Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің қалыптасу кезеңдері және дамуы
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
І БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНІҢ МӘНІ, МАЗМҰНЫ, ПРИНЦИПТЕРІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.1 Бюджет жүйесінің әлеуметтік.экономикалық мазмұны . . . . . . . . . . . 5
1.2 Бюджет жүйесінің принциптері, оның ішінде жаңа принциптерінің
Рөлі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
1.3 Бюджет түсімдері мен шығыстарын жіктеу және бюджетаралық қатынастар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
ΙΙ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІК ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17
2.1 Қазақстан Республикасының бюджеттік жағдайы және Атырау облыстық бюджетін талдау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17
2.2 Қазақстан Республикасының 2013.2015 жылдарға арналған бюджетін талдау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22
2.3 Мемлекеттік қаржылық бақылау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
І БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНІҢ МӘНІ, МАЗМҰНЫ, ПРИНЦИПТЕРІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.1 Бюджет жүйесінің әлеуметтік.экономикалық мазмұны . . . . . . . . . . . 5
1.2 Бюджет жүйесінің принциптері, оның ішінде жаңа принциптерінің
Рөлі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
1.3 Бюджет түсімдері мен шығыстарын жіктеу және бюджетаралық қатынастар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
ΙΙ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІК ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17
2.1 Қазақстан Республикасының бюджеттік жағдайы және Атырау облыстық бюджетін талдау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17
2.2 Қазақстан Республикасының 2013.2015 жылдарға арналған бюджетін талдау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22
2.3 Мемлекеттік қаржылық бақылау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Биылғы Қазақстан Республикасының Президентінің Нұрсұлтан Назарбаевтың «Қазақстан Халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Қазақстан Халқына Жолдауында: «Бюджеттің нәтижелілігін арттыру. Тұрғындардың әлеумттік әл-ауқатын арттыруға арналмаған барлық шығындарды қысқарту қажет.
Орталықта нәтижелілікке бағытталған бюджетті өмірге енгізу жөніндегі жұмыс қазірдің өзінде жүзеге асырылып жатыр. Бұл жұмыстың жергілікті жердегі деңгейде дамыту қамқорлығын сезінуі тиіс. Жаңа әлеуметтік нысандар: медициналық мекемелер, мектептер, спорт ғимараттары тұрғындарға сапалы, озық және ең бастысы, бұқаралық қызмет көрсету орталығына айналуға тиіс» - деп баяндағандай, егер мемлекеттің бюджеттік жүйесі нәтижелі болатын болса, мемлекеттің халқының әл-ауқаты да жақсы әрі оң жағдайда болады.
Мемлекеттік бюджет – ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлудің негізгі құралы. Мемлекеттік бюджеттің (шығыс бөлігінің) көмегімен ұлттық табыстың 30%, жалпы ішкі өнімнің 20%, жалпы қоғамдық өнімнің 10% бөлінеді және қайта бөлінеді. Бюджет Қазақстанның бүкіл аумағында өндірістік күштерді неғұрлым ұтымды орналастырудың, экономика мен мәдениетті көтерудің талаптарын ескере отырып салааралық және аумақтық қайта бөлу үшін пайдаланылады.
Экономика категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттік орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақша қатынастарын білдіреді.
Мемлекеттік бюджет жүйесі қаражаттарын қайта бөлуді экономикалық өсімнің сапасы мен нәтижесі арқылы анықтайды. Бюджет Қазақстанның жалпы шаруашылық байланыстар жүйесіне толық кіріуіне, қазіргі таңдағы өтпелі кезеңді жеңіп шығуына мүмкіндік туғызуы керек.
Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін қазіргі кезеңге дейін нарықтық экономика аумағындағы жинақталған жалпы қаржы қарым-қатынасының, оның ішінде бюджеттік қарым-қатынасының даму тәжірбиелерін біліп, дұрыс пайдалану қажет. Елімізде нарықтық экономика жағдайында тиімді мемлекеттік бюджет пен салық жүйесінің қалыптасуының ерекше мәні бар.
Бүгінгі таңда Қазақстан өз дамуында сапалық жағынан жаңа сатыға аяқ басты. Республикамыздың әлемдік бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарынан орын алуы және отыз корпоративтік көшбасшыларынан қалыптастыруы, экономиканың жаңаруы мен өсуінің жаңа бір бастамасы деп қарауға болады. Нарықтық экономиканың даму жолын таңдаған кез келген мемлекеттің шынайы тәуелсіздігі мен егемендігі үшін мықты әрі тұрақты қаржылық негіздің болуы міндетті. Ал, салықтар мемлекет бюджетінің кіріс бөлігінің қайнар көзі болып қана қоймай, материалдық, экономикалық және құқықтық категория ретінде қарама-қайшылығы мол, күрделі құбылыс, әрі тауар өндірісінің барысына тікелей ықпал ететін және мемлекеттің экономикалық дамуының маңызды факторы болып табылады.
Орталықта нәтижелілікке бағытталған бюджетті өмірге енгізу жөніндегі жұмыс қазірдің өзінде жүзеге асырылып жатыр. Бұл жұмыстың жергілікті жердегі деңгейде дамыту қамқорлығын сезінуі тиіс. Жаңа әлеуметтік нысандар: медициналық мекемелер, мектептер, спорт ғимараттары тұрғындарға сапалы, озық және ең бастысы, бұқаралық қызмет көрсету орталығына айналуға тиіс» - деп баяндағандай, егер мемлекеттің бюджеттік жүйесі нәтижелі болатын болса, мемлекеттің халқының әл-ауқаты да жақсы әрі оң жағдайда болады.
Мемлекеттік бюджет – ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлудің негізгі құралы. Мемлекеттік бюджеттің (шығыс бөлігінің) көмегімен ұлттық табыстың 30%, жалпы ішкі өнімнің 20%, жалпы қоғамдық өнімнің 10% бөлінеді және қайта бөлінеді. Бюджет Қазақстанның бүкіл аумағында өндірістік күштерді неғұрлым ұтымды орналастырудың, экономика мен мәдениетті көтерудің талаптарын ескере отырып салааралық және аумақтық қайта бөлу үшін пайдаланылады.
Экономика категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттік орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақша қатынастарын білдіреді.
Мемлекеттік бюджет жүйесі қаражаттарын қайта бөлуді экономикалық өсімнің сапасы мен нәтижесі арқылы анықтайды. Бюджет Қазақстанның жалпы шаруашылық байланыстар жүйесіне толық кіріуіне, қазіргі таңдағы өтпелі кезеңді жеңіп шығуына мүмкіндік туғызуы керек.
Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін қазіргі кезеңге дейін нарықтық экономика аумағындағы жинақталған жалпы қаржы қарым-қатынасының, оның ішінде бюджеттік қарым-қатынасының даму тәжірбиелерін біліп, дұрыс пайдалану қажет. Елімізде нарықтық экономика жағдайында тиімді мемлекеттік бюджет пен салық жүйесінің қалыптасуының ерекше мәні бар.
Бүгінгі таңда Қазақстан өз дамуында сапалық жағынан жаңа сатыға аяқ басты. Республикамыздың әлемдік бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарынан орын алуы және отыз корпоративтік көшбасшыларынан қалыптастыруы, экономиканың жаңаруы мен өсуінің жаңа бір бастамасы деп қарауға болады. Нарықтық экономиканың даму жолын таңдаған кез келген мемлекеттің шынайы тәуелсіздігі мен егемендігі үшін мықты әрі тұрақты қаржылық негіздің болуы міндетті. Ал, салықтар мемлекет бюджетінің кіріс бөлігінің қайнар көзі болып қана қоймай, материалдық, экономикалық және құқықтық категория ретінде қарама-қайшылығы мол, күрделі құбылыс, әрі тауар өндірісінің барысына тікелей ықпал ететін және мемлекеттің экономикалық дамуының маңызды факторы болып табылады.
1. Илиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: оқулық. – Алматы, 2005 – 552 б. 2. Сахариев С.С. Финансы: учебник Алматы: Юридическая литература, 2004 г.
2. Финансы – под ред. В.М.Родионовой – М.: Финансы и статистика,1995 г. 4. Козырев В.М. Основы современной экономики: учебник – М.: Финансы и статистика, 1998 г.
3. http://bilimkozy.idhost.kz/kz/referat/ekonomika/457-arzhyly-baylau.html
4. Әлжанова Н.Ш.Инвестициялық жобалау: Оқу құралы-Алматы: қазақ университеті, 2006.160б.
5. Мақыш С.Б.Банк ісі. Оқулық-Алматы: ИздатМаркет,2007.471б.
6. Мақыш С.Б.Ақша айналысы және несие.Оқу құралы.-Алматы:ИздатМаркет,2004.248б.
7. Е.С.Стояновой Финансовый менеджмент 1998.33-41бб.48-56бб.
8. Л.Е.Басовский Финансовый менеджмент 1996.79-85бб.
9. Іскер адамның орысша-қазақша экономикалық түсіндірме сөздігі.Алматы,2005ж. 56-57бб.
10. Қ.Қ. Ілиясов, С. Құлпыбаев Қаржы Алматы:
11. К.Ж.Оразалин, М.М.Жантасов Орысша қазақша қазіргі уақыттағы экономикалық түсіндірме
12. Б.А.Жүнісов Жалпы экономикалық теория Алматы:2002.60б.
13. С.С.Сахариев, А.С.Сахариев Әлем экономикасы Астана: 2005.6б.
14. Қ.С.Сәкібаева. Коммерциялық бәсекелестік стратегияларын құру негіздемесі //Қаз ҰУ
15. Ғ.С.Сейткасымов Ақша, несие, банк Алматы: 2001.36-41бб.
16. А.Н.Дәуренбекова Қазақстан өнеркәсібінің индустриалдық деңгейін көтерудің экономикалық механизмі.
17. C.Т. Мыржақов Компанияның инвестицияның Қазақстандағы жағдайы
// Атамекен № 7. 2006.426.
18. М.А Мустафин ҚР-ғы компанияның инвестициялық даму сатылыры //
19. Сейітқасымов Г.С
Ақша, несие, банктер: Оқу құралы. – Алматы: "Экономика",
20. Мақыш С.Б Ақша айналысы және несие: Оқу құралы. – Алматы:
21. Финансы. Денежное обращение. Кредит. Под ред. Л.А.
22. Фридман Ц.Л. Банки и кредит в дореволюционном времени.
23. Назарбаев Н.А. Казахстан на пороге XXI века.
24. Өтебаев Б. С. Мемлекеттік бюджет. 2006ж
25. Смағұлов Р. О., Мәдіханов Ә. Қ., Тұсаева Ә. Қ., Сатыбалдиев Ж. Ш. Қаржы, ақша айналысы және несие. 2008ж
26. Баймұханов С., Баймұратов О. Қаржы 2010ж
27. adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1300000110
28. www.bauka.kz/index.php/2011-08-20-05-59-56/2011-08-21-04-08-34/16-2010-09-11-10-24-38
2. Финансы – под ред. В.М.Родионовой – М.: Финансы и статистика,1995 г. 4. Козырев В.М. Основы современной экономики: учебник – М.: Финансы и статистика, 1998 г.
3. http://bilimkozy.idhost.kz/kz/referat/ekonomika/457-arzhyly-baylau.html
4. Әлжанова Н.Ш.Инвестициялық жобалау: Оқу құралы-Алматы: қазақ университеті, 2006.160б.
5. Мақыш С.Б.Банк ісі. Оқулық-Алматы: ИздатМаркет,2007.471б.
6. Мақыш С.Б.Ақша айналысы және несие.Оқу құралы.-Алматы:ИздатМаркет,2004.248б.
7. Е.С.Стояновой Финансовый менеджмент 1998.33-41бб.48-56бб.
8. Л.Е.Басовский Финансовый менеджмент 1996.79-85бб.
9. Іскер адамның орысша-қазақша экономикалық түсіндірме сөздігі.Алматы,2005ж. 56-57бб.
10. Қ.Қ. Ілиясов, С. Құлпыбаев Қаржы Алматы:
11. К.Ж.Оразалин, М.М.Жантасов Орысша қазақша қазіргі уақыттағы экономикалық түсіндірме
12. Б.А.Жүнісов Жалпы экономикалық теория Алматы:2002.60б.
13. С.С.Сахариев, А.С.Сахариев Әлем экономикасы Астана: 2005.6б.
14. Қ.С.Сәкібаева. Коммерциялық бәсекелестік стратегияларын құру негіздемесі //Қаз ҰУ
15. Ғ.С.Сейткасымов Ақша, несие, банк Алматы: 2001.36-41бб.
16. А.Н.Дәуренбекова Қазақстан өнеркәсібінің индустриалдық деңгейін көтерудің экономикалық механизмі.
17. C.Т. Мыржақов Компанияның инвестицияның Қазақстандағы жағдайы
// Атамекен № 7. 2006.426.
18. М.А Мустафин ҚР-ғы компанияның инвестициялық даму сатылыры //
19. Сейітқасымов Г.С
Ақша, несие, банктер: Оқу құралы. – Алматы: "Экономика",
20. Мақыш С.Б Ақша айналысы және несие: Оқу құралы. – Алматы:
21. Финансы. Денежное обращение. Кредит. Под ред. Л.А.
22. Фридман Ц.Л. Банки и кредит в дореволюционном времени.
23. Назарбаев Н.А. Казахстан на пороге XXI века.
24. Өтебаев Б. С. Мемлекеттік бюджет. 2006ж
25. Смағұлов Р. О., Мәдіханов Ә. Қ., Тұсаева Ә. Қ., Сатыбалдиев Ж. Ш. Қаржы, ақша айналысы және несие. 2008ж
26. Баймұханов С., Баймұратов О. Қаржы 2010ж
27. adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1300000110
28. www.bauka.kz/index.php/2011-08-20-05-59-56/2011-08-21-04-08-34/16-2010-09-11-10-24-38
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті
Қаржы және есеп кафедрасы
Қорғауға жіберілді
______________
Қаржы және есеп кафедрасының
меңгерушісі, э.ғ.к. Адиетова Э.М.
____ _____________ 20____жыл
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің қалыптасу кезеңдері және дамуы
Қаржы пәні
Орындаған: Қыдырова Г. М.
5В050900-Қаржы мамандығының 3-курс 311-топ студенті
Ғылыми жетекші: э.ғ.магистрі,
аға оқытушы Дарискалиева М.С.
Атырау, 2016
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
І БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНІҢ МӘНІ, МАЗМҰНЫ, ПРИНЦИПТЕРІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Бюджет жүйесінің әлеуметтік-экономикалық мазмұны . . . . . . . . . . . 5
Бюджет жүйесінің принциптері, оның ішінде жаңа принциптерінің
Рөлі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Бюджет түсімдері мен шығыстарын жіктеу және бюджетаралық қатынастар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
ΙΙ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІК ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17
2.1 Қазақстан Республикасының бюджеттік жағдайы және Атырау облыстық бюджетін талдау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17
2.2 Қазақстан Республикасының 2013-2015 жылдарға арналған бюджетін талдау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22
2.3 Мемлекеттік қаржылық бақылау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Биылғы Қазақстан Республикасының Президентінің Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан Халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты Қазақстан Халқына Жолдауында: Бюджеттің нәтижелілігін арттыру. Тұрғындардың әлеумттік әл-ауқатын арттыруға арналмаған барлық шығындарды қысқарту қажет.
Орталықта нәтижелілікке бағытталған бюджетті өмірге енгізу жөніндегі жұмыс қазірдің өзінде жүзеге асырылып жатыр. Бұл жұмыстың жергілікті жердегі деңгейде дамыту қамқорлығын сезінуі тиіс. Жаңа әлеуметтік нысандар: медициналық мекемелер, мектептер, спорт ғимараттары тұрғындарға сапалы, озық және ең бастысы, бұқаралық қызмет көрсету орталығына айналуға тиіс - деп баяндағандай, егер мемлекеттің бюджеттік жүйесі нәтижелі болатын болса, мемлекеттің халқының әл-ауқаты да жақсы әрі оң жағдайда болады.
Мемлекеттік бюджет - ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлудің негізгі құралы. Мемлекеттік бюджеттің (шығыс бөлігінің) көмегімен ұлттық табыстың 30%, жалпы ішкі өнімнің 20%, жалпы қоғамдық өнімнің 10% бөлінеді және қайта бөлінеді. Бюджет Қазақстанның бүкіл аумағында өндірістік күштерді неғұрлым ұтымды орналастырудың, экономика мен мәдениетті көтерудің талаптарын ескере отырып салааралық және аумақтық қайта бөлу үшін пайдаланылады.
Экономика категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттік орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақша қатынастарын білдіреді.
Мемлекеттік бюджет жүйесі қаражаттарын қайта бөлуді экономикалық өсімнің сапасы мен нәтижесі арқылы анықтайды. Бюджет Қазақстанның жалпы шаруашылық байланыстар жүйесіне толық кіріуіне, қазіргі таңдағы өтпелі кезеңді жеңіп шығуына мүмкіндік туғызуы керек.
Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін қазіргі кезеңге дейін нарықтық экономика аумағындағы жинақталған жалпы қаржы қарым-қатынасының, оның ішінде бюджеттік қарым-қатынасының даму тәжірбиелерін біліп, дұрыс пайдалану қажет. Елімізде нарықтық экономика жағдайында тиімді мемлекеттік бюджет пен салық жүйесінің қалыптасуының ерекше мәні бар.
Бүгінгі таңда Қазақстан өз дамуында сапалық жағынан жаңа сатыға аяқ басты. Республикамыздың әлемдік бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарынан орын алуы және отыз корпоративтік көшбасшыларынан қалыптастыруы, экономиканың жаңаруы мен өсуінің жаңа бір бастамасы деп қарауға болады. Нарықтық экономиканың даму жолын таңдаған кез келген мемлекеттің шынайы тәуелсіздігі мен егемендігі үшін мықты әрі тұрақты қаржылық негіздің болуы міндетті. Ал, салықтар мемлекет бюджетінің кіріс бөлігінің қайнар көзі болып қана қоймай, материалдық, экономикалық және құқықтық категория ретінде қарама-қайшылығы мол, күрделі құбылыс, әрі тауар өндірісінің барысына тікелей ықпал ететін және мемлекеттің экономикалық дамуының маңызды факторы болып табылады.
Отандық өнеркәсіптердің бәсекеге қабілеттілігін жоғарлату, экономиканың нақты секторларының өнімдерін өсіру, республикадағы экономикалық тенденцияның негізгі сипаттамасы болып табылады. Экономикалық өсу әлі берік емес. Қазақстанның Ұлттық экономикасы қазіргі әр түрлі өзгерістерге сезімтал. Осы жағдайда мемлекеттің экономикалық дамуы азды-көпті дәрежеде салық салудың ілімі және тәжірбиесін жетілдіру және оны басқару мәселелерін шешумен байланысты. Бірінші кезекте бұған салынған бүркелген резервтерді іздеу жатады, сонымен бірге салық төлеушілері үшін аз залалмен максималды тиімділікке жету оның әлеуеттік мүмкіндіктерін іздеу керек. Салық салу өзінің экономикалық табиғатында ұдайы өндрісті ынталандыру болып табылады.
Зерттеу пәні - мемлекеттік бюджет пен оның даму мәселелері және бюджеттік жүйенің жетілдіру жолдарындағы пайда болатын бюджетаралық қатынастар.
Зерттеу объектілері - мемлекеттік бюджетпен айналысатын мемлекеттік органдар, министрліктер, ведомствалар, Атырау облысы Жылыой ауданы бойынша Статистика басқармасы болып табылады.
Зерттеу тақырыбының мақсаты мен міндеттері. Курстық жұмыстың негізгі мақсаты - мемлекеттік бюджеттің қалыптасуы мен дамытуын теориялық және әдістемелік жағынан зерттеу, оны басқару үшін ғылыми негізделген ұсыныстар жасау болып табылады.
Қойылған мақсаттарға сәйкес төмендегі міндеттерді шешу көзделеді:
Мемлекеттік бюджеттің қызмет ету жүйесінің негізгі принциптерін зерттеу;
Республикалық және жергілікті бюджеттердің дамуын талдау;
Мемлекеттің кіріс базасының масштабын және бюджетпен қамтамасыз етілуінің дәрежесін анықтау, жалпы мемлекеттің экономикалық дамуына салық жүйесінің әсерін бағалау;
Салықтық ынталандыруларды жетілдіру бойынша мемлекеттік бюджеттің дамуына болжам жасай отырып, жақсарту жолдарына ұсыныстар жасау.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Берілген зерттеудің теориялық негізі - нарықтық экономика жағдайындағы мемлекеттік бюджет мәселелрі қарастырылған, экономиканы тұрақтандырудағы бюджет роліне әр түрлі тәсілдерді және салық жүйесін жетілдіру бағыттарын бейнелейтін әлеуметтік-экономикалық даму облысындағы классиктер еңбектерін, отандық және қазақстандық ғалымдар жұмыстарынан тұрады.
Зерттеу үрдісінде эмпирикалық және теориялық әдістер қолданылған, соның ішінде: бақылау, өлшеу, салыстыру мен саралау, анализ және синтез, индукция мен дедукция, сонымен қатар, бюджет жүйесінің тиімділігін бағалау, қаржылық талдау, бюджеттік жүйе қызметін қарастыру әдістері, жалпы ғылымдық жүйелі талдау, статистика тәсілдері пайдаланылған.
Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына байланысты. Мемлекеттің дамуындағы қаржылық, несиелік, бюджеттік қарым-қатынастың рөлі, орны және мәні өте маңызды екені белгілі, себебі жалпы ішкі өнімнің өсу қарқыны, жұмыссыздық пен инфляцияның деңгейі, валюталық курс және басқада макроэкономикалық көрсеткіштердің оңтайлық деңгейіне жету осы қарым-қатынастардың ахуалына тәуелді. Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін қазіргі кезеңге дейін нарықтық экономика аумағындағы жинақталған жалпы қаржы қарым-қатынасының, оның ішінде бюджеттік қарым-қатынасының даму тәжірбиелерін біліп, дұрыс пайдалану қажет. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының бүкіл қаржы жүйесін реформалау, оның негізгі тармағы - бюджеттік жүйені күрделі түрде қайта құруын мәжбүр етті. Сол реформалаудың логикалық жалғасы - ол жаңа бюджеттік заңнама жасау және қабылдау. Нәтижесінде, 2004 жылы сәуір айының 24 жұлдызында Қазақстан Республикасының жаңа Бюджеттік кодексі қабылданып, 2005 жылы қаңтар айының 1 жұлдызында қолдануға енгізілді.
Жаңа Бюджеттік кодекстің ережелері біздің республикамыздың бүгінгі күнгі қаржылық қарым-қатынас пен жалпы бюджеттік саясаттың даму жағдайын көрсетеді. Кодексте бюджеттік процеске қатынасушылардың барлық іс - әрекеттерінің тәртібі мен ережелері толық және жан-жағынан жазылып дәлелденген. Бұл бірыңғай құжатта мемлекеттің міндеттемелері мен функцияларын орындауға арналған ақша қаражаттарын қалыптастыру мен оларды жұмсау процестері толығымен анықталған.
Экономика бағыты бойынша болашақ білікті мамандар дайындаудың негізгі мақсаты - оларды қазіргі уақыттың маңызды біліміне оқыту, оның ішінде: бюджетті жоспарлау, қалыптастыру және атқару аумағындағы білімге.
Зерттеудің құрылымы. Бұл зерттеу тақырыбы 2 бөлімге біріккен 6 тараудан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс мазмұны компьютерлік теру мәтіннің 35 бетінде баяндалған 6 кестеден тұрады.
Зерттеу тақырыбының көлемі - 35 бет.
І Бюджет жүйесінің мәні, мазмұны, принциптері және түрлері
1.1 Бюджет жүйесінің әлеуметтік-экономикалық мазмұны
Бюджет - ол жалпы қаржы категорияға қарағанда бөлек, ерекше тұрған экономикалық категория. Оның қаржыдан ерекшелігі тек қана абстракцияның басқа деңгейі мен қаржылық байланыстың әр түрлі дәрежеде болуына байланысты. Сондықтан, көптеген қаржылық байланыстардың ішінде бір - бірінен ерекше тұратын бөлек арнайы салаларды бөліп шығаруға болады. Сондай бір ерекше байланыс қоғамдық құндылық өнім аумағында мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржылық қарым - қатынас болып табылады. Бұндай қаржылық қарым - қатынастың жалпы белгісі, біріншіден, олар мемлекеттің қатысуымен болатын құндылық бөлу процесінде орын алуы, екіншіден, жалпы мемлекеттік функцияларды атқаруға арналған орталықтандырылған ақша қаражаттар қорын қалыптастыру мен пайдалануына байланысты. Осындай барлық қаржылық қарым - қатынас мемлекеттік бюджет деген түсініктің экономикалық мазмұнын құрады.
Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің 4-бабында бюджетке келесідей түсінік берілген: Бюджет - ол мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруын қаржылық қамтамасыз етуге арналған оның орталықтандырылған ақша қоры. Бюджеттің формасы - қаржылық жоспар, материалдық негізі - орталықтандырылған қор, экономикалық негізі - жалпы экономикалық қарым - қатынас, заңнамалық белсендіруі - заң.
Бюджет әр мемлекетте өзінің экономикалық, әлеуметтік және саяси функцияларын орындауға объективтік ақшалай түрде қажетті. Бюджет қай мемлекеттік болмаса да мазмұндары бірыңғай категориялардан қалыптасады, яғни салық, займдар, шағын және тағы басқалары, сонымен қатар олар бір қоғамдық-экономикалық формациядан басқа формацияға ауысса да өздерінің мазмұнын өзгертпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық категория деп дәлелдейді. Сондықтан, бюджеттің экономикалық түбі басқа да экономикалық категорияларға сай ақша түріндегі және соған сәйкес материалды негізі бар өндірістік қарым-қатынаста жатыр.
Бюджет қаржы жүйесінің орталық тізбесі болғандықтан, ол сол қаржының барлық негізгі, сапалы сипаттамаларына сай. Басқаша айтқанда, егерде қаржы жалпы ақша қарым-қатынас жүйесі болса, яғни мемлекеттік орталықтандырылған ақша қорын қалыптастыру және пайдалану процесі, онда бюджет өз алдына ақша қарым-қатынас жүйесін құрады, яғни бюджеттік қорды қалыптастыру және пайдалану процесі. Бюджеттік қор көптеген қоғамдық қажеттілік шығындарды (әлеуметтік, қорғаныс, т.б.) қаржыландыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Экономикалық әдебиет (заңдар, монографиялар, оқулықтар, ғылыми мақалалар) беттерінде бюджет термині әр түрлі ұғымда пайдаланады, мысалы, ақша қаражаттарының кірісі мен шығысы формасында немесе ақша қаражаттарының негізгі орталықтандырылған қоры ретінде. Осыған қоса, әдебиетте мемлекеттік бюджетке тағы да келесідей анықтама берілген: бюджет - ол қаржылық жоспар; бюджет - ол басқарушылық жоспар; бюджет - ол заңнамалық құжат; бюджет - ол коммуникация құралы; бюджет - ол бюджеттік салық саясатты дәлелдейтін құжат деген. Бірақ, бюджеттік салық саясатының мазмұны өте кең, себебі оған мемлекеттік басқару органдарының негізгі функциялары, мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуы мен фискалдық саясаттың көрсеткіштері, бюджеттің көрсеткіштері тағы басқа көрсеткіштер мен ережелер кіреді.
Бюджет деген көптеген ұғымға сүйене отырып, ол келесідей түсініктемелерден қалыптасады деп айтуға болады:
Ол өз алдында жеке бір экономикалық категория;
Ол мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтандырылған қоры;
Ол экономиканы реттеуге арналған құрал (бюджеттік механизм арқылы);
Ол мемлекеттің негізгі қаржы жоспары;
Ол барлық бюджеттікиқарым- қатынасқа қатысушылар міндетті түрде орындайтын заң.
Бюджет экономикалық қарым-қатынасқа негізделгендіктен объективтік түрде сипатталады. Өз алды бюджеттік сала болуы адамзаттың субъективтік пікіріне байланысты емес, ең алдымен ол қоғамдық өндірістің дамуына керекті орталықтандырылған ресурстарға, мемлекеттің табиғаты мен функцияларынан туатын объективтік қажеттілікке байланысты. Ақша қаражаттары ресурстарын орталықтандырудың экономикалық және саясаттық мәні зор, себебі олар мемлекеттің жоспарлаған шараларын іске асырудың негізгі құралы, біріккен экономикалық және қаржылық саясатты жүргізуге қажет болып табылады.
1991 жылдан бастап Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі түбірлі өзгерістерге ұшырады. Бұған дейін Қазақстанның мемлекеттік бюджеті, басқа одақтас республикалардың мемлекеттік бюджетіне кірді, онда ел аумағының барлық бюджеттері, соның ішінде ауылды және мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру бюджетінен тұрады. Одатық бюджетке 1970-1991 жылдары мемлекеттік бюджет ресурстарының жалпы ауқымының 52-50% тиді, оның 35% республикалардың республикалық бюджеттерінің және 15% жергілікті бюджеттердің қарамағында болады. [6. 347 бет].
Бюджеттік жүйе - мемлекеттің барлық қаржы жүйесінің маңызды құрамдық бөлігі болып табылады. Бюджеттік жүйе экономикалық категория ретінде мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын - бюджеттік - қалыптасу мен пайдалану бойынша заңды, жеке тұлғалар мен аймақтар арасындағы барлық қаржылық қатынастар, бюджеттік қалыптасу мен атқарудың әдіс-тәсілдері және сол қатынастарды басқару органдарымен танысты. Басқаша айтқанда, барлық деңгейдегі бюджеттер мен Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры және экономикалық қатынастар қосындысын бюджеттік жүйе деп түсіндіріледі. [3. 25 бет]
Бюджет жүйесінің жұмыс істеу бюджеттердің әр түрлі деңгейлерінің өзара байланысына негізделеді және оларды жоспарлау, әзірлеу, қарау, бекіту, атқару, бақылау тәртібімен, сондай-ақ республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.[6. 347 бет]
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларының орындалуы үшін басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы мақсатпен әр елде өңірлердің шаруашылығын әлеуметтік сферасын, әрбір әкімшілік аумақтық бірліктерді абаттандыруды, заң шығарушы билікті, басқару аппаратын ұстауды және басқа шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша ресурстарын жұмылдыруды қамтамасыз ететін бюджеттер тармақтарының желісі құрылады. [6. 343 бет]
Бюджеттік кодекс бойынша бюджет қалыптасу негізі болып Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық орта мерзімді даму жоспары мен Республика Президентінің Қазақстан халқына арналған жылсайынғы Жолдауының есебімен құрастырылған аумақтардың даму бағдарламалары болып табылады. Бюджеттік кодексте көрсетілген басқа бір маңызды жағдай - ол бюджеттік процесті ұйымдастыруын қоса отырып, қаржы ресурстарын регламенттеуі. Бұл функциялары келесілер арқылы көрінеді:
мемлекеттің экономикалық және қаржылық мақсаттарының әрекеттесуінде;
әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара және экономика секторларымен әрекеттесуінде;
салықты-фискалдық құралдарды жетілдіруде;
бюджеттен тыс арнайы қорларға бөлектеулердің көлемі мен қайнар көздерін анықтауда;
бюджеттердің кірістері мен шығыстарының көлемі мен құрылымын тағайындағанда;
республикалық бюжет тапшылығының көлемін анықтағанда;
жергілікті бюджеттердің теңгерушілігінде;
Мемлекеттік борыштың қаржы операцияларға әсері мен өтеуінің есебімен оның динамикасы мен ахуалын бағалауда. [3. 38-39 беттер]
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты, өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты материалдық-заттай түрде болады: бюджеттік қатынастар мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорында - бюджеттік қорда затталынады. Мұның нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық (бөлгіштік) үрдістер мемлекеттің жұмылдыртын және пайдаланатын ақшаның ағынында өзінің көрінісін табады. Бюджеттік қор - бұл құнық бөліністің белгілі стадияларын өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс, халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі қажеттіліктерді қанағаттандару үшін мемлекетке түсетін қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың бір бөлігі қозғалысының объективті түрде шарттасылған, экономикалық нысан. Бюджеттік қорды қалыптастыру мен пайдалану құнды бөлумен байланысты оның (құнның) қозғалысы үрдістерін білдіреді.
Мемлекетік бюджет экономикалық категория ретінде мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұлғаймалы ұдайы өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу үрдістеріне мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақшалай қатынастарды білдірді. Қаржылық қатынастардың бұл жиынтығы мемлекеттік бюджет ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы сияқты бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл функцияларын орындайды. Бұл функцияларының іс қимылы, мазмұны, мәні мен маңызы бюджеттік қатынастардың қаралған айрықшалығымен айқындалды. Бөлгіштік функцияның іс-әрекетінің өзіндік ерекшелігі сол, қоғамдық өнімнің құны қоғамдық өндірістің сфералары, ұлттық шаруашылықтың секторлары, аумақтар, салалар, жеке шаруашылық жүргізу субъектілер арасында бөлінеді. Сонымен бірге мемлекет қаржысының негізгі буыны ретінде мелекеттік бюджет бөлгіштік функция шеңберінде қосылқы функцияларды, атап айтқанда: орналастыру (ресурстарды), қайта бөлгіштік, тұрақтандару сияқты сипатты функцияларды орындайды. Бақылау функциясы бюджеттік қорларды бөлудің сандық үйлесімдерінде, олардың қоғамдық өндіріс дамуының қажеттеліктеріне сай келетіндігінде, бөлудің ұнамсыз барысынан ауытқуын анықтау және оларды жою мүмкіндігінде көрінеді.
Мемлекетік бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны тек экономикалық категория және мемлекеттің орталықтандырылған ақша қоры ретінде ғана емес, сонымен бірге негізгі қаржы жоспары, әлеуметтік-экономикалық үрдістерді реттеу механизмінің жиынтық ұғымы ретінде қарау керек. Мәселен, мемлекеттік бюджетте қоғамдық барлық экономикалық үрдістер бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары - салықтар, мемлкеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттің қарыздары және т.б басқа өзінің шоғырланған көрінісін табандықдықтан бюджет мемлекеттің негізгі қаржы жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кезеңге, әдетте, бір жылға жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығыстарын, орталықтандырылған қаржы ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды. Елдің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика Парламентінің жыл сайын қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына сәйкес сөзсіз орындауға жатады.
Мемлекеттік бюджет - ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау мен пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып табылатын бюджеттік механизм арқылы ықпал етеді. Шығындар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды реттеудің және ынталандыруың, өндіріс тиімділігн арттырудың маңызды құралы болып табылады. Жалпы экономикаға ықпал етудің құралы реттеу орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен бөлудің нысандары мен әдістерін ретеу, бюджеттің атқарылу үдерісінде қаржы ресурстарын қайт бөлу жолымен жүзеге асырылады.
Ақырында, мемлекеттік бюджет орындалуы міндетті мемлекет заңдарының бірі болып табылады (мысалы, келесі қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заң). Сөйтіп, бюджетті осы жоғарыда айтылғандардың жиынтығы ретінде қараған жөн (1 сызбаны қараңыз).
1 сызба. Мемлекеттік бюджеттің сапалық сипаттамасы
Қондырма бөлігі
(субъективтік жағы)
Негізгі жоспары
Мемлекеттік заңы
Әлеуметтік-экономикалық дамуды басқару механизмі
Мемлекеттік бюджет
Ресурстар
Мемлекеттің орталықтандырылан ақша коры
Экономикалық категория
Қатынастар
Базис бөлігі
(объек-тивтік жағы)
Қоғамдық ұдайы өндірісте мемлекеттік бюджеттің рөлі ең алдымен мемлекеттік бюджеттің (шығыс бөлігінің) көмегімен ұлттық табыстың 30%, жалпы ішкі өнімнің 20%, жалпы қоғамдық өнімнің 10% бөлінетіндігімен және қайта бөлінетіндігімен анықталады. Ол ақша қаражаттарын ұлттық шаруашылықтың әр түрлі салалары, өндіріс секторлары, қоғамдық қызметтің сфералаы, елдің экономикалық аудандары мен аумақтары арасында бөледі.
Нарықтық қатынастар жағдайы мемлекеттік бюджеттің қаражаттары ең алдымен экономиканың құрылымын айта құруды, кешенді мақсатты бюджеттік бағдамаларды қаржыладыруға, ғылыми-техникалық әлуетті арттыруға, әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың табысы аз жіктерін (зейнеткерлерді, мүгедектерді, аз қамтылған отбасыларын) қолдау, сандай-ақ денсулық сақтау, білім беру және мәдениет мекемелерін әлеуметтік қорғауға бағытталуы тиіс.
Қаржылық жоспарлау үрдісінде бюджет ұлттық шаруашыықтың салаларына және материалдық емес сфкераның мекемелеріне айтарлықтай ықпал етеді. Мемлекеттің аша қорын жасау мен пайдаланудың негізгі қаржы жоспары бола отырып, бюджет барлық шарашылық жүргізуші субъектілермен және ұжымдармен етене байланысқан. [6. 340-343беттер]
1.2 Бюджет жүйесінің принциптері, оның ішінде жаңа принциптерінің рөлі
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет жүйесіне мемлекеттік бюджет жүйесіне кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтығы, реалистігі, дәйектілігі, жариялылығы, траспаренттілігі, басымдық және жауапкершілігі прициптерге негізделеді:
1) Бюджеттің бірлік принципі бюджет жүйесін ұйымдық-экономикалық орталықтандырудың дәрежесін білдіреді. Бірлік принципі бұрынғы КСРО-ның бюджет жүйесінде неғұрлым толық көрінді. Қазіргі кезде биліктің жергілікті органдарының дербестік алуымен және оларға қаржы ресурстарын иелену жөніндегі құқықтырдың берілуімен байланысты бұл принцип біршама әлсіреді. Бюджет жүйесінің бірлігі біріңғай қаржы саясатын қамтамасыз етуге бағытталған және ең алдымен Қазақстан Республикасы егеменді мемлекетінің жалпы экономикалық және саяси негізін тірек етеді. Ол реттеуші кіріс көздерін пайдалану арқылы барлық деңгейдегі бюджеттердің өзара қимылына, төменгі деңгей бюджеттерінің теңгерңмдңлңгң үшін оларды қаржылық қолдауға, сондай-ақ ішінара қайта бөлудің мақсатты және аумақтық бюджет қорларын жасауға да негізделген. Бюджеттердің бірлігі біріңғай бюджет заңнамасын қолданумен соның ішінде Үкімет бекіткен біріңғай бюджеттік сыныптаманы, бюджет үрдісін жүзеге асырудың біріңғай рәсімдерін пайдаланумен қамтамасыз етіледі. Бюджет жүйесінің бірлігі салық саясатын қоса біріңғай әлеуметтік-экономикалық саясат арқылы іске асырылады. [6. 347-348 беттер]
Бірлік принципі - Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан Республикасының біріңғай бюджеттік заңдарының қолдануын, соның ішінде біріңғай бюджеттік сыныптауды, бюджет процесін жүзеге асырудың біріңғай рәсімдерін пайдалануды қамтамасыз ету. [2. 3-4 беттер]
2) Бюджеттің толықтығы (толымдығы) - бюджетке үкіметтің барлық қаржы операцияларының, оның жинайтын барлық түсімдерінің және жасайтын шығыстарының, Қазақстан Республикасының салық және бюджет барлық түсімдердің толық тізбесінің бюджеттерде және Қазақстан Республикасыың Ұлттық қорында міндетті және толық көрсетілуімен қамтамасыз етіледі. Сөйтіп, ол мемлекеттік билік пен басқару органдарының барлық кірістері мен шығыстарын бюджетке жинақтап жұмылдырудың объективтік қажеттігін бейнелеп көрсетеді. Осыған байланысты барлық ақша түсімдерін, сондай-ақ бюджет шығыстарының көлемі мен нақтылы бағыттарын айқандау қажет. [6. 348-349 беттер]
Толықтылық приципі - Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген барлық түсімдер мен шығыстарды бюджеттерде және Қазақстан Республикасының Ұлттық қорында көрсету, бюджет қаражатын пайдалана отырып, өзара талаптарды есепке алуға, сол сияқты бюджет қаражаты бойынша талаптар құқықтарынан шегінуге жол бермеу. [2. 3-4 беттер]
3) Реалистік принципі - бекітілген (нақтыланған, түзетілген) бюджеттік көрсеткіштердің орта мерзімді фискалдық саясатқа және Қазақстан Республикасы мен өңірлерді әлеуметтік-экономикалық дамытудың орта мерзімді жоспарының бекітілген (түзетілген) өлшемдері мен бағыттарына сәйкестігі. Бюджеттің реалистігіне Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауына сәйкес оларды Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамытудың экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларының өлшемдеріне сәйкес келтіру арқылы қол жеткізіледі. Сондықтан оның көрсеткіштері көпнұсқалық есеп-қисаптармен негізделуі тиіс, бюджеттердің атқарылуына, ведомстволардың өткен кезеңдегі қаржы жоспарларына жасалған терең талдаудың нәтижесі, болжамдық бағалау есепке алынуы қажет. Дүниежүзілік практика бюджет ресурстарының қозғалысын ағымдағы жылға, анағұрлым ұзақ мерзімге үлгілеуді, сондай-ақ оларды нақтылы жағдайлардың өзгеруіне байланысты қаржы жылы ішінде түзетуді пайдаланады. Реалистік принципіне ең алдымен жеке қаржы жоспарларын және жалпы тиісті деңгейдің бюджет жобасын жасау үрдісінде қол жетеді.
Реалистік принципі бюджет тізімдемесін бұрмалауды болдырмау және бұзылуын жою үшін қажет. Ол бюджете мемлекеттің қаржы операцияларының шынайы көрсетілуін, бекітілген сомалардың бюджеттік арналымдардың атқарылуына сәйкестігін алдын ала қарастырады. Нақтылы дамудың болжамдары мен бағдарламаларының көрсеткіштеріне негізделетін және бюджеттік резервтердің болуымен нығайтылған кірістердің барлық көздері мен шығыстар бағыттарының есеп-қисаптарының негізінділігімен анықталады. [6. 349-350 беттер]
Реалистік принципі - бекітілген (нақтыланған, түзетілген) бюджет көрсеткіштерінің орта мерзімді фискалдық саясатқа және Қазақстан Республикасы мен аймақтарды әлеуметтік экономикалық дамудың орта мерзімді жоспарының бекітілген (түзетілген) өлшемдері мен бағыттарына сәйкес келуі. [2. 4-3беттер]
4) Транспаренттілік принципі - бюджет заңнамасы саласындағы нормативтік құқықтық актілерді, бекітілген (нақтыланған, түзетілген) бюджеттерді және олардың атқарылуы туралы есептерді, мемлекеттің фискалдық саясатына қатысты басқа ақпаратты міндетті түрде жариялау; бюджет үрдісінің ашықтығы, мемлекеттік қаржылық бақылауды жүргізу. [6. 350 бет]
Транспаренттілік принципі - мемлекеттік немесе заңмен қорғалатын өзге де құпия болып табылатын мәліметтерді қоспағанда, Қазақстан Республикасының бюджет заңдары саласындағы нормативік құқықтық актілерді, бекітілген (нақтыланған, түзетілген) бюджеттерді және олардың атқарылуы туралы есептерді, мемлекеттің фискалдық саясатына қатысты басқа да ақпаратты міндетті түрде жариялау; бюджет процесінің ашықтығы, мемлекеттік қаржы бақылауын жүргізу. [2. 3-4 беттер]
5) Дәйектілік принципі деп бюджеттік қатынастар сферасында бұрын қабылданған шешімдерді мемлекеттік басқару органдарының сақтауын айтады. [6.350 бет]
6) Тиімділік және нәтижелілік принципі - бюджеттерді бюджеттік бағдарламалар паспорттарымен көзделген белгілі бір нәтижелерге қол жеткізу үшін қажеттілігін негізге алып, бюджет қаражатының осы нәтижелерге қол жеткізу үшін қажетті оңтайлы көлемін пайдалана отырып әзірлеу және атқару немесе бюджеттік қаражаттың бекітілген көлемін пайдалана отырып ең үздік нәтижені қамтамасыз ету.
7) Басымдық принципі - бюджеттік процесті республиканың немесе аймақтық әлеуметтік экономикалық дамуының басым бағыттарына сәйкес жүзеге асыру.
8) Жауапкершілік принципі - бюджет процесіне қатысушыларды Қазақстан Республикасының бюджеттік заңдарын бұзғаны үшін жауапқа тарту. [2. 3-4 беттер]
9) Бюджеттердің дербестігін меншікті және бюджет жүйесінің барлық буындары кірістерінің заңмен бекітілген көздері және бюджет қаражаттарын ел заңдарымен анықталған құзырлар шеңберінде биліктің тиісті органының қарап шешуі бойынша пайдалану құқығы қамтамасыз етеді. [6.351 бет]
Бюджеттердің дербестік принципі - түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында түсімдерді тұрақты түрде бөлініп тұруын орнықтыру және осы Кодекске сәйкес оларың жұмсалу бағыттарын анықтау, мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерінің осы Кодекске сәйкес бюджет процесін дербес жүзеге асыру құқығы, жергілікті бюджеттердің атқарылуы барысында қосымша алынған кірістерді, Бюджет Кодексінің 40-бабының 6-тармағында белгіленген жағдайларды қоспағанда, жергілікті бюджеттер қаражатының бос қалдықтарын жоғары тұрған бюджетке алып қоюға жол бермейтіндігі, тиісті өтемсіз төмен тұрған бюджеттерге қосымша шығыстар жүктеуге жол бермейтіндігі.[2. 3-4 беттер]
10) Бюджеттердің жариялық принципі - бекітілген бюджеттер мен иалдағы қаржы жылына арналған бюджет туралы заң мен өткен кезеңдегі олардың атқарылуы туралы есептердің жариялануы арқылы қамтамасыз етіледі.
Бюджет кірістерінiң қалыпаcуы (ең алдымен салықтар, алымдар арқылы) бюджет ресурстарының бағытталуы сияқты шаруашылық жүргізуші субъектілердің және қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін шалады. Сондықтан олар бюджеттің мазмұны, оны қалыптастырудың көздері, салық төлемдерін алудың тәртібі, сондай-ақ бюджет қаражаттарының бағыттары туралы хабардар болуы тиіс. Президент қол қойған Қазақстан Республикасының бюджеті заң мәртебесін қабылдайды және оның атқарылуы бюджет рәсімінің қатысушылары үшін міндетті болиды. Заң, өткен кезеңдегі бюджеттің атқарылуы туралы есеп баспасөз бетінде жарияланады. Осылайша бюджеттің кірістері мен шығыстарының көлемі, оның негізгі түсім көздері, шығыстарының бағыттары, тапшылық көлемі және оны жабудың әдістері (шығындарды қысқарту, кірістерді көбейту, қарыздар, ақша эмиссиясы) жария етіледі.
Бюджет жүйесін құрудың барлық принциптері өзара үйлестірілген және бірін-бірі толықтырып отырады, олар егеменді еліміздің Конституциясында және Бюджет кодексінде, Жергілікті өкілді және атқарушы органдар туралы арнайы заңдарында және басқа заңнамалық актілерде бейнелеп көрсетілген.
Нақтылы жағдайларда бұл принциптерден жиі ауытқиды. Мысалы, кейде бюджеттің бірлігі принципінен аутқиды, өйткені көптеген арнаулы және бюджеттен тыс қорлар пайда болады. Нақтылық приципі де өзінің маңызын жоғалтып барады: әр түрлі бюджеттен тыс қорлар жұмыс істеуі мүмкін, олар арқылы мемлекет қаржылық қатынастарды саралауға ұмтылады.
Бюджет жүйесі реттеуші кіріс көздерін пайдалану, мақсатты және өңірлік бюджет қорларын құру, оларды ішінара қайта бөлу арқылы жүзеге асырылатын барлық деңгейлер бюджеттерінің өзара іс-қимылына негізделген. [6. 350-351 беттер]
1.3 Бюджет түсімдері мен шығыстарын жіктеу және бюджетаралық қатынастар
Бюджет кірістері - ол мемлекеттік ункцияларды орындауға қажетті елдің бір ортаға топталған қаржы ресурстарының бөлігін және заңнамаларға сәйкес билік органдарының әр деңгейлеріне иелік істеуге ақысыз және қайтарылмайтын тәртіппен түсетін ақша құралдарын көрсетеді. Олар ақша құралдары қоры қалыптасу процесінде пайда болатын экономикалық қатынастарды әлпеттейді. Бюджет кірістері түсінігі мемлекет кірістері түсінігінен біршама қысаң, бірақ олардың республиканың мемлекеттік кірістер құрылымында шешімді мәні бар.
Бюджет кірістерінің басты материалды көзі - Ұлттық табыс. Ұлттық табыстың өсуі мемлекет кірістері мен мемлекеттік бюджет кірістері көлемінің тұрақты ұлғаюын қамтамасыз етеді. Мемлекеттік кірістердің айтарлықтай бөлігі - ол өндіріс пен айналым салалары мен әр түрлі меншік формаларының кәсіпорындарында жасалынған қоғамның таза табысы. Сонымен бірге, мемлекет жалпымемлекеттік мұқтаждықтарды қанағаттандыру үшін әр түрлі кәсіптік іс-әрекетпен және өндірістік пен өндірістік емес салаларда шұғылданатын азаматтардың табысының бөлігін өз кірістеріне алады.
Бюджетке түсетін кірістер, оларды жұмылдыратын формалар мен әдістер жиынтығы мемлекеттік бюджеттің түсімдер жүйесін құрады. Мұндай түсімдер маңында Бюджет кодексімен тағайындаған белгілі мөлшерде және тағайындаған мерзімде бюждет есебіне алынатын міндетті төлемдер түсініледі.
Бюджет түсімдерінің негізін салықтар мен алымдар түрлерінде жұмылдыратын төлемдер құрайды. Республика аумағында орналасқан меншік және шаруашылық формаларынан тәуелсіз барлық заңды тұлғалар мен азаматтар қолданыстағы заңнамаларға сәйкес бюджетке салықтар, алымдар және міндетті төлемдер төлеуге тартылады. Салықтар, алымдар мен төлем төлеушілер, яғни заңды және жеке тұлғалар оларды бюджетке төлеудің басқа төлемдерден басымдылығын қамтамасыз ету мен әрекеттегі заңнамаларға сәйкес оларды уақытымен және толығымен төлеуге жауапкершіліктері тағайындалған.
Мемлекеттік бюждет кірістері салықтық түсімдерге, салықтық емес түсімдерге, негізгі капитал сатудың кірістеріне, ресми трансферттерге, мемлекетке ақысыз негізде берілген ақшаларға бөлінеді. Республикада бюджет кірістерінің құрылымында ең үлкен үлес салмақты салықтық түсімдер құрайды.
Саықтар, алымдар, баж салықтары арқылы экономиканың басымдылық салалары мен бөлек экономикалық аумақтарды жетілдіруге немесе олардың дамуын баяулауға, тұрғындардың бөлек топтарының табыстарын реттеуге, белгілі бір экономикалық іс-әрекетті ынталандыруға не болмаса одан бас тартуға мүмкіндік жасауға болады.
Түсімдерді жіктеу - ол Бюджеттік кодекс пен басқа да заңнамалық актілермен анықталған кірістерді қалыптастыратын қайнар көздерін белгілейтін барлық деңгейдегі бюджеттер кірістерінің топтастыруы. Белгілі сипаттар бойынша барлық деңгейдегі бюджеттердің барлық түсімдері санаттарға (категориялар), сыныптарға, ішкі сыныптарға және ерекшеліктерге жіктеледі. Экономикалық белгілерге байланысты түсімдер санаттар бойынша топтасады, түсімдердің түрлері мен қайнар көздеріне байланысты сыныптар мен ішкі сыныптарға бөлінеді, төлем немесе түсімнің түрлеріне байланысты ерекшеліктер топтарын құрады.
Түсімдердің осы жіктеу топтарына алты таңбадан тұратын топтасулық код беріледі. Бірінші таңба түсімдерінің төлету әдісі бойынша бөлінетін белгісі арқылы олардың санатын көрсетеді. Мысалы, 1 - деген цифр осы бөлімде салықтық түсімдерге жататын барлық төлем түрлері, 2 - салықтық емес түсімдер, 3 - негізгі капитал сатудан түскен түсімдер, 4 - ресми трансферт түсімдері, 5 - берілген бюджеттік несиелер өтеу мен қаржылық активтер сатудан түскен түсімдер және үкіметтік займдар бар екенінің белгілері.
Келесі екі цифр түсімдердің түрлеріне байланысты сыныптарға бөлінгенін көрсетеді. Мысалы, 01 - ол табыс салығы, 05 - ол тауарлар, қызметтер мен жұмыстар бойынша ішкі салықтар және басқалары. Содан кейін төлемнің нақты түріне байланысты ішкі сыныпты көрсететін бір цифр келеді. Мысалы, 1 - ол корпоративтік табыс салығы, 2 - акциздер, 3 - табиғаттық және басқа ресурстарды пайдалану жөніндегі түсімдер мен тағы басқалары. Соңғы екі цифр төлемнің қайнар көзі мен сол төлемнің нақты төлеушісін көрсететін ерекшелік белгісі. Мысалы, 01 - ол резиденттер - заңды тұлғалардан корпоративтік табыс салығы, 02 - ол резидент емес - заңды тұлғалардан корпоративтік табыс салығы және т.б.
Барлық түсімдер бюджеттер деңгейлері арасында кірістер жіктеуіне сәйкес бөлінеді. Сондықтан Бюджеттік кодексте бюджеттің әрбір деңгейі бойынша сәйкестік түсімдер анықталып бекітілген. Мысалы, республикалық бюджет кірістерінің 1 санаты Салықтық түсімдер бойынша тағайындалған:
01 сынып - Табыс салығы;
1 ішкі сынып - Корпоративтік табыс салығы;
01 ерекшелік - Резиденттер - заңды тұлғалардан корпоративтік табыс салығы (код 101102);
02 ерекшелік - Резидент емес - заңды тұлғалардан корпоративтік табыс салығы (код 101102) және осылай жалғаса береді;
05 сынып - Тауарлар, жұмыстар және қызметтер бойынша ішкі салықтар;
1 ішкі сынып - Қосымша құнға салық;
01 ерекшелік - Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген тауарлар, орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер бойынша қосымша құнға салық (105101);
02 ерекшелік - Ресей Федарация аумағынан шыққан және импортталған тауарлардан басқа Қазақстан Республикасының аумағына импортталған тауарлар бойынша қосымша құнға салық (код 105102);
04 ерекшелік - Резидент емес үшін қосымша құнға салық (код 105104) және осылай жалғаса береді;
2 ішкі сынып - Акциздер;
29 ерекшелік - Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген газ конденсатын қоса шикі мұнай (код 105229);
41 ерекшелік - Қазақстан Республикасының аумағына импортталған спирттің барлық түрі (код 105241) және осылай жалғаса береді;
3 ішкі сынып - Табиғаттың және басқа да ресурстарды пайдаланғаннан түскен түсімдер;
02 ерекшелік - Үстеме пайдаға салынатын салық (код 105302);
05 ерекшелік - Бонустар (код 105305) және осылай жалғаса береді;
06 ерекшелік - Роялти (код 105306) және осылай жалғаса береді;
06 сынып - Халықаралық сауда мен сыртқы операциялар бойынша салықтар;
1 ішкі сынып - Кедендік төлемдер;
02 ерекшелік - Сырттан енгізілетін тауарлар бойынша кедендік баж (код 106102) және осылай жалғаса береді;
07 сынып - Басқа да салықтар;
1 ішкі сынып - Басқа да салықтар (код 107109 республикалық бюджет түсімдері, код 107110 жергілікті бюджет түсімдері).
Бюджеттік жіктеуде осы жоғарыда келтірілген мысалға сәйкес басқа да түсімдер санаттары бөлінген.
Бюджеттік шығындарды ашықтан-ашық белгілер бойынша жіктеу олардың экономикалық процестердегі рөлі мен мәнін айқындалуына себепші болады. Теория мен тәжірбиеде бюджет шығындарын жіктеу бірнеше белгілер арқылы іске асырылады. Ең алдымен бюджеттік қаражаттарды мемлекеттік басқару деңгейлері бойынша бөлуіне байланысты шығындардың аумақтық жіктеуін айырады (республикалық, облыс және аудан бюджеттерінің шығындары).
Бюджеттік процестегі жоғары тұрған бюджеттер деңгейлері арасындағы қатынастарды бюджетаралық қатынастар деп есептейді. Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексіне сәйкес бюджетаралық қатынастар келесі принциптерге негізделеді:
Облыстар, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттерінің республикалық бюджетпен, аудан бюджеттерінің облыс бюджетімен арақатынастарындағы тепе-теңдік;
Түсімдерді шектеудің келесі критерийларын сақтай отырып оларды тиімді бөліп отыру;
А) сыртқы факторлардың әсерінен тәуелді емес және тиянақты сипаттағы салықтық пен салықтық емес түсімдерді төмен тұрған бюджеттер бойы бекіту;
Ә) мемлекеттік мекемелер көрсететін қызметтер үшін төлем түрдегі салықтық және салықтық емес түсімдер осы қызметтерді қаржыландырған бюджеттің кірістеріне есепке алынады;
Б) қайта бөлу сипаты мен бір қалыпты емес жайғастыру салықтық базасы бар салықтар бюджет жүйесінің неғұрлым жоғары деңгейлері бойынша бекіту;
В) салықтар мен басқа да міндетті түрдегі төлемдерді ең жоғары дәрежеде жиналуын қамтамасыз ету бюджет деңгейі бойынша бекіту;
Г) айқын аумақтық байлауы бар салықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті
Қаржы және есеп кафедрасы
Қорғауға жіберілді
______________
Қаржы және есеп кафедрасының
меңгерушісі, э.ғ.к. Адиетова Э.М.
____ _____________ 20____жыл
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің қалыптасу кезеңдері және дамуы
Қаржы пәні
Орындаған: Қыдырова Г. М.
5В050900-Қаржы мамандығының 3-курс 311-топ студенті
Ғылыми жетекші: э.ғ.магистрі,
аға оқытушы Дарискалиева М.С.
Атырау, 2016
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
І БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНІҢ МӘНІ, МАЗМҰНЫ, ПРИНЦИПТЕРІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Бюджет жүйесінің әлеуметтік-экономикалық мазмұны . . . . . . . . . . . 5
Бюджет жүйесінің принциптері, оның ішінде жаңа принциптерінің
Рөлі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Бюджет түсімдері мен шығыстарын жіктеу және бюджетаралық қатынастар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
ΙΙ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІК ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17
2.1 Қазақстан Республикасының бюджеттік жағдайы және Атырау облыстық бюджетін талдау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17
2.2 Қазақстан Республикасының 2013-2015 жылдарға арналған бюджетін талдау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22
2.3 Мемлекеттік қаржылық бақылау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Биылғы Қазақстан Республикасының Президентінің Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан Халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты Қазақстан Халқына Жолдауында: Бюджеттің нәтижелілігін арттыру. Тұрғындардың әлеумттік әл-ауқатын арттыруға арналмаған барлық шығындарды қысқарту қажет.
Орталықта нәтижелілікке бағытталған бюджетті өмірге енгізу жөніндегі жұмыс қазірдің өзінде жүзеге асырылып жатыр. Бұл жұмыстың жергілікті жердегі деңгейде дамыту қамқорлығын сезінуі тиіс. Жаңа әлеуметтік нысандар: медициналық мекемелер, мектептер, спорт ғимараттары тұрғындарға сапалы, озық және ең бастысы, бұқаралық қызмет көрсету орталығына айналуға тиіс - деп баяндағандай, егер мемлекеттің бюджеттік жүйесі нәтижелі болатын болса, мемлекеттің халқының әл-ауқаты да жақсы әрі оң жағдайда болады.
Мемлекеттік бюджет - ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлудің негізгі құралы. Мемлекеттік бюджеттің (шығыс бөлігінің) көмегімен ұлттық табыстың 30%, жалпы ішкі өнімнің 20%, жалпы қоғамдық өнімнің 10% бөлінеді және қайта бөлінеді. Бюджет Қазақстанның бүкіл аумағында өндірістік күштерді неғұрлым ұтымды орналастырудың, экономика мен мәдениетті көтерудің талаптарын ескере отырып салааралық және аумақтық қайта бөлу үшін пайдаланылады.
Экономика категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттік орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақша қатынастарын білдіреді.
Мемлекеттік бюджет жүйесі қаражаттарын қайта бөлуді экономикалық өсімнің сапасы мен нәтижесі арқылы анықтайды. Бюджет Қазақстанның жалпы шаруашылық байланыстар жүйесіне толық кіріуіне, қазіргі таңдағы өтпелі кезеңді жеңіп шығуына мүмкіндік туғызуы керек.
Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін қазіргі кезеңге дейін нарықтық экономика аумағындағы жинақталған жалпы қаржы қарым-қатынасының, оның ішінде бюджеттік қарым-қатынасының даму тәжірбиелерін біліп, дұрыс пайдалану қажет. Елімізде нарықтық экономика жағдайында тиімді мемлекеттік бюджет пен салық жүйесінің қалыптасуының ерекше мәні бар.
Бүгінгі таңда Қазақстан өз дамуында сапалық жағынан жаңа сатыға аяқ басты. Республикамыздың әлемдік бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарынан орын алуы және отыз корпоративтік көшбасшыларынан қалыптастыруы, экономиканың жаңаруы мен өсуінің жаңа бір бастамасы деп қарауға болады. Нарықтық экономиканың даму жолын таңдаған кез келген мемлекеттің шынайы тәуелсіздігі мен егемендігі үшін мықты әрі тұрақты қаржылық негіздің болуы міндетті. Ал, салықтар мемлекет бюджетінің кіріс бөлігінің қайнар көзі болып қана қоймай, материалдық, экономикалық және құқықтық категория ретінде қарама-қайшылығы мол, күрделі құбылыс, әрі тауар өндірісінің барысына тікелей ықпал ететін және мемлекеттің экономикалық дамуының маңызды факторы болып табылады.
Отандық өнеркәсіптердің бәсекеге қабілеттілігін жоғарлату, экономиканың нақты секторларының өнімдерін өсіру, республикадағы экономикалық тенденцияның негізгі сипаттамасы болып табылады. Экономикалық өсу әлі берік емес. Қазақстанның Ұлттық экономикасы қазіргі әр түрлі өзгерістерге сезімтал. Осы жағдайда мемлекеттің экономикалық дамуы азды-көпті дәрежеде салық салудың ілімі және тәжірбиесін жетілдіру және оны басқару мәселелерін шешумен байланысты. Бірінші кезекте бұған салынған бүркелген резервтерді іздеу жатады, сонымен бірге салық төлеушілері үшін аз залалмен максималды тиімділікке жету оның әлеуеттік мүмкіндіктерін іздеу керек. Салық салу өзінің экономикалық табиғатында ұдайы өндрісті ынталандыру болып табылады.
Зерттеу пәні - мемлекеттік бюджет пен оның даму мәселелері және бюджеттік жүйенің жетілдіру жолдарындағы пайда болатын бюджетаралық қатынастар.
Зерттеу объектілері - мемлекеттік бюджетпен айналысатын мемлекеттік органдар, министрліктер, ведомствалар, Атырау облысы Жылыой ауданы бойынша Статистика басқармасы болып табылады.
Зерттеу тақырыбының мақсаты мен міндеттері. Курстық жұмыстың негізгі мақсаты - мемлекеттік бюджеттің қалыптасуы мен дамытуын теориялық және әдістемелік жағынан зерттеу, оны басқару үшін ғылыми негізделген ұсыныстар жасау болып табылады.
Қойылған мақсаттарға сәйкес төмендегі міндеттерді шешу көзделеді:
Мемлекеттік бюджеттің қызмет ету жүйесінің негізгі принциптерін зерттеу;
Республикалық және жергілікті бюджеттердің дамуын талдау;
Мемлекеттің кіріс базасының масштабын және бюджетпен қамтамасыз етілуінің дәрежесін анықтау, жалпы мемлекеттің экономикалық дамуына салық жүйесінің әсерін бағалау;
Салықтық ынталандыруларды жетілдіру бойынша мемлекеттік бюджеттің дамуына болжам жасай отырып, жақсарту жолдарына ұсыныстар жасау.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Берілген зерттеудің теориялық негізі - нарықтық экономика жағдайындағы мемлекеттік бюджет мәселелрі қарастырылған, экономиканы тұрақтандырудағы бюджет роліне әр түрлі тәсілдерді және салық жүйесін жетілдіру бағыттарын бейнелейтін әлеуметтік-экономикалық даму облысындағы классиктер еңбектерін, отандық және қазақстандық ғалымдар жұмыстарынан тұрады.
Зерттеу үрдісінде эмпирикалық және теориялық әдістер қолданылған, соның ішінде: бақылау, өлшеу, салыстыру мен саралау, анализ және синтез, индукция мен дедукция, сонымен қатар, бюджет жүйесінің тиімділігін бағалау, қаржылық талдау, бюджеттік жүйе қызметін қарастыру әдістері, жалпы ғылымдық жүйелі талдау, статистика тәсілдері пайдаланылған.
Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына байланысты. Мемлекеттің дамуындағы қаржылық, несиелік, бюджеттік қарым-қатынастың рөлі, орны және мәні өте маңызды екені белгілі, себебі жалпы ішкі өнімнің өсу қарқыны, жұмыссыздық пен инфляцияның деңгейі, валюталық курс және басқада макроэкономикалық көрсеткіштердің оңтайлық деңгейіне жету осы қарым-қатынастардың ахуалына тәуелді. Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін қазіргі кезеңге дейін нарықтық экономика аумағындағы жинақталған жалпы қаржы қарым-қатынасының, оның ішінде бюджеттік қарым-қатынасының даму тәжірбиелерін біліп, дұрыс пайдалану қажет. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының бүкіл қаржы жүйесін реформалау, оның негізгі тармағы - бюджеттік жүйені күрделі түрде қайта құруын мәжбүр етті. Сол реформалаудың логикалық жалғасы - ол жаңа бюджеттік заңнама жасау және қабылдау. Нәтижесінде, 2004 жылы сәуір айының 24 жұлдызында Қазақстан Республикасының жаңа Бюджеттік кодексі қабылданып, 2005 жылы қаңтар айының 1 жұлдызында қолдануға енгізілді.
Жаңа Бюджеттік кодекстің ережелері біздің республикамыздың бүгінгі күнгі қаржылық қарым-қатынас пен жалпы бюджеттік саясаттың даму жағдайын көрсетеді. Кодексте бюджеттік процеске қатынасушылардың барлық іс - әрекеттерінің тәртібі мен ережелері толық және жан-жағынан жазылып дәлелденген. Бұл бірыңғай құжатта мемлекеттің міндеттемелері мен функцияларын орындауға арналған ақша қаражаттарын қалыптастыру мен оларды жұмсау процестері толығымен анықталған.
Экономика бағыты бойынша болашақ білікті мамандар дайындаудың негізгі мақсаты - оларды қазіргі уақыттың маңызды біліміне оқыту, оның ішінде: бюджетті жоспарлау, қалыптастыру және атқару аумағындағы білімге.
Зерттеудің құрылымы. Бұл зерттеу тақырыбы 2 бөлімге біріккен 6 тараудан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс мазмұны компьютерлік теру мәтіннің 35 бетінде баяндалған 6 кестеден тұрады.
Зерттеу тақырыбының көлемі - 35 бет.
І Бюджет жүйесінің мәні, мазмұны, принциптері және түрлері
1.1 Бюджет жүйесінің әлеуметтік-экономикалық мазмұны
Бюджет - ол жалпы қаржы категорияға қарағанда бөлек, ерекше тұрған экономикалық категория. Оның қаржыдан ерекшелігі тек қана абстракцияның басқа деңгейі мен қаржылық байланыстың әр түрлі дәрежеде болуына байланысты. Сондықтан, көптеген қаржылық байланыстардың ішінде бір - бірінен ерекше тұратын бөлек арнайы салаларды бөліп шығаруға болады. Сондай бір ерекше байланыс қоғамдық құндылық өнім аумағында мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржылық қарым - қатынас болып табылады. Бұндай қаржылық қарым - қатынастың жалпы белгісі, біріншіден, олар мемлекеттің қатысуымен болатын құндылық бөлу процесінде орын алуы, екіншіден, жалпы мемлекеттік функцияларды атқаруға арналған орталықтандырылған ақша қаражаттар қорын қалыптастыру мен пайдалануына байланысты. Осындай барлық қаржылық қарым - қатынас мемлекеттік бюджет деген түсініктің экономикалық мазмұнын құрады.
Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің 4-бабында бюджетке келесідей түсінік берілген: Бюджет - ол мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруын қаржылық қамтамасыз етуге арналған оның орталықтандырылған ақша қоры. Бюджеттің формасы - қаржылық жоспар, материалдық негізі - орталықтандырылған қор, экономикалық негізі - жалпы экономикалық қарым - қатынас, заңнамалық белсендіруі - заң.
Бюджет әр мемлекетте өзінің экономикалық, әлеуметтік және саяси функцияларын орындауға объективтік ақшалай түрде қажетті. Бюджет қай мемлекеттік болмаса да мазмұндары бірыңғай категориялардан қалыптасады, яғни салық, займдар, шағын және тағы басқалары, сонымен қатар олар бір қоғамдық-экономикалық формациядан басқа формацияға ауысса да өздерінің мазмұнын өзгертпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық категория деп дәлелдейді. Сондықтан, бюджеттің экономикалық түбі басқа да экономикалық категорияларға сай ақша түріндегі және соған сәйкес материалды негізі бар өндірістік қарым-қатынаста жатыр.
Бюджет қаржы жүйесінің орталық тізбесі болғандықтан, ол сол қаржының барлық негізгі, сапалы сипаттамаларына сай. Басқаша айтқанда, егерде қаржы жалпы ақша қарым-қатынас жүйесі болса, яғни мемлекеттік орталықтандырылған ақша қорын қалыптастыру және пайдалану процесі, онда бюджет өз алдына ақша қарым-қатынас жүйесін құрады, яғни бюджеттік қорды қалыптастыру және пайдалану процесі. Бюджеттік қор көптеген қоғамдық қажеттілік шығындарды (әлеуметтік, қорғаныс, т.б.) қаржыландыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Экономикалық әдебиет (заңдар, монографиялар, оқулықтар, ғылыми мақалалар) беттерінде бюджет термині әр түрлі ұғымда пайдаланады, мысалы, ақша қаражаттарының кірісі мен шығысы формасында немесе ақша қаражаттарының негізгі орталықтандырылған қоры ретінде. Осыған қоса, әдебиетте мемлекеттік бюджетке тағы да келесідей анықтама берілген: бюджет - ол қаржылық жоспар; бюджет - ол басқарушылық жоспар; бюджет - ол заңнамалық құжат; бюджет - ол коммуникация құралы; бюджет - ол бюджеттік салық саясатты дәлелдейтін құжат деген. Бірақ, бюджеттік салық саясатының мазмұны өте кең, себебі оған мемлекеттік басқару органдарының негізгі функциялары, мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуы мен фискалдық саясаттың көрсеткіштері, бюджеттің көрсеткіштері тағы басқа көрсеткіштер мен ережелер кіреді.
Бюджет деген көптеген ұғымға сүйене отырып, ол келесідей түсініктемелерден қалыптасады деп айтуға болады:
Ол өз алдында жеке бір экономикалық категория;
Ол мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтандырылған қоры;
Ол экономиканы реттеуге арналған құрал (бюджеттік механизм арқылы);
Ол мемлекеттің негізгі қаржы жоспары;
Ол барлық бюджеттікиқарым- қатынасқа қатысушылар міндетті түрде орындайтын заң.
Бюджет экономикалық қарым-қатынасқа негізделгендіктен объективтік түрде сипатталады. Өз алды бюджеттік сала болуы адамзаттың субъективтік пікіріне байланысты емес, ең алдымен ол қоғамдық өндірістің дамуына керекті орталықтандырылған ресурстарға, мемлекеттің табиғаты мен функцияларынан туатын объективтік қажеттілікке байланысты. Ақша қаражаттары ресурстарын орталықтандырудың экономикалық және саясаттық мәні зор, себебі олар мемлекеттің жоспарлаған шараларын іске асырудың негізгі құралы, біріккен экономикалық және қаржылық саясатты жүргізуге қажет болып табылады.
1991 жылдан бастап Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі түбірлі өзгерістерге ұшырады. Бұған дейін Қазақстанның мемлекеттік бюджеті, басқа одақтас республикалардың мемлекеттік бюджетіне кірді, онда ел аумағының барлық бюджеттері, соның ішінде ауылды және мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру бюджетінен тұрады. Одатық бюджетке 1970-1991 жылдары мемлекеттік бюджет ресурстарының жалпы ауқымының 52-50% тиді, оның 35% республикалардың республикалық бюджеттерінің және 15% жергілікті бюджеттердің қарамағында болады. [6. 347 бет].
Бюджеттік жүйе - мемлекеттің барлық қаржы жүйесінің маңызды құрамдық бөлігі болып табылады. Бюджеттік жүйе экономикалық категория ретінде мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын - бюджеттік - қалыптасу мен пайдалану бойынша заңды, жеке тұлғалар мен аймақтар арасындағы барлық қаржылық қатынастар, бюджеттік қалыптасу мен атқарудың әдіс-тәсілдері және сол қатынастарды басқару органдарымен танысты. Басқаша айтқанда, барлық деңгейдегі бюджеттер мен Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры және экономикалық қатынастар қосындысын бюджеттік жүйе деп түсіндіріледі. [3. 25 бет]
Бюджет жүйесінің жұмыс істеу бюджеттердің әр түрлі деңгейлерінің өзара байланысына негізделеді және оларды жоспарлау, әзірлеу, қарау, бекіту, атқару, бақылау тәртібімен, сондай-ақ республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.[6. 347 бет]
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларының орындалуы үшін басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы мақсатпен әр елде өңірлердің шаруашылығын әлеуметтік сферасын, әрбір әкімшілік аумақтық бірліктерді абаттандыруды, заң шығарушы билікті, басқару аппаратын ұстауды және басқа шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша ресурстарын жұмылдыруды қамтамасыз ететін бюджеттер тармақтарының желісі құрылады. [6. 343 бет]
Бюджеттік кодекс бойынша бюджет қалыптасу негізі болып Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық орта мерзімді даму жоспары мен Республика Президентінің Қазақстан халқына арналған жылсайынғы Жолдауының есебімен құрастырылған аумақтардың даму бағдарламалары болып табылады. Бюджеттік кодексте көрсетілген басқа бір маңызды жағдай - ол бюджеттік процесті ұйымдастыруын қоса отырып, қаржы ресурстарын регламенттеуі. Бұл функциялары келесілер арқылы көрінеді:
мемлекеттің экономикалық және қаржылық мақсаттарының әрекеттесуінде;
әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара және экономика секторларымен әрекеттесуінде;
салықты-фискалдық құралдарды жетілдіруде;
бюджеттен тыс арнайы қорларға бөлектеулердің көлемі мен қайнар көздерін анықтауда;
бюджеттердің кірістері мен шығыстарының көлемі мен құрылымын тағайындағанда;
республикалық бюжет тапшылығының көлемін анықтағанда;
жергілікті бюджеттердің теңгерушілігінде;
Мемлекеттік борыштың қаржы операцияларға әсері мен өтеуінің есебімен оның динамикасы мен ахуалын бағалауда. [3. 38-39 беттер]
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты, өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты материалдық-заттай түрде болады: бюджеттік қатынастар мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорында - бюджеттік қорда затталынады. Мұның нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық (бөлгіштік) үрдістер мемлекеттің жұмылдыртын және пайдаланатын ақшаның ағынында өзінің көрінісін табады. Бюджеттік қор - бұл құнық бөліністің белгілі стадияларын өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс, халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі қажеттіліктерді қанағаттандару үшін мемлекетке түсетін қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың бір бөлігі қозғалысының объективті түрде шарттасылған, экономикалық нысан. Бюджеттік қорды қалыптастыру мен пайдалану құнды бөлумен байланысты оның (құнның) қозғалысы үрдістерін білдіреді.
Мемлекетік бюджет экономикалық категория ретінде мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұлғаймалы ұдайы өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу үрдістеріне мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақшалай қатынастарды білдірді. Қаржылық қатынастардың бұл жиынтығы мемлекеттік бюджет ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы сияқты бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл функцияларын орындайды. Бұл функцияларының іс қимылы, мазмұны, мәні мен маңызы бюджеттік қатынастардың қаралған айрықшалығымен айқындалды. Бөлгіштік функцияның іс-әрекетінің өзіндік ерекшелігі сол, қоғамдық өнімнің құны қоғамдық өндірістің сфералары, ұлттық шаруашылықтың секторлары, аумақтар, салалар, жеке шаруашылық жүргізу субъектілер арасында бөлінеді. Сонымен бірге мемлекет қаржысының негізгі буыны ретінде мелекеттік бюджет бөлгіштік функция шеңберінде қосылқы функцияларды, атап айтқанда: орналастыру (ресурстарды), қайта бөлгіштік, тұрақтандару сияқты сипатты функцияларды орындайды. Бақылау функциясы бюджеттік қорларды бөлудің сандық үйлесімдерінде, олардың қоғамдық өндіріс дамуының қажеттеліктеріне сай келетіндігінде, бөлудің ұнамсыз барысынан ауытқуын анықтау және оларды жою мүмкіндігінде көрінеді.
Мемлекетік бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны тек экономикалық категория және мемлекеттің орталықтандырылған ақша қоры ретінде ғана емес, сонымен бірге негізгі қаржы жоспары, әлеуметтік-экономикалық үрдістерді реттеу механизмінің жиынтық ұғымы ретінде қарау керек. Мәселен, мемлекеттік бюджетте қоғамдық барлық экономикалық үрдістер бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары - салықтар, мемлкеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттің қарыздары және т.б басқа өзінің шоғырланған көрінісін табандықдықтан бюджет мемлекеттің негізгі қаржы жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кезеңге, әдетте, бір жылға жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығыстарын, орталықтандырылған қаржы ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды. Елдің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика Парламентінің жыл сайын қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына сәйкес сөзсіз орындауға жатады.
Мемлекеттік бюджет - ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау мен пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып табылатын бюджеттік механизм арқылы ықпал етеді. Шығындар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды реттеудің және ынталандыруың, өндіріс тиімділігн арттырудың маңызды құралы болып табылады. Жалпы экономикаға ықпал етудің құралы реттеу орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен бөлудің нысандары мен әдістерін ретеу, бюджеттің атқарылу үдерісінде қаржы ресурстарын қайт бөлу жолымен жүзеге асырылады.
Ақырында, мемлекеттік бюджет орындалуы міндетті мемлекет заңдарының бірі болып табылады (мысалы, келесі қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заң). Сөйтіп, бюджетті осы жоғарыда айтылғандардың жиынтығы ретінде қараған жөн (1 сызбаны қараңыз).
1 сызба. Мемлекеттік бюджеттің сапалық сипаттамасы
Қондырма бөлігі
(субъективтік жағы)
Негізгі жоспары
Мемлекеттік заңы
Әлеуметтік-экономикалық дамуды басқару механизмі
Мемлекеттік бюджет
Ресурстар
Мемлекеттің орталықтандырылан ақша коры
Экономикалық категория
Қатынастар
Базис бөлігі
(объек-тивтік жағы)
Қоғамдық ұдайы өндірісте мемлекеттік бюджеттің рөлі ең алдымен мемлекеттік бюджеттің (шығыс бөлігінің) көмегімен ұлттық табыстың 30%, жалпы ішкі өнімнің 20%, жалпы қоғамдық өнімнің 10% бөлінетіндігімен және қайта бөлінетіндігімен анықталады. Ол ақша қаражаттарын ұлттық шаруашылықтың әр түрлі салалары, өндіріс секторлары, қоғамдық қызметтің сфералаы, елдің экономикалық аудандары мен аумақтары арасында бөледі.
Нарықтық қатынастар жағдайы мемлекеттік бюджеттің қаражаттары ең алдымен экономиканың құрылымын айта құруды, кешенді мақсатты бюджеттік бағдамаларды қаржыладыруға, ғылыми-техникалық әлуетті арттыруға, әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың табысы аз жіктерін (зейнеткерлерді, мүгедектерді, аз қамтылған отбасыларын) қолдау, сандай-ақ денсулық сақтау, білім беру және мәдениет мекемелерін әлеуметтік қорғауға бағытталуы тиіс.
Қаржылық жоспарлау үрдісінде бюджет ұлттық шаруашыықтың салаларына және материалдық емес сфкераның мекемелеріне айтарлықтай ықпал етеді. Мемлекеттің аша қорын жасау мен пайдаланудың негізгі қаржы жоспары бола отырып, бюджет барлық шарашылық жүргізуші субъектілермен және ұжымдармен етене байланысқан. [6. 340-343беттер]
1.2 Бюджет жүйесінің принциптері, оның ішінде жаңа принциптерінің рөлі
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет жүйесіне мемлекеттік бюджет жүйесіне кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтығы, реалистігі, дәйектілігі, жариялылығы, траспаренттілігі, басымдық және жауапкершілігі прициптерге негізделеді:
1) Бюджеттің бірлік принципі бюджет жүйесін ұйымдық-экономикалық орталықтандырудың дәрежесін білдіреді. Бірлік принципі бұрынғы КСРО-ның бюджет жүйесінде неғұрлым толық көрінді. Қазіргі кезде биліктің жергілікті органдарының дербестік алуымен және оларға қаржы ресурстарын иелену жөніндегі құқықтырдың берілуімен байланысты бұл принцип біршама әлсіреді. Бюджет жүйесінің бірлігі біріңғай қаржы саясатын қамтамасыз етуге бағытталған және ең алдымен Қазақстан Республикасы егеменді мемлекетінің жалпы экономикалық және саяси негізін тірек етеді. Ол реттеуші кіріс көздерін пайдалану арқылы барлық деңгейдегі бюджеттердің өзара қимылына, төменгі деңгей бюджеттерінің теңгерңмдңлңгң үшін оларды қаржылық қолдауға, сондай-ақ ішінара қайта бөлудің мақсатты және аумақтық бюджет қорларын жасауға да негізделген. Бюджеттердің бірлігі біріңғай бюджет заңнамасын қолданумен соның ішінде Үкімет бекіткен біріңғай бюджеттік сыныптаманы, бюджет үрдісін жүзеге асырудың біріңғай рәсімдерін пайдаланумен қамтамасыз етіледі. Бюджет жүйесінің бірлігі салық саясатын қоса біріңғай әлеуметтік-экономикалық саясат арқылы іске асырылады. [6. 347-348 беттер]
Бірлік принципі - Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан Республикасының біріңғай бюджеттік заңдарының қолдануын, соның ішінде біріңғай бюджеттік сыныптауды, бюджет процесін жүзеге асырудың біріңғай рәсімдерін пайдалануды қамтамасыз ету. [2. 3-4 беттер]
2) Бюджеттің толықтығы (толымдығы) - бюджетке үкіметтің барлық қаржы операцияларының, оның жинайтын барлық түсімдерінің және жасайтын шығыстарының, Қазақстан Республикасының салық және бюджет барлық түсімдердің толық тізбесінің бюджеттерде және Қазақстан Республикасыың Ұлттық қорында міндетті және толық көрсетілуімен қамтамасыз етіледі. Сөйтіп, ол мемлекеттік билік пен басқару органдарының барлық кірістері мен шығыстарын бюджетке жинақтап жұмылдырудың объективтік қажеттігін бейнелеп көрсетеді. Осыған байланысты барлық ақша түсімдерін, сондай-ақ бюджет шығыстарының көлемі мен нақтылы бағыттарын айқандау қажет. [6. 348-349 беттер]
Толықтылық приципі - Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген барлық түсімдер мен шығыстарды бюджеттерде және Қазақстан Республикасының Ұлттық қорында көрсету, бюджет қаражатын пайдалана отырып, өзара талаптарды есепке алуға, сол сияқты бюджет қаражаты бойынша талаптар құқықтарынан шегінуге жол бермеу. [2. 3-4 беттер]
3) Реалистік принципі - бекітілген (нақтыланған, түзетілген) бюджеттік көрсеткіштердің орта мерзімді фискалдық саясатқа және Қазақстан Республикасы мен өңірлерді әлеуметтік-экономикалық дамытудың орта мерзімді жоспарының бекітілген (түзетілген) өлшемдері мен бағыттарына сәйкестігі. Бюджеттің реалистігіне Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауына сәйкес оларды Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамытудың экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларының өлшемдеріне сәйкес келтіру арқылы қол жеткізіледі. Сондықтан оның көрсеткіштері көпнұсқалық есеп-қисаптармен негізделуі тиіс, бюджеттердің атқарылуына, ведомстволардың өткен кезеңдегі қаржы жоспарларына жасалған терең талдаудың нәтижесі, болжамдық бағалау есепке алынуы қажет. Дүниежүзілік практика бюджет ресурстарының қозғалысын ағымдағы жылға, анағұрлым ұзақ мерзімге үлгілеуді, сондай-ақ оларды нақтылы жағдайлардың өзгеруіне байланысты қаржы жылы ішінде түзетуді пайдаланады. Реалистік принципіне ең алдымен жеке қаржы жоспарларын және жалпы тиісті деңгейдің бюджет жобасын жасау үрдісінде қол жетеді.
Реалистік принципі бюджет тізімдемесін бұрмалауды болдырмау және бұзылуын жою үшін қажет. Ол бюджете мемлекеттің қаржы операцияларының шынайы көрсетілуін, бекітілген сомалардың бюджеттік арналымдардың атқарылуына сәйкестігін алдын ала қарастырады. Нақтылы дамудың болжамдары мен бағдарламаларының көрсеткіштеріне негізделетін және бюджеттік резервтердің болуымен нығайтылған кірістердің барлық көздері мен шығыстар бағыттарының есеп-қисаптарының негізінділігімен анықталады. [6. 349-350 беттер]
Реалистік принципі - бекітілген (нақтыланған, түзетілген) бюджет көрсеткіштерінің орта мерзімді фискалдық саясатқа және Қазақстан Республикасы мен аймақтарды әлеуметтік экономикалық дамудың орта мерзімді жоспарының бекітілген (түзетілген) өлшемдері мен бағыттарына сәйкес келуі. [2. 4-3беттер]
4) Транспаренттілік принципі - бюджет заңнамасы саласындағы нормативтік құқықтық актілерді, бекітілген (нақтыланған, түзетілген) бюджеттерді және олардың атқарылуы туралы есептерді, мемлекеттің фискалдық саясатына қатысты басқа ақпаратты міндетті түрде жариялау; бюджет үрдісінің ашықтығы, мемлекеттік қаржылық бақылауды жүргізу. [6. 350 бет]
Транспаренттілік принципі - мемлекеттік немесе заңмен қорғалатын өзге де құпия болып табылатын мәліметтерді қоспағанда, Қазақстан Республикасының бюджет заңдары саласындағы нормативік құқықтық актілерді, бекітілген (нақтыланған, түзетілген) бюджеттерді және олардың атқарылуы туралы есептерді, мемлекеттің фискалдық саясатына қатысты басқа да ақпаратты міндетті түрде жариялау; бюджет процесінің ашықтығы, мемлекеттік қаржы бақылауын жүргізу. [2. 3-4 беттер]
5) Дәйектілік принципі деп бюджеттік қатынастар сферасында бұрын қабылданған шешімдерді мемлекеттік басқару органдарының сақтауын айтады. [6.350 бет]
6) Тиімділік және нәтижелілік принципі - бюджеттерді бюджеттік бағдарламалар паспорттарымен көзделген белгілі бір нәтижелерге қол жеткізу үшін қажеттілігін негізге алып, бюджет қаражатының осы нәтижелерге қол жеткізу үшін қажетті оңтайлы көлемін пайдалана отырып әзірлеу және атқару немесе бюджеттік қаражаттың бекітілген көлемін пайдалана отырып ең үздік нәтижені қамтамасыз ету.
7) Басымдық принципі - бюджеттік процесті республиканың немесе аймақтық әлеуметтік экономикалық дамуының басым бағыттарына сәйкес жүзеге асыру.
8) Жауапкершілік принципі - бюджет процесіне қатысушыларды Қазақстан Республикасының бюджеттік заңдарын бұзғаны үшін жауапқа тарту. [2. 3-4 беттер]
9) Бюджеттердің дербестігін меншікті және бюджет жүйесінің барлық буындары кірістерінің заңмен бекітілген көздері және бюджет қаражаттарын ел заңдарымен анықталған құзырлар шеңберінде биліктің тиісті органының қарап шешуі бойынша пайдалану құқығы қамтамасыз етеді. [6.351 бет]
Бюджеттердің дербестік принципі - түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында түсімдерді тұрақты түрде бөлініп тұруын орнықтыру және осы Кодекске сәйкес оларың жұмсалу бағыттарын анықтау, мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерінің осы Кодекске сәйкес бюджет процесін дербес жүзеге асыру құқығы, жергілікті бюджеттердің атқарылуы барысында қосымша алынған кірістерді, Бюджет Кодексінің 40-бабының 6-тармағында белгіленген жағдайларды қоспағанда, жергілікті бюджеттер қаражатының бос қалдықтарын жоғары тұрған бюджетке алып қоюға жол бермейтіндігі, тиісті өтемсіз төмен тұрған бюджеттерге қосымша шығыстар жүктеуге жол бермейтіндігі.[2. 3-4 беттер]
10) Бюджеттердің жариялық принципі - бекітілген бюджеттер мен иалдағы қаржы жылына арналған бюджет туралы заң мен өткен кезеңдегі олардың атқарылуы туралы есептердің жариялануы арқылы қамтамасыз етіледі.
Бюджет кірістерінiң қалыпаcуы (ең алдымен салықтар, алымдар арқылы) бюджет ресурстарының бағытталуы сияқты шаруашылық жүргізуші субъектілердің және қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін шалады. Сондықтан олар бюджеттің мазмұны, оны қалыптастырудың көздері, салық төлемдерін алудың тәртібі, сондай-ақ бюджет қаражаттарының бағыттары туралы хабардар болуы тиіс. Президент қол қойған Қазақстан Республикасының бюджеті заң мәртебесін қабылдайды және оның атқарылуы бюджет рәсімінің қатысушылары үшін міндетті болиды. Заң, өткен кезеңдегі бюджеттің атқарылуы туралы есеп баспасөз бетінде жарияланады. Осылайша бюджеттің кірістері мен шығыстарының көлемі, оның негізгі түсім көздері, шығыстарының бағыттары, тапшылық көлемі және оны жабудың әдістері (шығындарды қысқарту, кірістерді көбейту, қарыздар, ақша эмиссиясы) жария етіледі.
Бюджет жүйесін құрудың барлық принциптері өзара үйлестірілген және бірін-бірі толықтырып отырады, олар егеменді еліміздің Конституциясында және Бюджет кодексінде, Жергілікті өкілді және атқарушы органдар туралы арнайы заңдарында және басқа заңнамалық актілерде бейнелеп көрсетілген.
Нақтылы жағдайларда бұл принциптерден жиі ауытқиды. Мысалы, кейде бюджеттің бірлігі принципінен аутқиды, өйткені көптеген арнаулы және бюджеттен тыс қорлар пайда болады. Нақтылық приципі де өзінің маңызын жоғалтып барады: әр түрлі бюджеттен тыс қорлар жұмыс істеуі мүмкін, олар арқылы мемлекет қаржылық қатынастарды саралауға ұмтылады.
Бюджет жүйесі реттеуші кіріс көздерін пайдалану, мақсатты және өңірлік бюджет қорларын құру, оларды ішінара қайта бөлу арқылы жүзеге асырылатын барлық деңгейлер бюджеттерінің өзара іс-қимылына негізделген. [6. 350-351 беттер]
1.3 Бюджет түсімдері мен шығыстарын жіктеу және бюджетаралық қатынастар
Бюджет кірістері - ол мемлекеттік ункцияларды орындауға қажетті елдің бір ортаға топталған қаржы ресурстарының бөлігін және заңнамаларға сәйкес билік органдарының әр деңгейлеріне иелік істеуге ақысыз және қайтарылмайтын тәртіппен түсетін ақша құралдарын көрсетеді. Олар ақша құралдары қоры қалыптасу процесінде пайда болатын экономикалық қатынастарды әлпеттейді. Бюджет кірістері түсінігі мемлекет кірістері түсінігінен біршама қысаң, бірақ олардың республиканың мемлекеттік кірістер құрылымында шешімді мәні бар.
Бюджет кірістерінің басты материалды көзі - Ұлттық табыс. Ұлттық табыстың өсуі мемлекет кірістері мен мемлекеттік бюджет кірістері көлемінің тұрақты ұлғаюын қамтамасыз етеді. Мемлекеттік кірістердің айтарлықтай бөлігі - ол өндіріс пен айналым салалары мен әр түрлі меншік формаларының кәсіпорындарында жасалынған қоғамның таза табысы. Сонымен бірге, мемлекет жалпымемлекеттік мұқтаждықтарды қанағаттандыру үшін әр түрлі кәсіптік іс-әрекетпен және өндірістік пен өндірістік емес салаларда шұғылданатын азаматтардың табысының бөлігін өз кірістеріне алады.
Бюджетке түсетін кірістер, оларды жұмылдыратын формалар мен әдістер жиынтығы мемлекеттік бюджеттің түсімдер жүйесін құрады. Мұндай түсімдер маңында Бюджет кодексімен тағайындаған белгілі мөлшерде және тағайындаған мерзімде бюждет есебіне алынатын міндетті төлемдер түсініледі.
Бюджет түсімдерінің негізін салықтар мен алымдар түрлерінде жұмылдыратын төлемдер құрайды. Республика аумағында орналасқан меншік және шаруашылық формаларынан тәуелсіз барлық заңды тұлғалар мен азаматтар қолданыстағы заңнамаларға сәйкес бюджетке салықтар, алымдар және міндетті төлемдер төлеуге тартылады. Салықтар, алымдар мен төлем төлеушілер, яғни заңды және жеке тұлғалар оларды бюджетке төлеудің басқа төлемдерден басымдылығын қамтамасыз ету мен әрекеттегі заңнамаларға сәйкес оларды уақытымен және толығымен төлеуге жауапкершіліктері тағайындалған.
Мемлекеттік бюждет кірістері салықтық түсімдерге, салықтық емес түсімдерге, негізгі капитал сатудың кірістеріне, ресми трансферттерге, мемлекетке ақысыз негізде берілген ақшаларға бөлінеді. Республикада бюджет кірістерінің құрылымында ең үлкен үлес салмақты салықтық түсімдер құрайды.
Саықтар, алымдар, баж салықтары арқылы экономиканың басымдылық салалары мен бөлек экономикалық аумақтарды жетілдіруге немесе олардың дамуын баяулауға, тұрғындардың бөлек топтарының табыстарын реттеуге, белгілі бір экономикалық іс-әрекетті ынталандыруға не болмаса одан бас тартуға мүмкіндік жасауға болады.
Түсімдерді жіктеу - ол Бюджеттік кодекс пен басқа да заңнамалық актілермен анықталған кірістерді қалыптастыратын қайнар көздерін белгілейтін барлық деңгейдегі бюджеттер кірістерінің топтастыруы. Белгілі сипаттар бойынша барлық деңгейдегі бюджеттердің барлық түсімдері санаттарға (категориялар), сыныптарға, ішкі сыныптарға және ерекшеліктерге жіктеледі. Экономикалық белгілерге байланысты түсімдер санаттар бойынша топтасады, түсімдердің түрлері мен қайнар көздеріне байланысты сыныптар мен ішкі сыныптарға бөлінеді, төлем немесе түсімнің түрлеріне байланысты ерекшеліктер топтарын құрады.
Түсімдердің осы жіктеу топтарына алты таңбадан тұратын топтасулық код беріледі. Бірінші таңба түсімдерінің төлету әдісі бойынша бөлінетін белгісі арқылы олардың санатын көрсетеді. Мысалы, 1 - деген цифр осы бөлімде салықтық түсімдерге жататын барлық төлем түрлері, 2 - салықтық емес түсімдер, 3 - негізгі капитал сатудан түскен түсімдер, 4 - ресми трансферт түсімдері, 5 - берілген бюджеттік несиелер өтеу мен қаржылық активтер сатудан түскен түсімдер және үкіметтік займдар бар екенінің белгілері.
Келесі екі цифр түсімдердің түрлеріне байланысты сыныптарға бөлінгенін көрсетеді. Мысалы, 01 - ол табыс салығы, 05 - ол тауарлар, қызметтер мен жұмыстар бойынша ішкі салықтар және басқалары. Содан кейін төлемнің нақты түріне байланысты ішкі сыныпты көрсететін бір цифр келеді. Мысалы, 1 - ол корпоративтік табыс салығы, 2 - акциздер, 3 - табиғаттық және басқа ресурстарды пайдалану жөніндегі түсімдер мен тағы басқалары. Соңғы екі цифр төлемнің қайнар көзі мен сол төлемнің нақты төлеушісін көрсететін ерекшелік белгісі. Мысалы, 01 - ол резиденттер - заңды тұлғалардан корпоративтік табыс салығы, 02 - ол резидент емес - заңды тұлғалардан корпоративтік табыс салығы және т.б.
Барлық түсімдер бюджеттер деңгейлері арасында кірістер жіктеуіне сәйкес бөлінеді. Сондықтан Бюджеттік кодексте бюджеттің әрбір деңгейі бойынша сәйкестік түсімдер анықталып бекітілген. Мысалы, республикалық бюджет кірістерінің 1 санаты Салықтық түсімдер бойынша тағайындалған:
01 сынып - Табыс салығы;
1 ішкі сынып - Корпоративтік табыс салығы;
01 ерекшелік - Резиденттер - заңды тұлғалардан корпоративтік табыс салығы (код 101102);
02 ерекшелік - Резидент емес - заңды тұлғалардан корпоративтік табыс салығы (код 101102) және осылай жалғаса береді;
05 сынып - Тауарлар, жұмыстар және қызметтер бойынша ішкі салықтар;
1 ішкі сынып - Қосымша құнға салық;
01 ерекшелік - Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген тауарлар, орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер бойынша қосымша құнға салық (105101);
02 ерекшелік - Ресей Федарация аумағынан шыққан және импортталған тауарлардан басқа Қазақстан Республикасының аумағына импортталған тауарлар бойынша қосымша құнға салық (код 105102);
04 ерекшелік - Резидент емес үшін қосымша құнға салық (код 105104) және осылай жалғаса береді;
2 ішкі сынып - Акциздер;
29 ерекшелік - Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген газ конденсатын қоса шикі мұнай (код 105229);
41 ерекшелік - Қазақстан Республикасының аумағына импортталған спирттің барлық түрі (код 105241) және осылай жалғаса береді;
3 ішкі сынып - Табиғаттың және басқа да ресурстарды пайдаланғаннан түскен түсімдер;
02 ерекшелік - Үстеме пайдаға салынатын салық (код 105302);
05 ерекшелік - Бонустар (код 105305) және осылай жалғаса береді;
06 ерекшелік - Роялти (код 105306) және осылай жалғаса береді;
06 сынып - Халықаралық сауда мен сыртқы операциялар бойынша салықтар;
1 ішкі сынып - Кедендік төлемдер;
02 ерекшелік - Сырттан енгізілетін тауарлар бойынша кедендік баж (код 106102) және осылай жалғаса береді;
07 сынып - Басқа да салықтар;
1 ішкі сынып - Басқа да салықтар (код 107109 республикалық бюджет түсімдері, код 107110 жергілікті бюджет түсімдері).
Бюджеттік жіктеуде осы жоғарыда келтірілген мысалға сәйкес басқа да түсімдер санаттары бөлінген.
Бюджеттік шығындарды ашықтан-ашық белгілер бойынша жіктеу олардың экономикалық процестердегі рөлі мен мәнін айқындалуына себепші болады. Теория мен тәжірбиеде бюджет шығындарын жіктеу бірнеше белгілер арқылы іске асырылады. Ең алдымен бюджеттік қаражаттарды мемлекеттік басқару деңгейлері бойынша бөлуіне байланысты шығындардың аумақтық жіктеуін айырады (республикалық, облыс және аудан бюджеттерінің шығындары).
Бюджеттік процестегі жоғары тұрған бюджеттер деңгейлері арасындағы қатынастарды бюджетаралық қатынастар деп есептейді. Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексіне сәйкес бюджетаралық қатынастар келесі принциптерге негізделеді:
Облыстар, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттерінің республикалық бюджетпен, аудан бюджеттерінің облыс бюджетімен арақатынастарындағы тепе-теңдік;
Түсімдерді шектеудің келесі критерийларын сақтай отырып оларды тиімді бөліп отыру;
А) сыртқы факторлардың әсерінен тәуелді емес және тиянақты сипаттағы салықтық пен салықтық емес түсімдерді төмен тұрған бюджеттер бойы бекіту;
Ә) мемлекеттік мекемелер көрсететін қызметтер үшін төлем түрдегі салықтық және салықтық емес түсімдер осы қызметтерді қаржыландырған бюджеттің кірістеріне есепке алынады;
Б) қайта бөлу сипаты мен бір қалыпты емес жайғастыру салықтық базасы бар салықтар бюджет жүйесінің неғұрлым жоғары деңгейлері бойынша бекіту;
В) салықтар мен басқа да міндетті түрдегі төлемдерді ең жоғары дәрежеде жиналуын қамтамасыз ету бюджет деңгейі бойынша бекіту;
Г) айқын аумақтық байлауы бар салықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz