына қатынасымен,
өзінің рухани-ерік, күш-жігерін, оқу-танымдық мақсаттарға жетуге
жұмылдыруға деген ұмтылысымен айқындалатын тұлғасы көрінеді.
Жеке адамның белсенділігі педагогикалық мәселе ретінде В.И.Лозоваяның
докторлық диссертациясында зерделенеді. Автор жеке тұлғаның мәні мен осы
ұғымның әрекет ұғымына қатынасын ашуда түрлі көзқарастың орын алып
отырғандығын атап өтеді:
1. Белсенділік тірі жүйелердің ерекше қасиеті ретіндегі жалпы
категория түрінде қарастырылады. Әрекет әлеуметтік нысан үшін айрықша
белсенділік ретінде көрініс табады.
2. Белсенділік пен әрекет ұғымдары теңестіріледі.
3. Белсенділік әрекеттің сапалық сипаттамасы деген анықтама беріледі.
4. Белсенділік дегеніміз – жеке адамның сипаты, оның қасиеті [8].
В.И.Лозовая әрбір көзқарасты қарастыра келе, оларға жасалған талдау
белсенділікті жеке тұлғаның сипаты деп айқындауға негіз беретінін атап
өтеді, ол адамның әрекетінен көрініс табады, бұл әрекет етуге дайын
болушылық, ұмтылушылық, оны жүзеге асыру сапасы, алға қойылған мақсаттарға
жету үшін оңтайлы жолдарды таңдау. Т.И.Шамова мен В.И.Лозоваяның
белсенділіктің мәніне көзқарастарында ортақ пікірлердің көп екенін анықтау
қиын емес.
1.2. Бірінші сынып оқушыларының танымдық қабілеттерін дамытудың
ерекшеліктері
Бүгінгі жас ұрпаққа жан-жақты білім беру, тәрбиелеу әрбір ұстаздың
басты міндеті. Білім негізі бастауышта қаланатын болғандықтан, бірінші
сынып оқушысының жеке тұлғалық күшін дамыту, оның танымдық мүмкіндігінің
дамуы басты рөл атқарып отыр. Олай болса, қазіргі ұстаздар қауымының
алдындағы үлкен мақсат: өмірдің барлық саласындағы белсенді, танымдық іс-
әрекетіне қабілетті, еркін және жан-жақты жетілген тұлға тәрбиелеу.
Бұл мақсатқа жетуде ұстаздар терең білімді, әдістемелік жағынан толық
қаруланған және жоғары мәдени деңгейі болуы тиіс. Себебі, бастауыш сынып
мұғалімі оқушылардың оқуға ынтасын оятып, олардың қабілеттерінің дамуына
жол ашады. Мұғалім алғашқы сабақтан бастап әрбір оқушының жеке
ерекшеліктерін, ынтасы мен бейімділігін, оқу мен еңбекке ұқыптылығын ескере
отырып оқу үрдісін жүргізуі керек.
Ертеңіне лайық ұрпақ тәрбиелемеген елдің келешегі жоқ десек, сол
ұрпақты тәрбиелеудегі ұстаз еңбегі – ұлы еңбек. Ұстазын сыйламаған елдің
ұрпағы азады, - дейді халық даналығы. Осыған байланысты шығармашылық,
ізденіс деген әр ұстаздың алдында тұрған үлкен міндет деп ойлаймын.
Танымдық – бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылу, іздену.
Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы, дәлелді
шешімдерқабылдай білуге үйренуі қажет. Адам бойындағы қабілеттерін дамытып,
олардың өмірден өз орнын табуға көмектеседі.
Танымдық ұғымының жалпы теориясын зерттеген С.Л.Рубинштейн оқушы
шығармашылығының ерекшелігі оның сапалы түрде мақсатты әрекет жасауымен
анықталады - дей келе, танымдық, шешімінің нәтижесі баланың өзі үшін
жаңалық болса жеткілікті екендігін айтады, яғни баланың шығармашылық
өнімді еңбегі оның жеке тәжірибесімен салыстырылады.
Танымдық жұмыста, әсіресе, бала қиялының орны ерекше. Бұл жөнінде
М.Жұмабаевтың айтқан тамаша пікірі бар: Жаратылыстың құшағында, меруерт
себілген көк шатырдың астында, хош иісті жасыл кілем үстінде, күнмен бірге
күліп, түнмен бірге түнеріп, желмен бірге жүгіріп, алдындағы малымен бірге
өріп, сары сайран далада тұрып өсетін қазақ баласының қиялы жүйрік, өткір,
терең болуға тиісті. ...Баланың атаға тартуы рас болса, сиқырлы даланың
баласы – қазақ баласы қиялқұмар болуға тисті.
Педагог ғалымның айтқанының сөз өнері - әдебиетке тікелей қатысы бар.
Өйткені М.Жұмабаевтың сөзімен айтқанда, қазақ баласының жаратылысы соны
тілейді. Сабақтарды түрлендіріп өткізудің маңызы ерекше. Мұндай
сабақтардың тиімділігін атап өтсек: сабақ құрлымының ұйымдастырылуы,
сыныптағы оқушылардың іс-әрекетін бақылауға қолайлылық, оқу-танымдық
тапсырмаларды орындаудағы ұжымдық бірлескен әрекеттің жүзеге асуы, оқу
уақытының үнемделуі.
Танымдық қабілетті сипаттағы сабақтар түрлерін жүйелі ұйымдастыру
арқылы оқушылардың танымдық белсенділігі қалыптасып, ұстазы берген
ақпаратты, іс-әрекет тәсілдерімен бағалау өлшемдерін қамтитын қоғамдық және
ұжымдық тәжірибе тағылымдарын игеріп қана қоймай, оқушы барлық іс-әрекетте
шығармашылық бағыт ұстанады, қабілет білігін ұштай түседі.
Оқушыларды шығармашылыққа баулудың, өзіндік іс-әрекетін ұйымдастырудың
түрлері өте көп. Мысалы: тірек сөздер беру арқылы әңгіме құрастыру, өлең
құрастыру, мысалдарды, ертегілерді сахналау, шығарма жазу, ертегі мазмұны
бойынша сурет салу, т.б. Осы орайда 2-сыныпта ана тілі сабағында баланың
шығармашылық қабілетін дамытуда пайдаланған жұмыс түрлеріне тоқтала кетсем
деймін.
Өлең құрастыру.
Бұл жұмысты екі тәсіл арқылы ұйымдастыруға болады.
а) Дайын өлең жолдарын ұсынып, оқушыларға соны аяқтауды тапсыруға
болады.
Мысалы,Ө.Тұрманжановтың Туған өлкем өлеңінде қайталанып тұрған:
Неткен сұлу, неткен көркем,
Осы – менің туған өлкем деген жолдар бар.
Оқушыларға осы дайын өлең жолдары ұсынылып, оны ары қарай жалғастыру
тапсырылады. Тапсырма дұрыс орындалу үшін, ең алдымен, оқушылар құрастыруға
тиісті
Оқушылардың шығармашылық белсенділігін қалыптастыруда саөлеңнің
сызбасы түсіріледі:
Неткен сұлу, неткен көркем,
Осы – менің туған өлкем, - ұсынылған жолдар.
Ұлан-байтақ жерлері бар
Өз өлкемді мақтан етем, - оқушының аяқтауы, яғни бұл – жоспар, өлең
ұйқасқа құрылады және бұл сызба бойынша өлеңнің бірінші, екінші, төртінші
жолдары ұйқасуға тиіс.
ә) Дайын ұйқастар ұсынылады. Мысалы, Күз тақырыбына арнайы
төмендегідей ұйқас бойынша өлең құрастыру тапсырылады:
... байлық
... алдық
... құс біткен
... қалдық.
Оқушының тапсырманы орындауы:
Күз – береке, күз - байлық,
Күзде астық мол алдық
Жылы жаққа құс біткен
Кеткен ұшып, біз қалдық.
Ұстаз еңбегі – оқушы білімімен өлшенеді десек, ұстаз еңбегінің
күрделілігі - әрбір оқушы жүрегіне жол таба білуінде. Әрбір баланың
бойындағы қабілетті дамыту арқылы өзін, өмірді, әлемді танып білуге, қоғам
алдындағы жауапкершілік қасиеттерін сезіндіре білуінде жатыр.
Балаларының келешегі жөнінде ойланбайтын, балаларының қабілетті,
дарынды, талантты болып, болашақ қызметтерінде үлкен жетістіктерге жетуін
армандамайтын ата- аналарды табу өте қиын. Қабілеттлік туа бола ма, әлде
жүре бола ма? Олар тұқым қуалай ма, жоқ па? Қабілеттілікті барлық балада
бірдей дамыту мүмкін бе, оған қалай жетуге болады?
Қабілеттілік деп белгілі бір іс- әрекетте ең тәуір нәтижеге
жетуге мүмкіндік беретін адамдардың жеке- дара психологиялық ерекшеліктерін
айтады. Қабілеттілік жалпы ақыл қабілеті және арнайы қабілет болып
бөлінеді. Жалпы қабілет, негізінен, ойлауға қатысты болып келіп,
оқушылардың аңғарғыштық, ойлағыштық, дербестік, сыншылдық, икемділік т.б.
қасиеттерінен көрініп отырады. Жалпы қабілет адамдардың өзін ой әрекеттері
мен еңбек әрекеттерінің түрлі салаларынан, сол сияқты ғылымның, техниканың,
өнердің салаларынан көрсете білуге мүмкіндік жасайды. Жалпы қабілеті дами
білген оқушы математика, физика, биология, әдебиет сабақтарын бірдей жақсы
игеріп, мектеп шеберханасы, тәжірибе алаңы, лабораториядағы түрлі еңбек
тапсырыстарын сәтті орындап отырады. Бірақ өмірде қабілеті әрекеттің
белгілі саласынан ғана, мысалы: музыка, сурет, математика, техникадан ғана
көрініп, басқа жағынан жетістікке жете алмай жүретін адамдарда кездеседі.
Бұл арнайы қабілет. Жалпы және арнайы қабілеттер бір- бірімен тығыз
байланысты.
Қызығушылық адамдарда объектіні жан- жақты танып білуге ұмтылудан
туындайды. Бейімділік- нақты іс- әрекетті орындауға талпыну.
Қабілеттілік әрекет үстінде, оқытып, тәрбиелеу негізінде қалыптасып,
дамиды. Қабілеттердің дамуының табиғи негізі - нышандар болып есептеледі.
Жақсы табиғи нышандар жалпы қабілеттердің қалыптасуы мен дамуына
недәуір септігін тигізіп, қолайлы жағдайлар жасайды. Кейбір арнайы
қабілеттердің табиғи нышандары бір, жекелеген сезім мүшелері құрылысының
ерекшеліктері есептелінеді. Табиғи нышандар қабілетке ауысу үшін оларды
үнемі дамытып отыру қажет. Өмір сүру жағдайы, оқыту, тәрбиелеу ерекшелігі,
баланың жалпы жай- күйі, мектеп пен отбасының әсері т.б. байланыс табиғи
нышандар балалардың әртүрлі қабілеттерінің, мысалы: біреуінің математикаға,
екіншісінің тарих немесе философияға, тілге немесе техникалық конструкцияға
қабілетті болып келуінің негізі болуы мүмкін. Уақытында байқап, дамуы үшін
жағдай жасалмаса, табиғи нышандар сөніп, жоғалып та кетеді.
Ал, енді олар қандай жағдайлар? Қабілеттердің дамуының ең қажетті
шарты болып оқушының тиісті әрекеттермен (музыка, бейнелеу, математика,
физика, конструкция, т.б) шұғылдануы есептеледі. Қабілеттердің белгілі
істерден сәтті көрінуі үшін адамдардың сол істерге жағымды қатынасы,
қызығуы, жинақылығы, бағытталуы, дербестігі, мақсатқа ұмтылушылығы,
табандылығы тәрізді қасиеттер арнайы дәрежеде үйлесіп келуі тиіс.
Қабілеттіліктің дамуы үшін аса қажетті қасиеттердің бірі болып еңбек
сүйгіштік есептеледі. Қабілеттілік ең алдымен ғылымның, техниканың, өнер,
әдебиет, спорттың белгілі салаларына байланысты әрекетке деген
бейімділіктен көрініп тұрады.
Қабілет мәселесінде, балалардың ерекше табиғи нышандары мен
бейімділіктерін дер кезінде көре білу үлкен роль атқарады. Егер табиғи
нышандар мен бейімділіктер сәйкес келе қалса, оларды тез арада қолдап,
дамытып жіберу қажет. Бірақ баланың бейімділігі мен табиғи нышаны өмірде
ылғи бір- бірімен сай келе бермейді. Мысалы: қыз бала киноактриса болып
шығуды армандады. Сондықтан жас күнінен атақты артистердің өмірімен
танысып, олардың негізгі ойнаған рольдерін біліп, көптеген әдебиеттер
оқыды. Бірақ онда артистерге қажетті дарын, музкалық естегіштік, өте жақсы
ес, сыртқы келбеттің бірі де жоқ. Мұндай жағдайда баланың қызығуын олардың
табиғи мүмкіндіктері мол көрінетін әрекетке қарай үлкен сақтықпен және
абайлап ауыстырып отыру ата- ана борышы. Күнделікті өмірде кейде біз
қызығарлық табиғи нышаны болғандықтан, сабақты жақсы игеріп, онша
еңбектенбей, қиналмай үлгеріп жүрген балаларды байқаймыз, олар бірте- бірте
дандайсып, оларға сабақтың бәрі де оңай болып көрінеді. Мұндай балалар
жұмысты үнемі ынтамен атқармайды да, осының нәтижесінде қабілеттіліктері
тежеліп, оларға үміт артып жүрген ата- аналары мен мұғалімдер көңіл
қалдыруға мәжбүр болады.
Еңбек сүйгіштік, ынта, ұқыптылықпен қосылмаған бұлардың тамаша табиғи
нышандары біртіндеп жоғалады да, мұндай балалардан кейін өздерін өмірден
ерекше қасиетпен көрсете алмайтын сүреңсіз жандар шығады. Ал бірақ, бұған
керісінше, орташа ғана табиғи нышаны бар баланың өзінде еңбек сүйгіштік пен
ынтаны тәрбиелей білу арқылы елеулі жетістіктерге жететіні де өмірде аз
кездеспейді.
Балалардың қабілеті мәселесі ата- аналар мен мұғалімдердің көптеген
толғанулары мен келіспей қалушылықтарын туғызатын мәселе. Бұл жағынан
келгенде, кейбір мұғалімдердің сабақ оқуы қиындық келтіретін оқушыны бірден
қабілетсіз деп бағалайтын жағдайлары кездеседі. Олар біраз мезгілден кейін,
қате болып тұрса да, осындай пікірге ата- ананы да иландырып қояды. Ал
шындығында, қабілетінің дамуына себепкер бола алатын табиғи нышаны жоқ
балалар өмірде өте сирек кездеседі. Мұндай жағдайдың өзі де бала ауыр
науқасты басынан кешірген кезде немесе ана құрсағындағы дамудың ақауына
байланысты болып отырады.
ІІ Бөлім Қазіргі мектептегі бірінші сынып оқушыларының танымдық
қабілеттерін дамытуды ұйымдастыру
2.1. Қазіргі мектептегі бірінші сынып оқушыларының танымдық
қабілеттерін дамыту мәселелері
Бүгінгі күрделі әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсында бірінші
сынып оқушыларының танымдық қабілеттері басты нысана болып, керісінше,
оқушыда танымдық қабілеттің болмауы үлкен проблема саналып, ойландыруы
тиісті деп ойлаймыз. Себебі өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шешу тек
шығармашыл адамдар қолынан ғана келеді. Тек танымдық қана қандай түрде,
қандай деңгейде болмасын адамға өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге
мүмкіндік әпереді. Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім бері
ісінің алғашқы сатыларының бірі болып саналатын бастауыш мектептің алар
орны ерекше.
Бірінші сынып оқушыларының танымдық қабілеттерін дамытудың жолдарын,
құралдарын анықтау психология мен педагогика ғылымдарында өте ертеден
зерттеліп келеді, Бұл әрекеттер өзінің логикалық шегіне жеткен деп айтуға
болмайды. Сондықтан танымдық педагогикасының негізгі мақсаты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz