Кәсіби білім берудегі әлеуметтік жұмыс
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I Тарау. Қазақстан Республикасындағы кәсіби білім беру және білім беру реформаларының ерекшеліктері
1.1 Білім беру жүйесінің жай.күйін талдау және кәсіби білім беру
сатылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005.2010 жж арналған мемлекеттік бағдарламасы. Кәсіптік білім беруді дамытудың 2008.2010 жж. мемлекеттік бағдарламасы туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
1.3 Қазақстан Респуликасындағы кәсіптік білім беру:
көкейкесті проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
II Тарау. Кәсіби білімі жоқ жұмыссыз жастар жағдайы және осы мәселені шешудегі әлеуметтік жұмыстың ролі
2.1 Қазақстан Республикасындағы жастар жұмыссыздығының әлеуметтік.экономикалық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
2.2 Жұмыссыздық мәселесін тудырушы себептер. Онымен күресудегі әлеуметтік жұмыстың үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
III Тарау. Қазақстан Республикасындағы кәсіби білім беру саласы бойынша құрылған Үкіметтік емес ұйымдар
3.1 Білім беру саласында қызмет көрсететін Үкіметтік емес ұйымдардың
басты көтеретін мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
3.2Үкіметтік емес ұйымдардың кәсіби білім берудегі жасалынған
жобалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Глоссарий ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
I Тарау. Қазақстан Республикасындағы кәсіби білім беру және білім беру реформаларының ерекшеліктері
1.1 Білім беру жүйесінің жай.күйін талдау және кәсіби білім беру
сатылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005.2010 жж арналған мемлекеттік бағдарламасы. Кәсіптік білім беруді дамытудың 2008.2010 жж. мемлекеттік бағдарламасы туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
1.3 Қазақстан Респуликасындағы кәсіптік білім беру:
көкейкесті проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
II Тарау. Кәсіби білімі жоқ жұмыссыз жастар жағдайы және осы мәселені шешудегі әлеуметтік жұмыстың ролі
2.1 Қазақстан Республикасындағы жастар жұмыссыздығының әлеуметтік.экономикалық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
2.2 Жұмыссыздық мәселесін тудырушы себептер. Онымен күресудегі әлеуметтік жұмыстың үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
III Тарау. Қазақстан Республикасындағы кәсіби білім беру саласы бойынша құрылған Үкіметтік емес ұйымдар
3.1 Білім беру саласында қызмет көрсететін Үкіметтік емес ұйымдардың
басты көтеретін мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
3.2Үкіметтік емес ұйымдардың кәсіби білім берудегі жасалынған
жобалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Глоссарий ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
Қазақстандық білім беру жүйесінің жүйесінің әлемдік білім кеңістігіне толығымен кірігуі ең алдымен отандық білім беру жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап етеді. Ол үшін, республика мектептерінің материалдық-техникалық базасын елеулі түрде нығайта отырып, оқушылардың білім сапасының барынша жоғарлауына мүмкіндіктер тудырылуы керек. Техникалық және кәсіптік білімнің рөлін жаңаша сезініп отырып, жастарға кәсіптік-техникалық білім беретін оқу орындары желісін дамытуға бағытталған шаралар қолға алынуы тиіс. Жалпы орта, бастауыш және орта кәсіптік білім беретін мектептердегі еңбек сабақтарында, сондай-ақ нарықтық қоғамдық қатынастарға тән экономикалық процесстердің мән-мағыналары түсіндірілуі тиіс.
Елбасы өзінің “Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан” атты Жолдауында “Дүние¬шаруашылық байланыстары жүйесіне белсене кіріккен осы заманғы белді мемлекеттердің барлығы дерлік бәрін де “парасатты экономиканың” жолына тік¬кен еді” деп атап көрсетті. Бұл дегеніміз – білім беру білімнің қайнар көзі ретінде аса маңызды басымдық әрі қоғамды дамытудың негізі болып отырғанын көрсетеді. Сондықтан бүкіл қазақстан¬дықтардың толыққанды білім алуға қол¬жетімділігін қамтамасыз ету өзекті мәсе¬ле¬ге айналып отыр. Мұндай мәселенің шешімін табу бүкіл ел аумағындағы білім беру қызметінің құқықтық негізін жасауды қажет етеді.
“Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстанды” құру бізден жеке адамдардың, қоғамның және еңбек рыногының талаптарын қанағаттандыра алатын бәсекеге қабілетті білім беру жүйесін қалыптастыруды талап етіп отыр. Қазақстан Республикасының “Білім туралы” жаңа Заңы дәл осы бәсе¬кеге қабілетті отандық білім беру жүйесін қалыптастыруға бағытталған.
Қазіргі кезде нарықтық қоғамға тән жаңа қоғамдық қатынастар орнығып, жұмыс істей бастағалы республика кәсіпорындарына, ауыл шаруашылығы мен қызмет көрсету салаларына белгілі бір кәсіп түрін меңгерген жоғары білікті маман жұмысшы кадрлары – механиктер, слесарлар, тракторист-машинистер, копьютерде жұмыс істей алатын шеберлері, интернет, веб-дизайн, e-mail мамандары, телерадио жөндеу шеберлері, тұрмыстық күрделі техникаларды жөндеуші ісмерлер, газэлектриктер, даяшы-сатушылар, бармендер, аспазшылар, тігіншілер, сатушы кассирлер, еурожөндеуші құрылыс шеберлері, слесарь-сантехниктер, сауда жарнамалық агенттер, ветеринар, фельдшер, қонақ үй бизнесін, туризмді, шағын және орта бизнесті дөңгелетіп әкететін қызметшілер, т.т. көптеп қажет болып отыр.
Осыған байланысты, өсіп келе жатқан жас, жеткіншек ұрпақтың белгілі бір кәсіп түрін дұрыс таңдап, оны саналы түрде меңгерулеріне ұйытқылық жасау, сөйтіп олардың қазіргі нарықтық қоғам өндірісі талаптарына сәйкес кәсіптенулеріне шынайы, ақ ниетпен көмектесу қажеттілігіне айрықша назар аударылып отыр. Бұл мәселенің ойдағыдай шешілуі, ең алдымен жалпы орта, бастауыш және орта кәсіптік білім беретін мектептерде оқушыларды кәсіпшілдіктің белгілі бір нысанын таңдауға бейімдеп, оны меңгертудің жай-жапсарын жан-жақты саралап, зертеуді талап етеді.
Елбасы өзінің “Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан” атты Жолдауында “Дүние¬шаруашылық байланыстары жүйесіне белсене кіріккен осы заманғы белді мемлекеттердің барлығы дерлік бәрін де “парасатты экономиканың” жолына тік¬кен еді” деп атап көрсетті. Бұл дегеніміз – білім беру білімнің қайнар көзі ретінде аса маңызды басымдық әрі қоғамды дамытудың негізі болып отырғанын көрсетеді. Сондықтан бүкіл қазақстан¬дықтардың толыққанды білім алуға қол¬жетімділігін қамтамасыз ету өзекті мәсе¬ле¬ге айналып отыр. Мұндай мәселенің шешімін табу бүкіл ел аумағындағы білім беру қызметінің құқықтық негізін жасауды қажет етеді.
“Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстанды” құру бізден жеке адамдардың, қоғамның және еңбек рыногының талаптарын қанағаттандыра алатын бәсекеге қабілетті білім беру жүйесін қалыптастыруды талап етіп отыр. Қазақстан Республикасының “Білім туралы” жаңа Заңы дәл осы бәсе¬кеге қабілетті отандық білім беру жүйесін қалыптастыруға бағытталған.
Қазіргі кезде нарықтық қоғамға тән жаңа қоғамдық қатынастар орнығып, жұмыс істей бастағалы республика кәсіпорындарына, ауыл шаруашылығы мен қызмет көрсету салаларына белгілі бір кәсіп түрін меңгерген жоғары білікті маман жұмысшы кадрлары – механиктер, слесарлар, тракторист-машинистер, копьютерде жұмыс істей алатын шеберлері, интернет, веб-дизайн, e-mail мамандары, телерадио жөндеу шеберлері, тұрмыстық күрделі техникаларды жөндеуші ісмерлер, газэлектриктер, даяшы-сатушылар, бармендер, аспазшылар, тігіншілер, сатушы кассирлер, еурожөндеуші құрылыс шеберлері, слесарь-сантехниктер, сауда жарнамалық агенттер, ветеринар, фельдшер, қонақ үй бизнесін, туризмді, шағын және орта бизнесті дөңгелетіп әкететін қызметшілер, т.т. көптеп қажет болып отыр.
Осыған байланысты, өсіп келе жатқан жас, жеткіншек ұрпақтың белгілі бір кәсіп түрін дұрыс таңдап, оны саналы түрде меңгерулеріне ұйытқылық жасау, сөйтіп олардың қазіргі нарықтық қоғам өндірісі талаптарына сәйкес кәсіптенулеріне шынайы, ақ ниетпен көмектесу қажеттілігіне айрықша назар аударылып отыр. Бұл мәселенің ойдағыдай шешілуі, ең алдымен жалпы орта, бастауыш және орта кәсіптік білім беретін мектептерде оқушыларды кәсіпшілдіктің белгілі бір нысанын таңдауға бейімдеп, оны меңгертудің жай-жапсарын жан-жақты саралап, зертеуді талап етеді.
1. В.И. Холостова «Социальная работа»-М., 2006 г., 398-400 б.
2. М.С. Аженов, М.С. Садырова «Социология образования»- А., 2007ж., Қазақ Университеті б-сы,18-20 б.
3. Білім берудегі менеджмент 2007-№2, 78-79 б.
4. «Роль НПО в развитии гражданского общества в Казахстане»/ Материалы международной науной конференции. А., 2007г., 177-181 б.
5. Қазақстан Республикасындағы білім туралы Заңнама. А.,2007ж., 41-70 б.
6. Білім беру мекемесі басшылығының анықтамалығы №1, 2007ж., 73-80б.
7. Л.Ю. Зайниева «Государственная молодежная политика» А.,2006, 174 б.
8. Экономические ориентиры на пути к ускоренной модернизации, Часть VII 18-20 мая 2005 г., 326-333 б.
9. Егемен Қазақстан №45,20 ақпан, 2008 ж.
10. Қазақстан – ZAMAN // 29 қыркүйек 2006 ж.
11. Хабаршы №3, 2004 ж., 81-83 б.
12. Білім беру мекемесі басшыларының анықтамалығы №10, 2007 ж., 33-37б.
13. Білім беру мекемесі басшыларының анықтамалығы, №1, 2007 ж., 23-27 б.
14. Қазақстанның Бейүкіметтік ұйымдары: кеше, бүгін, ертең. А., 2006
15. «Неправительственный сектор Алматы»-А., 2006 г., 162-171б.
16. Развитие НПО в Казахстане А., 2007г.
17. Қазақстан Республикасындағы «Жастар саясаты туралы» Заңнама, А., 2007ж., Дарын б-сы
18. П.Д. Павленок «Теория, история и методика социальной работы»-М., 2006 г. 76 б.
19. Социологический энциклопедический словарь- М., 1998 г.
20. А.И. Кравченко, И.О. Тюрина «Социология управления» М-2006 г.
21. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан Халқына Жолдауы, А., 2005ж.
22. Республика Казахстан: Отчет о человеческом развитии. 2002. Развитие села в Казахстане: проблемы и перспективы // ПРООН, А., 2003г.
23. Казахстанская политологическая энциклопедия. А.,1998 г.
24. В.Т. Лисовский «Социология молодежи». СП, 1996 г.
25. Арыстанбекова А «Казахстан в ООН: история и перспективы. А., 2004 г.
26. Егемен Қазақстан №156, 20 қараша 2007 ж.
27. Нурпеисова Г. Возьмемся за руки друзья! // Казахстанская правда. 2 ноября 2002 г.
28. Обсуждены молодежные проблемы // Казахстанская правда. 30 мая 2003г.
29. Молодежь – в центре внимания // Вечерний Алматы. 23 июня 2005 г.
30. Н.А.Назарбаев. В сердце Евразии. А., 2005г.
31. М.Н.Нусупбаев. «Бизнес в стиле KAZ. Как эффективно управлять компанией». А., 2005 г.
32. Әлеуметтану АСК, 2006 ж.
33. Абдрайымова Г.С. «Ценностные ориентации современной молодежи» А., 2005 г.
34. Интервью Президента РК Н.А.Назарбаева. «Мир Евразии», №7, 2004г.
35. Статистическое обозрение Казахстана. 2004 г. №1.
36. Білім-образование № 3, 2006г.
37. Н.А.Аитов «Социология образования». А., 2000г.
38. Н.Смелзер «Социология». М., 1990 г.
39. Саясат №4, 2003
40. СОЦИС №5, 2006г.
41. Болганбаева Б.Д. «Духовное наследие в образовательном процессе». А.,1999г.
Интернет деректер:
1. www.stat.kz
2. Республикалық құқықтық ақпарат орталығы «Заң деректер базасы» .KAZ.21.11.2007
2. М.С. Аженов, М.С. Садырова «Социология образования»- А., 2007ж., Қазақ Университеті б-сы,18-20 б.
3. Білім берудегі менеджмент 2007-№2, 78-79 б.
4. «Роль НПО в развитии гражданского общества в Казахстане»/ Материалы международной науной конференции. А., 2007г., 177-181 б.
5. Қазақстан Республикасындағы білім туралы Заңнама. А.,2007ж., 41-70 б.
6. Білім беру мекемесі басшылығының анықтамалығы №1, 2007ж., 73-80б.
7. Л.Ю. Зайниева «Государственная молодежная политика» А.,2006, 174 б.
8. Экономические ориентиры на пути к ускоренной модернизации, Часть VII 18-20 мая 2005 г., 326-333 б.
9. Егемен Қазақстан №45,20 ақпан, 2008 ж.
10. Қазақстан – ZAMAN // 29 қыркүйек 2006 ж.
11. Хабаршы №3, 2004 ж., 81-83 б.
12. Білім беру мекемесі басшыларының анықтамалығы №10, 2007 ж., 33-37б.
13. Білім беру мекемесі басшыларының анықтамалығы, №1, 2007 ж., 23-27 б.
14. Қазақстанның Бейүкіметтік ұйымдары: кеше, бүгін, ертең. А., 2006
15. «Неправительственный сектор Алматы»-А., 2006 г., 162-171б.
16. Развитие НПО в Казахстане А., 2007г.
17. Қазақстан Республикасындағы «Жастар саясаты туралы» Заңнама, А., 2007ж., Дарын б-сы
18. П.Д. Павленок «Теория, история и методика социальной работы»-М., 2006 г. 76 б.
19. Социологический энциклопедический словарь- М., 1998 г.
20. А.И. Кравченко, И.О. Тюрина «Социология управления» М-2006 г.
21. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан Халқына Жолдауы, А., 2005ж.
22. Республика Казахстан: Отчет о человеческом развитии. 2002. Развитие села в Казахстане: проблемы и перспективы // ПРООН, А., 2003г.
23. Казахстанская политологическая энциклопедия. А.,1998 г.
24. В.Т. Лисовский «Социология молодежи». СП, 1996 г.
25. Арыстанбекова А «Казахстан в ООН: история и перспективы. А., 2004 г.
26. Егемен Қазақстан №156, 20 қараша 2007 ж.
27. Нурпеисова Г. Возьмемся за руки друзья! // Казахстанская правда. 2 ноября 2002 г.
28. Обсуждены молодежные проблемы // Казахстанская правда. 30 мая 2003г.
29. Молодежь – в центре внимания // Вечерний Алматы. 23 июня 2005 г.
30. Н.А.Назарбаев. В сердце Евразии. А., 2005г.
31. М.Н.Нусупбаев. «Бизнес в стиле KAZ. Как эффективно управлять компанией». А., 2005 г.
32. Әлеуметтану АСК, 2006 ж.
33. Абдрайымова Г.С. «Ценностные ориентации современной молодежи» А., 2005 г.
34. Интервью Президента РК Н.А.Назарбаева. «Мир Евразии», №7, 2004г.
35. Статистическое обозрение Казахстана. 2004 г. №1.
36. Білім-образование № 3, 2006г.
37. Н.А.Аитов «Социология образования». А., 2000г.
38. Н.Смелзер «Социология». М., 1990 г.
39. Саясат №4, 2003
40. СОЦИС №5, 2006г.
41. Болганбаева Б.Д. «Духовное наследие в образовательном процессе». А.,1999г.
Интернет деректер:
1. www.stat.kz
2. Республикалық құқықтық ақпарат орталығы «Заң деректер базасы» .KAZ.21.11.2007
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Философия және саясаттану факультеті
Социология кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
КӘСІБИ БІЛІМ БЕРУДЕГІ ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС
Орындаған ___________________________________ ______ Амирова А.М.
4 курс студенті (қолы, күні)
Ғылыми жетекші____________________________ __________ Аженов М.С.
философ.ғ.д, профессор (қолы, күні)
Норма бақылаушы ___________________________________ ___Ильясова И.Б.
Оқытушы. (қолы, күні)
Қорғауға жіберілді:
әлеуметтану кафедрасының
меңгерушісі,
социол.ғ.д., профессор ___________________________________ Садырова М.С.
(қолы, күні)
АЛМАТЫ
2008
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I Тарау. Қазақстан Республикасындағы кәсіби білім беру және білім беру
реформаларының ерекшеліктері
1.1 Білім беру жүйесінің жай-күйін талдау және кәсіби білім беру
сатылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жж арналған
мемлекеттік бағдарламасы. Кәсіптік білім беруді дамытудың 2008-2010 жж.
мемлекеттік бағдарламасы
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..21
1.3 Қазақстан Респуликасындағы кәсіптік білім беру:
көкейкесті
проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 36
II Тарау. Кәсіби білімі жоқ жұмыссыз жастар жағдайы және осы мәселені
шешудегі әлеуметтік жұмыстың ролі
2.1 Қазақстан Республикасындағы жастар жұмыссыздығының әлеуметтік-
экономикалық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 43
2.2 Жұмыссыздық мәселесін тудырушы себептер. Онымен күресудегі әлеуметтік
жұмыстың
үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 48
III Тарау. Қазақстан Республикасындағы кәсіби білім беру саласы бойынша
құрылған Үкіметтік емес ұйымдар
3.1 Білім беру саласында қызмет көрсететін Үкіметтік емес ұйымдардың
басты көтеретін
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..56
3.2Үкіметтік емес ұйымдардың кәсіби білім берудегі жасалынған
жобалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...62
Глоссарий
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
66
Кіріспе
Қазақстандық білім беру жүйесінің жүйесінің әлемдік білім
кеңістігіне толығымен кірігуі ең алдымен отандық білім беру жүйесін
халықаралық деңгейге көтеруді талап етеді. Ол үшін, республика
мектептерінің материалдық-техникалық базасын елеулі түрде нығайта отырып,
оқушылардың білім сапасының барынша жоғарлауына мүмкіндіктер тудырылуы
керек. Техникалық және кәсіптік білімнің рөлін жаңаша сезініп отырып,
жастарға кәсіптік-техникалық білім беретін оқу орындары желісін дамытуға
бағытталған шаралар қолға алынуы тиіс. Жалпы орта, бастауыш және орта
кәсіптік білім беретін мектептердегі еңбек сабақтарында, сондай-ақ нарықтық
қоғамдық қатынастарға тән экономикалық процесстердің мән-мағыналары
түсіндірілуі тиіс.
Елбасы өзінің “Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан” атты Жолдауында
“Дүниешаруашылық байланыстары жүйесіне белсене кіріккен осы заманғы белді
мемлекеттердің барлығы дерлік бәрін де “парасатты экономиканың” жолына
тіккен еді” деп атап көрсетті. Бұл дегеніміз – білім беру білімнің қайнар
көзі ретінде аса маңызды басымдық әрі қоғамды дамытудың негізі болып
отырғанын көрсетеді. Сондықтан бүкіл қазақстандықтардың толыққанды білім
алуға қолжетімділігін қамтамасыз ету өзекті мәселеге айналып отыр. Мұндай
мәселенің шешімін табу бүкіл ел аумағындағы білім беру қызметінің құқықтық
негізін жасауды қажет етеді.
“Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстанды” құру бізден жеке адамдардың,
қоғамның және еңбек рыногының талаптарын қанағаттандыра алатын бәсекеге
қабілетті білім беру жүйесін қалыптастыруды талап етіп отыр. Қазақстан
Республикасының “Білім туралы” жаңа Заңы дәл осы бәсекеге қабілетті отандық
білім беру жүйесін қалыптастыруға бағытталған.
Қазіргі кезде нарықтық қоғамға тән жаңа қоғамдық қатынастар орнығып,
жұмыс істей бастағалы республика кәсіпорындарына, ауыл шаруашылығы мен
қызмет көрсету салаларына белгілі бір кәсіп түрін меңгерген жоғары білікті
маман жұмысшы кадрлары – механиктер, слесарлар, тракторист-машинистер,
копьютерде жұмыс істей алатын шеберлері, интернет, веб-дизайн, e-mail
мамандары, телерадио жөндеу шеберлері, тұрмыстық күрделі техникаларды
жөндеуші ісмерлер, газэлектриктер, даяшы-сатушылар, бармендер, аспазшылар,
тігіншілер, сатушы кассирлер, еурожөндеуші құрылыс шеберлері, слесарь-
сантехниктер, сауда жарнамалық агенттер, ветеринар, фельдшер, қонақ үй
бизнесін, туризмді, шағын және орта бизнесті дөңгелетіп әкететін
қызметшілер, т.т. көптеп қажет болып отыр.
Осыған байланысты, өсіп келе жатқан жас, жеткіншек ұрпақтың белгілі
бір кәсіп түрін дұрыс таңдап, оны саналы түрде меңгерулеріне ұйытқылық
жасау, сөйтіп олардың қазіргі нарықтық қоғам өндірісі талаптарына сәйкес
кәсіптенулеріне шынайы, ақ ниетпен көмектесу қажеттілігіне айрықша назар
аударылып отыр. Бұл мәселенің ойдағыдай шешілуі, ең алдымен жалпы орта,
бастауыш және орта кәсіптік білім беретін мектептерде оқушыларды
кәсіпшілдіктің белгілі бір нысанын таңдауға бейімдеп, оны меңгертудің жай-
жапсарын жан-жақты саралап, зертеуді талап етеді.
Жеткіншек ұрпақты кәсіпшілдіктің белгілі бір түрін таңдауға бейімдеп,
оны меңгерту, сөйтіп барып оларды өндіріс кәсіпорындарында, ауыл
шаруашылығы мен қызмет көрсету салаларында еңбектендіруге талаптандыру
қажет.
Тақырыптың өзектілігі: Мемлекеттің дамуы, көркейюі, ең алдымен
ондағы тұрғындарының білім деңгейімен байланысты болады. Ал жаһандану
жағдайында, яғни қазіргі таңда ғылым мен техниканың жылдам дамуы
нәтижесінде мемлекетке әртүрлі салада кәсіби мамандар қажет. Ал олар өз
кезегінде өте тапшы болуда. Осы тұста бастауыш және орта кәсіби білім
берудің маңызы өте зор.
Білікті техникалық және қызмет көрсету еңбегінің кадрларын даярлау
негізгі орта білім беру базасында (10 сынып) және кәсіптік лицейлерде,
училищелерде, колледждерде және жоғары техникалық мектептерде жалпы білім
беру базасында (12 сынып) жүзеге асырылатын болады.
Техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарының басты міндеті –
әмбебап және икемді дағдыларға ие үздіксіз білім беруге қатыса алатын
мамандарды даярлау болып табылады.
Техникалық және кәсіптік білім беруге арналған оқу бағдарламалары
біріншіден, техникалық және қызмет көрсету саласындағы жаппай қажет болатын
мамандарды дайындау, екіншіден, мамандықтары мен практикалық дағдылары
арқылы экономиканың барлық салаларындағы техникалық және қызмет көрсету
еңбегінің жұмыстарын орындайтын күрделі кәсіптерді игеру; үшіншіден,
техникалық еңбектің жоғары білікті мамандарын даярлау және оларды қайта
даярлау мен біліктілігін көтеру.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеті: Кәсіби білім беру саласындағы
әлеуметтік жұмыстың басты мақсаты – кәсіби білім берудегі әлеуметтік
мәселелермен танысу, білім беру мәселесін шешуде әлеуметтік зерттеу әдісін
қолдануды үйрену, әлем елдеріндегі білім беру процесімен толығырақ танысу,
жаңа білім беру реформасының мақсаты мен негізін дұрыс бағалай білу.
Жұмыстың объектісі: білім алушылар, кәсіби білімі жоқ жұмыссыз жастар.
Пәні: жастардың кәсіби білім алуы және осы алынған білімі бойынша
жұмысқа орналасуы, маман иесі болуы.
Практикалық қолданылуы: кәсіптік білім беруге қатысты Республикамызда
реформалардың жүргізілуі, осы білім беру түрін қайта қолға алу нәтижесінде,
басқа көптеген мәселелерді шешу.
Қазіргі күнде білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасында
Білім туралы ҚР-ның жаңа заң жобасы дайындалды.
Жаңа заң жобасы білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасындағы
түйіндерді шешуді заңнамалық тұрғыдан бекітеді. Атап айтқанда:
- 6 жастан бастап оқытумен 12 жылдық жалпы орта білім беруге және 11-
12 сынып оқушыларын кәсіптік және кәсіби бағдарлап оқыту жүйесін
енгізуге көшіру;
- жоғары техникалық мектеп жүйесін дамытумен кәсіптік орта білімнен
кейінгі білім деңгейін өз алдына бөлек құру;
- дәстүрлі сырттай оқытуды біртіндеп қашықтықтан оқыту
технологиясына көшіру және академиялық кредит жүйесіне негізделген
кәсіптік кадрлар – бакалавриат – магистратура – докторантура, яғни
бұл мамандықтарды дайындаудың үш сатылы тұтас моделін жасап , оны
орнықтыру;
- білім беру сапасын бағалаудың ұлттық жүйесін қалыптастыру
тәрізді ауқымды істер заңнан көрініс табады.
Білім берудегі әлеуметтік жұмыс қазіргі заманның, әлемнің дамуында
білімнің қандай рөл атқаратындығын анықтайды. Бұл жерде европалық, әлемдік
білім беру стандарты туралы және осындай стандарттың құрылу жолдары жайлы
ой туындайды. Осындай стандарттың не үшін керек екендігі жайлы туындаған
сұраққа жауап ізденуде. Кәсіби білім берудегі әлеуметтік жұмыскер келесі
ерекшеліктерді меңгерген дұрыс:
- өзінің клиенттерінің жас ерекшеліктеріне көңілін аудару керек (бұл
негізінен 15-18жас аралығындағы жасөспірімдер мен жастар);
- олардың қызығушылығы мен құндылықтарын түсінуі және қабылдауы
керек;
- сол салаға қатысты өзінің құқығы мен міндеттерін білу;
- клиенттің еңбек саласында орнын іздеуі мен табуында дұрыс бағыт-
бағдар беру[1].
Жалпы , білім беруді түрлі деңгейінде екі негізгі функцияға бөліп
қарастыруға болады. Олар: 1) білім беруді тапсыру немесе беру, 2)
социализация, тәрбие беру.
В.И. Добреньков және А.И. Кравченко білім берудің келесідей түрлерін
анықтаған: 1) білімді ұрпақтан ұрпаққа тапсыру (трансляция) және мәдениетті
тарату; 2) қоғамның мәдениетін сақтау және оны генерирлеу; 3) тұлғаның
әлеуметтенуі, әсіресе, жастардың және олардың қоғамдағы интеграциясы; 4)
тұлға статусының анықталуы; 5) қоғам мүшелері дифференциациасының
әлеуметтік таңдауы (селекция); 6) жастарың кәсіби бағдарын және кәсіптік
таідауын қамтамасыз ету; 7) үзіліссіз білім алу барысында білім беру
базасын құру; 8) әлеуметтік-мәдени новациялар, жаңа идеяларды мен
теорияларды құру және дамыту; 9) әлеуметтік бақылау[2].
I Тарау. Қазақстан Республикасындағы кәсіби білім беру және білім беру
реформаларының ерекшеліктері
1.1 Білім беру жүйесінің жай-күйін талдау және кәсіби білім беру
сатылары
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында сол сияқты, Білім беру заңында да еліміздің білім беру
жүйесіндегі барлық сатыларындағы проблемаларды мәдени тұрғыда жіктеп
бергендігін ескеретін болсақ, соның ішінде кәсіби білімге қатысты бірқатар
қиын мәселелерді шешу міндеттері ерекше аталады.
Еліміздің даму деңгейі осы арқылы бағаланатынын әрбір мемлекеттің
мәдени-экономикалық дамуы қайсібір тарихи кезеңдерде болмасын ондағы
кәсіптік білім жүйесінің деңгейіне байланыстылығы дәлелдейді. Сондықтанда
қазіргі таңда кәсіптік білімге көзқарас та, сұраныста әлемдік деңгейде
бетбұрыс алуда. Елімізден экономикалық жүйені қалыптастыратын бірден-бір
жол – кәсіптік білім жүйесі болмақ [3].
Қазіргі кезде нарықтық қоғамға тән жаңа қоғамдық қатынастар орнығып,
жұмыс істей бастағалы республика кәсіпорындарына, ауыл шаруашылығы мен
қызмент көрсету салаларына белгілі бір кәсіп түрін меңгерген жоғары білікті
маман жұмысшы кадрлары – механиктер, слесарлар, тракторист-машинистер,
копьютерде жұмыс істей алатын шеберлері, интернет, веб-дизайн, e-mail
мамандары, телерадио жөндеу шеберлері, тұрмыстық күрделі техникаларды
жөндеуші ісмерлер, газэлектриктер, даяшы-сатушылар, бармендер, аспазшылар,
тігіншілер, сатушы кассирлер, еурожөндеуші құрылыс шеберлері, слесарь-
сантехниктер, сауда жарнамалық агенттер, ветеринар, фельдшер, қонақ үй
бизнесін, туризмді, шағын және орта бизнесті дөңгелетіп әкететін
қызметшілер, т.т. көптеп қажет болып отыр.
Осыған байланысты, өсіп келе жатқан жас, жеткіншек ұрпақтың белгілі
бір кәсіп түрін дұрыс таңдап, оны саналы түрде меңгерулеріне ұйытқылық
жасау, сөйтіп олардың қазіргі нарықтық қоғам өндірісі талаптарына сәйкес
кәсіптенулеріне шынайы, ақ ниетпен көмектесу қажеттілігіне айрықша назар
аударылып отыр. Бұл мәселенің ойдағыдай шешілуі, ең алдымен жалпы орта,
бастауыш және орта кәсіптік білім беретін мектептерде оқушыларды
кәсіпшілдіктің белгілі бір нысанын таңдауға бейімдеп, оны меңгертудің жай-
жапсарын жан-жақты саралап, зертеуді талап етеді.
Жеткіншек ұрпақты кәсіпшілдіктің белгілі бір түрін таңдауға бейімдеп,
оны меңгерту, сөйтіп барып оларды өндіріс кәсіпорындарында, ауыл
шаруашылығы мен қызмет көрсету салаларында еңбектендіруге талаптандыру
қажет.
Жеткіншек ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеу – кең өрісті жалпы,
политехникалық және еңбекке дайындау негізінде оқушылардың жеке
бейімділігін, қабілеттерін және қоғамдық қажеттіліктерді есепке ала отырып,
дер кезінде оларды еңбектік іс-әрекеттің түрлерімен таныстыруға бағыталған
жалпы орта, бастауыш және орта кәсіптік білім беретін мектептердің оқу-
тәрбие процестерінің құрамдас бөлігі. Десек те, оқушыларды кәсіптің белгілі
бір түрін меңгертуге бейімдейтін, оларға кәсіптік бағдар беретін бастапқы
негізгі буын жалпы беретін мектеп. Әйткенімен, өсіп келе жатқан жеткіншек
ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеу жұмыстары өз құрылымы мен мазмұнына әрбір
оқушының белгілі бір кәсіпті меңгеруге талаптылығын есепке ала отырып,
оларға жалпы орта, бастауыш және кәсіп түріне машықтандыру әрекеттерін де
қамтиды. Олай болса, осы жоғарыда біздер тарапынан нақтыланған іс-
әрекеттер мен шараларды іс-жүзіне асырып келе жатқан жеткіншек ұрпақты
кәсіби тұрғыдан тәрбиелеуге, әрбір өсіп келе жатқан жас азаматтың белгілі
бір кәсіпті өз бетінше дұрыс таңдап, меңгеруіне негіз қалайды.
Оқушыларды кәсіпшілдікке бейімдеудің құрылымында жетекші орынға ие
болатын кәсіптік бағдар беру ұғымына түсініктеме бере кетейік.
Кәсіптік бағдар беру ұғымының қалыптасуына оның ішкі іс-әрекет, кәсіп
және бағдар беру сияқты құрылымдық элементтері ерекше рөл атқарады.
Кәсіпшілдікке бейімдеу көп салалы қиыншылығы мол күрделі процесс.
Кәсіпшілдікке бейімдеу негізгі жалпы, жалпы орта политехникалық білім
беретін мектептерде 1 сыныптан бастап 11 сыныпқа дейін жүйелі түрде
сабақтастық сақтала отырып үздіксіз жүргізіледі. Сонымен қатар,
кәсіпшілдікке бейімдеу кәсіптік мектептер мен сондай-ақ тікелей өндірісте,
оқу-өндірістік комбинаттарда, курстарда және жұмысшылар мен қызметтерді
даярлайтын басқа да оқу-өндірістік құрылымдарда жүзеге асырылады. Шын
мәнінде, бұл жалпы политехникалық білім беретін мектептерден бастау алатын
әлеуметтік-кәсіптік бейімдеу, кәсіптік тәрбие, оның тиімділігі,
политехникалық білім беретін негізгі жалпы, жалпы орта, бастауыш және орта
кәсіптік білім беретін мектептердегі оқу-тәрбие үрдісі өндіріске қаншалықты
жақын екендігіне тікелей байланысты. Жас ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеу,
оларға кәсіптік бағдар беру ісі табандылықты, тиімді ұйымдастыру амалдары
мен нысандарын үнемі іздестіріп, жетілдіріп отыруды талап етеді.
Кәсіптік бағдар беру белгілі бір кәсіптік дәріптеу немесе оны басқа
бір кәсіппен салыстыру арқылы оқушыларға таңдатуға мүмкіншілік тудырады.
Сондықтан-да, жеткіншек ұрпаққа кәсіптік бағдар беруде басқару органдары,
оқу-ағарту жүйелері және мұғалімдер қауымы оның әлеуметтік астарына айрықша
назар аударуы тиіс. Атап айтқанда, олар оқушының белгілі бір кәсіпті немесе
мамандықты таңдауыны ғана көңіл аударып қоймай, белгілі бір кәсіп пен
мамандықты дұрыс таңдай білудің терең мәнді әлеуметтік құндылығы
болатындығын да жан-жақты негіздеп, түсіндірулері керек. Өйткені, өскелең
ұрпаққа кәсіптік бағдар беруді дұрыс түсіндіріп, ұғындыру, оқушының білім
деңгейі мен қабілетіне қарай кәсіптік, арнаулы және жоғары оқу орнын дұрыс
таңдату, талап-тілегіне сай белгілі бір еңбек ұжымына жұмысқа орналасуына
көмектесу, қызмет бабында өсуіне ықпал ету, тағы сол сияқты кәсіптік бағдар
берудің әлеуметтік салалары болып табылады.
Кәсіптік бағдар беру мен еңбекке даярлаудың диагностикалық
технологиясы, яғни тәсілі. Бұл тәсілді пайдаланудың мақсаты әрбір баланың
белгілі бір кәсіпке бейімділігі мен қабілеттілігін алдын ала анықтап,
байқау. Себебі, зерттеліп отырған объект немесе үрдіс туралы алдын-ала
ақпарат алудың жалпылама тәсілі болып табылады. Мектеп мұғалімдері мен
өндірістік оқыту шеберлері, сынып жетешілері мен тәлімгер үшін басты мақсат
– оқушылардың өздері өздерінің бейімділіктері мен қабілеттіліктеріне орай,
кәсіптің белгілі бір түрін таңдауларын анықтаудың барынша кең тараған
құралдары – тестімен, сауалнама таратумен, тіптен болмаса, кәсіп таңдаудың
компьютерлік диагностиканы пайдаланумен жұмыс жүргізу болып саналады.
Оқушының белгілі бір кәсіп түрін меңгеруге бейімділігі, олардың әлеуметтік-
кәсіби тұрғыдан қалыптасуы көбінесе өндірістік практикада көріне бастайды.
Сондықтан да өндірістік практика оқу жоспарларына енгізіліп, курс бөлімін
немесе тақырыпты оқығаннан кейін жүргізіледі.
Кәсіптік тәрбие оқушыларды кәсіпті әрекетті жүзеге асыру тәжірибесімен
қаруландырады, кәсіптік таңдауда және оны меңгеру барысында жеткіншектердің
қабілеттіліктері мен бейімділіктерін дамытады, қоғамдық белсенділіктерін
арттырады, еңбекке, ғылым мен техникаға, өнерге, әдебиетке, спортқа, ұлттық
дәстүрге құштарлығын тәрбиелейді, парызгерлік пен жауапкершілік сезімдерін,
кәсіби іскерлігі мен кәсіби мақтанышын қалыптастырады.
Қазіргі қоғамдық құрылысқа тән құндылықтарды ескере отырып, олардың
орнын нарықтық қоғамдық қатынастарға тән құндылықтардың басқандығын ешкім
де жоққа шығара алмайды. Осыған байланысты біздің елімізді де нарықтық ашық
қоғам сұраныстарына сай өсіп келе жатқан жеткіншек ұрпақты кәсіпшілдікке
бейімдеудің, оларды кәсіптендірудің шарттары біршама өзгеріске ұшырады.
Ал, өсіп келе жатқан жеткіншек ұрпаққа кәсіптік бағдардың дұрыс
берілгендігінің, олардың кәсіптің белгілі бір түрін шебер меңгергендігінің
анықтаушы орны, әрине бұл өндіріс кәсіпорны. Себебі, нарықтық қоғамда
өндіріс кәсіпорындары жұмыс беруші заңды тұлға ретінде кадр мәселелерін
шешуде жұмысқа орналасуға тілек білдірген тұлғаның жеке басына, оның
біліктілігі мен ісмерлігіне, күші мен моральдық тұрғыдан мықтылығына зор
мән береді.
Сонымен қатар, нарықтық қоғамда кез-елген маман үшін, мейлі ол жоғары
білікті маман жұмысшы болсын немесе жай қарапайым қол күшімен еңбектенетін
жай жұмысшы болмасын жұмысқа орналасу өте күрделі. Кез-келген маманға
жұмысқа орналсу үшін өзі тақлеттестермен бәсекеге, тартысқа түсуге тура
келеді. Олардың ішінен тек біліктілігі жоғарғысы, ісмерлік шеберлігі ептісі
ғана жұмысқа қабылданады. Олай болса, мемлекетіміз үшін де, кәсіптік білім
беретін мектептер үшін де өсіп келе жатқан жас ұрпаққа, әсіресе, ауылдық
жерден шыққан жеткіншектерді кәсіпшілдікке бейімдеп, оларды кәсіптендіру
ісін одан әрі жан-жаұты жандандырып дұрыс жолға қою кезек күттірмейтін іс,
уақыт сұранысы, заман талабына сай.
Қазіргі жас ұрпақ кәсіп таңдауда белгілі бір кәсіптік тек тартымдылық
деңгейіне ғана қызықпайды, сонымен қатар, таңдалған кәсіптің өздерінің
көзқарастары бойынша әлеуметтік маңыздылығына да ой жүгіртеді. Нарықтық
экономиканың орнығып, дамуы, еліміздің әлемдік экономикалық кеңістікке енуі
көбіне көп кәсіби біліктілігі жоғары маман кадрларды көптеп дайындауға
байланысты, бұл бағытта елімізде бірқатар игі істер атқарылуда. Ол
жұмыстарға көптеген ғалымдар ат салысуда. Атап айтатын болсақ, кәсіптік
білім беру жұмыстарын негіздеуде академик А.П.Сейтешов баға жетпес еңбек
атқарды. Ол мемлекеттік білім беру стандартының Бастауыш және орта
кәсіптік білім беру бөлігінің авторларының бірі. Ол бастауыш және орта
кәсіптік білім беру оқытушыларын даярлаудың 22 түрі қамтылған әртүрлі
техникалық арнайы пәндердің жобасын жасап, даярлап берді.
Бастауыш және орта кәсіптік білім беру стандарттарының маңызды
шарттарының бірі оның мазмұнының әрдайым жүйелі түрде жаңартылып отырылуы
қажет. Өйткені, олар білім беру халықаралық стандартты жіктеу халықаралық
еңбек рыногында ұсынылатын білікті маман жұмысшы кадрларға қойылатын
талаптарға сай болуы керек.
Білім беруді халықаралық стандартты жіктеу ұсынымдарына сәйкес
бастауыш және орта кәсіптік білімді меңгерту стандарттарының негізгі
мазмұны төмендегідей болып келуі мүмкін:
- халықаралық стандартқа сәйкес белгілі бір кәсіптің эквиваленттілігінің
түзілуі;
- мемлекеттік білім органдары тарапынан тиісті нормативтік-құқықтық базаның
әзірленуі;
- кәсіп иесінің кәсіби білімі, дағды-ісмерлігі мен біліктілігі деңгейіне
және сапалығына барынша оңтайлы талаптар қою және білім мазмұнының
халықаралық талаптарға сәйкестенуі;
- белгілі бір кәсіп иесінің бәсекелестікке қабілеттілігін бағымдау, т.б.
Жалпы жеткіншек ұрпаққа кәсіби бағдар беру барысында төменгі
тұжырымдарды ескерген жөн:
- жеткіншек ұрпақты жалпы негізгі, жалпы орта, бастауыш және орта кәсіптік
білім беру мектептерінде кәсіпшілдікке бейімдеудің міндеті - әрбір оқушының
жеке басты мүдделері мен жергілікті еңбек рыногының қажетсінуін есепке ала
отырып, оларға өздері өмір сүріп келе жатқан аймақта, ауданда, ауылда
атқарылатын шаруашылық түрлерімен айналасуға мүмкіндік беретін кәсіптерді
саналы түрде таңдауларына түрткілік жасау;
- бастауыш және орта кәсіптік білім берудің белгіленген оқу жоспарларында
көрсетілген білім түрлерін меңгерту арқылы оларды белгілі бір кәсіп түріне
икемдеу;
- сол кәсіпті меңгертуге ықпал ете алатын биліктілік пен шеберлікті
меңгерту, халық шаруашылығының әртүрлі салалары, әртүрлі мамандықтар
туралы, оқушылардың ұғым-түсініктерін еңбек тәрбиесі, политехникалық білім
беру негізінде қалыптастыру;
- әрбір оқушының шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту,
салауатты өмір салты мен берік берік адамгершілік негіздерін қалыптастыру,
дара ерекшелікерін одан әрі жетілдіру арқылы байыту;
- оқушының азаматтық пен адамгершілікке, өз Отанына сүйіспеншілікке,
қоғамдық жұмысқа белсенділік арттыруға, адам баласының ақыл-ой күшімен,
қолымен жасалған материалдық және рухани игіліктердің барлық түріне құрмет
сезімімен қарауға, болашақта сапалы тұрғыда іскерлікпен адал еңбектенуге
тәрбиелеу.
Халыққа қызмет көрсету салаларында да ауыз толтырып айтарлық табыстар
көп-ақ. Осының барлығы барлық қазақстандықтардың, ең алдымен жұмысшылардың,
ауыл еңбеккерлерінің және қызмет көрсету саласы қызметшілерінің ерен
еңбектерінің жемісі. Ал еңбек өнімділігін бұдан әрі дамыту үшін терең
кәсіби білімді, шеберлікті, білікті, дағды-іскерлікті тереңдете түсуі
керек. Демек, барлық деңгейдегі техникалық және кәсіптік білім беруді
дамытуға бағытталған тиісті шаралар қолға алынуы шарт. Бұл өмір талабы,
уақыт сұранысы. Сондықтан да бірінші кезекте қазақстандықтардың сапалы
білім алуы мен кәсіптік деңгейлерін сапалық тұрғыдан жаңа сатыға көтеруге
күш салынуы керек. Жеткіншек ұрпаққа әлемдік стандарттарға сай келетін
сапалы кәсіби білім, әлемдік еңбек рыногындағы бәсекелестікте өтімді
біліктілік дағды мен іскерлікті меңгерту керек.
Жеткіншек ұрпақтың өзінің қабілетіне, талғамы мен біліктілігіне сай
белгілі бір кәсіп түрін дұрыс таңдап, меңгеруі, бұл тек жеке бастық қана
емес мемлекеттік те маңызы бар мәселе болып отыр. Өйткені, өз кезегі
келгенде өсіп келе жатқан жас ұрпақтың белгілі бір кәсіп түрін дұрыс
таңдап, оны шебер меңгеруі олардың жеке бастарының молшылықты өмір сүруіне
ғана емес, сонымен бірге мемлекеттің де өсіп өркендеуіне, әлеуметтік-саяси
тұрғыдан берік болуына, құқықтық және моральдық тұрғыдан тұрақтануына ықпал
етеді. Кез-келген жан-жақты дамыған қоғамда жоғары білікті маман жұмысшы
кадрлары, орта тап сол қоғамның экономикалық тұрғыдан одан әрі өсіп,
өркендейтіндігінің, әлеуметтік-саяси, құқықтық-моральдық тұрғыдан
беріктігінің кепілі болып саналады.
Ал, енді өсіп келе жатқан жас ұрпақтың белгілі бір кәсіпті меңгеруін
экономикалық тұрғыдан алып қарастыратын болсақ, оның экономикалық
тиімділігі зор. Біріншіден, кәсіпкерлік, іскерлік, сол аймақтың да,
мемлекеттің де өсуіне ықпал етеді.
Кәсіптік училищесінде оқушылар қабылдауды негізінен тоғызыншы сыныпты
бітірушілердің контингенті есебінен қабылдаған дұрыс. Себебі, кәсіптік-
техникалық мектеперде белгілі бір мамандықты меңгеруге қоса орта білім де
беріледі. Сонда өсіп келе жатқан жас ұрпақ оқусыз да, жұмыссыз да бос
жүрмейді. Әрі мұндай шешім жас өспірімдер арасында орын алып отырған
жүгенсіздікті, бұзақылық қылықтарды азайтуы мүмкін.
Жұмыс беруші өкілдері жұмысшы мамандар даярлайтын орта кәсіптік білім
беру ұйымдарының мемлекеттік емтихандарына комиссия төрағалары ретінде
қатыстырылғаны жөн. Себебі, мұның өзі олардың өздеріне қажетті жұмысшы
кадрларын іріктеп алуларына септігін тигізеді.
Қазақстандық білім беру жүйесінің жүйесінің әлемдік білім кеңістігіне
толығымен кірігуі ең алдымен отандық білім беру жүйесін халықаралық
деңгейге көтеруді талап етеді. Ол үшін, республика мектептерінің
материалдық-техникалық базасын елеулі түрде нығайта отырып, оқушылардың
білім сапасының барынша жоғарлауына мүмкіндіктер тудырылуы керек.
Техникалық және кәсіптік білімнің рөлін жаңаша сезініп отырып, жастарға
кәсіптік-техникалық білім беретін оқу орындары желісін дамытуға бағытталған
шаралар қолға алынуы тиіс. Жалпы орта, бастауыш және орта кәсіптік білім
беретін мектептердегі еңбек сабақтарында, сондай-ақ нарықтық қоғамдық
қатынастарға тән экономикалық процесстердің мән-мағыналары түсіндірілуі
тиіс.
Жалпы орта бастауыш және орта кәсіптік білі беретін мектеп оқушыларын
қазіргі таңда қоғамымызда орнығып, дамып келе жатқан нарықтық қоғам
өндірісі талаптарына жауап бере алатын кәсіпшілдікке баулу, әскерлікке
үйрету, оларды нарықтық ашық қоғам экономикасына қатысты экономикалық білім
негіздерімен қаруландыру жалпы орта, бастауыш және орта кәсіптік білім
беретін мектептердің негізгі қызметі. Осыған орай жеткіншек ұрпақты жалпы
негізгі, жалпы орта, бастауыш және орта кәсіптік білім беру мектептерінді
кәсіпшілдікке бейімдеудің міндеті - әрбір оқушының жеке бастық мүдделері
мен жергілікті еңбек рыногының сұранысын есепке ала отырып, олаға өздері
өмірсүріп келе жатқан аймақта, ауданда, ауылда атқарылатын шаруашылық
түрлерімен айналысуға мүмкіндік беретін кәсіптерді саналы түрде
таңдауларына ықпал еткені дұрыс [4].
Бiлім беру жүйесiнiң сатыларын талдау
Жедел өзгерiп тұратын әлемде және ақпарат легiнiң көшкiн тәрiздi артып
отырған жағдайында iргелi пәндiк білім мiндеттi, бiрақ ол бiлiм берудiң
жеткiлiксiз мақсаты болып табылады. Бiлiм алушылар білiмнiң, дағдылар мен
iскерлiктiң жиынтығын (оқыту центризмi) меңгерiп қана қоймауға тиiс,
қазақстандық бiлiм беру жүйесi соған бағытталған. Білiм алушыларға барынша
өзiн iс жүзiнде көрсете бiлу және қоғам өмiрiне пайдалы түрде қатысу үшiн
ақпаратты өз бетiнше табу, талдау, құрылымдау және тиiмдi пайдалану дағдысы
сияқты құзыретті бойына сiңiрту (құзыреттілiк) аса маңызды да күрделі.
Қазақстандық білім беру жүйесi оған әлемдiк бiлiм беру кеңiстігінде лайықты
орын алуға мүмкiндiк бермейтiн әдiснамалық базасы, құрылымы мен мазмұны
ескiрген жағдайда дамуын жалғастыруда. Білiм беру мазмұны фактологиялық
күйiнде қалып отыр және бiлiм алушыларды қоғам өмiрiне құзыреттiлiк,
жауапкершілік пен шығармашылық тұрғыдан қатыстыра отырып даярлауға
бағдарланбаған. Өңiрлiк деңгейде бiлiм берудi басқарудың бiрiздендiру
жүйесiнiң болмауы, бiлiм беру бөлiмдерiнде мамандардың штаттық санының
жетiспеушiлiгі білiм берудi тиiмдi басқаруға терiс әсер етедi.
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту
Көптеген дамыған елдер мектепке дейiнгi бiлiм беруге бiрдей қол
жеткiзу үшін мүмкiндiктер жасайды. Бұл тек қаржыландыру деңгейiнде ғана
емес (Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдерiнiң жалпы бiлiм беру
бюджетiнен 9,5 %, 1999 ж.), сонымен қатар балалардың толық күндiк немесе
қысқа уақытқа келуiне негізделген мектепке дейiнгi тәрбиенiң әр түрлi
модельдерiн жасауда да айқын көрiнедi: мiндеттi аналар мектептерi,
сәбилерге арналған мектептер, 3-тен 5 жасқа дейінгі балаларға арналған
мектептер, ойын топтары, балаларды қарау және күту топтары.
Қазақстанда 2000 жылмен салыстырғанда мектепке дейiнгі ұйымдардың саны
12 бiрлiкке (1 %), олардағы балалардың контингентi 25 421 балаға (18,7 %)
өсті, бұл мектепке дейiнгі тәрбиелеу мен оқыту сұраныстарының өсуi мен осы
сұраныстарды қанағаттандыру мүмкiндiктерi арасындағы тепе-теңсiздiк туралы
куәландырады (1-кecтe). Нәтижесiнде мектепке дейiнгі ұйымдардағы 100 орынға
105-тен 130-ға дейiн баладан келдi. Тұтастай алғанда, республика бойынша 22
мыңға жуық бала мектепке дейінгі ұйымдарға орналасу үшiн кезекте тұр, бес-
алты жастағы 127 мың бала мектепалды бағдарламаларымен қамтылуы тиiс.
1-кесте
Жылдар Желі Контингент
2000 1144 135287
2001 1167 146375
2002 1162 153965
2003 1156 160708
Мектепке дейiнгi тәрбие жүйесiнде 16,3 мың педагогикалық қызметкерлер
еңбек етуде, оның 38,7 %-ының жоғары бiлiмi, 52,8 %-ының арнаулы орта
педагогикалық бiлiмi, 6,4 %-ының аяқталмаған жоғары педагогикалық бiлiмi
және 2,1 %-ының орта білімi бар. Мектепке дейiнгi ұйымдар педагогтарының 40
%-ының ғана жоғары және бiрiншi санаттары бар, ал 31,2 %-ының санаты жоқ.
Мектепке дейiнгi тәрбиенiң нормативтік құқықтық және оқу-әдiстемелiк
базасы құрылады. Мемлекеттік және орыс тілдерiндегi 82 атаудан тұратын 19
оқу-әдістемелік кешен әзiрлендi, сынақтан өткiзiлдi және 20032004 оқу
жылында алғаш рет енгізiлдi.
Сонымен қатар, мектепке дейiнгi бiлiм беруде де бiрқатар проблемалар
бар. Қазiргi таңда мектепалдындағы тек 40 %-ға жуық бала ғана жергіліктi
бюджет есебiнен оқулықтармен қамтамасыз етiлген. Жұмыс iстеп тұрған бала
бақшалардағы жиhаздар, спорттық мүкәммал, кiтапхана қоры, ойыншықтар,
оқытудың көрнекi құралдары моральдық және табиғи жағынан ескiрген. Тек
аудандық және қалалық бiлiм беру бөлiмдерiнiң 58 %-ы ғана мектепке дейiнгі
мамандармен жасақталған.
МКҚК (мемлекеттік коммуналдық қазыналық кәсiпорын) мәртебесiне ие
болған мектепке дейiнгi ұйымдарды қалдық қағидаты бойынша қаржыландыру
балалардың бала бақшада болу ақысының өсуiне әкелiп соқты және мектепке
дейінгі ұйымдар оларға неғұрлым мұқтаж халықтың аз қамтылған және осал
топтарына ауыр тидi.
Тұтастай алғанда, мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту бiр жастан алты
жасқа дейiнгi балалардың бала бақшалармен қамтылуының төмендiгін көрсетедi
(19,1 %). Мектепалдындағы мiндеттi бағдарламаны бес жастағы балалардың 63 %-
ы және алты жастағы 60 % бала ғана алады.
Жалпы орта бiлiм беру
Жалпы білiм беретiн мектептегi реформалардың шетелдiк тәжiрибесі
оқытудың мерзiмiн 12-13 жылға дейiн ұзартуды, жоғары сатыдағы оқушылардың
оқу жетiстiктерi мен кәсiби оқытуын сырттан бағалауды енгізудi көздейдi.
Қазақстанның жалпы орта білiмi жалпы білім беретiн мектептер санының
көбеюімен және демографиялық және көшi-қон процестерiне орай жекелеген
өңiрлерде аз қамтылған мектептердiң өсуiне ықпал еткен оқушылар
контингентiнiң азаюымен сипатталады (2-кесте).
2-кесте
Оқу жылы Мектептер саны Білім алушылар
контингенті
20002001 8109 3043,3
20012002 8171 3019,5
20022003 8164 3095,6
20032004 8260 3026,2
Республикада 4272 аз қамтылған жалпы бiлiм беретiн мектеп (бұдан әрi
- АҚМ) (жалпы мектептер санының 52 %-ы) жұмыс iстейдi. Оларда 429,1 мың
бала (жалпы бiлiм алушылар контингентінің 14,1 %-ы) оқиды. АҚМ-нiң бір
оқушысын оқытуға жұмсалған шығын қарапайым мектептерге қарағанда (өңiрлерге
байланысты) 30-100 %-ға жоғары. Мектептердiң тұратын жерден алыс
орналасуына байланысты 37 мың баланы тасымалдау ұйымдастырылған.
Қазiргi таңда 3687 (44,6 %) қазақ тiлiнде оқытатын жалпы бiлiм
беретiн, 2069 (26,1 %) қазақ және орыс тiлдерiнде оқытатын мектептер жұмыс
істейдi. Мемлекеттік тiлде оқытатын мектептердегi оқушылардың контингенті
артып келедi. Егер 2000 жылы оқушылардың 52,1 %-ы мемлекеттiк тiлде оқыған
болса, ал бүгінгі таңда 54,8 %-ы оқиды. Өзбек, ұйғыр, неміс, тәжiк, украин
және басқа ана тілдерiнде оқытатын мектептер жұмыс iстейдi.
Республиканың жалпы бiлiм беретін мектептерiнде 270 мыңнан астам адам
жұмыс істейді, оның ішiнде 195,8 - жоғары білiмі, 60 мыңынан астамының
кәсiптiк орта білiмi бар, 36,5 мың педагог жоғары санатты, 67,0 мыңы
бiрiншi санатты. Аз қамтылған мектептерде 64 мыңнан астам мұғалiм жұмыс
iстейдi.
Жалпы бiлiм беретiн мектептердiң оқу процесіне оқушы жетiм балалар, аз
қамтылған және көп балалы отбасыларындағы балалар тегін қамтамасыз етiлетiн
1-8 сыныптарға арналған жаңа буын оқулықтары енгізiлген. Кәсіптік
мектептерде (лицейлерде), колледждерде арнайы пәндер бойынша отандық
оқулықтар енгiзiлуде.
"Бiлiм" мемлекеттік бағдарламасын iске асыру нәтижесiнде психологиялық-
медициналық-педагогикалық консультациялардың саны 27 бiрлiкке артты, бұл
арнайы оқытуға мұқтаж балаларды анықтауды қамтамасыз етуге мүмкiндiк
бередi.
Республикада 614 интернаттық мекемелер жұмыс iстейдi, оларда мемлекет
есебiнен 75 мыңға жуық жетiм балалар, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған
балалар, аз қамтылған және көп балалы отбасыларынан шыққан балалар,
девианттық мiнез-құлықты балалар тұрады; 18 балалардың интернат-үйлері
жұмыс iстейдi, оның iшiнде бipeуi дене бiтiмiнде кемшілігі бар балаларға
арналған, онда толық мемлекеттiк қамтамасыз етуде 2,8 мың бала
тәрбиеленуде.
5 отбасылық үлгідегi балалар ауылы және 17 жасөспірімдер үйлерi
ашылды, онда өмiр сүру жағдайы отбасылыққа жақындатылған. Тәрбие берудің
патронаттық нысаны даму үстінде.
2000 жылдан бастап мектептен тыс ұйымдардың саны 25 бiрлiкке,
оқушыларды қамту 1,6 %-ға артты (3-кесте).
3-кесте
Оқу жылы Мектептен тыс ұйымдардың Контингент
саны
20002001 568 219126
20012002 598 251684
20022003 617 266547
20032004 629 291545
Сонымен қатар, жалпы орта бiлiм беруде өз шешiмiн талап ететін
проблемаларда анықталды. Оқулықтар шығару тәжiрибесiнiң, авторлар
мектептерінің, толыққанды сараптаманы қамтамасыз етудiң қаржылық тетігін
және институционалдық қолдаудың жоқтығынан оқулықтардың сапасы
педагогикалық жұртшылықты қанағаттандырмай отыр.
Ескiргендердi пайдалану және қазiргi заманғы оқу жиhаздары мен
жабдықтарының, спорттық мүкәммалдың (әcipece, ауылдық мектептерде) жоқтығы
мемлекеттiк жалпыға бiрдей білiм беру стандарттары талаптарын толық көлемде
орындауға мүмкіндік бермей отыр және балалар мен жасөспірімдер денсаулығына
керi әсерiн тигiзедi. Республиканың әрбiр үшiншi мектебiнде пән
кабинеттерi: химия, физика, биология, математика және т.б.,
мамандандырылған зертханалар мен спорт залдары жоқ.
256 мектеп авариялық жағдайда тұр 2 мыңнан астам мектеп күрделi
жөндеуге мұқтаж. Елiмiз бойынша оқушы орнына тапшылық 500 мыңға жуықты
құрайды.
Пәндiк көзқарасқа негізделген мемлекеттiк жалпыға мiндеттi бiлiм беру
стандарттары оқушыға өмiр жолын, қызығушылығы мен перспективаларын таңдауда
нақты белгіленген оң уәждеме бермейді. Тек, жоғары сынып оқушыларының 30 %-
ы ғана өздерiнiң қабілеттерiне сәйкес келетiн кәсiби қызметті саналы түрде
таңдайды. Болашақтағы мектеп бiтiрушiлердiң 70 %-ының өзін-өзі бағалау
деңгейi өте төмен және жеке өмiрге дайын емес. Жоғары сатыда бейінді
оқытудың жетiспеушiлiгінен еңбек нарығында мектеп бiтiрушілерге деген
сұраныс жоқ.
Кешендi тестiлеудiң нәтижелерi талапкерлердiң бiлiм деңгейлерiнiң
жоғары еместігін көрсетедi. Қанағаттанарлық емес баға алғандар үлесi 5 жыл
бойы өзгерiссiз қалып отыр және олар 28-30 %-ды құрайды. 2004 жылғы ұлттық
бірыңғай тестілеудiң (ҰБT) қорытындылары мектеп бiтiрушiлердiң 24,2 %-ы
жинауға болатын 120 балдың 40 балдық өту деңгейiн жинамағандығын,
оқушылардың 0,7 %-ы тек 101-120 балл жинап, үздiк бағаларын растағанын
көрсетедi.
120 мыңнан астам мүмкіндігі шектеулі балалардың үштен бір бөлігі ғана
арнайы түзеу ұйымдарында арнайы білім берумен қамтылған. Арнайы білім
берудiң нормативтік құқықтық және бағдарламалық-әдiстемелiк базасы түзеу
мекемелерi үшін педагогикалық кадрларды даярлау және қайта даярлау жүйесін
жетілдiрудi және жаңартуды қажет етедi. Мүмкiндiктерi шектеулi балаларды
орталықтандырылған есепке алу жүйесi жоқ. Инклюзивтiк бiлiм беру нашар
дамып келе жатыр.
Балалар мен жасөспiрiмдердiң спорт мектептерiнiң бөлігін бiлiм беру
жүйесiнен бөлiп алу мектептен тыс жұмыстарды бiрыңғай үйлестiрудiң жоғалып
кетуiне, әскери-патриоттық және дене тәрбиесi деңгейiнiң, жасөспiрiмдердi
сауықтыру бағдарламаларымен қамту деңгейiнiң азаюына әкеп соқты.
Кәсiптiк бастауыш және орта білiм беру
Дамыған елдердегi кәсiптiк білім беру жағдайына жасалған талдау
кадрларды даярлау процесiне қатысу үшін жұмыс берушiлердi көтермелеу
тетіктерiнің барлығын, кәсіптік бiлiм берудiң сапасын (білiктілiктi беру
және растаудың ұлттық орталықтары) реттеудiң институционалдық негiзiнiң
барлығын және кәсiптік бағдарламалардың жоғары ұтқырлығы мен бiрiгуiн
айғақтайды.
Қазақстан Республикасының кәсіптік бастауыш және орта білім беру
жүйесі 722 оқу орнынан, оның iшiнде 307 кәсіптік мектеп (лицейлер) және
жалпы оқушылар контингентi 341,3 мың адам 415 колледжден тұрады.
Кәсiптiк бастауыш білім беретiн оқу орындарындағы білім алушылардың
контингентi 2000 жылдан бастап 2004 жылға дейiн 10,3 мың адамға артты. (4-
кесте).
4-кесте
Оқу жылы КМ (КЛ) саны Білім алушылардың Мембюджет қаражаты
контингенті есебінен білім
алушылардың саны
20002001 306 88,3 75,4
20012002 312 88,1 72,1
20022003 312 89,6 82,3
20032004 307 98,7 91,3
2000 жылмен салыстырғанда колледждер саны жеке меншiк оқу орындарын
ашу есебінен 101 бiрлiкке өстi. Колледждердегі бiлім алушылардың
контингентi 86,5 мың адамға артты (5-кесте).
5-кесте
_
Оқу жылы Колледждер Білім алушылардың Мембюджет қаражаты
контингенті есебінен білім
алушылардың саны
20002001 314 156,1 43,8
20012002 349 189,8 45,7
20022003 382 207,9 54,8
20032004 415 242,6 63,3
Кәсiптiк бастауыш және орта бiлiм беретін оқу орындарында 28,1 мың
педагог жұмыс істейдi. Оның iшiнде 2231 адамның жоғары білiмi бар, 5647
адамның кәсiптiк орта, қалғандарының орта техникалық бiлiмдерi бар. 7580
адам жоғары санатты, 6989 адам бiрiншi санатты. Колледждерде 5 ғылым
докторы және 96 ғылым кандидаттары жұмыс iстейдi.
Сонымен қатар, тез өзгерiп отырған экономикалық жағдайда білiм беру
қызметтерінің реттелмеген рыногының дамуы, жұмыс беруші мен бастауыш және
орта кәсiптiк бiлiм беру жүйесi арасында әлеуметтiк бәсекелестіктiң болмауы
бiлiм беру деңгейi және экономика секторлары бойынша кадрлар даярлаудағы
тепе-теңсіздікке әкеп соқты. Тұрғындардың 10 мыңына шаққандағы техникалық
және қызметтер көрсету еңбегі мамандарын даярлаудың саны жоғары бiлiм беру
саласына қарағанда едәуiр төмен және ол колледждерде - 162 оқушыны,
кәсіптік мектептерде - 66 оқушыны, ал жоғары оқу орындарында 439 студентті
құрайды. Қызметтер көрсету саласы және өндiрiстiк емес сектор үшiн
кадрларды даярлаудың артуы байқалады, бiрақ, техникалық, құрылыс және ауыл
шаруашылығы мамандарына деген сұраныс қанағаттанарлықсыз қалып отыр.
Жұмыс берушілер мен басқа да әлеуметтік әрiптестiктер техникалық және
қызметтер көрсету мамандарын даярлау тапсырысын қалыптастыруға нашар
тартылған. Кәсiптiк бiлiм берудi және кадрларды даярлауды ұйымдастыруға
экономиканың жеке меншік секторының қаражаттарын тарту тетiгi жоқ. Кәсiптiк
мектептердiң 122 ғимараты күрделі жөндеуді, ағымдағы жөндеуді 115 (42,1 %)
ғимарат талап етедi, кәсiби циклдегі 153 кабинет, жалпы білiм беру
цикліндегі 146 кабинет, 108 оқу зертханасы, 78 оқу шеберханасы, 33 асхана,
72 медициналық пункт жетіспейді.
Өндiрiстік оқытуды ұйымдастыруға, оқу материалдарын, құралдар мен
жабдықтарды сатып алуға, инженерлiк-педагогикалық кадрларды қайта даярлауға
және олардың біліктілігiн арттыруға қаржы қаражаты бөлiнбей отыр.
Бөлiнген қаржы қаражатын, негізiнен, жалақы мен әлеуметтiк салық төлеуге
(54 %), тамақтануға, киiм-кешек және стипендияға (23 %), коммуналдық
қызметтер көрсетуге (10 %), үй-жайларды ұстауға және қызметтер көрсетуге (3
%) жұмсалады.
Кәсiптiк мектептер мен колледждердегі кадр тапшылығы 934 арнайы пәндер
мен өндiрiстiк оқыту шеберiн құрайды. Кәсiптiк мектептер мен колледждердегі
кадрлық құрамның қартаю үрдiсi, неғұрлым біліктi оқытушылардың шағын және
орта бизнеске кетуi сақталған. Жас мамандардың еңбек ақы мен педагогтың
әлеуметтiк мәртебесiнің төмендеуiнен кәсiптiк мектептер мен колледждердегі
жұмыс iстеуге деген ынтасы жоқ.
Облыстық деңгейде кәсiптiк бiлiм беру оқу орындарының және кадрларды
даярлаудың басқару құрылымы мен оқу-әдiстемелiк қамтамасыз етілуi осы оқу
орындарының басқару және қаржыландыру функцияларын жергiлiктi өкiлдi
орындары және атқарушы билiк органдарына берген сәттен бастап (1996 жыл)
нығайтылмаған.
Кәсiптiк білім беру мен техникалық және қызметтер көрсету еңбегi
кадрларын даярлаудың құрылымы мен бiлiм беру бағдарламалары бiлiктiлiк
деңгейлерi бойынша Техникалық және кәсіптік бiлiм беру ұсынымдарына
(ЮНЕСКО, 2001 жыл), Бiлiм берудi халықаралық стандартты жiктеу
бағдарламасының өлшемдерiне (БХСЖ, 1997 жыл) сәйкес келмейдi, бұл кәсiптiк
білiм беру жүйесiнiң ұтқырлығын, икемдiлiгiн азайтады және әлемдiк білiм
кеңiстiгiнде оны тану ықтималдығын төмендетедi.
Жоғары білiм беру
Әлемнiң жетекші елдерiнде жоғары және жоғары оқу орнынан кейiнгi білiм
беру жүйесiнiң дамуын талдау онда кредиттiк бiлiм беру жүйесіне
негізделген, кадрлар даярлаудың үш сатылы моделiнiң кен тарағанын
көрсетеді: бакалавриат-магистратура-докторанту ра Ph.D. Бұл модель АҚШ
университеттерiнде және Еуропаның көптеген елдерiнде қолданылады. Ол
неғұрлым икемдi және тиiмдi болып табылады, академиялық ұтқырлықты және
еңбек рыногының тез өзгерiп тұрған шағында түлектерге деген сұранысты
қамтамасыз етедi.
Қазақстан Республикасының жоғары бiлiм беру жүйесінде 180 жоғары оқу
орындары және жоғары оқу орындарының 86 филиалы бар. 9 жетекші
университеттiң ерекше мәртебесi бар. Педагогикалық кадрларды даярлау және
олардың бiлiктiлiгiн арттыруды жетiлдiру мақсатында 2004 жылы 5 мемлекеттiк
педагогикалық жоғары оқу орындары ашылды.
Жоғары оқу орындарының саны, студенттер контингенті және мемлекеттiк
бiлiм беру тапсырысы өсiп отыр (6-кесте).
6-кесте
Оқу жылы Жоғары оқу орындарБілім алушылардың Мемлекеттік
саны контингенті тапсырыс (білім
алуды
жалғастырушыдан
басқасы)
20002001 181 440715 21970
20012002 185 514738 25265
20022003 177 597500 25465
20032004 180 656561 26465
Жоғары оқу орындарының 41 мың адамды құрайтын профессорлық-оқытушылық
құрамының 2520-сы ғылым докторы және 11610-ны ғылым кандидаты. 10000
тұрғынға шаққандағы студенттердің саны 2000-2001 оқу жылындағы 257 адамнан
2003-2004 оқу жылында 439 адамға артқан.
2000 жылы қабылданған "Бiлiм" мемлекеттiк бағдарламасын iске асыру
барысында жоғары білім беру мамандықтарының жіктеуіші жетілдірілген. Оқу
процесінің технологиялылығын қамтамасыз еткен бастауыш курстарының
сәйкестендірілген бiлiм беру бағдарламаларымен қоса жоғары білім берудiң
мемлекеттiк жалпыға міндетті стандарттары әзiрлендi. Жоғары білімдi
даярлаудың мамандықтары мен бағыттарының пәндерi 7000 үлгілік оқу
бағдарламаларымен қамтамасыз етілген.
Кәсiптiк жоғары білiм алуға тең қол жеткiзудi қамтамасыз ету және
неғұрлым дайындалған жастарды iрiктеу мақсатында кешендi тестілеу немесе
ұлттық бiрыңғай тестілеу және конкурстық негізде мемлекеттiк білiм беру
гранттары мен кредиттерін беру арқылы студенттер контингентiн
қалыптастырудың жаңа моделi енгізілген.
Кадрларды даярлау жүйесiн әлемде жалпы қабылданған бакалавр-магистр
моделіне көшiру негізi қаланған. Жоғары оқу орындарына айтарлықтай
академиялық еркiндiк берiлген. Оқытуда пайдаланылатын ғылыми зерттеулер,
академиялық ұтқырлық жандандырылған. Қазақстан Республикасының 19 мыңға
жуық азаматы әлемнiң 35 елiнде оқиды, оның iшiнде 16,4 мыңы - Ресей жоғары
оқу орындарында оқиды. 800 адам Қазақстан Республикасы Президентінiң
"Болашақ" халықаралық стипендиясының иегерi болды. Республиканың жоғары оқу
орындарында 8690 шетел азаматтары оқиды.
Сонымен қатар жекелеген жоғары оқу орындарының және олардың көптеген
филиалдарының зияткерлік, кадрлық, материалдық-техникалық әлеуетiнiң
жетiспеуi кезiнде талапкерлердi және студенттердi даярлау деңгейiне қоятын
талаптарының төмендеуi мамандарды даярлау сапасының төмендеуiне әкеп
соқтырады. Бұл жоғары оқу орындарын кадрлық қамтамасыз етуге және оның
материалдық-техникалық базасына қойылатын талаптарды күшейтуге бағытталған
нормативтiк құқықтық базаны жетiлдiру қажеттiлiгiн туындатады.
Жоғары оқу орындарындағы бiр бейiндi мамандықтар бойынша даярлау жоспарлы
экономикаға тән тұрақты салаларға және тұтынушыларға ғана бағдарланған.
Әлеуметтік әрiптестiк және кадрларды атаулы даярлау, әсiресе, өңірлiк
деңгейде одан әрi дамытуды қажет етедi. Техникалық, аграрлық,
технологиялық, ветеринарлық мамандықтар бойынша, әсiресе, мемлекеттiк
тiлдегi оқулықтар мен оқу құралдарының тапшылығы байқалады. Жоғары оқу
орындарындағы оқулықтар, оқу-әдiстемелiк және ғылыми әдебиеттердi 50 %-ын
жаңарту талап етіледi.
Қазақстандық және шетелдiк бiлiм беру бағдарламаларын, бiлiм туралы
құжаттарды өзара есепке алу және өзара тану тетiктерiн әзiрлеу процесi баяу
жүруде, ол студенттер мен оқытушылардың академиялық ұтқырлығын тежейдi.
Жоғары оқу орнынан кейiнгi білiм
Бюджеттік негіздегі аспирантура 48 мемлекеттiк жоғары оқу орнында, 5
мемлекеттiк емес жоғары оқу орнында және 66 ғылыми ұйымда, докторантура 15
мемлекеттік жоғары оқу орнында және 23 ғылыми ұйымда жұмыс iстейдi.
Соңғы жылдары аспирантура бітірушiлерiнiң кемiнде 18 %-ы оны ғылыми дәреже
алып бiтiредi, бұл ғылыми кадрларды даярлаудың қазiргi жүйесiнiң
тиiмдiлігінің төмендiгін көрсетедi.
Жоғары оқу орнынан кейiнгі бiлiм беру бағдарламалары ғылыми және
ғылыми-педагогикалық кадрларды даярлаудың сапасын басқаруға мүмкiндiк
бермейдi. Бiлiм және ғылым ұйымдарының ғылыми басшыларының
(консультанттардың) аспиранттар мен докторанттарды оқыту нәтижесiне деген
жауапкершілігі төмендеген.
Бiрқатар бағыттар, оның iшiнде медициналық мамандықтар
(трансплантология және жасанды органдар, нейрохирургия, гематология, емдiк
дене шынықтыру, спорттық медицина және т.б.) бойынша ғылыми кадрларға деген
тапшылық бар, бұл республикада тиiстi ғылыми мектептердiң жоқтығына
байланысты. Ғылыми-зерттеу институттарында және жоғары оқу орындарында
кадрлардың "қартаюы" орын алуда. Егер 10 жыл бұрын ғылым докторларының
орташа жасы 56 жасты құраса, ал қазiргi уақытта 62 жасты құрайды, ғылым
кандидаттарының жасы тиiсiнше - 44 және 47 жас.
Ғылыми ұйымдардың жоғары оқу орындарының бiлiм беру процесiне қатысуы
аз. Білiм берудiң мазмұны мен ғылымның қазiргi жағдайының арасындағы
алшақтық, "маман" даярлаудан жаңа ғылыми идеяларды шығармашылықпен қабылдай
алатын, жаңа технологиялардың жол серiгi болатын және қазiргi заманғы
технологиялық процестерді басқара алатын "зерттеушi маман" даярлауға
толыққанды көшудi жүзеге асыруға мүмкiндiк бермейдi.
Педагогикалық ғылымдар бойынша жүргiзiлген көптеген зерттеулердiң
практикалық маңыздылығы төмен. Соңғы жылдары педагогикалық ғылымдар бойынша
140-қа жуық докторлық және 600 кандидаттық диссертациялар қорғалғанына
қарамастан, көптеген он жылдықтар бойы бiлiм берудiң барлық деңгейлерiнде
оқытудың әдiстерi мен нысандары өзгерiссiз қалып отыр; дайын бiлiмнiң
қайнар көзi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Философия және саясаттану факультеті
Социология кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
КӘСІБИ БІЛІМ БЕРУДЕГІ ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС
Орындаған ___________________________________ ______ Амирова А.М.
4 курс студенті (қолы, күні)
Ғылыми жетекші____________________________ __________ Аженов М.С.
философ.ғ.д, профессор (қолы, күні)
Норма бақылаушы ___________________________________ ___Ильясова И.Б.
Оқытушы. (қолы, күні)
Қорғауға жіберілді:
әлеуметтану кафедрасының
меңгерушісі,
социол.ғ.д., профессор ___________________________________ Садырова М.С.
(қолы, күні)
АЛМАТЫ
2008
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I Тарау. Қазақстан Республикасындағы кәсіби білім беру және білім беру
реформаларының ерекшеліктері
1.1 Білім беру жүйесінің жай-күйін талдау және кәсіби білім беру
сатылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жж арналған
мемлекеттік бағдарламасы. Кәсіптік білім беруді дамытудың 2008-2010 жж.
мемлекеттік бағдарламасы
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..21
1.3 Қазақстан Респуликасындағы кәсіптік білім беру:
көкейкесті
проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 36
II Тарау. Кәсіби білімі жоқ жұмыссыз жастар жағдайы және осы мәселені
шешудегі әлеуметтік жұмыстың ролі
2.1 Қазақстан Республикасындағы жастар жұмыссыздығының әлеуметтік-
экономикалық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 43
2.2 Жұмыссыздық мәселесін тудырушы себептер. Онымен күресудегі әлеуметтік
жұмыстың
үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 48
III Тарау. Қазақстан Республикасындағы кәсіби білім беру саласы бойынша
құрылған Үкіметтік емес ұйымдар
3.1 Білім беру саласында қызмет көрсететін Үкіметтік емес ұйымдардың
басты көтеретін
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..56
3.2Үкіметтік емес ұйымдардың кәсіби білім берудегі жасалынған
жобалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...62
Глоссарий
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
66
Кіріспе
Қазақстандық білім беру жүйесінің жүйесінің әлемдік білім
кеңістігіне толығымен кірігуі ең алдымен отандық білім беру жүйесін
халықаралық деңгейге көтеруді талап етеді. Ол үшін, республика
мектептерінің материалдық-техникалық базасын елеулі түрде нығайта отырып,
оқушылардың білім сапасының барынша жоғарлауына мүмкіндіктер тудырылуы
керек. Техникалық және кәсіптік білімнің рөлін жаңаша сезініп отырып,
жастарға кәсіптік-техникалық білім беретін оқу орындары желісін дамытуға
бағытталған шаралар қолға алынуы тиіс. Жалпы орта, бастауыш және орта
кәсіптік білім беретін мектептердегі еңбек сабақтарында, сондай-ақ нарықтық
қоғамдық қатынастарға тән экономикалық процесстердің мән-мағыналары
түсіндірілуі тиіс.
Елбасы өзінің “Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан” атты Жолдауында
“Дүниешаруашылық байланыстары жүйесіне белсене кіріккен осы заманғы белді
мемлекеттердің барлығы дерлік бәрін де “парасатты экономиканың” жолына
тіккен еді” деп атап көрсетті. Бұл дегеніміз – білім беру білімнің қайнар
көзі ретінде аса маңызды басымдық әрі қоғамды дамытудың негізі болып
отырғанын көрсетеді. Сондықтан бүкіл қазақстандықтардың толыққанды білім
алуға қолжетімділігін қамтамасыз ету өзекті мәселеге айналып отыр. Мұндай
мәселенің шешімін табу бүкіл ел аумағындағы білім беру қызметінің құқықтық
негізін жасауды қажет етеді.
“Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстанды” құру бізден жеке адамдардың,
қоғамның және еңбек рыногының талаптарын қанағаттандыра алатын бәсекеге
қабілетті білім беру жүйесін қалыптастыруды талап етіп отыр. Қазақстан
Республикасының “Білім туралы” жаңа Заңы дәл осы бәсекеге қабілетті отандық
білім беру жүйесін қалыптастыруға бағытталған.
Қазіргі кезде нарықтық қоғамға тән жаңа қоғамдық қатынастар орнығып,
жұмыс істей бастағалы республика кәсіпорындарына, ауыл шаруашылығы мен
қызмет көрсету салаларына белгілі бір кәсіп түрін меңгерген жоғары білікті
маман жұмысшы кадрлары – механиктер, слесарлар, тракторист-машинистер,
копьютерде жұмыс істей алатын шеберлері, интернет, веб-дизайн, e-mail
мамандары, телерадио жөндеу шеберлері, тұрмыстық күрделі техникаларды
жөндеуші ісмерлер, газэлектриктер, даяшы-сатушылар, бармендер, аспазшылар,
тігіншілер, сатушы кассирлер, еурожөндеуші құрылыс шеберлері, слесарь-
сантехниктер, сауда жарнамалық агенттер, ветеринар, фельдшер, қонақ үй
бизнесін, туризмді, шағын және орта бизнесті дөңгелетіп әкететін
қызметшілер, т.т. көптеп қажет болып отыр.
Осыған байланысты, өсіп келе жатқан жас, жеткіншек ұрпақтың белгілі
бір кәсіп түрін дұрыс таңдап, оны саналы түрде меңгерулеріне ұйытқылық
жасау, сөйтіп олардың қазіргі нарықтық қоғам өндірісі талаптарына сәйкес
кәсіптенулеріне шынайы, ақ ниетпен көмектесу қажеттілігіне айрықша назар
аударылып отыр. Бұл мәселенің ойдағыдай шешілуі, ең алдымен жалпы орта,
бастауыш және орта кәсіптік білім беретін мектептерде оқушыларды
кәсіпшілдіктің белгілі бір нысанын таңдауға бейімдеп, оны меңгертудің жай-
жапсарын жан-жақты саралап, зертеуді талап етеді.
Жеткіншек ұрпақты кәсіпшілдіктің белгілі бір түрін таңдауға бейімдеп,
оны меңгерту, сөйтіп барып оларды өндіріс кәсіпорындарында, ауыл
шаруашылығы мен қызмет көрсету салаларында еңбектендіруге талаптандыру
қажет.
Тақырыптың өзектілігі: Мемлекеттің дамуы, көркейюі, ең алдымен
ондағы тұрғындарының білім деңгейімен байланысты болады. Ал жаһандану
жағдайында, яғни қазіргі таңда ғылым мен техниканың жылдам дамуы
нәтижесінде мемлекетке әртүрлі салада кәсіби мамандар қажет. Ал олар өз
кезегінде өте тапшы болуда. Осы тұста бастауыш және орта кәсіби білім
берудің маңызы өте зор.
Білікті техникалық және қызмет көрсету еңбегінің кадрларын даярлау
негізгі орта білім беру базасында (10 сынып) және кәсіптік лицейлерде,
училищелерде, колледждерде және жоғары техникалық мектептерде жалпы білім
беру базасында (12 сынып) жүзеге асырылатын болады.
Техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарының басты міндеті –
әмбебап және икемді дағдыларға ие үздіксіз білім беруге қатыса алатын
мамандарды даярлау болып табылады.
Техникалық және кәсіптік білім беруге арналған оқу бағдарламалары
біріншіден, техникалық және қызмет көрсету саласындағы жаппай қажет болатын
мамандарды дайындау, екіншіден, мамандықтары мен практикалық дағдылары
арқылы экономиканың барлық салаларындағы техникалық және қызмет көрсету
еңбегінің жұмыстарын орындайтын күрделі кәсіптерді игеру; үшіншіден,
техникалық еңбектің жоғары білікті мамандарын даярлау және оларды қайта
даярлау мен біліктілігін көтеру.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеті: Кәсіби білім беру саласындағы
әлеуметтік жұмыстың басты мақсаты – кәсіби білім берудегі әлеуметтік
мәселелермен танысу, білім беру мәселесін шешуде әлеуметтік зерттеу әдісін
қолдануды үйрену, әлем елдеріндегі білім беру процесімен толығырақ танысу,
жаңа білім беру реформасының мақсаты мен негізін дұрыс бағалай білу.
Жұмыстың объектісі: білім алушылар, кәсіби білімі жоқ жұмыссыз жастар.
Пәні: жастардың кәсіби білім алуы және осы алынған білімі бойынша
жұмысқа орналасуы, маман иесі болуы.
Практикалық қолданылуы: кәсіптік білім беруге қатысты Республикамызда
реформалардың жүргізілуі, осы білім беру түрін қайта қолға алу нәтижесінде,
басқа көптеген мәселелерді шешу.
Қазіргі күнде білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасында
Білім туралы ҚР-ның жаңа заң жобасы дайындалды.
Жаңа заң жобасы білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасындағы
түйіндерді шешуді заңнамалық тұрғыдан бекітеді. Атап айтқанда:
- 6 жастан бастап оқытумен 12 жылдық жалпы орта білім беруге және 11-
12 сынып оқушыларын кәсіптік және кәсіби бағдарлап оқыту жүйесін
енгізуге көшіру;
- жоғары техникалық мектеп жүйесін дамытумен кәсіптік орта білімнен
кейінгі білім деңгейін өз алдына бөлек құру;
- дәстүрлі сырттай оқытуды біртіндеп қашықтықтан оқыту
технологиясына көшіру және академиялық кредит жүйесіне негізделген
кәсіптік кадрлар – бакалавриат – магистратура – докторантура, яғни
бұл мамандықтарды дайындаудың үш сатылы тұтас моделін жасап , оны
орнықтыру;
- білім беру сапасын бағалаудың ұлттық жүйесін қалыптастыру
тәрізді ауқымды істер заңнан көрініс табады.
Білім берудегі әлеуметтік жұмыс қазіргі заманның, әлемнің дамуында
білімнің қандай рөл атқаратындығын анықтайды. Бұл жерде европалық, әлемдік
білім беру стандарты туралы және осындай стандарттың құрылу жолдары жайлы
ой туындайды. Осындай стандарттың не үшін керек екендігі жайлы туындаған
сұраққа жауап ізденуде. Кәсіби білім берудегі әлеуметтік жұмыскер келесі
ерекшеліктерді меңгерген дұрыс:
- өзінің клиенттерінің жас ерекшеліктеріне көңілін аудару керек (бұл
негізінен 15-18жас аралығындағы жасөспірімдер мен жастар);
- олардың қызығушылығы мен құндылықтарын түсінуі және қабылдауы
керек;
- сол салаға қатысты өзінің құқығы мен міндеттерін білу;
- клиенттің еңбек саласында орнын іздеуі мен табуында дұрыс бағыт-
бағдар беру[1].
Жалпы , білім беруді түрлі деңгейінде екі негізгі функцияға бөліп
қарастыруға болады. Олар: 1) білім беруді тапсыру немесе беру, 2)
социализация, тәрбие беру.
В.И. Добреньков және А.И. Кравченко білім берудің келесідей түрлерін
анықтаған: 1) білімді ұрпақтан ұрпаққа тапсыру (трансляция) және мәдениетті
тарату; 2) қоғамның мәдениетін сақтау және оны генерирлеу; 3) тұлғаның
әлеуметтенуі, әсіресе, жастардың және олардың қоғамдағы интеграциясы; 4)
тұлға статусының анықталуы; 5) қоғам мүшелері дифференциациасының
әлеуметтік таңдауы (селекция); 6) жастарың кәсіби бағдарын және кәсіптік
таідауын қамтамасыз ету; 7) үзіліссіз білім алу барысында білім беру
базасын құру; 8) әлеуметтік-мәдени новациялар, жаңа идеяларды мен
теорияларды құру және дамыту; 9) әлеуметтік бақылау[2].
I Тарау. Қазақстан Республикасындағы кәсіби білім беру және білім беру
реформаларының ерекшеліктері
1.1 Білім беру жүйесінің жай-күйін талдау және кәсіби білім беру
сатылары
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында сол сияқты, Білім беру заңында да еліміздің білім беру
жүйесіндегі барлық сатыларындағы проблемаларды мәдени тұрғыда жіктеп
бергендігін ескеретін болсақ, соның ішінде кәсіби білімге қатысты бірқатар
қиын мәселелерді шешу міндеттері ерекше аталады.
Еліміздің даму деңгейі осы арқылы бағаланатынын әрбір мемлекеттің
мәдени-экономикалық дамуы қайсібір тарихи кезеңдерде болмасын ондағы
кәсіптік білім жүйесінің деңгейіне байланыстылығы дәлелдейді. Сондықтанда
қазіргі таңда кәсіптік білімге көзқарас та, сұраныста әлемдік деңгейде
бетбұрыс алуда. Елімізден экономикалық жүйені қалыптастыратын бірден-бір
жол – кәсіптік білім жүйесі болмақ [3].
Қазіргі кезде нарықтық қоғамға тән жаңа қоғамдық қатынастар орнығып,
жұмыс істей бастағалы республика кәсіпорындарына, ауыл шаруашылығы мен
қызмент көрсету салаларына белгілі бір кәсіп түрін меңгерген жоғары білікті
маман жұмысшы кадрлары – механиктер, слесарлар, тракторист-машинистер,
копьютерде жұмыс істей алатын шеберлері, интернет, веб-дизайн, e-mail
мамандары, телерадио жөндеу шеберлері, тұрмыстық күрделі техникаларды
жөндеуші ісмерлер, газэлектриктер, даяшы-сатушылар, бармендер, аспазшылар,
тігіншілер, сатушы кассирлер, еурожөндеуші құрылыс шеберлері, слесарь-
сантехниктер, сауда жарнамалық агенттер, ветеринар, фельдшер, қонақ үй
бизнесін, туризмді, шағын және орта бизнесті дөңгелетіп әкететін
қызметшілер, т.т. көптеп қажет болып отыр.
Осыған байланысты, өсіп келе жатқан жас, жеткіншек ұрпақтың белгілі
бір кәсіп түрін дұрыс таңдап, оны саналы түрде меңгерулеріне ұйытқылық
жасау, сөйтіп олардың қазіргі нарықтық қоғам өндірісі талаптарына сәйкес
кәсіптенулеріне шынайы, ақ ниетпен көмектесу қажеттілігіне айрықша назар
аударылып отыр. Бұл мәселенің ойдағыдай шешілуі, ең алдымен жалпы орта,
бастауыш және орта кәсіптік білім беретін мектептерде оқушыларды
кәсіпшілдіктің белгілі бір нысанын таңдауға бейімдеп, оны меңгертудің жай-
жапсарын жан-жақты саралап, зертеуді талап етеді.
Жеткіншек ұрпақты кәсіпшілдіктің белгілі бір түрін таңдауға бейімдеп,
оны меңгерту, сөйтіп барып оларды өндіріс кәсіпорындарында, ауыл
шаруашылығы мен қызмет көрсету салаларында еңбектендіруге талаптандыру
қажет.
Жеткіншек ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеу – кең өрісті жалпы,
политехникалық және еңбекке дайындау негізінде оқушылардың жеке
бейімділігін, қабілеттерін және қоғамдық қажеттіліктерді есепке ала отырып,
дер кезінде оларды еңбектік іс-әрекеттің түрлерімен таныстыруға бағыталған
жалпы орта, бастауыш және орта кәсіптік білім беретін мектептердің оқу-
тәрбие процестерінің құрамдас бөлігі. Десек те, оқушыларды кәсіптің белгілі
бір түрін меңгертуге бейімдейтін, оларға кәсіптік бағдар беретін бастапқы
негізгі буын жалпы беретін мектеп. Әйткенімен, өсіп келе жатқан жеткіншек
ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеу жұмыстары өз құрылымы мен мазмұнына әрбір
оқушының белгілі бір кәсіпті меңгеруге талаптылығын есепке ала отырып,
оларға жалпы орта, бастауыш және кәсіп түріне машықтандыру әрекеттерін де
қамтиды. Олай болса, осы жоғарыда біздер тарапынан нақтыланған іс-
әрекеттер мен шараларды іс-жүзіне асырып келе жатқан жеткіншек ұрпақты
кәсіби тұрғыдан тәрбиелеуге, әрбір өсіп келе жатқан жас азаматтың белгілі
бір кәсіпті өз бетінше дұрыс таңдап, меңгеруіне негіз қалайды.
Оқушыларды кәсіпшілдікке бейімдеудің құрылымында жетекші орынға ие
болатын кәсіптік бағдар беру ұғымына түсініктеме бере кетейік.
Кәсіптік бағдар беру ұғымының қалыптасуына оның ішкі іс-әрекет, кәсіп
және бағдар беру сияқты құрылымдық элементтері ерекше рөл атқарады.
Кәсіпшілдікке бейімдеу көп салалы қиыншылығы мол күрделі процесс.
Кәсіпшілдікке бейімдеу негізгі жалпы, жалпы орта политехникалық білім
беретін мектептерде 1 сыныптан бастап 11 сыныпқа дейін жүйелі түрде
сабақтастық сақтала отырып үздіксіз жүргізіледі. Сонымен қатар,
кәсіпшілдікке бейімдеу кәсіптік мектептер мен сондай-ақ тікелей өндірісте,
оқу-өндірістік комбинаттарда, курстарда және жұмысшылар мен қызметтерді
даярлайтын басқа да оқу-өндірістік құрылымдарда жүзеге асырылады. Шын
мәнінде, бұл жалпы политехникалық білім беретін мектептерден бастау алатын
әлеуметтік-кәсіптік бейімдеу, кәсіптік тәрбие, оның тиімділігі,
политехникалық білім беретін негізгі жалпы, жалпы орта, бастауыш және орта
кәсіптік білім беретін мектептердегі оқу-тәрбие үрдісі өндіріске қаншалықты
жақын екендігіне тікелей байланысты. Жас ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеу,
оларға кәсіптік бағдар беру ісі табандылықты, тиімді ұйымдастыру амалдары
мен нысандарын үнемі іздестіріп, жетілдіріп отыруды талап етеді.
Кәсіптік бағдар беру белгілі бір кәсіптік дәріптеу немесе оны басқа
бір кәсіппен салыстыру арқылы оқушыларға таңдатуға мүмкіншілік тудырады.
Сондықтан-да, жеткіншек ұрпаққа кәсіптік бағдар беруде басқару органдары,
оқу-ағарту жүйелері және мұғалімдер қауымы оның әлеуметтік астарына айрықша
назар аударуы тиіс. Атап айтқанда, олар оқушының белгілі бір кәсіпті немесе
мамандықты таңдауыны ғана көңіл аударып қоймай, белгілі бір кәсіп пен
мамандықты дұрыс таңдай білудің терең мәнді әлеуметтік құндылығы
болатындығын да жан-жақты негіздеп, түсіндірулері керек. Өйткені, өскелең
ұрпаққа кәсіптік бағдар беруді дұрыс түсіндіріп, ұғындыру, оқушының білім
деңгейі мен қабілетіне қарай кәсіптік, арнаулы және жоғары оқу орнын дұрыс
таңдату, талап-тілегіне сай белгілі бір еңбек ұжымына жұмысқа орналасуына
көмектесу, қызмет бабында өсуіне ықпал ету, тағы сол сияқты кәсіптік бағдар
берудің әлеуметтік салалары болып табылады.
Кәсіптік бағдар беру мен еңбекке даярлаудың диагностикалық
технологиясы, яғни тәсілі. Бұл тәсілді пайдаланудың мақсаты әрбір баланың
белгілі бір кәсіпке бейімділігі мен қабілеттілігін алдын ала анықтап,
байқау. Себебі, зерттеліп отырған объект немесе үрдіс туралы алдын-ала
ақпарат алудың жалпылама тәсілі болып табылады. Мектеп мұғалімдері мен
өндірістік оқыту шеберлері, сынып жетешілері мен тәлімгер үшін басты мақсат
– оқушылардың өздері өздерінің бейімділіктері мен қабілеттіліктеріне орай,
кәсіптің белгілі бір түрін таңдауларын анықтаудың барынша кең тараған
құралдары – тестімен, сауалнама таратумен, тіптен болмаса, кәсіп таңдаудың
компьютерлік диагностиканы пайдаланумен жұмыс жүргізу болып саналады.
Оқушының белгілі бір кәсіп түрін меңгеруге бейімділігі, олардың әлеуметтік-
кәсіби тұрғыдан қалыптасуы көбінесе өндірістік практикада көріне бастайды.
Сондықтан да өндірістік практика оқу жоспарларына енгізіліп, курс бөлімін
немесе тақырыпты оқығаннан кейін жүргізіледі.
Кәсіптік тәрбие оқушыларды кәсіпті әрекетті жүзеге асыру тәжірибесімен
қаруландырады, кәсіптік таңдауда және оны меңгеру барысында жеткіншектердің
қабілеттіліктері мен бейімділіктерін дамытады, қоғамдық белсенділіктерін
арттырады, еңбекке, ғылым мен техникаға, өнерге, әдебиетке, спортқа, ұлттық
дәстүрге құштарлығын тәрбиелейді, парызгерлік пен жауапкершілік сезімдерін,
кәсіби іскерлігі мен кәсіби мақтанышын қалыптастырады.
Қазіргі қоғамдық құрылысқа тән құндылықтарды ескере отырып, олардың
орнын нарықтық қоғамдық қатынастарға тән құндылықтардың басқандығын ешкім
де жоққа шығара алмайды. Осыған байланысты біздің елімізді де нарықтық ашық
қоғам сұраныстарына сай өсіп келе жатқан жеткіншек ұрпақты кәсіпшілдікке
бейімдеудің, оларды кәсіптендірудің шарттары біршама өзгеріске ұшырады.
Ал, өсіп келе жатқан жеткіншек ұрпаққа кәсіптік бағдардың дұрыс
берілгендігінің, олардың кәсіптің белгілі бір түрін шебер меңгергендігінің
анықтаушы орны, әрине бұл өндіріс кәсіпорны. Себебі, нарықтық қоғамда
өндіріс кәсіпорындары жұмыс беруші заңды тұлға ретінде кадр мәселелерін
шешуде жұмысқа орналасуға тілек білдірген тұлғаның жеке басына, оның
біліктілігі мен ісмерлігіне, күші мен моральдық тұрғыдан мықтылығына зор
мән береді.
Сонымен қатар, нарықтық қоғамда кез-елген маман үшін, мейлі ол жоғары
білікті маман жұмысшы болсын немесе жай қарапайым қол күшімен еңбектенетін
жай жұмысшы болмасын жұмысқа орналасу өте күрделі. Кез-келген маманға
жұмысқа орналсу үшін өзі тақлеттестермен бәсекеге, тартысқа түсуге тура
келеді. Олардың ішінен тек біліктілігі жоғарғысы, ісмерлік шеберлігі ептісі
ғана жұмысқа қабылданады. Олай болса, мемлекетіміз үшін де, кәсіптік білім
беретін мектептер үшін де өсіп келе жатқан жас ұрпаққа, әсіресе, ауылдық
жерден шыққан жеткіншектерді кәсіпшілдікке бейімдеп, оларды кәсіптендіру
ісін одан әрі жан-жаұты жандандырып дұрыс жолға қою кезек күттірмейтін іс,
уақыт сұранысы, заман талабына сай.
Қазіргі жас ұрпақ кәсіп таңдауда белгілі бір кәсіптік тек тартымдылық
деңгейіне ғана қызықпайды, сонымен қатар, таңдалған кәсіптің өздерінің
көзқарастары бойынша әлеуметтік маңыздылығына да ой жүгіртеді. Нарықтық
экономиканың орнығып, дамуы, еліміздің әлемдік экономикалық кеңістікке енуі
көбіне көп кәсіби біліктілігі жоғары маман кадрларды көптеп дайындауға
байланысты, бұл бағытта елімізде бірқатар игі істер атқарылуда. Ол
жұмыстарға көптеген ғалымдар ат салысуда. Атап айтатын болсақ, кәсіптік
білім беру жұмыстарын негіздеуде академик А.П.Сейтешов баға жетпес еңбек
атқарды. Ол мемлекеттік білім беру стандартының Бастауыш және орта
кәсіптік білім беру бөлігінің авторларының бірі. Ол бастауыш және орта
кәсіптік білім беру оқытушыларын даярлаудың 22 түрі қамтылған әртүрлі
техникалық арнайы пәндердің жобасын жасап, даярлап берді.
Бастауыш және орта кәсіптік білім беру стандарттарының маңызды
шарттарының бірі оның мазмұнының әрдайым жүйелі түрде жаңартылып отырылуы
қажет. Өйткені, олар білім беру халықаралық стандартты жіктеу халықаралық
еңбек рыногында ұсынылатын білікті маман жұмысшы кадрларға қойылатын
талаптарға сай болуы керек.
Білім беруді халықаралық стандартты жіктеу ұсынымдарына сәйкес
бастауыш және орта кәсіптік білімді меңгерту стандарттарының негізгі
мазмұны төмендегідей болып келуі мүмкін:
- халықаралық стандартқа сәйкес белгілі бір кәсіптің эквиваленттілігінің
түзілуі;
- мемлекеттік білім органдары тарапынан тиісті нормативтік-құқықтық базаның
әзірленуі;
- кәсіп иесінің кәсіби білімі, дағды-ісмерлігі мен біліктілігі деңгейіне
және сапалығына барынша оңтайлы талаптар қою және білім мазмұнының
халықаралық талаптарға сәйкестенуі;
- белгілі бір кәсіп иесінің бәсекелестікке қабілеттілігін бағымдау, т.б.
Жалпы жеткіншек ұрпаққа кәсіби бағдар беру барысында төменгі
тұжырымдарды ескерген жөн:
- жеткіншек ұрпақты жалпы негізгі, жалпы орта, бастауыш және орта кәсіптік
білім беру мектептерінде кәсіпшілдікке бейімдеудің міндеті - әрбір оқушының
жеке басты мүдделері мен жергілікті еңбек рыногының қажетсінуін есепке ала
отырып, оларға өздері өмір сүріп келе жатқан аймақта, ауданда, ауылда
атқарылатын шаруашылық түрлерімен айналасуға мүмкіндік беретін кәсіптерді
саналы түрде таңдауларына түрткілік жасау;
- бастауыш және орта кәсіптік білім берудің белгіленген оқу жоспарларында
көрсетілген білім түрлерін меңгерту арқылы оларды белгілі бір кәсіп түріне
икемдеу;
- сол кәсіпті меңгертуге ықпал ете алатын биліктілік пен шеберлікті
меңгерту, халық шаруашылығының әртүрлі салалары, әртүрлі мамандықтар
туралы, оқушылардың ұғым-түсініктерін еңбек тәрбиесі, политехникалық білім
беру негізінде қалыптастыру;
- әрбір оқушының шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту,
салауатты өмір салты мен берік берік адамгершілік негіздерін қалыптастыру,
дара ерекшелікерін одан әрі жетілдіру арқылы байыту;
- оқушының азаматтық пен адамгершілікке, өз Отанына сүйіспеншілікке,
қоғамдық жұмысқа белсенділік арттыруға, адам баласының ақыл-ой күшімен,
қолымен жасалған материалдық және рухани игіліктердің барлық түріне құрмет
сезімімен қарауға, болашақта сапалы тұрғыда іскерлікпен адал еңбектенуге
тәрбиелеу.
Халыққа қызмет көрсету салаларында да ауыз толтырып айтарлық табыстар
көп-ақ. Осының барлығы барлық қазақстандықтардың, ең алдымен жұмысшылардың,
ауыл еңбеккерлерінің және қызмет көрсету саласы қызметшілерінің ерен
еңбектерінің жемісі. Ал еңбек өнімділігін бұдан әрі дамыту үшін терең
кәсіби білімді, шеберлікті, білікті, дағды-іскерлікті тереңдете түсуі
керек. Демек, барлық деңгейдегі техникалық және кәсіптік білім беруді
дамытуға бағытталған тиісті шаралар қолға алынуы шарт. Бұл өмір талабы,
уақыт сұранысы. Сондықтан да бірінші кезекте қазақстандықтардың сапалы
білім алуы мен кәсіптік деңгейлерін сапалық тұрғыдан жаңа сатыға көтеруге
күш салынуы керек. Жеткіншек ұрпаққа әлемдік стандарттарға сай келетін
сапалы кәсіби білім, әлемдік еңбек рыногындағы бәсекелестікте өтімді
біліктілік дағды мен іскерлікті меңгерту керек.
Жеткіншек ұрпақтың өзінің қабілетіне, талғамы мен біліктілігіне сай
белгілі бір кәсіп түрін дұрыс таңдап, меңгеруі, бұл тек жеке бастық қана
емес мемлекеттік те маңызы бар мәселе болып отыр. Өйткені, өз кезегі
келгенде өсіп келе жатқан жас ұрпақтың белгілі бір кәсіп түрін дұрыс
таңдап, оны шебер меңгеруі олардың жеке бастарының молшылықты өмір сүруіне
ғана емес, сонымен бірге мемлекеттің де өсіп өркендеуіне, әлеуметтік-саяси
тұрғыдан берік болуына, құқықтық және моральдық тұрғыдан тұрақтануына ықпал
етеді. Кез-келген жан-жақты дамыған қоғамда жоғары білікті маман жұмысшы
кадрлары, орта тап сол қоғамның экономикалық тұрғыдан одан әрі өсіп,
өркендейтіндігінің, әлеуметтік-саяси, құқықтық-моральдық тұрғыдан
беріктігінің кепілі болып саналады.
Ал, енді өсіп келе жатқан жас ұрпақтың белгілі бір кәсіпті меңгеруін
экономикалық тұрғыдан алып қарастыратын болсақ, оның экономикалық
тиімділігі зор. Біріншіден, кәсіпкерлік, іскерлік, сол аймақтың да,
мемлекеттің де өсуіне ықпал етеді.
Кәсіптік училищесінде оқушылар қабылдауды негізінен тоғызыншы сыныпты
бітірушілердің контингенті есебінен қабылдаған дұрыс. Себебі, кәсіптік-
техникалық мектеперде белгілі бір мамандықты меңгеруге қоса орта білім де
беріледі. Сонда өсіп келе жатқан жас ұрпақ оқусыз да, жұмыссыз да бос
жүрмейді. Әрі мұндай шешім жас өспірімдер арасында орын алып отырған
жүгенсіздікті, бұзақылық қылықтарды азайтуы мүмкін.
Жұмыс беруші өкілдері жұмысшы мамандар даярлайтын орта кәсіптік білім
беру ұйымдарының мемлекеттік емтихандарына комиссия төрағалары ретінде
қатыстырылғаны жөн. Себебі, мұның өзі олардың өздеріне қажетті жұмысшы
кадрларын іріктеп алуларына септігін тигізеді.
Қазақстандық білім беру жүйесінің жүйесінің әлемдік білім кеңістігіне
толығымен кірігуі ең алдымен отандық білім беру жүйесін халықаралық
деңгейге көтеруді талап етеді. Ол үшін, республика мектептерінің
материалдық-техникалық базасын елеулі түрде нығайта отырып, оқушылардың
білім сапасының барынша жоғарлауына мүмкіндіктер тудырылуы керек.
Техникалық және кәсіптік білімнің рөлін жаңаша сезініп отырып, жастарға
кәсіптік-техникалық білім беретін оқу орындары желісін дамытуға бағытталған
шаралар қолға алынуы тиіс. Жалпы орта, бастауыш және орта кәсіптік білім
беретін мектептердегі еңбек сабақтарында, сондай-ақ нарықтық қоғамдық
қатынастарға тән экономикалық процесстердің мән-мағыналары түсіндірілуі
тиіс.
Жалпы орта бастауыш және орта кәсіптік білі беретін мектеп оқушыларын
қазіргі таңда қоғамымызда орнығып, дамып келе жатқан нарықтық қоғам
өндірісі талаптарына жауап бере алатын кәсіпшілдікке баулу, әскерлікке
үйрету, оларды нарықтық ашық қоғам экономикасына қатысты экономикалық білім
негіздерімен қаруландыру жалпы орта, бастауыш және орта кәсіптік білім
беретін мектептердің негізгі қызметі. Осыған орай жеткіншек ұрпақты жалпы
негізгі, жалпы орта, бастауыш және орта кәсіптік білім беру мектептерінді
кәсіпшілдікке бейімдеудің міндеті - әрбір оқушының жеке бастық мүдделері
мен жергілікті еңбек рыногының сұранысын есепке ала отырып, олаға өздері
өмірсүріп келе жатқан аймақта, ауданда, ауылда атқарылатын шаруашылық
түрлерімен айналысуға мүмкіндік беретін кәсіптерді саналы түрде
таңдауларына ықпал еткені дұрыс [4].
Бiлім беру жүйесiнiң сатыларын талдау
Жедел өзгерiп тұратын әлемде және ақпарат легiнiң көшкiн тәрiздi артып
отырған жағдайында iргелi пәндiк білім мiндеттi, бiрақ ол бiлiм берудiң
жеткiлiксiз мақсаты болып табылады. Бiлiм алушылар білiмнiң, дағдылар мен
iскерлiктiң жиынтығын (оқыту центризмi) меңгерiп қана қоймауға тиiс,
қазақстандық бiлiм беру жүйесi соған бағытталған. Білiм алушыларға барынша
өзiн iс жүзiнде көрсете бiлу және қоғам өмiрiне пайдалы түрде қатысу үшiн
ақпаратты өз бетiнше табу, талдау, құрылымдау және тиiмдi пайдалану дағдысы
сияқты құзыретті бойына сiңiрту (құзыреттілiк) аса маңызды да күрделі.
Қазақстандық білім беру жүйесi оған әлемдiк бiлiм беру кеңiстігінде лайықты
орын алуға мүмкiндiк бермейтiн әдiснамалық базасы, құрылымы мен мазмұны
ескiрген жағдайда дамуын жалғастыруда. Білiм беру мазмұны фактологиялық
күйiнде қалып отыр және бiлiм алушыларды қоғам өмiрiне құзыреттiлiк,
жауапкершілік пен шығармашылық тұрғыдан қатыстыра отырып даярлауға
бағдарланбаған. Өңiрлiк деңгейде бiлiм берудi басқарудың бiрiздендiру
жүйесiнiң болмауы, бiлiм беру бөлiмдерiнде мамандардың штаттық санының
жетiспеушiлiгі білiм берудi тиiмдi басқаруға терiс әсер етедi.
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту
Көптеген дамыған елдер мектепке дейiнгi бiлiм беруге бiрдей қол
жеткiзу үшін мүмкiндiктер жасайды. Бұл тек қаржыландыру деңгейiнде ғана
емес (Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдерiнiң жалпы бiлiм беру
бюджетiнен 9,5 %, 1999 ж.), сонымен қатар балалардың толық күндiк немесе
қысқа уақытқа келуiне негізделген мектепке дейiнгi тәрбиенiң әр түрлi
модельдерiн жасауда да айқын көрiнедi: мiндеттi аналар мектептерi,
сәбилерге арналған мектептер, 3-тен 5 жасқа дейінгі балаларға арналған
мектептер, ойын топтары, балаларды қарау және күту топтары.
Қазақстанда 2000 жылмен салыстырғанда мектепке дейiнгі ұйымдардың саны
12 бiрлiкке (1 %), олардағы балалардың контингентi 25 421 балаға (18,7 %)
өсті, бұл мектепке дейiнгі тәрбиелеу мен оқыту сұраныстарының өсуi мен осы
сұраныстарды қанағаттандыру мүмкiндiктерi арасындағы тепе-теңсiздiк туралы
куәландырады (1-кecтe). Нәтижесiнде мектепке дейiнгі ұйымдардағы 100 орынға
105-тен 130-ға дейiн баладан келдi. Тұтастай алғанда, республика бойынша 22
мыңға жуық бала мектепке дейінгі ұйымдарға орналасу үшiн кезекте тұр, бес-
алты жастағы 127 мың бала мектепалды бағдарламаларымен қамтылуы тиiс.
1-кесте
Жылдар Желі Контингент
2000 1144 135287
2001 1167 146375
2002 1162 153965
2003 1156 160708
Мектепке дейiнгi тәрбие жүйесiнде 16,3 мың педагогикалық қызметкерлер
еңбек етуде, оның 38,7 %-ының жоғары бiлiмi, 52,8 %-ының арнаулы орта
педагогикалық бiлiмi, 6,4 %-ының аяқталмаған жоғары педагогикалық бiлiмi
және 2,1 %-ының орта білімi бар. Мектепке дейiнгi ұйымдар педагогтарының 40
%-ының ғана жоғары және бiрiншi санаттары бар, ал 31,2 %-ының санаты жоқ.
Мектепке дейiнгi тәрбиенiң нормативтік құқықтық және оқу-әдiстемелiк
базасы құрылады. Мемлекеттік және орыс тілдерiндегi 82 атаудан тұратын 19
оқу-әдістемелік кешен әзiрлендi, сынақтан өткiзiлдi және 20032004 оқу
жылында алғаш рет енгізiлдi.
Сонымен қатар, мектепке дейiнгi бiлiм беруде де бiрқатар проблемалар
бар. Қазiргi таңда мектепалдындағы тек 40 %-ға жуық бала ғана жергіліктi
бюджет есебiнен оқулықтармен қамтамасыз етiлген. Жұмыс iстеп тұрған бала
бақшалардағы жиhаздар, спорттық мүкәммал, кiтапхана қоры, ойыншықтар,
оқытудың көрнекi құралдары моральдық және табиғи жағынан ескiрген. Тек
аудандық және қалалық бiлiм беру бөлiмдерiнiң 58 %-ы ғана мектепке дейiнгі
мамандармен жасақталған.
МКҚК (мемлекеттік коммуналдық қазыналық кәсiпорын) мәртебесiне ие
болған мектепке дейiнгi ұйымдарды қалдық қағидаты бойынша қаржыландыру
балалардың бала бақшада болу ақысының өсуiне әкелiп соқты және мектепке
дейінгі ұйымдар оларға неғұрлым мұқтаж халықтың аз қамтылған және осал
топтарына ауыр тидi.
Тұтастай алғанда, мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту бiр жастан алты
жасқа дейiнгi балалардың бала бақшалармен қамтылуының төмендiгін көрсетедi
(19,1 %). Мектепалдындағы мiндеттi бағдарламаны бес жастағы балалардың 63 %-
ы және алты жастағы 60 % бала ғана алады.
Жалпы орта бiлiм беру
Жалпы білiм беретiн мектептегi реформалардың шетелдiк тәжiрибесі
оқытудың мерзiмiн 12-13 жылға дейiн ұзартуды, жоғары сатыдағы оқушылардың
оқу жетiстiктерi мен кәсiби оқытуын сырттан бағалауды енгізудi көздейдi.
Қазақстанның жалпы орта білiмi жалпы білім беретiн мектептер санының
көбеюімен және демографиялық және көшi-қон процестерiне орай жекелеген
өңiрлерде аз қамтылған мектептердiң өсуiне ықпал еткен оқушылар
контингентiнiң азаюымен сипатталады (2-кесте).
2-кесте
Оқу жылы Мектептер саны Білім алушылар
контингенті
20002001 8109 3043,3
20012002 8171 3019,5
20022003 8164 3095,6
20032004 8260 3026,2
Республикада 4272 аз қамтылған жалпы бiлiм беретiн мектеп (бұдан әрi
- АҚМ) (жалпы мектептер санының 52 %-ы) жұмыс iстейдi. Оларда 429,1 мың
бала (жалпы бiлiм алушылар контингентінің 14,1 %-ы) оқиды. АҚМ-нiң бір
оқушысын оқытуға жұмсалған шығын қарапайым мектептерге қарағанда (өңiрлерге
байланысты) 30-100 %-ға жоғары. Мектептердiң тұратын жерден алыс
орналасуына байланысты 37 мың баланы тасымалдау ұйымдастырылған.
Қазiргi таңда 3687 (44,6 %) қазақ тiлiнде оқытатын жалпы бiлiм
беретiн, 2069 (26,1 %) қазақ және орыс тiлдерiнде оқытатын мектептер жұмыс
істейдi. Мемлекеттік тiлде оқытатын мектептердегi оқушылардың контингенті
артып келедi. Егер 2000 жылы оқушылардың 52,1 %-ы мемлекеттiк тiлде оқыған
болса, ал бүгінгі таңда 54,8 %-ы оқиды. Өзбек, ұйғыр, неміс, тәжiк, украин
және басқа ана тілдерiнде оқытатын мектептер жұмыс iстейдi.
Республиканың жалпы бiлiм беретін мектептерiнде 270 мыңнан астам адам
жұмыс істейді, оның ішiнде 195,8 - жоғары білiмі, 60 мыңынан астамының
кәсiптiк орта білiмi бар, 36,5 мың педагог жоғары санатты, 67,0 мыңы
бiрiншi санатты. Аз қамтылған мектептерде 64 мыңнан астам мұғалiм жұмыс
iстейдi.
Жалпы бiлiм беретiн мектептердiң оқу процесіне оқушы жетiм балалар, аз
қамтылған және көп балалы отбасыларындағы балалар тегін қамтамасыз етiлетiн
1-8 сыныптарға арналған жаңа буын оқулықтары енгізiлген. Кәсіптік
мектептерде (лицейлерде), колледждерде арнайы пәндер бойынша отандық
оқулықтар енгiзiлуде.
"Бiлiм" мемлекеттік бағдарламасын iске асыру нәтижесiнде психологиялық-
медициналық-педагогикалық консультациялардың саны 27 бiрлiкке артты, бұл
арнайы оқытуға мұқтаж балаларды анықтауды қамтамасыз етуге мүмкiндiк
бередi.
Республикада 614 интернаттық мекемелер жұмыс iстейдi, оларда мемлекет
есебiнен 75 мыңға жуық жетiм балалар, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған
балалар, аз қамтылған және көп балалы отбасыларынан шыққан балалар,
девианттық мiнез-құлықты балалар тұрады; 18 балалардың интернат-үйлері
жұмыс iстейдi, оның iшiнде бipeуi дене бiтiмiнде кемшілігі бар балаларға
арналған, онда толық мемлекеттiк қамтамасыз етуде 2,8 мың бала
тәрбиеленуде.
5 отбасылық үлгідегi балалар ауылы және 17 жасөспірімдер үйлерi
ашылды, онда өмiр сүру жағдайы отбасылыққа жақындатылған. Тәрбие берудің
патронаттық нысаны даму үстінде.
2000 жылдан бастап мектептен тыс ұйымдардың саны 25 бiрлiкке,
оқушыларды қамту 1,6 %-ға артты (3-кесте).
3-кесте
Оқу жылы Мектептен тыс ұйымдардың Контингент
саны
20002001 568 219126
20012002 598 251684
20022003 617 266547
20032004 629 291545
Сонымен қатар, жалпы орта бiлiм беруде өз шешiмiн талап ететін
проблемаларда анықталды. Оқулықтар шығару тәжiрибесiнiң, авторлар
мектептерінің, толыққанды сараптаманы қамтамасыз етудiң қаржылық тетігін
және институционалдық қолдаудың жоқтығынан оқулықтардың сапасы
педагогикалық жұртшылықты қанағаттандырмай отыр.
Ескiргендердi пайдалану және қазiргi заманғы оқу жиhаздары мен
жабдықтарының, спорттық мүкәммалдың (әcipece, ауылдық мектептерде) жоқтығы
мемлекеттiк жалпыға бiрдей білiм беру стандарттары талаптарын толық көлемде
орындауға мүмкіндік бермей отыр және балалар мен жасөспірімдер денсаулығына
керi әсерiн тигiзедi. Республиканың әрбiр үшiншi мектебiнде пән
кабинеттерi: химия, физика, биология, математика және т.б.,
мамандандырылған зертханалар мен спорт залдары жоқ.
256 мектеп авариялық жағдайда тұр 2 мыңнан астам мектеп күрделi
жөндеуге мұқтаж. Елiмiз бойынша оқушы орнына тапшылық 500 мыңға жуықты
құрайды.
Пәндiк көзқарасқа негізделген мемлекеттiк жалпыға мiндеттi бiлiм беру
стандарттары оқушыға өмiр жолын, қызығушылығы мен перспективаларын таңдауда
нақты белгіленген оң уәждеме бермейді. Тек, жоғары сынып оқушыларының 30 %-
ы ғана өздерiнiң қабілеттерiне сәйкес келетiн кәсiби қызметті саналы түрде
таңдайды. Болашақтағы мектеп бiтiрушiлердiң 70 %-ының өзін-өзі бағалау
деңгейi өте төмен және жеке өмiрге дайын емес. Жоғары сатыда бейінді
оқытудың жетiспеушiлiгінен еңбек нарығында мектеп бiтiрушілерге деген
сұраныс жоқ.
Кешендi тестiлеудiң нәтижелерi талапкерлердiң бiлiм деңгейлерiнiң
жоғары еместігін көрсетедi. Қанағаттанарлық емес баға алғандар үлесi 5 жыл
бойы өзгерiссiз қалып отыр және олар 28-30 %-ды құрайды. 2004 жылғы ұлттық
бірыңғай тестілеудiң (ҰБT) қорытындылары мектеп бiтiрушiлердiң 24,2 %-ы
жинауға болатын 120 балдың 40 балдық өту деңгейiн жинамағандығын,
оқушылардың 0,7 %-ы тек 101-120 балл жинап, үздiк бағаларын растағанын
көрсетедi.
120 мыңнан астам мүмкіндігі шектеулі балалардың үштен бір бөлігі ғана
арнайы түзеу ұйымдарында арнайы білім берумен қамтылған. Арнайы білім
берудiң нормативтік құқықтық және бағдарламалық-әдiстемелiк базасы түзеу
мекемелерi үшін педагогикалық кадрларды даярлау және қайта даярлау жүйесін
жетілдiрудi және жаңартуды қажет етедi. Мүмкiндiктерi шектеулi балаларды
орталықтандырылған есепке алу жүйесi жоқ. Инклюзивтiк бiлiм беру нашар
дамып келе жатыр.
Балалар мен жасөспiрiмдердiң спорт мектептерiнiң бөлігін бiлiм беру
жүйесiнен бөлiп алу мектептен тыс жұмыстарды бiрыңғай үйлестiрудiң жоғалып
кетуiне, әскери-патриоттық және дене тәрбиесi деңгейiнiң, жасөспiрiмдердi
сауықтыру бағдарламаларымен қамту деңгейiнiң азаюына әкеп соқты.
Кәсiптiк бастауыш және орта білiм беру
Дамыған елдердегi кәсiптiк білім беру жағдайына жасалған талдау
кадрларды даярлау процесiне қатысу үшін жұмыс берушiлердi көтермелеу
тетіктерiнің барлығын, кәсіптік бiлiм берудiң сапасын (білiктілiктi беру
және растаудың ұлттық орталықтары) реттеудiң институционалдық негiзiнiң
барлығын және кәсiптік бағдарламалардың жоғары ұтқырлығы мен бiрiгуiн
айғақтайды.
Қазақстан Республикасының кәсіптік бастауыш және орта білім беру
жүйесі 722 оқу орнынан, оның iшiнде 307 кәсіптік мектеп (лицейлер) және
жалпы оқушылар контингентi 341,3 мың адам 415 колледжден тұрады.
Кәсiптiк бастауыш білім беретiн оқу орындарындағы білім алушылардың
контингентi 2000 жылдан бастап 2004 жылға дейiн 10,3 мың адамға артты. (4-
кесте).
4-кесте
Оқу жылы КМ (КЛ) саны Білім алушылардың Мембюджет қаражаты
контингенті есебінен білім
алушылардың саны
20002001 306 88,3 75,4
20012002 312 88,1 72,1
20022003 312 89,6 82,3
20032004 307 98,7 91,3
2000 жылмен салыстырғанда колледждер саны жеке меншiк оқу орындарын
ашу есебінен 101 бiрлiкке өстi. Колледждердегі бiлім алушылардың
контингентi 86,5 мың адамға артты (5-кесте).
5-кесте
_
Оқу жылы Колледждер Білім алушылардың Мембюджет қаражаты
контингенті есебінен білім
алушылардың саны
20002001 314 156,1 43,8
20012002 349 189,8 45,7
20022003 382 207,9 54,8
20032004 415 242,6 63,3
Кәсiптiк бастауыш және орта бiлiм беретін оқу орындарында 28,1 мың
педагог жұмыс істейдi. Оның iшiнде 2231 адамның жоғары білiмi бар, 5647
адамның кәсiптiк орта, қалғандарының орта техникалық бiлiмдерi бар. 7580
адам жоғары санатты, 6989 адам бiрiншi санатты. Колледждерде 5 ғылым
докторы және 96 ғылым кандидаттары жұмыс iстейдi.
Сонымен қатар, тез өзгерiп отырған экономикалық жағдайда білiм беру
қызметтерінің реттелмеген рыногының дамуы, жұмыс беруші мен бастауыш және
орта кәсiптiк бiлiм беру жүйесi арасында әлеуметтiк бәсекелестіктiң болмауы
бiлiм беру деңгейi және экономика секторлары бойынша кадрлар даярлаудағы
тепе-теңсіздікке әкеп соқты. Тұрғындардың 10 мыңына шаққандағы техникалық
және қызметтер көрсету еңбегі мамандарын даярлаудың саны жоғары бiлiм беру
саласына қарағанда едәуiр төмен және ол колледждерде - 162 оқушыны,
кәсіптік мектептерде - 66 оқушыны, ал жоғары оқу орындарында 439 студентті
құрайды. Қызметтер көрсету саласы және өндiрiстiк емес сектор үшiн
кадрларды даярлаудың артуы байқалады, бiрақ, техникалық, құрылыс және ауыл
шаруашылығы мамандарына деген сұраныс қанағаттанарлықсыз қалып отыр.
Жұмыс берушілер мен басқа да әлеуметтік әрiптестiктер техникалық және
қызметтер көрсету мамандарын даярлау тапсырысын қалыптастыруға нашар
тартылған. Кәсiптiк бiлiм берудi және кадрларды даярлауды ұйымдастыруға
экономиканың жеке меншік секторының қаражаттарын тарту тетiгi жоқ. Кәсiптiк
мектептердiң 122 ғимараты күрделі жөндеуді, ағымдағы жөндеуді 115 (42,1 %)
ғимарат талап етедi, кәсiби циклдегі 153 кабинет, жалпы білiм беру
цикліндегі 146 кабинет, 108 оқу зертханасы, 78 оқу шеберханасы, 33 асхана,
72 медициналық пункт жетіспейді.
Өндiрiстік оқытуды ұйымдастыруға, оқу материалдарын, құралдар мен
жабдықтарды сатып алуға, инженерлiк-педагогикалық кадрларды қайта даярлауға
және олардың біліктілігiн арттыруға қаржы қаражаты бөлiнбей отыр.
Бөлiнген қаржы қаражатын, негізiнен, жалақы мен әлеуметтiк салық төлеуге
(54 %), тамақтануға, киiм-кешек және стипендияға (23 %), коммуналдық
қызметтер көрсетуге (10 %), үй-жайларды ұстауға және қызметтер көрсетуге (3
%) жұмсалады.
Кәсiптiк мектептер мен колледждердегі кадр тапшылығы 934 арнайы пәндер
мен өндiрiстiк оқыту шеберiн құрайды. Кәсiптiк мектептер мен колледждердегі
кадрлық құрамның қартаю үрдiсi, неғұрлым біліктi оқытушылардың шағын және
орта бизнеске кетуi сақталған. Жас мамандардың еңбек ақы мен педагогтың
әлеуметтiк мәртебесiнің төмендеуiнен кәсiптiк мектептер мен колледждердегі
жұмыс iстеуге деген ынтасы жоқ.
Облыстық деңгейде кәсiптiк бiлiм беру оқу орындарының және кадрларды
даярлаудың басқару құрылымы мен оқу-әдiстемелiк қамтамасыз етілуi осы оқу
орындарының басқару және қаржыландыру функцияларын жергiлiктi өкiлдi
орындары және атқарушы билiк органдарына берген сәттен бастап (1996 жыл)
нығайтылмаған.
Кәсiптiк білім беру мен техникалық және қызметтер көрсету еңбегi
кадрларын даярлаудың құрылымы мен бiлiм беру бағдарламалары бiлiктiлiк
деңгейлерi бойынша Техникалық және кәсіптік бiлiм беру ұсынымдарына
(ЮНЕСКО, 2001 жыл), Бiлiм берудi халықаралық стандартты жiктеу
бағдарламасының өлшемдерiне (БХСЖ, 1997 жыл) сәйкес келмейдi, бұл кәсiптiк
білiм беру жүйесiнiң ұтқырлығын, икемдiлiгiн азайтады және әлемдiк білiм
кеңiстiгiнде оны тану ықтималдығын төмендетедi.
Жоғары білiм беру
Әлемнiң жетекші елдерiнде жоғары және жоғары оқу орнынан кейiнгi білiм
беру жүйесiнiң дамуын талдау онда кредиттiк бiлiм беру жүйесіне
негізделген, кадрлар даярлаудың үш сатылы моделiнiң кен тарағанын
көрсетеді: бакалавриат-магистратура-докторанту ра Ph.D. Бұл модель АҚШ
университеттерiнде және Еуропаның көптеген елдерiнде қолданылады. Ол
неғұрлым икемдi және тиiмдi болып табылады, академиялық ұтқырлықты және
еңбек рыногының тез өзгерiп тұрған шағында түлектерге деген сұранысты
қамтамасыз етедi.
Қазақстан Республикасының жоғары бiлiм беру жүйесінде 180 жоғары оқу
орындары және жоғары оқу орындарының 86 филиалы бар. 9 жетекші
университеттiң ерекше мәртебесi бар. Педагогикалық кадрларды даярлау және
олардың бiлiктiлiгiн арттыруды жетiлдiру мақсатында 2004 жылы 5 мемлекеттiк
педагогикалық жоғары оқу орындары ашылды.
Жоғары оқу орындарының саны, студенттер контингенті және мемлекеттiк
бiлiм беру тапсырысы өсiп отыр (6-кесте).
6-кесте
Оқу жылы Жоғары оқу орындарБілім алушылардың Мемлекеттік
саны контингенті тапсырыс (білім
алуды
жалғастырушыдан
басқасы)
20002001 181 440715 21970
20012002 185 514738 25265
20022003 177 597500 25465
20032004 180 656561 26465
Жоғары оқу орындарының 41 мың адамды құрайтын профессорлық-оқытушылық
құрамының 2520-сы ғылым докторы және 11610-ны ғылым кандидаты. 10000
тұрғынға шаққандағы студенттердің саны 2000-2001 оқу жылындағы 257 адамнан
2003-2004 оқу жылында 439 адамға артқан.
2000 жылы қабылданған "Бiлiм" мемлекеттiк бағдарламасын iске асыру
барысында жоғары білім беру мамандықтарының жіктеуіші жетілдірілген. Оқу
процесінің технологиялылығын қамтамасыз еткен бастауыш курстарының
сәйкестендірілген бiлiм беру бағдарламаларымен қоса жоғары білім берудiң
мемлекеттiк жалпыға міндетті стандарттары әзiрлендi. Жоғары білімдi
даярлаудың мамандықтары мен бағыттарының пәндерi 7000 үлгілік оқу
бағдарламаларымен қамтамасыз етілген.
Кәсiптiк жоғары білiм алуға тең қол жеткiзудi қамтамасыз ету және
неғұрлым дайындалған жастарды iрiктеу мақсатында кешендi тестілеу немесе
ұлттық бiрыңғай тестілеу және конкурстық негізде мемлекеттiк білiм беру
гранттары мен кредиттерін беру арқылы студенттер контингентiн
қалыптастырудың жаңа моделi енгізілген.
Кадрларды даярлау жүйесiн әлемде жалпы қабылданған бакалавр-магистр
моделіне көшiру негізi қаланған. Жоғары оқу орындарына айтарлықтай
академиялық еркiндiк берiлген. Оқытуда пайдаланылатын ғылыми зерттеулер,
академиялық ұтқырлық жандандырылған. Қазақстан Республикасының 19 мыңға
жуық азаматы әлемнiң 35 елiнде оқиды, оның iшiнде 16,4 мыңы - Ресей жоғары
оқу орындарында оқиды. 800 адам Қазақстан Республикасы Президентінiң
"Болашақ" халықаралық стипендиясының иегерi болды. Республиканың жоғары оқу
орындарында 8690 шетел азаматтары оқиды.
Сонымен қатар жекелеген жоғары оқу орындарының және олардың көптеген
филиалдарының зияткерлік, кадрлық, материалдық-техникалық әлеуетiнiң
жетiспеуi кезiнде талапкерлердi және студенттердi даярлау деңгейiне қоятын
талаптарының төмендеуi мамандарды даярлау сапасының төмендеуiне әкеп
соқтырады. Бұл жоғары оқу орындарын кадрлық қамтамасыз етуге және оның
материалдық-техникалық базасына қойылатын талаптарды күшейтуге бағытталған
нормативтiк құқықтық базаны жетiлдiру қажеттiлiгiн туындатады.
Жоғары оқу орындарындағы бiр бейiндi мамандықтар бойынша даярлау жоспарлы
экономикаға тән тұрақты салаларға және тұтынушыларға ғана бағдарланған.
Әлеуметтік әрiптестiк және кадрларды атаулы даярлау, әсiресе, өңірлiк
деңгейде одан әрi дамытуды қажет етедi. Техникалық, аграрлық,
технологиялық, ветеринарлық мамандықтар бойынша, әсiресе, мемлекеттiк
тiлдегi оқулықтар мен оқу құралдарының тапшылығы байқалады. Жоғары оқу
орындарындағы оқулықтар, оқу-әдiстемелiк және ғылыми әдебиеттердi 50 %-ын
жаңарту талап етіледi.
Қазақстандық және шетелдiк бiлiм беру бағдарламаларын, бiлiм туралы
құжаттарды өзара есепке алу және өзара тану тетiктерiн әзiрлеу процесi баяу
жүруде, ол студенттер мен оқытушылардың академиялық ұтқырлығын тежейдi.
Жоғары оқу орнынан кейiнгi білiм
Бюджеттік негіздегі аспирантура 48 мемлекеттiк жоғары оқу орнында, 5
мемлекеттiк емес жоғары оқу орнында және 66 ғылыми ұйымда, докторантура 15
мемлекеттік жоғары оқу орнында және 23 ғылыми ұйымда жұмыс iстейдi.
Соңғы жылдары аспирантура бітірушiлерiнiң кемiнде 18 %-ы оны ғылыми дәреже
алып бiтiредi, бұл ғылыми кадрларды даярлаудың қазiргi жүйесiнiң
тиiмдiлігінің төмендiгін көрсетедi.
Жоғары оқу орнынан кейiнгі бiлiм беру бағдарламалары ғылыми және
ғылыми-педагогикалық кадрларды даярлаудың сапасын басқаруға мүмкiндiк
бермейдi. Бiлiм және ғылым ұйымдарының ғылыми басшыларының
(консультанттардың) аспиранттар мен докторанттарды оқыту нәтижесiне деген
жауапкершілігі төмендеген.
Бiрқатар бағыттар, оның iшiнде медициналық мамандықтар
(трансплантология және жасанды органдар, нейрохирургия, гематология, емдiк
дене шынықтыру, спорттық медицина және т.б.) бойынша ғылыми кадрларға деген
тапшылық бар, бұл республикада тиiстi ғылыми мектептердiң жоқтығына
байланысты. Ғылыми-зерттеу институттарында және жоғары оқу орындарында
кадрлардың "қартаюы" орын алуда. Егер 10 жыл бұрын ғылым докторларының
орташа жасы 56 жасты құраса, ал қазiргi уақытта 62 жасты құрайды, ғылым
кандидаттарының жасы тиiсiнше - 44 және 47 жас.
Ғылыми ұйымдардың жоғары оқу орындарының бiлiм беру процесiне қатысуы
аз. Білiм берудiң мазмұны мен ғылымның қазiргi жағдайының арасындағы
алшақтық, "маман" даярлаудан жаңа ғылыми идеяларды шығармашылықпен қабылдай
алатын, жаңа технологиялардың жол серiгi болатын және қазiргi заманғы
технологиялық процестерді басқара алатын "зерттеушi маман" даярлауға
толыққанды көшудi жүзеге асыруға мүмкiндiк бермейдi.
Педагогикалық ғылымдар бойынша жүргiзiлген көптеген зерттеулердiң
практикалық маңыздылығы төмен. Соңғы жылдары педагогикалық ғылымдар бойынша
140-қа жуық докторлық және 600 кандидаттық диссертациялар қорғалғанына
қарамастан, көптеген он жылдықтар бойы бiлiм берудiң барлық деңгейлерiнде
оқытудың әдiстерi мен нысандары өзгерiссiз қалып отыр; дайын бiлiмнiң
қайнар көзi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz