Ақсу-Жабағылы
1.Ақсу.Жабағылы
2. Ақсу.Жабағылының флора мен фаунасына сипаттама
3.Қазақстандағы рөлі
4 Пайдаланылған әдебиеттер
2. Ақсу.Жабағылының флора мен фаунасына сипаттама
3.Қазақстандағы рөлі
4 Пайдаланылған әдебиеттер
Кең-байтақ Қазақ жерінде он қорық бар. Ақсу-Жабағылы, Алакөл, Алматы, Барсакелмес, Батыс Алтай, Қаратау, Қорғал¬жын, Марқакөл, Науырзым, Үстірт. Қайран Қазақстаныңызда он ұлттық парк бар. Алтынемел, Баянауыл, Бурабай, Іле Алатауы, Қарқаралы, Қатонқарағай, Көк¬шетау, Шарын, Сайрам-Өгем, Көлсай көл-дері. Бұларға қоса үш табиғи резерв (қор) құ¬рылған. Олар Ертіс орманы, Семей орма¬ны және Ырғыз-Торғай орманы деп ата¬лады. Бір қарағанда, бұларыңыз аз емес се-кілді. Ал майталман мамандардың меңзеуі¬не мән берсек, қазақ жері үшін әлі де жет¬кі¬ліксіз көрінеді. Көбейте түсу керек, деседі.Кез-келген мемлекеттің ең басты ұлттық байлығының, дәулетінің, іргетасының бірі — оның табиғи қорлары, табиғат байлығы. Сондай мақтан тұтар байлығымыздың бірі — Ақсу-Жабағылы қорығы. Қоғамымыздың бір туар қайраткері Т.Рысқұловтың ұсынысымен жиырмасыншы жылдары Ақсу-Жабағылы қорығы жарияланды. Ақсу-Жабағылы қорығы ЮНЕСКО жасаған дүниежүзілік қорықтар тізіміне енген. Бұл қорық Талас Алатауының Солтүстік-Батыс бөлігінің және оған көршілес Өгем жотасын алып жатыр. Оның негізгі аймағы Оңтүстік Қазақстан облысының Түлкібас, Төле би және Бәйдібек аудандары және Жамбыл облысы Жуалы ауданы жерінде орналасқан.Сонымен қатар, қорық құрамына екі палентологиялық бөлім кіреді. Бірі Қарабастауда жер көлемі 126 га., екіншісі — «Әулие», жер көлемі 100 га. Екеуі де Бәйдібек ауданында қорықтың негізгі аймағынан 120 шақырымдай қашықтықта орналасқан. Қорықтың қазіргі жер көлемі 85754 га. Оның ішінде: Түлкібас ауданында — 21255 га., Төле би ауданында — 53597 га, Бәйдібек ауданында — 231 га., Жамбыл облысы, Жуалы ауданында — 10682 га. Қорықтың орталығы Түлкібас темір жол станциясының шығысында, 18-20 шақырымдай жердегі Жабағылы ауылында. Қорықтағы ең ірі өзен — Ақсудың ұзындығы 120 шақырым, ені 10 метрге жетеді, тереңдігі жарты метр. Ақсу-Жабағылы қорығында аң мен құстың 550 түрі, өсімдіктің 200-ден астам түрі бар. Олардың көпшілігі Қызыл кітапқа енгізілген. Тау өңірінде бидайық, түрлі шөптер, боз жусан, беткейінде селдір арша орманы, субальпі және альпі шалғыны өседі. Шыңдарын мұздықтар мен көп жылдық қар жапқан.Өсімдіктер дүниесі әр алуан. Онда мүіктің 61, қынаның 58, жоғары сатыдағы өсімдіктердің 1400 (дәрі-дәрмектік өсімдіктерден: қылша, сасыр, иманжапырақ, түйежапырақ, сарыағаш, шәйқурай, талас қорғасыны; техникалық өсімдіктерден: арша, рауғаш, таран; жеміс-жидектерден: жабайы алма, шетен, шие, қарақат, бүлдірген; жемшөптік өсімдіктерден: жоңышқа, кекіребас, бедебас, түлкіқұйрық, көде; эндемик өсімдіктерден: талас қайыңы, ақшыл сары жоңышқа, майысқыш қия, қаратамыр, томағашөп, қандыгүл; реликті өсімдіктерден: Минквиц кендіршесі, жалған масақша, Қаратау сетені) түрі бар. Қорықтың жануарлар әлемі де өте бай: сүтқоректілердің 42 (арқар, таутеке, елік, марал, барыс, Тянь-Шань қоңыр аюы, борсық, сусар, т.б.); құстардың 238 (гималау ұлары, кекілік, сақалтай, бүркіт, қара құтан, бозторғай, сарытоғай, ителгі, шымшық, т.б.); бауырымен жорғалаушылардың 9 (алай жалаңкөзі, сары бауыр кесіртке, қалқантұмсықты қара шұбар жылан, сұржылан, т.б.), қосмекенділердің 2 (жасыл құрбақа және көлбақа) және өзендерінде балықтың 2 түрі тіршілік етеді. Омыртқасыз жәндіктердің де алуан түрлері бар. Қорықта ғылыми-зерттеу жұмыстары үзбей жүргізіледі. Ғалымдардың қорықтың табиғат байлықтары жөнінде 400-ден астам еңбектері жарияланды.
1. Қазақ тілі термиңдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: География және геодезия. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. — 264 бет.
2. "Қазақ Энциклопедиясы"
3. Туризм және өлкетану негіздері. Оқу құралы. 2006 жыл
2. "Қазақ Энциклопедиясы"
3. Туризм және өлкетану негіздері. Оқу құралы. 2006 жыл
Жоспар
1.Ақсу-Жабағылы
2. Ақсу-Жабағылының флора мен фаунасына сипаттама
3.Қазақстандағы рөлі
4 Пайдаланылған әдебиеттер
Кең-байтақ Қазақ жерінде он қорық бар. Ақсу-Жабағылы, Алакөл, Алматы, Барсакелмес, Батыс Алтай, Қаратау, Қорғал - жын, Марқакөл, Науырзым, Үстірт. Қайран Қазақстаныңызда он ұлттық парк бар. Алтынемел, Баянауыл, Бурабай, Іле Алатауы, Қарқаралы, Қатонқарағай, Көк - шетау, Шарын, Сайрам-Өгем, Көлсай көл - дері. Бұларға қоса үш табиғи резерв (қор) құ - рылған. Олар Ертіс орманы, Семей орма - ны және Ырғыз-Торғай орманы деп ата - лады. Бір қарағанда, бұларыңыз аз емес се-кілді. Ал майталман мамандардың меңзеуі - не мән берсек, қазақ жері үшін әлі де жет - кі - ліксіз көрінеді. Көбейте түсу керек, деседі.Кез-келген мемлекеттің ең басты ұлттық байлығының, дәулетінің, іргетасының бірі -- оның табиғи қорлары, табиғат байлығы. Сондай мақтан тұтар байлығымыздың бірі -- Ақсу-Жабағылы қорығы. Қоғамымыздың бір туар қайраткері Т.Рысқұловтың ұсынысымен жиырмасыншы жылдары Ақсу-Жабағылы қорығы жарияланды. Ақсу-Жабағылы қорығы ЮНЕСКО жасаған дүниежүзілік қорықтар тізіміне енген. Бұл қорық Талас Алатауының Солтүстік-Батыс бөлігінің және оған көршілес Өгем жотасын алып жатыр. Оның негізгі аймағы Оңтүстік Қазақстан облысының Түлкібас, Төле би және Бәйдібек аудандары және Жамбыл облысы Жуалы ауданы жерінде орналасқан.Сонымен қатар, қорық құрамына екі палентологиялық бөлім кіреді. Бірі Қарабастауда жер көлемі 126 га., екіншісі -- Әулие, жер көлемі 100 га. Екеуі де Бәйдібек ауданында қорықтың негізгі аймағынан 120 шақырымдай қашықтықта орналасқан. Қорықтың қазіргі жер көлемі 85754 га. Оның ішінде: Түлкібас ауданында -- 21255 га., Төле би ауданында -- 53597 га, Бәйдібек ауданында -- 231 га., Жамбыл облысы, Жуалы ауданында -- 10682 га. Қорықтың орталығы Түлкібас темір жол станциясының шығысында, 18-20 шақырымдай жердегі Жабағылы ауылында. Қорықтағы ең ірі өзен -- Ақсудың ұзындығы 120 шақырым, ені 10 метрге жетеді, тереңдігі жарты метр. Ақсу-Жабағылы қорығында аң мен құстың 550 түрі, өсімдіктің 200-ден астам түрі бар. Олардың көпшілігі Қызыл кітапқа енгізілген. Тау өңірінде бидайық, түрлі шөптер, боз жусан, беткейінде селдір арша орманы, субальпі және альпі шалғыны өседі. Шыңдарын мұздықтар мен көп жылдық қар жапқан.Өсімдіктер дүниесі әр алуан. Онда мүіктің 61, қынаның 58, жоғары сатыдағы өсімдіктердің 1400 (дәрі-дәрмектік өсімдіктерден: қылша, сасыр, иманжапырақ, түйежапырақ, сарыағаш, шәйқурай, талас қорғасыны; техникалық өсімдіктерден: арша, рауғаш, таран; жеміс-жидектерден: жабайы алма, шетен, шие, қарақат, бүлдірген; жемшөптік өсімдіктерден: жоңышқа, кекіребас, бедебас, түлкіқұйрық, көде; эндемик өсімдіктерден: талас қайыңы, ақшыл сары жоңышқа, майысқыш қия, қаратамыр, томағашөп, қандыгүл; реликті өсімдіктерден: Минквиц кендіршесі, жалған масақша, Қаратау сетені) түрі бар. Қорықтың жануарлар әлемі де өте бай: сүтқоректілердің 42 (арқар, таутеке, елік, марал, барыс, Тянь-Шань қоңыр аюы, борсық, сусар, т.б.); құстардың 238 (гималау ұлары, кекілік, сақалтай, бүркіт, қара құтан, бозторғай, сарытоғай, ителгі, шымшық, т.б.); бауырымен жорғалаушылардың 9 (алай жалаңкөзі, сары бауыр кесіртке, қалқантұмсықты қара шұбар жылан, сұржылан, т.б.), қосмекенділердің 2 (жасыл құрбақа және көлбақа) және өзендерінде балықтың 2 түрі тіршілік етеді. Омыртқасыз жәндіктердің де алуан түрлері бар. Қорықта ғылыми-зерттеу жұмыстары үзбей жүргізіледі. Ғалымдардың қорықтың табиғат байлықтары жөнінде 400-ден астам еңбектері жарияланды.
Ақсу-Жабағылы - елімізде ең бірінші құрылған қорық. Қазақ қорықтарының ең әуелгісі. Алаш ардақтыларының ақыл-парасатына, алыстан ойлап, тереңнен түйсіне білгеніне қайран қаласыз. Орталық Азиядағы, қала берді Қазақстандағы айрықша аймақ, бүкіл дүние жүзіндегі бірегей аумақ саналар Ақсу-Жабағылы қорығының құрылу қайнарының бастау көзінде Тұрар Рысқұлов тұрды. Жиырма - сыншы жылдың шіліңгір шілдесінде Талас Алатауының тармақтарына Ташкент университетінен ғалымдар жіберіле бастады. "Музейлер мен ескілік ескерткіштерін, өнер және табиғат байлықтарын қорғау жөнін - дегі Түркістан комитеті" тарапынан 1922-1923 жылдары Түркістан өлкесінің ерекше ендіктері ретінде Тәңіртаудың таңғажайып тұсы жан-жақты зерттеле түсті. Жиырма бесінші жылғы ақпан айында Ақсу-Жаба - ғылы қорығын құруды жедел түрде қолға алу туралы шешім шығарылды. Жиырма ал - тыншы жылдың шілдесіне дейін тыным - сыз жұмыс жүргізілді. Көп ұзамай-ақ Қазақ АКСР басшылығы Ақсу-Жабағылы қорығын құру туралы қаулы қабылдады. Оны Мәскеудегі Михаил Иванович Калинин мен Тұрар Рысқұлов бекіткен.Ақсу-Жабағылы қорығының тұңғыш директоры Орыс географиялық қоғамының толық мүшесі, табиғаттың шынайы жанашыры, аса білікті де білімді маман, ізгі ниетті ғалым Борис Петрович Тризна деген кісі еді. Алғашқыда 30545 гектар болған қорық аумағы осы Тризнаның табандылы - ғы және тағы да Тұрардың қамқорлығы арқасында 1935-1937 жылдары 69826 гектар - ға дейін ұлғайтылды. Бал татыған Балдыберек және Балабалдыберек өзендерінің бойындағы, Майдантал тау қыраттарының беткейлеріндегі, Жабағылы өзенінің оң жақ қапталдарындағы аршалы алқаптардың бәрі дерлік сол кездерде қосылған. Өкінішке қарай, ерен энтузиаст, бұрынды-соңды замандардағы басшылар - дың ішіндегі ең мықтысы, аса абзалы болған Борис Петрович Тризнаның талқаны отыз жетінші жылы таусылды.
Өткен жылы "Егемен Қазақстанда" сіздің тілшіңіздің "Сайрам-Өгем дегенде, Сайрам-Өгем..." деген дүниесі жария - ланған. Алғаш Астанада, сонсоң Таразда ұшырасып қалғанымызда ше, Шерхан Мұртаза ағамыз оң жақ қасының ұшын жоғары көтере қарап: "А-а-ал, Ақсу-Жабағылыны қаш-шан жазасың?" - деген. Кейінірек Кенен тойында кездескенде үшінші мәрте: "Ақсу-Жабағылы қайда-а-а?" - деді. Сол жақ қасын шиырса, Шера - ғаң сұстылау ғой. "Шіркін-ай, Ақсу-Жабағылыны түсінде жиірек көріп жүр екен-ау", деп түйгенбіз. Ішімізден. Содан бермен қарата қараша күз өтті. Оңтүстікте қары азырақ, көк мұздағы көбірек болған қысыңыз артта қалды. Жауын-шашыны мол көктеміңіздің ортасына жеткенбіз. Жаңбыр-жаңбырдың арасында Ақсу-Жабағылыға қарай жолға шыққанбыз.Сәуіріңіз тәуірлеу тұрпат танытса, қызғалдақ мұнда тоғызына таман гүлдейді. Иә-иә, тұп-тура тоғызыншы сәуіріңізде қызғалдақтың шанақтары қақ-қақ жарылар. Сепкілденген жапырақтарынан мөлдір моншақ мәнзелдес тұп-тұнық, тап-таза тамшылар сәулелене сырғанар. Қызғалдақ - ты Тәңіртаудың қазақтары Ақсу-Жабағы - лының алқызылы деп те атаған. Атам заманыңызда. Қызғалдақ. Ай, айналайын қазағым-ай. Тіліңнен бал тамады ғой. Қыз - ғалдақ деген сөзді қайталап айтыңызшы. Бір сәт үнсіз қалып, қайтадан қайта - лаңызшы. Ғажап емес пе?! Сіз Ақсудың алқызылы, Жабағылының қып-қызылы - қызғалдақты көрген шығарсыз? Білетін боларсыз? Сарғалдақты ше? Олар осында ғана осылай өседі. Араласып. Жарасып. Жайнап. Сіз осынау Ақсу-Жабағылыдай алтын аймағыңыз Қызғалдақ ханшайым - ның отаны екенін білесіз бе? Алқызы - лыңыздың алты түрі арыңыздай Ақ - суыңыздың аңғарла - рында, жаныңыздай Жабағылыңыздың жоталарында жай - найтынынан хабардарсыз ба? Көргеніңіз бар ма?Тәңіртау мен Қаратаудың, Қазығұрттың қазақтары қадым заманнан бұл ғажайыпты қызғалдақ деген. Ал жұрттың көбі кәдімгідей-ақ "қызғалдақ" деп білетін жұқалтаң ғана, жеңілтектеу, желбір-желбең гүліңізді "итқызғалдақ" деп атаған. Рас, алыстан алаулап-алдап, албырап-арбап, адырлардың бәрін жауып кететін итқызғалдақтың да өзіндік орны бар. Бірақ, оны Қызғалдақ ханшайыммен шатасты - рудың жөні жоқ. Шын қызғалдақтың шанағы жалғыз ғана. Ал итқызғалдақтың бір түбінен бірталайы бытырлай күшіктеп, желіге желпіл қағады.Биыл бұл өңіріңіздің өзгеше қызғалдағы сәуірдің он бесінен бастап, аздап-аздап қана ашылды. Жабағылы ауылының жоғарғы жағында. Шақпақбабаның төменгі тұсынан тауға қарата қарағандағы қияларда. Күмісбастаудың Иірсу жақ иықтарында. Ақсу мен Жабағылының бастапқы бойлық - тарын барласаңыз, бірте-бірте, сәуірдің соңына, мамырдың басына таман, тіпті маусым мен шілдеде ашылатын алқызыл - дарды аңғарарсыз. Ақыры алқызылыңызды айтқаннан кейін арғы тарихын қозғаңқырап кетелікші. Қорыққа көктемде келіп көрсеңіз, Жаратқан иеміздің әуелден-ақ алқызылды Ақсу-Жабағылыңыздың маңдайына жазға - нын сезінесіз. Еуропа елдерінің ерен ғалым - дары сіздің Ақсу-Жабағылыңыздан алған. Қызғалдақ пен сарғалдақтың сұрыптарын ең көп өсіретін және күллі әлемге таратқан Голлан - дияңыздың ботаниктері ше? Қызғал - дақ пен сарғалдақтың тұқымын Тәңір - тауыңыздың текті төрінен әкеткен. Бүгінде бүкіл дүние жүзінің өркениетті елдеріне "Грейг қызғалдағы" және "Кауфман қыз - ғалдағы" деген аттармен белгілі қызғалдақтар - біздікі. Грейгіңізге де, Кауфманыңызға да рахмет! Ғылым жүзінде жазып, қазақтың тауынан қазып алғаны үшін. Сол кездегі салттары солай ғой. Кім алғаш ашса, ғылыми айналымға түсірсе, жаңа дүние соның есімін еншілеген. Әйтпесе, Ақ - суыңыздың алқызылын, Жабағылыңыздың қып-қызылын Тәңіртауыңызға теліп атаса да, қазағыңызға еншілеп ныспыласа да, Алатау мен Қаратауды айтса да, болар еді-ау. Дейсіз-дағы. Әттең-ай, әттең!
1988 жылы Алматыдағы "Қайнар" баспасынан шыққан "Ақсу-Жабағылы" атты альбом-кітаптың авторлары айтқан - дай-ақ, төрткүл дүниеге түгел тараған қызғалдақ пен сарғалдақтың отаны - текті төріңіз. Алқызылдың алты түрі де алғаш осында пайда болғаны дәлелденген. Төртеуінен нешеме жүздеген сұрыптар өсірілген. Ақсу-Жабағылыдан апарылып, аудандастырылған Алқызыл аруыңыз - Грейг қызғалдағы 1877 жылы Голландияда биік бағаланып, дүр дипломмен марапат - талған. Содан бері біздің қызғалдағымыздан 200-ден астам түр тараған.Қызғалдақ пен сарғалдақ десе, алпауыт, алып мемлекеттер, шат-шадыман шаһарлар тұрғындарының, бүгінгі өркениетті, мәдениетті есептелер адамдардың ойларына бірден Еуропа елдері, оның ішінде Голландия оралары аян. Ондайларға оян дей алмайсыз. Ақсу-Жабағылыны айтып, тәптіштеп түсіндірмекке мүмкіндігіңіз жоқ. АҚШ-тан, Жапониядан, Канададан, Германиядан, Италиядан, Австрия мен Швейцариядан, жаңағы Голландияңыздың өзінен арнайы келетіндер өркениетті мемлекеттерде өсіп жатқан қызғалдақтар мен сарғалдақтардың төркін төрі көркем - ниетті қазақ топырағы екеніне көз жеткізіп кетіп жатыр. Там-тұмдап жазылып та жүрген жағдайлар жоқ емес. Айтпақшы, осы сапарымызда ше, Ақсу-Жабағылы қорығының экологиялық ағарту және туризм бөлімін басқаратын Елмира Жұ - манова қарындасымыз қызықты бір хикаяны әңгімелеп берген. Жабағылы ауылында біраздан бері Ламерт Бис деген голланд жігіті тұрыпты. Келіншегі Елмира - қазақ қызы. Жабағылыда туған. Сағи Қаратаевтың қызы. Мәселенің мәнісі былай екен. Ламерт Голландиядан туристік сапармен келген. Ақсу-Жабағылының атақ-даңқын естіп. Сағи Қаратаевтың қора-қопсысы, мал фермасы, таудың табиғаты - бәр-бәрі Ламерт мырзаға тосын, қызықты көрінген. Қазақылау қалыптағы қора-қопсыны, табиғилық жақтары басымырақ тіршілікті қызықтап жүріп, ары-бері өтіп жүріп, Елмирамен танысқан. Ғашық боп қалған. Мінекиіңіз, енді екеуі Жабағылы ауылында тұрып жатыпты. Екі перзенттері бар. Голландиядағы құда-құдағилар жыл сайын келетін көрінеді. Сәкеңдердің де барыс-келістері жақсы. Біразырақ бұрын "Времяның" тележурналистері Ламерттен арнайы сұхбат алыпты. "Бис мырза, нелерді және кімдерді ерекше ұнатасыз?" деген - дейін сауал берген. Күйеу бала: "Ақсу-Жабағылыдағы Грейг қызғалдағын және қазақтың Елмира деген қызын жақсы көремін", - деп жауап беріпті. "Қызғал - дақтың ең ерекше, қалың өсетін жері - Қойлыбайдың жайлауы. Ол - Жабағылы жотасының күнгейі, Кіші Қайыңдының қарсы жақ беткейі, - дейді Елмира Жұманова. - Төле би ауданы аумағы жағынан алсақ, Шуылдақ шатқалының тепсеңдері түгел тұнған сарғалдақ".Сарғалдақтың саршанақтары сәуір сәулесімен нұрланады. Көктем күш алып келеді. Тү-у төбелерде, құзар шыңдарда сүрі қарыңыздың көбесі сөгіле қоймаған. Ақсуыңыздың арнасы арқырай аққан ақшылтым судың арынынан асып-сасар емес. Міз бақпайды. Қия-қияларда, жар - тыкештенген жартастардың ықтасында - рында ақбүрген мен ақжусан бүр жарыпты. Жабағылы жақтың жел тимес жықпыл - дарында ақгүл бұта ағараңдайды. Шақпақ - бабаға қарата еңкейер еңістерде ақшуақ жусан желкілдеп үлгеріпті. Шық тұнған шырыш балалапты. Андыз жапырақтары қалқайып қарайтындай. Өзегі өсіп үл - гермепті. Бір шаршы аршынның аумағында сасырыңыздың бірнеше түрі самсап тұрыпты.Ақсу-Жабағылы флорасының айрық - ш - алық - тарын белгілі ботаник ғалым Н.Х.Кармышева ханым кезінде кереметтей келістіре мәністеп, мазмұндап кеткен. Әрі ғылыми қызметкер, әрі директор болған. Жиырма жыл бойы. 1939-1959 жылдары. Ғылым үшін үлкен жаңалық ретінде танылған, тек текті төріңізде - Ақсу-Жабағылыда ғана өсетін өзгеше өсімдіктер түрін ашқан. Айналайын аршаңызды айрықшалап сипаттаған. Сонысы ұнайды. Арша. Ақсу-Жабағы - лының аршасы. Біз-дағы бұрынырақта арша туралы жазың - қырағанбыз. Тәңіртау - дың төңірегінде, Алатау мен Қаратаудың түйісер тұстарында аршаңыздың алты түрі болған екен. Кейінгі үш жүз жылдың ішінде оның үш түрі мұқым-мүлде жойылып кеткен. Бүгінде қара арша, балғын арша және сауыр арша дейтін түрлері қалған. Аршаны алаш баласы, қазақ жұрты әулие ағаш санаған. Беталбаты балта шаппаған. Тек бесікке ғана, қобызға ғана, онда да абайлап қана, Табиғат-анамыздың таңдау-талғауымен ғана, меңзеуімен ғана мәністеп қиған. Он тоғызыншы ғасырдың басынан бастап аршаға алапат қырғын келген. Қарашекпенділер өздерінің таусылмас қара орманындай, қарағайындай қараған. Отындыққа қырыққан. Үй-жайларына, шошқа қораларына дейін шығындаған. Кендер мен кеніштер ашылса-дағы, аршаға сор боп жабысқан. Темір жолдың табанына тепкілеп тұрып төсеген. Солдаттарының гимнастеркаларын аршадан алынатын бояумен бояған... Жиырмасыншы ғасырыңыздың жиырмасыншы-отызыншы жылдарында отындыққа кесілген арша арбаға, тракторға, мәшинеге тиеліп әкетіліп жатқан. Қаратаудың Құлантау, Жылан - дытау, Пістелітау, Бозторғай мен Боралдай жағы, Машат шатқалы мен Арыс арналары аршадан осылайша айырылып қалған. Ақсу-Жабағылы қорығы құрылмағанда ше, аршаңыздың тағдыры не болар еді?! Шүкіршілік, қорық аумағының отыз пайызы - арша. Кармышева ханым: "Ғасырлар бойы жасайтын ғажайып арша алқаптары Қазақстан бойынша тек Ақсу-Жабағылы аумағында және Сайрамсу мен Сарыайғыр шатқалдарында ғана сақталып қалған", ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.Ақсу-Жабағылы
2. Ақсу-Жабағылының флора мен фаунасына сипаттама
3.Қазақстандағы рөлі
4 Пайдаланылған әдебиеттер
Кең-байтақ Қазақ жерінде он қорық бар. Ақсу-Жабағылы, Алакөл, Алматы, Барсакелмес, Батыс Алтай, Қаратау, Қорғал - жын, Марқакөл, Науырзым, Үстірт. Қайран Қазақстаныңызда он ұлттық парк бар. Алтынемел, Баянауыл, Бурабай, Іле Алатауы, Қарқаралы, Қатонқарағай, Көк - шетау, Шарын, Сайрам-Өгем, Көлсай көл - дері. Бұларға қоса үш табиғи резерв (қор) құ - рылған. Олар Ертіс орманы, Семей орма - ны және Ырғыз-Торғай орманы деп ата - лады. Бір қарағанда, бұларыңыз аз емес се-кілді. Ал майталман мамандардың меңзеуі - не мән берсек, қазақ жері үшін әлі де жет - кі - ліксіз көрінеді. Көбейте түсу керек, деседі.Кез-келген мемлекеттің ең басты ұлттық байлығының, дәулетінің, іргетасының бірі -- оның табиғи қорлары, табиғат байлығы. Сондай мақтан тұтар байлығымыздың бірі -- Ақсу-Жабағылы қорығы. Қоғамымыздың бір туар қайраткері Т.Рысқұловтың ұсынысымен жиырмасыншы жылдары Ақсу-Жабағылы қорығы жарияланды. Ақсу-Жабағылы қорығы ЮНЕСКО жасаған дүниежүзілік қорықтар тізіміне енген. Бұл қорық Талас Алатауының Солтүстік-Батыс бөлігінің және оған көршілес Өгем жотасын алып жатыр. Оның негізгі аймағы Оңтүстік Қазақстан облысының Түлкібас, Төле би және Бәйдібек аудандары және Жамбыл облысы Жуалы ауданы жерінде орналасқан.Сонымен қатар, қорық құрамына екі палентологиялық бөлім кіреді. Бірі Қарабастауда жер көлемі 126 га., екіншісі -- Әулие, жер көлемі 100 га. Екеуі де Бәйдібек ауданында қорықтың негізгі аймағынан 120 шақырымдай қашықтықта орналасқан. Қорықтың қазіргі жер көлемі 85754 га. Оның ішінде: Түлкібас ауданында -- 21255 га., Төле би ауданында -- 53597 га, Бәйдібек ауданында -- 231 га., Жамбыл облысы, Жуалы ауданында -- 10682 га. Қорықтың орталығы Түлкібас темір жол станциясының шығысында, 18-20 шақырымдай жердегі Жабағылы ауылында. Қорықтағы ең ірі өзен -- Ақсудың ұзындығы 120 шақырым, ені 10 метрге жетеді, тереңдігі жарты метр. Ақсу-Жабағылы қорығында аң мен құстың 550 түрі, өсімдіктің 200-ден астам түрі бар. Олардың көпшілігі Қызыл кітапқа енгізілген. Тау өңірінде бидайық, түрлі шөптер, боз жусан, беткейінде селдір арша орманы, субальпі және альпі шалғыны өседі. Шыңдарын мұздықтар мен көп жылдық қар жапқан.Өсімдіктер дүниесі әр алуан. Онда мүіктің 61, қынаның 58, жоғары сатыдағы өсімдіктердің 1400 (дәрі-дәрмектік өсімдіктерден: қылша, сасыр, иманжапырақ, түйежапырақ, сарыағаш, шәйқурай, талас қорғасыны; техникалық өсімдіктерден: арша, рауғаш, таран; жеміс-жидектерден: жабайы алма, шетен, шие, қарақат, бүлдірген; жемшөптік өсімдіктерден: жоңышқа, кекіребас, бедебас, түлкіқұйрық, көде; эндемик өсімдіктерден: талас қайыңы, ақшыл сары жоңышқа, майысқыш қия, қаратамыр, томағашөп, қандыгүл; реликті өсімдіктерден: Минквиц кендіршесі, жалған масақша, Қаратау сетені) түрі бар. Қорықтың жануарлар әлемі де өте бай: сүтқоректілердің 42 (арқар, таутеке, елік, марал, барыс, Тянь-Шань қоңыр аюы, борсық, сусар, т.б.); құстардың 238 (гималау ұлары, кекілік, сақалтай, бүркіт, қара құтан, бозторғай, сарытоғай, ителгі, шымшық, т.б.); бауырымен жорғалаушылардың 9 (алай жалаңкөзі, сары бауыр кесіртке, қалқантұмсықты қара шұбар жылан, сұржылан, т.б.), қосмекенділердің 2 (жасыл құрбақа және көлбақа) және өзендерінде балықтың 2 түрі тіршілік етеді. Омыртқасыз жәндіктердің де алуан түрлері бар. Қорықта ғылыми-зерттеу жұмыстары үзбей жүргізіледі. Ғалымдардың қорықтың табиғат байлықтары жөнінде 400-ден астам еңбектері жарияланды.
Ақсу-Жабағылы - елімізде ең бірінші құрылған қорық. Қазақ қорықтарының ең әуелгісі. Алаш ардақтыларының ақыл-парасатына, алыстан ойлап, тереңнен түйсіне білгеніне қайран қаласыз. Орталық Азиядағы, қала берді Қазақстандағы айрықша аймақ, бүкіл дүние жүзіндегі бірегей аумақ саналар Ақсу-Жабағылы қорығының құрылу қайнарының бастау көзінде Тұрар Рысқұлов тұрды. Жиырма - сыншы жылдың шіліңгір шілдесінде Талас Алатауының тармақтарына Ташкент университетінен ғалымдар жіберіле бастады. "Музейлер мен ескілік ескерткіштерін, өнер және табиғат байлықтарын қорғау жөнін - дегі Түркістан комитеті" тарапынан 1922-1923 жылдары Түркістан өлкесінің ерекше ендіктері ретінде Тәңіртаудың таңғажайып тұсы жан-жақты зерттеле түсті. Жиырма бесінші жылғы ақпан айында Ақсу-Жаба - ғылы қорығын құруды жедел түрде қолға алу туралы шешім шығарылды. Жиырма ал - тыншы жылдың шілдесіне дейін тыным - сыз жұмыс жүргізілді. Көп ұзамай-ақ Қазақ АКСР басшылығы Ақсу-Жабағылы қорығын құру туралы қаулы қабылдады. Оны Мәскеудегі Михаил Иванович Калинин мен Тұрар Рысқұлов бекіткен.Ақсу-Жабағылы қорығының тұңғыш директоры Орыс географиялық қоғамының толық мүшесі, табиғаттың шынайы жанашыры, аса білікті де білімді маман, ізгі ниетті ғалым Борис Петрович Тризна деген кісі еді. Алғашқыда 30545 гектар болған қорық аумағы осы Тризнаның табандылы - ғы және тағы да Тұрардың қамқорлығы арқасында 1935-1937 жылдары 69826 гектар - ға дейін ұлғайтылды. Бал татыған Балдыберек және Балабалдыберек өзендерінің бойындағы, Майдантал тау қыраттарының беткейлеріндегі, Жабағылы өзенінің оң жақ қапталдарындағы аршалы алқаптардың бәрі дерлік сол кездерде қосылған. Өкінішке қарай, ерен энтузиаст, бұрынды-соңды замандардағы басшылар - дың ішіндегі ең мықтысы, аса абзалы болған Борис Петрович Тризнаның талқаны отыз жетінші жылы таусылды.
Өткен жылы "Егемен Қазақстанда" сіздің тілшіңіздің "Сайрам-Өгем дегенде, Сайрам-Өгем..." деген дүниесі жария - ланған. Алғаш Астанада, сонсоң Таразда ұшырасып қалғанымызда ше, Шерхан Мұртаза ағамыз оң жақ қасының ұшын жоғары көтере қарап: "А-а-ал, Ақсу-Жабағылыны қаш-шан жазасың?" - деген. Кейінірек Кенен тойында кездескенде үшінші мәрте: "Ақсу-Жабағылы қайда-а-а?" - деді. Сол жақ қасын шиырса, Шера - ғаң сұстылау ғой. "Шіркін-ай, Ақсу-Жабағылыны түсінде жиірек көріп жүр екен-ау", деп түйгенбіз. Ішімізден. Содан бермен қарата қараша күз өтті. Оңтүстікте қары азырақ, көк мұздағы көбірек болған қысыңыз артта қалды. Жауын-шашыны мол көктеміңіздің ортасына жеткенбіз. Жаңбыр-жаңбырдың арасында Ақсу-Жабағылыға қарай жолға шыққанбыз.Сәуіріңіз тәуірлеу тұрпат танытса, қызғалдақ мұнда тоғызына таман гүлдейді. Иә-иә, тұп-тура тоғызыншы сәуіріңізде қызғалдақтың шанақтары қақ-қақ жарылар. Сепкілденген жапырақтарынан мөлдір моншақ мәнзелдес тұп-тұнық, тап-таза тамшылар сәулелене сырғанар. Қызғалдақ - ты Тәңіртаудың қазақтары Ақсу-Жабағы - лының алқызылы деп те атаған. Атам заманыңызда. Қызғалдақ. Ай, айналайын қазағым-ай. Тіліңнен бал тамады ғой. Қыз - ғалдақ деген сөзді қайталап айтыңызшы. Бір сәт үнсіз қалып, қайтадан қайта - лаңызшы. Ғажап емес пе?! Сіз Ақсудың алқызылы, Жабағылының қып-қызылы - қызғалдақты көрген шығарсыз? Білетін боларсыз? Сарғалдақты ше? Олар осында ғана осылай өседі. Араласып. Жарасып. Жайнап. Сіз осынау Ақсу-Жабағылыдай алтын аймағыңыз Қызғалдақ ханшайым - ның отаны екенін білесіз бе? Алқызы - лыңыздың алты түрі арыңыздай Ақ - суыңыздың аңғарла - рында, жаныңыздай Жабағылыңыздың жоталарында жай - найтынынан хабардарсыз ба? Көргеніңіз бар ма?Тәңіртау мен Қаратаудың, Қазығұрттың қазақтары қадым заманнан бұл ғажайыпты қызғалдақ деген. Ал жұрттың көбі кәдімгідей-ақ "қызғалдақ" деп білетін жұқалтаң ғана, жеңілтектеу, желбір-желбең гүліңізді "итқызғалдақ" деп атаған. Рас, алыстан алаулап-алдап, албырап-арбап, адырлардың бәрін жауып кететін итқызғалдақтың да өзіндік орны бар. Бірақ, оны Қызғалдақ ханшайыммен шатасты - рудың жөні жоқ. Шын қызғалдақтың шанағы жалғыз ғана. Ал итқызғалдақтың бір түбінен бірталайы бытырлай күшіктеп, желіге желпіл қағады.Биыл бұл өңіріңіздің өзгеше қызғалдағы сәуірдің он бесінен бастап, аздап-аздап қана ашылды. Жабағылы ауылының жоғарғы жағында. Шақпақбабаның төменгі тұсынан тауға қарата қарағандағы қияларда. Күмісбастаудың Иірсу жақ иықтарында. Ақсу мен Жабағылының бастапқы бойлық - тарын барласаңыз, бірте-бірте, сәуірдің соңына, мамырдың басына таман, тіпті маусым мен шілдеде ашылатын алқызыл - дарды аңғарарсыз. Ақыры алқызылыңызды айтқаннан кейін арғы тарихын қозғаңқырап кетелікші. Қорыққа көктемде келіп көрсеңіз, Жаратқан иеміздің әуелден-ақ алқызылды Ақсу-Жабағылыңыздың маңдайына жазға - нын сезінесіз. Еуропа елдерінің ерен ғалым - дары сіздің Ақсу-Жабағылыңыздан алған. Қызғалдақ пен сарғалдақтың сұрыптарын ең көп өсіретін және күллі әлемге таратқан Голлан - дияңыздың ботаниктері ше? Қызғал - дақ пен сарғалдақтың тұқымын Тәңір - тауыңыздың текті төрінен әкеткен. Бүгінде бүкіл дүние жүзінің өркениетті елдеріне "Грейг қызғалдағы" және "Кауфман қыз - ғалдағы" деген аттармен белгілі қызғалдақтар - біздікі. Грейгіңізге де, Кауфманыңызға да рахмет! Ғылым жүзінде жазып, қазақтың тауынан қазып алғаны үшін. Сол кездегі салттары солай ғой. Кім алғаш ашса, ғылыми айналымға түсірсе, жаңа дүние соның есімін еншілеген. Әйтпесе, Ақ - суыңыздың алқызылын, Жабағылыңыздың қып-қызылын Тәңіртауыңызға теліп атаса да, қазағыңызға еншілеп ныспыласа да, Алатау мен Қаратауды айтса да, болар еді-ау. Дейсіз-дағы. Әттең-ай, әттең!
1988 жылы Алматыдағы "Қайнар" баспасынан шыққан "Ақсу-Жабағылы" атты альбом-кітаптың авторлары айтқан - дай-ақ, төрткүл дүниеге түгел тараған қызғалдақ пен сарғалдақтың отаны - текті төріңіз. Алқызылдың алты түрі де алғаш осында пайда болғаны дәлелденген. Төртеуінен нешеме жүздеген сұрыптар өсірілген. Ақсу-Жабағылыдан апарылып, аудандастырылған Алқызыл аруыңыз - Грейг қызғалдағы 1877 жылы Голландияда биік бағаланып, дүр дипломмен марапат - талған. Содан бері біздің қызғалдағымыздан 200-ден астам түр тараған.Қызғалдақ пен сарғалдақ десе, алпауыт, алып мемлекеттер, шат-шадыман шаһарлар тұрғындарының, бүгінгі өркениетті, мәдениетті есептелер адамдардың ойларына бірден Еуропа елдері, оның ішінде Голландия оралары аян. Ондайларға оян дей алмайсыз. Ақсу-Жабағылыны айтып, тәптіштеп түсіндірмекке мүмкіндігіңіз жоқ. АҚШ-тан, Жапониядан, Канададан, Германиядан, Италиядан, Австрия мен Швейцариядан, жаңағы Голландияңыздың өзінен арнайы келетіндер өркениетті мемлекеттерде өсіп жатқан қызғалдақтар мен сарғалдақтардың төркін төрі көркем - ниетті қазақ топырағы екеніне көз жеткізіп кетіп жатыр. Там-тұмдап жазылып та жүрген жағдайлар жоқ емес. Айтпақшы, осы сапарымызда ше, Ақсу-Жабағылы қорығының экологиялық ағарту және туризм бөлімін басқаратын Елмира Жұ - манова қарындасымыз қызықты бір хикаяны әңгімелеп берген. Жабағылы ауылында біраздан бері Ламерт Бис деген голланд жігіті тұрыпты. Келіншегі Елмира - қазақ қызы. Жабағылыда туған. Сағи Қаратаевтың қызы. Мәселенің мәнісі былай екен. Ламерт Голландиядан туристік сапармен келген. Ақсу-Жабағылының атақ-даңқын естіп. Сағи Қаратаевтың қора-қопсысы, мал фермасы, таудың табиғаты - бәр-бәрі Ламерт мырзаға тосын, қызықты көрінген. Қазақылау қалыптағы қора-қопсыны, табиғилық жақтары басымырақ тіршілікті қызықтап жүріп, ары-бері өтіп жүріп, Елмирамен танысқан. Ғашық боп қалған. Мінекиіңіз, енді екеуі Жабағылы ауылында тұрып жатыпты. Екі перзенттері бар. Голландиядағы құда-құдағилар жыл сайын келетін көрінеді. Сәкеңдердің де барыс-келістері жақсы. Біразырақ бұрын "Времяның" тележурналистері Ламерттен арнайы сұхбат алыпты. "Бис мырза, нелерді және кімдерді ерекше ұнатасыз?" деген - дейін сауал берген. Күйеу бала: "Ақсу-Жабағылыдағы Грейг қызғалдағын және қазақтың Елмира деген қызын жақсы көремін", - деп жауап беріпті. "Қызғал - дақтың ең ерекше, қалың өсетін жері - Қойлыбайдың жайлауы. Ол - Жабағылы жотасының күнгейі, Кіші Қайыңдының қарсы жақ беткейі, - дейді Елмира Жұманова. - Төле би ауданы аумағы жағынан алсақ, Шуылдақ шатқалының тепсеңдері түгел тұнған сарғалдақ".Сарғалдақтың саршанақтары сәуір сәулесімен нұрланады. Көктем күш алып келеді. Тү-у төбелерде, құзар шыңдарда сүрі қарыңыздың көбесі сөгіле қоймаған. Ақсуыңыздың арнасы арқырай аққан ақшылтым судың арынынан асып-сасар емес. Міз бақпайды. Қия-қияларда, жар - тыкештенген жартастардың ықтасында - рында ақбүрген мен ақжусан бүр жарыпты. Жабағылы жақтың жел тимес жықпыл - дарында ақгүл бұта ағараңдайды. Шақпақ - бабаға қарата еңкейер еңістерде ақшуақ жусан желкілдеп үлгеріпті. Шық тұнған шырыш балалапты. Андыз жапырақтары қалқайып қарайтындай. Өзегі өсіп үл - гермепті. Бір шаршы аршынның аумағында сасырыңыздың бірнеше түрі самсап тұрыпты.Ақсу-Жабағылы флорасының айрық - ш - алық - тарын белгілі ботаник ғалым Н.Х.Кармышева ханым кезінде кереметтей келістіре мәністеп, мазмұндап кеткен. Әрі ғылыми қызметкер, әрі директор болған. Жиырма жыл бойы. 1939-1959 жылдары. Ғылым үшін үлкен жаңалық ретінде танылған, тек текті төріңізде - Ақсу-Жабағылыда ғана өсетін өзгеше өсімдіктер түрін ашқан. Айналайын аршаңызды айрықшалап сипаттаған. Сонысы ұнайды. Арша. Ақсу-Жабағы - лының аршасы. Біз-дағы бұрынырақта арша туралы жазың - қырағанбыз. Тәңіртау - дың төңірегінде, Алатау мен Қаратаудың түйісер тұстарында аршаңыздың алты түрі болған екен. Кейінгі үш жүз жылдың ішінде оның үш түрі мұқым-мүлде жойылып кеткен. Бүгінде қара арша, балғын арша және сауыр арша дейтін түрлері қалған. Аршаны алаш баласы, қазақ жұрты әулие ағаш санаған. Беталбаты балта шаппаған. Тек бесікке ғана, қобызға ғана, онда да абайлап қана, Табиғат-анамыздың таңдау-талғауымен ғана, меңзеуімен ғана мәністеп қиған. Он тоғызыншы ғасырдың басынан бастап аршаға алапат қырғын келген. Қарашекпенділер өздерінің таусылмас қара орманындай, қарағайындай қараған. Отындыққа қырыққан. Үй-жайларына, шошқа қораларына дейін шығындаған. Кендер мен кеніштер ашылса-дағы, аршаға сор боп жабысқан. Темір жолдың табанына тепкілеп тұрып төсеген. Солдаттарының гимнастеркаларын аршадан алынатын бояумен бояған... Жиырмасыншы ғасырыңыздың жиырмасыншы-отызыншы жылдарында отындыққа кесілген арша арбаға, тракторға, мәшинеге тиеліп әкетіліп жатқан. Қаратаудың Құлантау, Жылан - дытау, Пістелітау, Бозторғай мен Боралдай жағы, Машат шатқалы мен Арыс арналары аршадан осылайша айырылып қалған. Ақсу-Жабағылы қорығы құрылмағанда ше, аршаңыздың тағдыры не болар еді?! Шүкіршілік, қорық аумағының отыз пайызы - арша. Кармышева ханым: "Ғасырлар бойы жасайтын ғажайып арша алқаптары Қазақстан бойынша тек Ақсу-Жабағылы аумағында және Сайрамсу мен Сарыайғыр шатқалдарында ғана сақталып қалған", ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz