Түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктердің ерекшеліктері
Кіріспе 4
1 Түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктердің даму тарихы мен теориялық негіздері 7
1.1 Түс концептісіне жүгінудің мәні 7
1.2 Түс мағынасын білдіретін ағылшын және қазақ мәдениеттеріндегі фразеологиялық бірліктердің мағынасы 19
1.3 Түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктердің сипаттамасы және олардың ауызекі тілде қолданылуы 24
Бірінші бөлімге қорытынды 41
2 Түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктердің ағылшын мәдениетінді қолданылу ерекшеліктері 42
2.1 Түс мағынасының элементі семантикасында болатын ағылшындық фразеологиялық бірліктердің қазақ тіліне аударылу әдістері 42
2.2 Түс мағынасын білдіретін ағылшын тіліндегі фразеологиялық бірліктердің көркем шығармаларда қолданылуы 51
2.3 Шекспир шығармаларындағы түс мағынасын білдіретін фразеолгиялық бірліктердің жіктелуі 55
Екінші бөлімге қорытынды 62
Қорытынды 64
Қолданылған әдебиеттер тізімі 67
1 Түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктердің даму тарихы мен теориялық негіздері 7
1.1 Түс концептісіне жүгінудің мәні 7
1.2 Түс мағынасын білдіретін ағылшын және қазақ мәдениеттеріндегі фразеологиялық бірліктердің мағынасы 19
1.3 Түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктердің сипаттамасы және олардың ауызекі тілде қолданылуы 24
Бірінші бөлімге қорытынды 41
2 Түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктердің ағылшын мәдениетінді қолданылу ерекшеліктері 42
2.1 Түс мағынасының элементі семантикасында болатын ағылшындық фразеологиялық бірліктердің қазақ тіліне аударылу әдістері 42
2.2 Түс мағынасын білдіретін ағылшын тіліндегі фразеологиялық бірліктердің көркем шығармаларда қолданылуы 51
2.3 Шекспир шығармаларындағы түс мағынасын білдіретін фразеолгиялық бірліктердің жіктелуі 55
Екінші бөлімге қорытынды 62
Қорытынды 64
Қолданылған әдебиеттер тізімі 67
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Бүгінгі таңда адамзат тарихының шексіз өрлеп, кемелденген заманында мәдениет пен өнер, саясат пен тіл салаларында халықаралық қатынастың дамып, жанданған уакытында салыстырмалы және салғастырмалы тіл білімі ең өзекті де көкейтесті мәселенің бірі болып отыр. Олай дейтініміз, тілдерді салыстыра-салғастыра зерттеу әр тілдің өрнек бояуын, ұлттық ерекшелігін, қайталанбас қасиетін танып білуге жол ашады. Салғастырмалы тіл білімі мәдениетаралық қатынастың төрінен орын алып, халықтардың бір-бірімен түсінісу барысын жүзеге асыруға кеңінен ат салысады.
Еліміздің өркениетті, экономикасы жоғары дамыған елдер қатарына косылуының бір кепілі - ана тіл тағдырына камқорлық.
Қазақ тілін басқа да шетел тілдерімен салғастыра карастыруды дамыту - ана тіліміздің қолданылу аясының кеңейіп, мемлекеттік тіл ретіндегі статусы мерейінің үстем болуына үлкен әсер ететіні сөзсіз.
Тақырыптың өзектілігі тілдегі түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктердің көптеген сұрақтардың өңделмей қалуына негізделген. Берілген мәселені жетілдіру фразеологизмдердегі этникалылықты зерттеу, ағылшын, қазақ тілдеріндегі әлем тілдерінің ерекшеліктерін, механизмдерін анықтау үшін табысты болып келеді. Түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктерді салыстырудың теңдесі жоқ әдісін ойлап табудың қажеттілігі туындауда.
Қазірде лингвистиканың құрылымдық, яғни тілді өз жүйесі ішінде ғана зерттеу парадигмасының антропоцентристік қағида негізінде – сол тілдің иесі болып табылатын адаммен, оның функционалды қолданыс табатын әлеуметтік орта, тарих, мәдениет пен танымдық процестермен байланыстыра зерттеу үрдісінің нәтижесі болып табылар соңғы он жыл көлемінде тіл мен мәдениеттің өзара байланыс механизмдері мен жалпы ұлттық дүниетаным, ұлттық мәдениеттің тілдегі көрінісін зерттейтін лингвомәдениеттану ғылымы пайда болды.
Тілдік мәселелерді басқа ғылым салаларымен байланыстыра қарастыру ауқымы кең зерттеулерге жол ашып, ғылыми нәтижелерге қол жеткізді. Осындай интегративті пәнаралық бағыттың бірі – XX ғасырдың екінші жартысында пайда болған лингвомәдениеттану ғылымы.
Жалпы тіл мен мәдениеттің арақатынасы туралы мәселелер түрлі деңгейде философтардың Платон, И. Гердер, Э.Кант т.б. еңбектерінде қарастырылған. Бертін келе, В.фон Гумбольдт, Э.Сепир, Б.Уорф, Кассирер, Л.Вайсгербер зерттеулерінде ғылыми ізденіс дәрежесінде көрініс тапты. Кеңестік орыс ғалымдары: А.Потебня, Н.Топоров, В.В.Иванов, А.Толстой еңбектерінде, қазақстандық Ә.Қайдаров, Р.Сыздық, Е.Жанұзақов, Ж.Манкеева т.б. ғылыми еңбектерінде этнолингвистикалық бағытта зерделенеді.
Концептілер - ұлттық танымның бір көрінісі сондықтан да ғалымның лингвокогнитивтік моделі болып саналады.
Еліміздің өркениетті, экономикасы жоғары дамыған елдер қатарына косылуының бір кепілі - ана тіл тағдырына камқорлық.
Қазақ тілін басқа да шетел тілдерімен салғастыра карастыруды дамыту - ана тіліміздің қолданылу аясының кеңейіп, мемлекеттік тіл ретіндегі статусы мерейінің үстем болуына үлкен әсер ететіні сөзсіз.
Тақырыптың өзектілігі тілдегі түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктердің көптеген сұрақтардың өңделмей қалуына негізделген. Берілген мәселені жетілдіру фразеологизмдердегі этникалылықты зерттеу, ағылшын, қазақ тілдеріндегі әлем тілдерінің ерекшеліктерін, механизмдерін анықтау үшін табысты болып келеді. Түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктерді салыстырудың теңдесі жоқ әдісін ойлап табудың қажеттілігі туындауда.
Қазірде лингвистиканың құрылымдық, яғни тілді өз жүйесі ішінде ғана зерттеу парадигмасының антропоцентристік қағида негізінде – сол тілдің иесі болып табылатын адаммен, оның функционалды қолданыс табатын әлеуметтік орта, тарих, мәдениет пен танымдық процестермен байланыстыра зерттеу үрдісінің нәтижесі болып табылар соңғы он жыл көлемінде тіл мен мәдениеттің өзара байланыс механизмдері мен жалпы ұлттық дүниетаным, ұлттық мәдениеттің тілдегі көрінісін зерттейтін лингвомәдениеттану ғылымы пайда болды.
Тілдік мәселелерді басқа ғылым салаларымен байланыстыра қарастыру ауқымы кең зерттеулерге жол ашып, ғылыми нәтижелерге қол жеткізді. Осындай интегративті пәнаралық бағыттың бірі – XX ғасырдың екінші жартысында пайда болған лингвомәдениеттану ғылымы.
Жалпы тіл мен мәдениеттің арақатынасы туралы мәселелер түрлі деңгейде философтардың Платон, И. Гердер, Э.Кант т.б. еңбектерінде қарастырылған. Бертін келе, В.фон Гумбольдт, Э.Сепир, Б.Уорф, Кассирер, Л.Вайсгербер зерттеулерінде ғылыми ізденіс дәрежесінде көрініс тапты. Кеңестік орыс ғалымдары: А.Потебня, Н.Топоров, В.В.Иванов, А.Толстой еңбектерінде, қазақстандық Ә.Қайдаров, Р.Сыздық, Е.Жанұзақов, Ж.Манкеева т.б. ғылыми еңбектерінде этнолингвистикалық бағытта зерделенеді.
Концептілер - ұлттық танымның бір көрінісі сондықтан да ғалымның лингвокогнитивтік моделі болып саналады.
1. Абақан, Е. М. Тілдің мәдени философиясы: монография. / Е. М. Абақан. – Алматы : «Айкос», 2009. – 184 б.
2. Бабушкин, А. П. Типы концептов в лексико-фразеологической семантике языка, их личностная и национальная специфика: диссертация докт. филол. наук : 10.02.19 / А. П Бабушкин. – Воронеж, 2008. - 330 с.
3. Большой энциклопедический словарь [Текст] / под ред. Г. Б. Ерусалииского. – 2-е изд., перероб. и доп. –М. : Большая Российская энцклопедия; СПб. : Норинт, 2004. – 1456 с.
4. Елемесова, Ш. М. Көркем мәтіндегі ұлттық мәдениеттің тілдік релеванттары (Ғ.Мүсіреповтің «Қазақ солдаты» романы бойынша): филол. ғыл. канд. дис.: 10.02.02 [Мәтін] / Ш. М. Елемесов –Алматы, 2003. - 128 б.
5. Ислам А. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті (салыстырмалы-салғастырмалы лингвомәдени сараптама): филолог. ғыл. докт. дис. ... автореф. : 10.02.20 / А. Ислам. –– Алматы, 2004. – 54 б.
6. Маслова, В. А. Лингвокультурология [Текст] / В. А. Маслова, – М. : Академия, 2011. - 208 с.
7. Маслова, В. А. Когнитивная лингвистика [Текст] / В. А. Маслова, – Минск : ТетраСистемс, 2004. – 256 с.
8. Уәли, Н. Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері [Мәтін] : филол. ғыл. докт. ғылыми. дис. ... автореф. : 10.02.02 / Н. Уәли – Алматы, 2004. – 47 б.
9. Антоненко П.П. Сравнение семантики прилагательных в русском и английском языках. М., 2010. С. 325
10. Арутюнова Н.Д. Язык и мир человека. М., 2013, с. 126
11. Бабушкин А.П. «Возможные миры» в семантическом пространстве языка. Воронеж, 2008. С. 264
12. Белявская Е.Г. Семантическая структура слова в номинативном и коммуникативном аспектах (когнитивные основания формирования и функционирования семантической структуры слова). М., 2012. С. 326
13. Варкачев С.Г. Методологические основания лингвоконцептологии. //Теоретическая и прикладная лингвистика. Воронеж, 2012. С. 264
14. Васильева Г.М. Национально-культурная специфика семантических неологизмов: лингвокультурологические основы описания. СПб., 2001.
15. Вежбицкая А. Лексикография и концептуальный анализ. Анн Арбор, 2014. С. 325
16. Вежбицкая А. Понимание культур через посредство ключевых слов. М., 2001.
17. Гумбольдт В. Язык и философия культуры. М., 2009, с. 326.
18. Слышкин Г.Г. От текста к символу: лингвокультурные концепты в сознании и дискурсе. М., 2010, с. 216.
19. Мостепаненко Е.М. Цвет в природе как источник художественного творчества // Художественное творчество. М., 2009, с. 364.
20. Тазетдинова Р.Р. Языковой концепт как базовый термин лингвокультурологии. Уфа, 2011, с. 213
21. Қайдаров Ә, Ахтамбердиева З. Өмірбеков Б. Түр-түстердің тілдегі көрінісі. –Алматы: Ана тілі, 2012.– 160 б.
22. Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері (Монография). – Алматы: Санат, 2014. – 168 б.
23. Аитова Н.Н. Қазақ тіліндегі түр-түс атауларының когнитивтік семантикасы: Оқу құралы. – Ақтөбе: Қ. Жұбанов атындағы АқМУ, 2006. – 161 бет.
24. Мүсірепов Ғ. Түстердің аясы //Қазақ әдебиеті газеті, 2006. – 4 сәуір. 213 б.
25. Лурия А.Р. Язык и сознание. Ростов, 2008. С. 326
26. Cambridge International Dictionary of English. London, 2014, р. 520
27. Hornby A.S. Oxford Advanced Learner’s Dictionary of Current English. Oxford, 2012. V. 2. Р. 540
28. Тазетдинова Р.Р. Языковой концепт как базовый термин лингвокультурологии. Уфа, 2001
29. Қайдаров Ә, Ахтамбердиева З. Өмірбеков Б. Түр-түстердің тілдегі көрінісі. –Алматы: Ана тілі, 1992.– 160 б.
30. Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері (Монография). – Алматы: Санат, 1994. – 168 б.
31. Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. Алматы: Мектеп, 1980. – 125 б.
32. Аитова Н.Н. Қазақ тіліндегі түр-түс атауларының когнитивтік семантикасы: Оқу құралы. – Ақтөбе: Қ. Жұбанов атындағы АқМУ, 2006. – 161 бет.
33. Когнитивтік лингвистиканың теориялық негіздері // Абай атындағы ҚазҰПУ Хабаршы. «Филология ғылымдары» сериясы. – Алматы, 2007 – №4 (22)
34. Күрделі аталымдардағы түр-түс ұғымдарының зерттелуі // Профессор Н.Оралбай және тіл білімі мен әдістеме ілімі: Н Оралбайдың 80 жылдық мерей тойына арн. халықар. ғыл. - практ. конф. Материалдары. –Алматы: Абай атындағы Қазақ ҰПУ, А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты, Қайнар университеті, 2008.
35. А.Алехина Idiomatic English. М: Высшая школа, 2008. 279 с.
36. Berlin, B & Kay, P. Basic Color Terms: their Universality and Evolution, University of California Press, Berkeley, 2008, р. 325.
37. Jennifer Seidl, W.McMordie. English Idioms and how to use them. М: Высшая школа,2009. 272 с.
38. Kay, p., Berlin, B., Maffi, L. & Merrifield, W. R. The World Color Survey. Centre for the Study of Language and Information. 2003, р. 345
39. Мелерович А.М. проблема семантического анализа фразеологических единиц современного русского языка. – Ярославль, 2009, с. 246.
40. Попов Р.Н. Методы исследования фразеологического состава языка. – М., 2009, с. 427.
41. Смит Л.П. Фразеология английского языка. – М., 2008, с. 234.
42. Хорнби А.С. Конструкции и обороты английского языка // Хорнби А.С. – М.: Буклет, 2010, с. 374.
43. Maккай A. Idiom Structure in English, - The Hague, 2007, с. 235.
44. Арсеньева М.Г., Строева Т.В., Хазанович А.П. Вопрос о дистрибуции фразеологических единиц. "Вопросы изучения русского языка". /Тезисы докладов/. Ростов-на-Дону, 2013, с. 325.
45. Долгопольский А.Б. Изучение лексики с точки зрения трансформационно-переводного анализа плана содержания в языке. "Лексикографический сборник" 2012, вып.5., с. 342
46. Куслик A.M. Семантическая структура имен прилага¬тельных, обозначающих цвет, в современном немецком языке. "Ученые записки Ленинградского государственного педагогического ин-та им.А.Й.Герцена", 2010, т.217.
47. Моекович В. А. Семантическое поле цветообо¬значений /опыт типологического исследования семантического поля/. Кащидиссерт., М.,2013, с. 326.
48. Ольшанский И.Г. Система цветообозначений в современном английском языке. "ВЯ", 2010, с. 243
49. Сердюченко Г.П. Сложные прилагательные, обозначающие цвет, в современном немецком языке. Канд.дисеерт., 2011, с. 325.
50. Marchand H. The categories and types of present- day English word-formation. A,Synchronic -diachronic approach. Wiesbaden* 2010, р. 236.
2. Бабушкин, А. П. Типы концептов в лексико-фразеологической семантике языка, их личностная и национальная специфика: диссертация докт. филол. наук : 10.02.19 / А. П Бабушкин. – Воронеж, 2008. - 330 с.
3. Большой энциклопедический словарь [Текст] / под ред. Г. Б. Ерусалииского. – 2-е изд., перероб. и доп. –М. : Большая Российская энцклопедия; СПб. : Норинт, 2004. – 1456 с.
4. Елемесова, Ш. М. Көркем мәтіндегі ұлттық мәдениеттің тілдік релеванттары (Ғ.Мүсіреповтің «Қазақ солдаты» романы бойынша): филол. ғыл. канд. дис.: 10.02.02 [Мәтін] / Ш. М. Елемесов –Алматы, 2003. - 128 б.
5. Ислам А. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті (салыстырмалы-салғастырмалы лингвомәдени сараптама): филолог. ғыл. докт. дис. ... автореф. : 10.02.20 / А. Ислам. –– Алматы, 2004. – 54 б.
6. Маслова, В. А. Лингвокультурология [Текст] / В. А. Маслова, – М. : Академия, 2011. - 208 с.
7. Маслова, В. А. Когнитивная лингвистика [Текст] / В. А. Маслова, – Минск : ТетраСистемс, 2004. – 256 с.
8. Уәли, Н. Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері [Мәтін] : филол. ғыл. докт. ғылыми. дис. ... автореф. : 10.02.02 / Н. Уәли – Алматы, 2004. – 47 б.
9. Антоненко П.П. Сравнение семантики прилагательных в русском и английском языках. М., 2010. С. 325
10. Арутюнова Н.Д. Язык и мир человека. М., 2013, с. 126
11. Бабушкин А.П. «Возможные миры» в семантическом пространстве языка. Воронеж, 2008. С. 264
12. Белявская Е.Г. Семантическая структура слова в номинативном и коммуникативном аспектах (когнитивные основания формирования и функционирования семантической структуры слова). М., 2012. С. 326
13. Варкачев С.Г. Методологические основания лингвоконцептологии. //Теоретическая и прикладная лингвистика. Воронеж, 2012. С. 264
14. Васильева Г.М. Национально-культурная специфика семантических неологизмов: лингвокультурологические основы описания. СПб., 2001.
15. Вежбицкая А. Лексикография и концептуальный анализ. Анн Арбор, 2014. С. 325
16. Вежбицкая А. Понимание культур через посредство ключевых слов. М., 2001.
17. Гумбольдт В. Язык и философия культуры. М., 2009, с. 326.
18. Слышкин Г.Г. От текста к символу: лингвокультурные концепты в сознании и дискурсе. М., 2010, с. 216.
19. Мостепаненко Е.М. Цвет в природе как источник художественного творчества // Художественное творчество. М., 2009, с. 364.
20. Тазетдинова Р.Р. Языковой концепт как базовый термин лингвокультурологии. Уфа, 2011, с. 213
21. Қайдаров Ә, Ахтамбердиева З. Өмірбеков Б. Түр-түстердің тілдегі көрінісі. –Алматы: Ана тілі, 2012.– 160 б.
22. Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері (Монография). – Алматы: Санат, 2014. – 168 б.
23. Аитова Н.Н. Қазақ тіліндегі түр-түс атауларының когнитивтік семантикасы: Оқу құралы. – Ақтөбе: Қ. Жұбанов атындағы АқМУ, 2006. – 161 бет.
24. Мүсірепов Ғ. Түстердің аясы //Қазақ әдебиеті газеті, 2006. – 4 сәуір. 213 б.
25. Лурия А.Р. Язык и сознание. Ростов, 2008. С. 326
26. Cambridge International Dictionary of English. London, 2014, р. 520
27. Hornby A.S. Oxford Advanced Learner’s Dictionary of Current English. Oxford, 2012. V. 2. Р. 540
28. Тазетдинова Р.Р. Языковой концепт как базовый термин лингвокультурологии. Уфа, 2001
29. Қайдаров Ә, Ахтамбердиева З. Өмірбеков Б. Түр-түстердің тілдегі көрінісі. –Алматы: Ана тілі, 1992.– 160 б.
30. Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері (Монография). – Алматы: Санат, 1994. – 168 б.
31. Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. Алматы: Мектеп, 1980. – 125 б.
32. Аитова Н.Н. Қазақ тіліндегі түр-түс атауларының когнитивтік семантикасы: Оқу құралы. – Ақтөбе: Қ. Жұбанов атындағы АқМУ, 2006. – 161 бет.
33. Когнитивтік лингвистиканың теориялық негіздері // Абай атындағы ҚазҰПУ Хабаршы. «Филология ғылымдары» сериясы. – Алматы, 2007 – №4 (22)
34. Күрделі аталымдардағы түр-түс ұғымдарының зерттелуі // Профессор Н.Оралбай және тіл білімі мен әдістеме ілімі: Н Оралбайдың 80 жылдық мерей тойына арн. халықар. ғыл. - практ. конф. Материалдары. –Алматы: Абай атындағы Қазақ ҰПУ, А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты, Қайнар университеті, 2008.
35. А.Алехина Idiomatic English. М: Высшая школа, 2008. 279 с.
36. Berlin, B & Kay, P. Basic Color Terms: their Universality and Evolution, University of California Press, Berkeley, 2008, р. 325.
37. Jennifer Seidl, W.McMordie. English Idioms and how to use them. М: Высшая школа,2009. 272 с.
38. Kay, p., Berlin, B., Maffi, L. & Merrifield, W. R. The World Color Survey. Centre for the Study of Language and Information. 2003, р. 345
39. Мелерович А.М. проблема семантического анализа фразеологических единиц современного русского языка. – Ярославль, 2009, с. 246.
40. Попов Р.Н. Методы исследования фразеологического состава языка. – М., 2009, с. 427.
41. Смит Л.П. Фразеология английского языка. – М., 2008, с. 234.
42. Хорнби А.С. Конструкции и обороты английского языка // Хорнби А.С. – М.: Буклет, 2010, с. 374.
43. Maккай A. Idiom Structure in English, - The Hague, 2007, с. 235.
44. Арсеньева М.Г., Строева Т.В., Хазанович А.П. Вопрос о дистрибуции фразеологических единиц. "Вопросы изучения русского языка". /Тезисы докладов/. Ростов-на-Дону, 2013, с. 325.
45. Долгопольский А.Б. Изучение лексики с точки зрения трансформационно-переводного анализа плана содержания в языке. "Лексикографический сборник" 2012, вып.5., с. 342
46. Куслик A.M. Семантическая структура имен прилага¬тельных, обозначающих цвет, в современном немецком языке. "Ученые записки Ленинградского государственного педагогического ин-та им.А.Й.Герцена", 2010, т.217.
47. Моекович В. А. Семантическое поле цветообо¬значений /опыт типологического исследования семантического поля/. Кащидиссерт., М.,2013, с. 326.
48. Ольшанский И.Г. Система цветообозначений в современном английском языке. "ВЯ", 2010, с. 243
49. Сердюченко Г.П. Сложные прилагательные, обозначающие цвет, в современном немецком языке. Канд.дисеерт., 2011, с. 325.
50. Marchand H. The categories and types of present- day English word-formation. A,Synchronic -diachronic approach. Wiesbaden* 2010, р. 236.
Түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктердің ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе 4
1 Түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктердің даму тарихы мен теориялық негіздері 7
1.1 Түс концептісіне жүгінудің мәні 7
1.2 Түс мағынасын білдіретін ағылшын және қазақ мәдениеттеріндегі фразеологиялық бірліктердің мағынасы 19
1.3 Түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктердің сипаттамасы және олардың ауызекі тілде қолданылуы 24
Бірінші бөлімге қорытынды 41
2 Түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктердің ағылшын мәдениетінді қолданылу ерекшеліктері 42
2.1 Түс мағынасының элементі семантикасында болатын ағылшындық фразеологиялық бірліктердің қазақ тіліне аударылу әдістері 42
2.2 Түс мағынасын білдіретін ағылшын тіліндегі фразеологиялық бірліктердің көркем шығармаларда қолданылуы 51
2.3 Шекспир шығармаларындағы түс мағынасын білдіретін фразеолгиялық бірліктердің жіктелуі 55
Екінші бөлімге қорытынды 62
Қорытынды 64
Қолданылған әдебиеттер тізімі 67
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Бүгінгі таңда адамзат тарихының шексіз өрлеп, кемелденген заманында мәдениет пен өнер, саясат пен тіл салаларында халықаралық қатынастың дамып, жанданған уакытында салыстырмалы және салғастырмалы тіл білімі ең өзекті де көкейтесті мәселенің бірі болып отыр. Олай дейтініміз, тілдерді салыстыра-салғастыра зерттеу әр тілдің өрнек бояуын, ұлттық ерекшелігін, қайталанбас қасиетін танып білуге жол ашады. Салғастырмалы тіл білімі мәдениетаралық қатынастың төрінен орын алып, халықтардың бір-бірімен түсінісу барысын жүзеге асыруға кеңінен ат салысады.
Еліміздің өркениетті, экономикасы жоғары дамыған елдер қатарына косылуының бір кепілі - ана тіл тағдырына камқорлық.
Қазақ тілін басқа да шетел тілдерімен салғастыра карастыруды дамыту - ана тіліміздің қолданылу аясының кеңейіп, мемлекеттік тіл ретіндегі статусы мерейінің үстем болуына үлкен әсер ететіні сөзсіз.
Тақырыптың өзектілігі тілдегі түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктердің көптеген сұрақтардың өңделмей қалуына негізделген. Берілген мәселені жетілдіру фразеологизмдердегі этникалылықты зерттеу, ағылшын, қазақ тілдеріндегі әлем тілдерінің ерекшеліктерін, механизмдерін анықтау үшін табысты болып келеді. Түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктерді салыстырудың теңдесі жоқ әдісін ойлап табудың қажеттілігі туындауда.
Қазірде лингвистиканың құрылымдық, яғни тілді өз жүйесі ішінде ғана зерттеу парадигмасының антропоцентристік қағида негізінде - сол тілдің иесі болып табылатын адаммен, оның функционалды қолданыс табатын әлеуметтік орта, тарих, мәдениет пен танымдық процестермен байланыстыра зерттеу үрдісінің нәтижесі болып табылар соңғы он жыл көлемінде тіл мен мәдениеттің өзара байланыс механизмдері мен жалпы ұлттық дүниетаным, ұлттық мәдениеттің тілдегі көрінісін зерттейтін лингвомәдениеттану ғылымы пайда болды.
Тілдік мәселелерді басқа ғылым салаларымен байланыстыра қарастыру ауқымы кең зерттеулерге жол ашып, ғылыми нәтижелерге қол жеткізді. Осындай интегративті пәнаралық бағыттың бірі - XX ғасырдың екінші жартысында пайда болған лингвомәдениеттану ғылымы.
Жалпы тіл мен мәдениеттің арақатынасы туралы мәселелер түрлі деңгейде философтардың Платон, И. Гердер, Э.Кант т.б. еңбектерінде қарастырылған. Бертін келе, В.фон Гумбольдт, Э.Сепир, Б.Уорф, Кассирер, Л.Вайсгербер зерттеулерінде ғылыми ізденіс дәрежесінде көрініс тапты. Кеңестік орыс ғалымдары: А.Потебня, Н.Топоров, В.В.Иванов, А.Толстой еңбектерінде, қазақстандық Ә.Қайдаров, Р.Сыздық, Е.Жанұзақов, Ж.Манкеева т.б. ғылыми еңбектерінде этнолингвистикалық бағытта зерделенеді.
Концептілер - ұлттық танымның бір көрінісі сондықтан да ғалымның лингвокогнитивтік моделі болып саналады.
Концепт қандайда бір ауқымды идеяның сан алуан күрделі ұғым түсініктердің суретті сипаттамалары. Оның мазмұндық құрлымы тіл мен бейнелі ойлау заңдылықтарының сабақтастығынан туындайды.
Концептілік мәнге ие тілдік бірліктердің, концептілердің ішкі құрылымын мәдени танымдық ақпараттар көзі деуге де болады. Себебі онда мәдениет қалдыратын іздер - мифтер, архетиптер, салт-дәстүрлер, тарихи оқиғалар мен материалдық мәдениеттің элементтері көрініс табады.
Белгілі бір концептілердің ұлттық танымдық мәдени ақпараттық ішкі құрылымының мазмұнын ой елегінен өткізу зат пен құбылысқа атау берудің тілден тыс себептерін ашып көртсетуді, атауға негіз болған заттың (құбылыстың) негізгі белгі қасиетін анықтауды басты міндет ететін, лингвистика ғылымындағы номинация теориясымен өзара сабақтастықта қарастырылады.
Дегенмен де ой-санада жинақталған білімнің уақыт талабының еншісі мен ақпарат құрылымының дамуына байланысты когнитивтік бірлік-концептіні ұғымнан ажырату, оны бір тұжырымға келтіру зерттеуді талап етеді. Концепт туралы пікір әр жақты. Олай дейтініміз, жарық көрген материалдарда концепт туралы бір-біріне жуық, бірақ өзіндік ерекшеліктерімен бірнеше көзқарастар, ережелер кездеседі.
Түс феномені - негізгі ғылымдардың зерттеу пәні мен көптеген өнер түрлерінің құрам бөлігі. Алайда түс әлі күнге дейін қандай да бір ғылымның немесе толық бір бағыттың шеңберінде жалпы концепциясына ие бола қойған жоқ. Түс қоғамның өмірінде үлкен мәнге ие.
Жұмыстың мақсаты: түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктердің ағылшын мәдениетінде қолданылу ерекшеліктерін зерттеп, осы мәдениеттердегі түстің мәндерін ашу.
Қойылған мақсатқа келесі міндеттерді орындағаннан кейін ғана жетуге әбден болады:
- Түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктердің даму тарихы мен теориялық негіздерін зерттеу;
- Түс концептісіне жүгінудің мәнін ашу;
- Түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктердің сипаттамасы және олардың ауызекі тілде қолданылуын қарастыру;
- Түс мағынасын білдіретін ағылшын және қазақ мәдениеттеріндегі фразеологиялық бірліктердің ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу объектісі: ағылшын және қазақ мәдениеттеріндегі түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктердің қолданылу ерекшеліктерін талдау.
Зерттеу пәні: ағылшын және қазақ мәдениеттеріндегі түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктер.
Берілген зерттеу жұмысы әр түрлі типтегі сөздіктерді талдау, түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктердің мәндеріне салыстырмалы түрде талдау жасау, көркем шығармалардағы осы сөздердің қолданылуын зерттеу әдістеріне негізделген.
Жұмыстың теориялық құндылығы: мұнда көрсетілген бақылаулар мен тұжырымдар ағылшын, қазақ фразеологизмдері туралы мәліметтерді күнделікті қолданысқа енгізуге мүмкіндік береді. Бұл Тілдегі адам факторы, Тіл мен мәдениет, Тіл мен менталитет мәселелерімен жұмыс істейтін лексикологтар, лексикографтар тілдің, мәдениеттің теоритиктері үшін маңызды болып келеді.
Жұмыстың практикалық құндылығы мынаған негізделген: зерттеудің нәтижелері идеографикалық сөздік жасау кезінде, ағылшын, қазақ лексикалық, практикалық курстарында, жалпы тіл білу бойынша саласында, мәдениеттануда, паремиология туралы арнайы курстар мен арнайы семинарларда, дипломдық, курстық жұмыстарда қолданыла алады.
Бұл жұмыстың теориялық мәні зор, алайда оның нәтижелері қазақ тілі мен ағылшын тілін оқыту сабақтарында қолданыла алады.
Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттерден тұрады.
1 Түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктердің даму тарихы мен теориялық негіздері
1.1 Түс концептісіне жүгінудің мәні
Түс феномені - көптеген негізгі ғылымдардың және өнердің зерттеу нысаны болып табылады. Алайда әлі күнге дейін түс қандай да бір ғылымның немесе бір бағыттың шегіндегі жалпы концепциясы жоқ.
Психологияның көзқарасымен алғанда, түстік сезінулер - бұл мидың және көздің түстік жиілік тербелістерге өзіндік реакциясы болып табылады: Әлем түссіз, түстер табиғатта жоқ, қандай да бір шындық туралы әсер бар. Осының нәтижесінде түстік қатардың шынайылығы елес болып көрінеді.
Бас миының оң және сол жартышарларымен жасалатын түстік модельдер сәйкес келмейді - бас миының жартышарлары әр түрлі спектрлерді дұрыс санайды және принципиалды т.һүрде әр түрлі түстерлі береді:
1) бас миының оң жартышары табиғатынан спектрдің ұзақ толқынды бөлігіне бағытталған (қызыл) және сезімдік қабылдаумен байланысты түстік картинаны береді;
2) бас миының сол жартышары спектрдің ортатолқындық бөлігіне бағытталған (көк) және түсіндірмелік кешенмен байланысты түстік картинаны береді.
Түстің парадоксы мынада: түс әлемді танудың логикалық және сезімдік-бейнелік амалдарын біріктіреді. Түстің бұл сипаттамасы философия үшін маңызды, өйткені түсті бұл жағдайда вербалды еместің (ойлаудың сезімдік-бейнелілігі) вербалдылыққа аудармасы ретінде қарастырады [1, 78].
Сонымен қатар, психологтар түсті адамның эмоцияларымен байланыстырады: әр эмоцияның түстік кеңістікте өзінің алатын орны бар, яғни әр эмоция белгілі бір түске сәйкес келеді, ал әр түс қатаң бір белгілі эмоцияларды шақырады.
Упорова С. Атап өткендей, лингвистикада түсті білдіруші лексикаға жүйелік әдіс әлі ойлап табылмаған. Келесілер маңызды болып келеді:
1) түсті білдіретін сөз алғашқыдан бастап эмоциялық боялған, ол жай ғана түсті білдірмейді, ол сонымен қатар біздің оған деген қатынасымызды білдіруге тырысады;
2) түс эксплицитті (түсі бойынша түсті немесе белгіні тура атау) және имплицитті (дәстүрдің деңгейінде тұрмыста немесе мәдениетте түстік белгісі бекітілген затты атау жолымен) беріле алады.
Түс мәдениеттің константаларының бірі немесе мәдениеттің принциптерінің бірі, ол тек қана жалпы емес, сондай-ақ ұлттық боялған мәдени мағыналардың концептілердің мәдени санадағы дамудың, қалыптасудың, бекітілудің өзіндік моделі болып табылады. Мәдениеттің көптеген құбылыстары түстің мәнін есептеусіз түсіндіріле алмайды.
Түс қоршаған ортаның колориттері, халықтың тарихи жолы, этникалық мәдениеттердің өзгешелігі, әлемнің көркем көріністерінің ерекшеліктері туралы теңдесі жоқ мәліметтерді бекітетін мәдениеттің негізгі категорияларының бірі болып табылады. Түс мәдениеттің компоненті болғандықтан, ол жүйелік ассоциациямен қоршалған, мағыналық мәндерден, түсініктемелерден түс әр түрлі адамгершілік-эстетикалық құндылықтардың көрінісіне айналады.
Түс мәдениетте ерекше рөл атқарады. Түс әр түрлі ассоциациялармен байытылған, тілдік және әлеуметтік мәдени тәжірибеде бекітілген, эмоционалдылық ретінде көріне алады. Түсте адамның қоршаған орта құбылыстарына қарым-қатынасы көрінеді. Түс мәдениеттің мазмұндық элементі ретінде қызмет етеді, орың көмегімен заттарды, әлеуметтік қондырмаларды, адамгершілік-эстетикалық түсініктерді сипаттауға, жүйелеуге болады.
Концептіні ұжымдық санадағы белгілі бір тілдік мәдениетте көрінуші ментальдық-мағыналық әлеуметтік-психологиялық туынды ретінде қарастырамыз, ал берілген жұмыста біз лингвомәдени ұстаным жағынан әр түрлі мәдениеттердегі түс концептісінің қалыптасуын анықтауға тырысамыз, соның ішінде ағылшын және қазақ мәдениетіндегі, сондай-ақ қазақ және ағылшын этномәдениеттеріндегі лексикалық түсті білдіруші сөздердің дамуын анықтауға тырысамыз. Бізді берілген халықтар түстерді қалай ажырататыны қызықтырады. Белгілі болғандай, әр халықтың өзіндік ойлау жүйесі бар. Алайда барлық халықтарға бірдей құндылықтар бар (мысалы, өмір, үй, отбасы). Осы құндылықтардың бәрі ұлттық бейнені немесе әлемнің моделін жасайды.
Түсті қабылдаудың тілдік жүйесі ғылымидан өзінің антропоцентрлік күші бойынша ерекшеленеді: біз объектілердің түсін қалайша сипаттауымызға қабылдаудың физикалық және психологиялық заңдары, әлем туралы танымдар, қабылданатын объектілердің функционалдық қолдануы туралы ережелер әсер етеді [2, 103].
Әр халықтың ерте заманнан бастап түс әлемді ойлаудың ең негізгі құралдарының бірі болып табылады. Ол табиғаттағы маңызды және адамдағы құнды белгі ретінде қызмет етті. Бірақ уақыт өте келе түстік бейнелер танымдық мәнін жоғалтты және эстетикалық, рухани мәнге ие болды, ал түстің өзі адамның ішкі әлемін көрсететін болды.
Уақыт өте келе, символдық мағынада түсті қолданудың аясы кеңейді. Түстер кеңістікті, уақытты сипаттау үшін қолданыла бастады, белгілі әлеуметтік топтардың белгісіне айналды.
Түс концептісін толықтай түсіну үшін берілген категория туралы білімдердің құрылымы мен жиынтығын көрсетуші модельді құрастыру керек. Бұл үшін когнитивтік немесе ойлау моделін жасайық. Е.Г. Белявскаяның ойынша, когнитивті модель адамның ойлауының терең құрылымына жатады, ол тілді ұстанушылармен қабылданбайды, тілдік интуицияның негізі болып табылады. Когнитивті модельдің үш деңгейі бар:
- гештальды репрезентацияның деңгейі, яғни түс концептісі қалай ойланады. Берілген деңгейде түс концептісін зерттеуде әлемнің мифопэтикалық моделін көрсетуші концептуалды сызбаларды анықтау керек.
- концептуалды өріс деңгейі. Концептінің бейнелік моделі ұлттық әлемді қабылдауда қалыптасқан білім мен түсініктерді анықтауға ықпал етеді. Білім мен түсініктердің негізінде концептуалды өріс жасалады, оның құрамына келесідей параметрлер кіреді:
- Түс кеңістіктік ориентир тәріздес (жоғары-төмен)
- Түс уақыттың параметрі тәріздес
- Түс сезімнің объектісі тәріздес (жақсы-жаман)
- Түс таным мен ойлаудың объектісі тәріздес
- Түс әлеуметтік параметр тәріздес.
- семантикалық жалпылаулардың деңгейі. Берілген деңгейде қандай да бір тілге тән семантикалық жалпылануларды анықтау керек.
Осылайша, концептіні модельдеу түсті білдірудің метафорикалық қолдануларын шақырушы семантикалық механизмдерді анықтауға көмектеседі [3, 52].
Түр-түске қатысты сөздер сапалық сын есім деп аталатын категорияда қамтылды. Қазақ тілінде бұған қатысты мәселелер І.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев, А.Ысқақов, М.Балақаев, С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, т.б. қазақ тілі мамандарының еңбектерінде талданды. Күрделі сөздер тақырыбында түске қатысты күрделі аталым А.Байтұрсынұлы еңбектерінен бастау алып, 30-жылдардың ішінде Қ.Жұбанов, Н.Т.Сауранбаев, К.Аханов, А.Ысқақов, А.Ермеков, Г.Жаркешева, Ж.Шәкенов еңбектерінде күрделі сөздер мен күрделі тұлғалар жайындағы мәселелер жан-жақты қарастырылған. Профессор Н.Оралбаева күрделі ұғымды білдіретін біртұтас лексикалық мағына деген ұғымды күрделі сөздің табиғатын айқындайтын, қасиетін ашатын негізгі ұстаным деп көрсетеді. Күрделі аталымның лингвистикада көкейкесті мәселелердің бірі болып, өз деңгейінде шешімін таппай келе жатқандығын профессор Б.Қасым атап өтіп, күрделі атаудың 1) бір заттың атауы (аталым қызметі), 2) біртұтас мағынаны білдіруі, сөзжасамдық мағына қызметі, 3) сөйлемдегі қызметі тұрғысында үш қағиданың тоғысуынан заттық ұғым атауы қалыптасатынын көрсетті [4, 100].
Түркі тілдері, оның ішінде қазақ тілінің тілдік материалдары түр-түс атауларының негізгі доминант (атауыш) мағынасынан басқа да семантикалық ерекшеліктері мен олардың халық дүниетанымына, тіршілігіне қатысты әр түрлі символдық мән-мағыналары да өз алдына зерттеу нысаны бола алатынын көрсетеді. Алайда, түркологияда, қазақ тіл білімінде түр-түс проблемасын жан-жақты, түркі тілдерінің фактілері негізінде тұлғалық-мағыналық ерекшеліктерін аша отырып зерттеген еңбектер көп емес. Түр-түс атауларының семантикалық ерекшеліктеріне алғаш рет көңіл бөліп зерттеген академик А.Н.Кононов болды. Ғалымның осы мәселеге қатысты Семантика цветообозначений в тюркских языках, Способы и термины определения стран цвета у тюркских народов, О семантике слов ақ и қара в тюркской географической терминологии атты ғылыми зерттеулері жарық көрді. Қазақ тіл білімінде түр-түс атауларын бұрынғы зерттеулерден мүлдем басқа тұрғыда қарастырып, олардың табиғатына тән ерекшеліктерді халқымыздың тыныс-тіршілігімен, салт-санасымен, эстетикалық талғамымен байланыстыра зерттеп, түр-түстер табиғатын басқа қырынан танытқан ғалым - академик Ә.Т.Қайдар [5, 45].
Қазақ тілінің табиғатына тән бір ерекшелік: көптеген түр-түс атауларының шығу төркіні бүгінде белгісіз. Олардың кейбіреуін этимологиялық жолмен анықтауға болса да, кейбіреулерінің құпия сырын ашу мүмкін емес. Мәселен, ақ, боз, сұр, көк, кер, ала тәрізді бір буынды түр-түс атауларын талдап, анықтап жатудың қажеті де жоқ сияқты көрінеді. Өйткені бұлар одан әрі жіктеуге, морфемаларға бөлшектеуге келмейді. Бұл атауларды көне түркі заманынан бері келе жатқан байырғы ілкі түбірлер санатына жатқызуға болады. Көптеген түркі тілдерінде кездесетін бұл сөздердің түстік мағынасы да көне болса керек. Мысалы: ақ сөзі түркі тілдерінде ақахаға:қ формасында қолданылып, бір-біріне жақын үш топ мағынаны аңғартады: 1) ақ деген негізгі түстік мағына (белый); оның төңірегіне: ақшыл, көздің ағы, жұмыртқаның ағы, т.б.мағыналар туған; 2) ақ сөзінің ауыс мағыналары: кіршіксіз таза, кінәсіз, ақжүрек, адал; 3) керемет, тамаша, ғажайып. Ақ сөзінің этимологиясы жөнінде, оның заттық не түстік негізі жайында ХХ ғасырдың өзінде-ақ түркологтар арасында әртүрлі пікірлер қалыптасты.
Тарихшы ғалым Х.Көктәнді ақ сөзінің ежелгі нұсқасы ретінде су сөзіне де үлкен мән береді: Су - ақ деген сөз. Судың ақ деген мағынаны білдіретінін көптеген деректер айғақтайды. Жапондарда да су дыбысталуы ақ мағынасын білдіреді екен. Ақ сунбу - ақ-ақ биік болып аударылады. Сырдария өзенінің Авеста кітабындағы атауы - Ардвисур. Бұл өзеннің ежелгі аты - таза ақ құндар өзені деген мағына берген. Су сөзінің ақ мәнін білдіретіндігіне тағы бір мысал: Сурманақ - жалайыр тайпасының Шыңғыс хан заманындағы бір тармағы, екінші тармағы - Шуманақ. Жалайырлар үлкен екі тармаққа бөлінген. Алғашқы тұлғалық атауы Су-ман, кейін Суман (мәні ақ деген мағынада), түсініксіз болған соң, алғашқы мағынасын калькалық тәсілмен көшіре аударып ақ сөзін қосқан, содан кейін Сурманақ болып шыққан. Шуманақ тармағы атауы да осындай тарихқа ие. Тұнғыс-манчьжур тілінде су сөзі чуу дыбысталуында сақталып, өте мағынасын берген.
Енді бірқатар ғалымдар Қ.Ғабитханұлы, Т.Жанұзақов ақ сөзінің шығу төркінін ай космонимімен сабақтастырып, оның фонетикалық өзгерісінің схемасы ајаsајаај болуы мүмкін деп болжайды. Мұның дәлелі ретінде түркі тілдерінде үнемі қолданылатын ай йузлүк тіркесінің мағынасына тоқталады. Ай атауын ақ сын есімімен байланысты қарауының негізі бар. Сөздердің тілдегі қолданысы мен оның беретін мағынасына қарасақ, расында да ай атауы о баста заттың сын-сипатын білдіретін сөз болғанға ұқсайды [6, 32].
Тіліміздегі ал қызыл, ал қара, ал сары т.б. тіркестер құрамындағы ал сөзі көне түбірлердің бірі болып табылады. Бұл сөздің төркіні туралы да біржақты пікір жоқ. Кейбір авторлар ал сөзі монғол тіліндегі гал (от) сөзімен байланысты деп қараса, енді бір тобы түркі тіліндегі жалын, ялкун, йалун сөзінің түбірі жалялһал деп қарайды. Сөз басындағы дауыссыз дыбыстардың (гжйһ) түсіп қалу заңдылығын ескерсек, ал сөзінің бастапқы заттық негізі от, оттың жалыны болуы мүмкін.
Қазақ және басқа түркі тілдеріндегі қызыл мен жасыл сөздерінің түбірі қыз бен жас деген пікір көптен бері айтылып келеді. Сондағы ғалымдардың дәлелі: бұлардың екеуі де - ыл - іл моделі негізінде бүгінде жеке-дара қолданылмаса да, бөліп алып қарауға болатындығы. Ал белгілі топономист Е.Қойшыбаев қызыл сөзін тіліміздегі қысыл (тар, қысылу) етістігімен байланыстырады. Ғалымның мұндағы сүйенетін дерегі - Жоңғар және Іле Алатауларындағы шатқал аты - Қызылауыз (узкие ворота мағынасында). Бірақ та көптеген ғалымдардың пікіріне сүйенсек, жоғарыдағыдай, қызыл сөзінің түбірі - қыз: бірде етістік (краснеть, пламенеть), бірде сын есім мағынасында (красный, багровый) екіұдай қолданылған екен.
Көк сөзінің көкшіл, көгірек деген түстік мағыналарына орнығуы адам танымы арқылы танылған зат пен құбылыстардың танымдық құрылымы арқылы берілетін бейненің ортақ сипатымен байланысты. Аспанды көк деп атап, көк тәңірге табынған, көк бөрінің ұрпағы саналған түркі тектес халықтардың танымында аспанның түсі барлық осы түстес белгілерге атау ретінде берілген. Неге аспан деп аталынбаған деген сұраққа аспан сөзінің өзі таза түркілік емес, әрі қолдану уақыты да кейін енген деуге болады. Көк сөзі - түркі тектес халықтарға ортақ сөз. Заттық мәндегі көк (аспан) пен түр-түс атауы көкті синкретикалық түбір деп қарастырып жүр [7, 58].
Қазақ тілінде де, жалпы түркі тілдерінде де сары түс атауы сындық мағынада қолданылады. Жоғарыдағы талданған түр-түс атаулары сияқты бұл сөздің де шығу тегін, этимологиясын анықтау қиындық туғызады. Сары сөзінің негізгі түстік мағынасымен қатар түрлі-түрлі ауыс мағыналары да бар Сары сөзі - жиі қолданыста болатын, көп жағдайда түсті білдіретін лексема. Бірақ ол да кез келген қолданысында түсті білдіре бермейді. Сары сөзі жер-су атауларымен тіркескенде сар тұлғасында қолданылатынын байқау қиын емес. Топономист Е.Қойшыбаев сар сөзі топонимдік атаулармен тіркескенде көбінесе айқын, кең, негізгі, басты деген мағынада жұмсалатынын айтады.
Сондай-ақ сары алтын тіркесіндегі сары сөзінің негізгі мағынасы таза, шынайы екендігінде дау жоқ, ал сары уайым тіркесіндегі сары сөзі түсті білдірмейді, плеонастық тіркес те емес. Себебі, сар(ы) сөзінің түркі тілдеріндегі бір мағынасы - шын, нағыз. Е.Қойшыбаевтың сары туралы айқын, анық көрінген, басты деуі қисынды. Осыған орай сары уайым - негізгі, анық уайым, ал сарыла күту - шыдаммен, нағыз күту дегенге саяды. Сары сөзінің нағыз, таза деген мағынасының барлығын тарихшы ғалым Х.Көктәнді де сары сөзіне берген талдамасында анықтайды. Ғалым сары сөзінің түбірін сасо деп бөліп алып, са түбірі дала деген ұғымды білдіретінін айтады. Кейбір тарихшылар сары ұйғыр дегенді көне ұйғыр ұғымын береді деген пікір айтады.
Бұл асылы, таза далалық ұйғыр деген сөз. Ра - таза, шын деген сөз. Со - дала, со сөзі, салқар (сш), сақара деген сөздердің түпкі буынында сақталған. Сайын сөзі жеке тұлғасында ұғынықсыз болған соң, кейін халықтың өзі сайын дала деп калькалық тәсілмен көшірме аударма жасаған. Осы күнге дейін бұл екі сөз қосарланып айтылады [8, 51].
Табиғаттағы түр-түстердің барлығы әрқашанда бір заттың, құбылыстың түрін, түсін, өң-реңкін, сыртқы сипатын ғана анықтаумен шектелмейді. Сонымен қатар, түр-түс атаулары мүлдем түр-түске қатысы жоқ, не одан бүгінде тым алыстап кеткен ұғым-түсініктерді, мән-мағыналарды, жөн-жосықтарды білдіретін де қасиеттерге ие. Солардың бірі - түстердің тілдік таңбалық қасиеті. Тіл біліміндегі символика о баста көне гректердің символ (symbolon - белгілі бір қоғам мүшелері мен әлеуметтік топтар үшін ғана түсінікті шартты белгілер) сөзінен шығып, бүгінде әр түрлі идеяны, түсінікті, ұғымды, ойды, сезімді, іс-әрекетті білдіретін шартты белгілердің жиынтығы деген мағына береді [9, 56].
Түр-түстің бір тобы негізгі номинативтік мағынасына жақын, о бастағы семантикалық байланысын әлі де үзе қоймаған, логикалық қатыстығын түгел жоймаған сыбайлас мағыналар болып келсе, енді бірі - бүгінгі таңда қатыстығы алыс, тіпті мүлдем байқалмайтын, алшақ жатқан мағыналар:
1. Негізгі лексикалық, сын есімге тән мағына: Ақ серке қой бастайды, Ақын жігіт той бастайды деген мақалдағы ақ серке тіркесіндегі ақ сөзі өзінің тура түстік мағынасында тұр.
2. Ауыс мағына: мұның өзі де іштей неше түрге жіктеледі, сүттен ақ, судан таза дегендегі ақ атауы - өзіне тән көптеген ауыс мағыналардың тек бір қырын ғана - күнәдан таза, айыбы жоқ, таза адам дегенді аңғартып тұр.
3. Туынды мағына: Кедейдің аузы аққа тигенде, мұрны қанапты дегендегі ақ атауы сүт, сүт тағамдары деген мағынада жұмсалып тұр. Бұл мағынаның туынды болуы, сүт тағамдарының басқа қасиеттеріне емес, түріне, түсіне байланысты жасалуында.
4. Символдық мағына. Түр-түстердің негізгі лексикалық мағынасы белгілі бір зат пен құбылысқа тән бояу реңкті анықтау нәтижесінде, ауыс мағынасы олардың арасындағы логикалық байланыс пен ұқсастықтан, туынды мағынасы мотивтік сәйкестік негізінде пайда болса, символдық мағынаның қалыптасуы бұлардан сәл өзгешелеу [10, 69].
Кез-келген ұлт мәдениетіндегі түр-түс әлемі өзіндік ерекшелікке, өзіндік белгілік таңбалық мәнге ие. Яғни, мәдениеттегі түр-түс арқылы халық өзіндік эстетикалық көзқарасын, эмоциялық қалпын, адамгершілік түсініктерін білдірген. Қоршаған орта, аспан әлемін тіпті кез-келген материалдық мәдениетке байланысты заттар, киім-кешек, құрал-жабдық, болмаса рухани мәдениетке қатысты салт-дәстүрді түр-түссіз қабылдау мүмкін емес. Онсыз оның болмыс-бітімі толыққанды болмайды. Сондықтан түр-түс - ұлт мәдениетін танытатын бірден-бір жол. Ол өз тамырын терең жайып, ата-бабамыздың мифтік түсінігімен де астасып жатады. Адам баласы өзін қоршаған табиғатты, өзін-өзі, қоғамдағы заттар мен құбылыстарды жан-жақты да терең танып білудің көптеген тілдік қайнар көздері мен тәсілдеріне түр-түс әлемі де жатады. Адам баласы әртүрлі түр-түсті бір-бірімен салыстыра отырып ажыратады. Олардың бір тобы адамға жылы көрінсе, енді біреулері суық болып көрінеді. Осыған байланысты түстерді жылы және суық түстер деп бөлу қалыптасқан [11, 89].
Мұндай ұғым буряттардың дүниетанымдық негіздегі фольклорында да болғандығы байқалады. Қара сөзі жер асты, төменгі әлем ұғымын білдірсе, ақ сөзі оған қарама-қарсы жоғарғы әлем, құдайлар мекені, аспанның символы болған. Ақ түсінің о дүниелік символы қазақ халқының мифтік түсінігінде төрт түлік , соның ішінде жылқы малының ақ түстісімен байланысты болған. Ақ түс ежелгі түркі-монғол халықтарының архаикалық мифтік түсінігінде күн сәулесіне, күнге теңелген. Күн сәулесінің жылдам таралуына сол кезде желдей жүйрік жылқы ғана теңесе алған. Астарында қазақ халқының ғарыштық дүниетанымының ұлттық белгілері жатқан табиғат құбылыстары мен жан-жануарлардың түр-түстік символикасына қазақтар үлкен мән берген, халықтың ұғымында ақ, қара түс атауларымен бірге, ала түсінің де қасиеті ерекше. Ала - орта дүниенің, жер бетінің таңбасы ретінде көптеген ұлттық әдет-ғұрыптарда маңызды орын алады: Өлікті жөнелткенде абыз ала жіптің бір шетін мәйіттің денесіне денесіне байлап, бір ұшын өзі ұстап: Ала жіп, ала жіп, бұл кісінің бар күнәсын ала біт!, - деп айтады. Қазақ танымында алалық, түстілік, алапестікке байланысты әңгімелер тектен-текке айтылмаған, бұлар таза мифтік түсініктің қарабайырлануы (профанация) нәтижесінде ежелгі мән мен идеяның ұмытылып кетіп, есте сақталып қалған сөз тіркесі мен әңгіме фрагменттері кейінгі жағдайда басқаша түсіндіріліп жүр. Тілші-ғалым Б.Ақбердиева осы сөздің негізгі символдық белгісі ретінде күнге тәуелді етеді. Яғни, алалық - күн белгісі, атрибуты. Қазақ дүниетанымында мұндай күнтекті белгі ретінде қал, қалша, пес, шұбар сияқты сөздер қолданылады. Алалық пен алапестікті кейін тек ауру-сырқат болар деп түсінген [12, 41].
Кесте 1 - Төрткүл дүниенің түр-түстік сипаты
Түр-түс
Ғаламның мифтік моделі
Сипаттамасы
Ақ түс
Жоғары дүние
Тәңірілердің мекені, мәңгілік өмір не тазалық пен пәктіктің белгісі
Ала түс
Ортаңғы әлем, жер беті
Жоғары, төмен дүние арасындағы медиатор ;бойында ақ пен қараның, жоғары мен төменнің сипаты мен қасиеті бар; тұрақты сипаты жоқ, ақ та емес, қара да емес.
Қара түс
Төменгі әлем, су, жер асты, қараңғылық.
Төменгі дүние, зұлымдық ордасы; өлім, о дүние
Қазақтың қиял-ғажайып ертегілерінде, аңыздық мифтерінде, бақсы сарыны мәтіндерінде сары түс атауының төңірегінде жасалған символдық мағыналы сөздер де көптеп кездеседі. Көбінесе бұл сары сөзі адам, пері, шайтан аттарына, яғни белгілі бір субъектіге қатысты қолданылған ( Мыстан, Сарықыз, Күнікей, Бекторы және т.б.). Сары түсінің жағымсыз кейіпкердің символы екендігін, басқа да халықтардың мифтік аңыз-әңгімелерінен аңғаруға болады.
Қазақ мифіндегі көк түс аспанға қатысты, оның тәңірлік сипаты болған. Бұл танымның тереңде жатқандығын Күлтегін ескерткішіндегі Биікте Көк Тәңірі, Төменде қара Жер жаралғанда, Екеуінің арасында адам баласы жаралған жолдары дәлелдей түседі.
Сонымен түстердің дүниетанымдық қызметін көрсетуде Ж.А.Манкееваның сөзімен қорытындыласақ, олар өмір сүруді қамтамасыз ететін мәдениетке жататын дүниелердің мәдениетке қатысы адамдардың тек өмір сүруі үшін қажет мұқтаждықтарын ғана қанағаттандырып қоймай, сонымен бірге олардан жоғары тұратын социогендік, символдық және эстетикалық қажеттіліктерін де өтейді.
Ақ, ала және боз түр-түс ұғымдарымен қалыптасқан күрделі аталымдардың таңбалық қызметі. Кез келген халық тілінде түс атауы белгілі бір танымға, жаратылысқа орай таңбалық ұғымды білдіреді. Бұл - түс атауларының әуелдегі қабылданған мазмұнымен, пайда болған кездегі шарттылығымен тығыз байланысты. Осыған қатысты ақ, ала, боз сөздерінің алғашқы таңбалық белгісін, ұғымын ғалымдардың зерттеулеріне, пікірлеріне сүйеніп тануға болады. Қазақтар ізгі ниет, жақсы тілек, пәк сезім, адал көңіл тәріздес жан дүние құбылыстарына ақ көңіл, ақ тілеу, ақ пейіл, ақ жарқын деп ат қойып, бұларды ақ түсінің көмегімен ардақтап, аялап келген. Қазақ тілінде тазалық, пәктік, күнәсіздік, мөлдірлік, шынайылық, жақсылық, мейірімділік секілді дерексіз ұғымдар ақ түспен ассоцацияланып, қазақтың көңіл көзіне ақ түспен көрік береді. Ақ атауы қай тіркесте, контексте болмасын жақсылықтың, өмірдің нышанын аңғартып тұрады: ақ бата - бұл тіркестегі ақ түр-түстік мағынаны білдірмей, бата сөзімен тіркесе келіп, жақсы тілек, ізгі ниет, адал көңіл деген мағынаны білдіреді. Қазақтар әлдене жөніндегі келісімге келіп, бітім жасағанда, уағдаласқанда ақ ниеттің белгісі ретінде ақ қой сойып, бата қылған [13, 84].
1. Киелілік, молшылық, берекелілік, мағыналары. Ақ түс, әсіресе, түйе малымен байланысты көп айтылады. Мәселен, ақ түйе, ақ атан, ақ інген, ақ бота, ақ бура т.б. түйелердің түрлері, түгі бірыңғай ақшыл түске байланысты айтылады. Жалпы ақ түйенің өзі табиғатта сирек кездеседі екен. Қазақ дәстүрінде ақ түсті ару ана, ақ інген, ақ бура төрт түлік малдың басы, киелі, қасиетті жануар болып саналған. Ақ боз аттың культі сияқты ақ түйені де саркальды күшке теңеген.
2. Тілектестік, тілеулестік мағыналары. Қазақтарда құдандалы болғанда, қыздың әкесі құдаларына батасын оқытып, ақ төс сары қасқаны сойған. Қазақта ақ қойдың қаны - ақ бата оқығаны деген сөз осыдан қалған сияқты. Ақ түсті тоқтыны таңдаудың мағынасы ақ тілеу мен өсіп-өнудің нышанына сенуден туындаған. Бұрынғы кезде атақты адамдардың асына арнап, ақ түсті жылқы сойғанын А.И.Левшин еңбегінде келтірген.
3. Қасиеттілік, құрметтілік, мейірімділік мағыналары. Ақ түске байланысты тілдегі символизмдердің түрлері, мотивтері, қолданыс аясы әр алуан. Солардың бір көрінісі, адам денесінде болатын ақ түсті қалға, қасқа, шашқа да қатысты. Адам бойында сирек кездесетін құбылыстарды халқымыз жақсылықтың, игіліктің, қасиеттіліктің нышаны деп танып келеді. Денесіндегі ақ қалы бар адамды құрметтеу салтымен Аққал деп ат қойып, жария қылатын; түшкірген балаға үлкендер Ақ қас, мұңсыз бол! деп тілегін айтып, көңілін қош қылады [14, 46].
4. Бейбітшілік мағынасы. Бірқатар символдық ұғымдар осы ақ түсімен байланысты әр түрлі нәрселерге: киім, мата т.б. бұйымдарға қатысты сөздермен тіркес құрап белгілі бір заттың атауын ғана емес, сонымен қатар олардың қоғамдық-әлеуметтік деңгейге көтерілген, салт-дәстүрге айналған символдық атауларын таңбалайды. Мысалы: ақ жайма, ақ киіз, ақ сандық, ақ сүт т.б. ұғымдары - қазақ тіршілігіндегі қасиет тұтынылатын материалдық құндылықтар.
Сөздіктегі ақ сөзінің таңбалық мағынасын былайша бөлуге болады: 1. Тура түстік мағынасы - адамға танылған заттың түсі (Қардың, сүттің, бордың түсі, Адамның, малдың, құстың т.б. жануарлардың түсі). 2. Заттық таңбалық мағынасы - өсімдік аты; Әк; Кеңес үкіметіне қарсы күрескен дұшпан тобы; Дойбының, шахматтың фигуралары. 3. Дерексіз сындық мағынасы - Адал, кінәсыз, жазықсыз [15, 52].
Зерттеу жұмысының ерекшелігі де сонда қазақ халқының дүниетанымында, рухани мәдениетінде қалыптасқан ұғым-түсініктерге сүйене отырып, қазақ тіліндегі ақ сөзінің қолданысына қарай бірнеше тілдік таңбалық топтарға бөлінді:
Кесте 2 - Ақ түсінің мағыналық топтары
Ақ
Тазалықтың белгісі ( ақ босаға, ақ отау, ақ бесік т.б.)
Сұлулықтың белгісі (ақ тамақ, ақ дидар, ақша бет т.б.)
Үлкендіктің белгісі( ақ сақал, ақ бас, ақ қас т.б.)
Қасиеттіліктің белгісі(ақ сүт, ақ ана ақ шаш т.б.)
Қуаныштың белгісі (ақ күн, ақ сарбас т..б)
Адалдықтың белгісі (ақ жол, ақ ниет, ақ бата т.б.)
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде боз түсінің бірнеше мағынасы берілген,оларды тілдік талдау арқылы былайша бөлуге болады: 1. Тура түстік мағынасы. Ақшыл қылаң түс. 2. Заттық мағынасы. боз торғай, боз қарағай, боз қараған т.б. 3. Ауыспалы мағынасы. бозбала, боз өкпе, боз ауыз т.б. Боз сөзіне қатысты жастық, құрметтілік, қасиеттілік мағыналары анықталды.
1. Жастық, құрметтілік мағыналары. Тілімізде боз дала, боз қараған, боз үй, боз ат, бозбала сөздерінің негізгі мағыналарында құрметтің белгісі көбінесе төмендегіше болып келеді. Боз дала бозаң даланың бір мезгілімен орайлас келген кезі мен түсіне байланысты болуымен қатар, көпті басынан кешірген небір заманның куәсі болған деген мағыналық түйін жатыр. Боз ұғымының жас ерекшелікке қатысты тек ер жігіттерге ғана айтылатын жеке дара мағынасы бар: Сұлу киінген әдемі бозбала Тәкежан ат үстінде, қолында қаршығасы бар.
2. Қасиеттілік мағынасы. Ақ боз ұғымында жалаң түр-түстік қана емес, бағалау, қасиет тұту мағынасының көтерер тілдік белгісі - оның құрметке ұласуымен көрініс тауып, қазақ ұғымында қасиетті деген символиканы құрайды [16, 98].
Қазақ танымында ерекше белгі таңбалық жүк артылған түр-түс атауының бірі - ала түсі. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде ала сөзімен келген күрделі бірнеше сөз берілген: алааяқ, алабүлік, ала жаулы, алажібін аттамады (алмады) т.б. Бұл түстің де өзінің қолданысына қарай, тіркескен, біріккен сөздің қатысына қарай мағынадан гөрі белгілік ұғымын көбірек тануға болады. Ала сөзінің қолданысына қарай бір ғана тәрбиелілік,тілектестік мағынасы бар. [17, 53].
Қара және қоңыр түр-түс ұғымдарымен қалыптасқан күрделі атаулардың таңбалық қызметі.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде қара сөзінің мағынасына қатысты берілген сөздерден түстік, белгісіздік, қайғы-уайым, қатыгездік, киелілік, қасиеттілік, қарапайымдылық мағыналарын тануға болады. Бұл мағыналар қара сөзінің ұғымдық нышандық, яғни таңбалық белгісін де білдіріп тұр. Қара сөзінің тура мағынасы - ақтың қарама-қарсы түрі. Бұл оның негізгі мағынасы. Бірақ бұл номинативтік мағына одан кейін пайда болған коннотативтік мағынаның қалыптасуының барлығына бірдей ұйытқы бола алмайды. Мысалы: түркі топонимикалық жүйесінде жиі кездесетін gara su тіркесінің мағынасы сумен емес, жермен байланысты. Сөйтіп, қара түсіне қатысты атауларды мағынасына қарай 6 топқа бөлуге болады:
Кесте 3 - Қара түсінің мағыналық топтары
Қара
Жамандықтың белгісі (қара тізім, қара қағаз, қара ту т.б.)
Жауыздық, қатыгездіктің белгісі (қараниет, қарабет, қара көңіл т.б.)
Алғашқылықтың, бастапқылықтың белгісі( қара су, қара тау т.б.)
Киеліліктің, қасиеттіліктің белгісі( қарашаңырақ, қара жер т.б.)
Қарапайымдылықтың белгісі (қара қазақ, қара бұқара т..б)
Қайғы-мұңның белгісі (қара күн, қара уайым, қара түн т.б.)
Қара түсті білдіретін атаудың ақ түсті білдіретін атау сияқты көп мағынаға ие болуы, біріншіден, оның табиғаттағы ең негізгі, көрнекті және басқа да көп түстердің құрамында кездесетін табиғаты күрделі түс болуына байланысты болса, екіншіден, қоғамдық өмірдегі көптеген құбылыстармен түр-түсіне байланысты сәйкестігі, ұқсастығы, мәндес-мағыналастығы негіз болған деп қарауға болады [18, 51].
Халқымыздың жанына жақын түстердің бірі - қоңыр түсі. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде қоңыр түсіне байланысты тура және ауыспалы сөздер тізбегі берілген, мысалы: қоңыр, қоңыр ала, қоңыр аю, қоңыр ән, қоңыр бел, қоңыр дауыс, қоңыр жел, қоңыр жүз, қоңыр көлеңке, қоңыр күз, қоңыр қаз, қоңыр леп, қоңыр салқын, қоңыр тарту, қоңыр үн. Қоңыр - жер түсі, тірлік, өмір бейнесі.
Сары, көк және қызыл ұғымдарымен жасалған күрделі атаулардың таңбалық қызметі. Сары түсінің де қазақ және басқа тілдерде негізгі түстік мағынасынан басқа ауыс мағыналары бар.
Сөздіктерден алынған сөздерді саралау арқылы сары сөзінің нышандық белгісін және түрлі мағыналық ерекшелігін айқындауға мүмкіндік туды. Сары сөзінің алдымен мынадай мағыналық түрлері байқалды: түстік мәні, тоқшылық, бейбітшілік мәні, парасаттылық, толысқандылық, уайым-қайғы мағыналары. Бұлар сары түсінің тілдік таңбалық ұғымын да білдіреді [19, 29].
Сары түс те о баста күннің, оттың, түсті (алтын, жез, қола, мыс) металдардың бейнесіне, реңкіне байланысты қалыптасқанымен, дами келе табиғаттағы, тіршіліктегі әр алуан құбылыстарға телініп, солардың сыр-сипатын аша түсуге толық мүмкіндік алған түстердің бірі. Дүние жүзі тілдерінің көпшілігінде, соның ішінде, үнді-европа тілдерінде сары түсінің символдық мағынасы - сатып кету, көзге шөп салу, тұрақсыздық тәріздес болып келсе, оның қазақ тіліндегі мағынасы - жақсы мінез-құлық, әдемі қылық, шыдамдылық сияқты ұғымдарды сипаттайды. Сары сөзінің ауыспалы мағынасы тілімізде жағымды, жағымсыз түрдегі таңбалық белгімен көрінеді:
1. Сары - байлықтың белгісі. Тілімізде кездесетін Қағанағы қарық, сағанағы сарық тіркесінің бүгінде мағынасы көмескі секілді көрінгенімен, бұндағы сарық сөзі алтын, яғни көл-көсір байлық мәнінде қолданылғандығын байқауымызға болады.
2. Сары сөзінің ендігі бір белгілік мағынасы - кеңдік. Тілімізде сары сөзі дала, арқа, жазық, бел, жайлау т.б. көптеген сөздермен тіркесе келіп, кең, шексіз, ұшы қиыры жоқ деген мағыналарды білдіріп тұр.
3. Сары түсінің келесі бір мағынасы - адамның немесе малдың жас мөлшеріне қатысты туған мағынасы. Мәселен, жер ортасындағы кексе әйел не ер адамға қатысты сары қарын бәйбіше, сары кідір еркек немесе сары кідір әйел тіркесіндегі сары сөзі біршама өмір көрген, үлкен адам деген мағынаны беріп тұр. Сары сөзінің үлкендік мағынасы халық батасында көп кездесетін Ақ қас, сары тісті бол! деген тілектен де көрінеді. Малдың жас мөлшеріне қатысты сары қарын бие, сары тіс айғыр деген сөздерден де сары сөзінің жас емес, кәрі мағынасында келгендігін байқауға болады. Алайда, осы сары сөзінің үлкендік мағынасымен қоса оған қарама-қарсы, жас мөлшеріне қатысты кішілікті білдіретін де мағынасы бар. Бұған тіліміздегі сары ауыз балапан, сары үрпек, сары бала тәрізді сөз тіркестері дәлел [20, 54].
4. Сары сөзінің ендігі бір мағынасы - уайым, қайғы, мұң-шерге, ұзаққа созылған әрекет, процеске байланысты және сол ұзақ процестің нәтижесінде пайда болған әртүрлі сипатты білдіретін сөздер.
Кесте 4 - Сары түсіне байланысты ұғымдық белгілер
Сары
Байлықтың белгісі: сары алтын, "қағанағы қарық, сағанағы сарық" т.б.
Кеңдіктің символы: сары дала, сары жазық, сары арқа, сары бел т.б.
Жас мөлшерге қатысты ұғымдар: сары тіс, сары кідір еркек, сары қарын бәйбіше, сары ауыз балапан,сары үрпек бала, т.б.
Ақыл-парасаттың белгісі: Сара көңіл, сара - таза жүрегі т.б.
Уайым-қайғының белгісі:сары уайым, сарғаю, сарылу т.б.
Қазақ халқының менталитетінің ерекшелігіне, яғни тұрмыс-салты мен әдет-ғұрпына, наным сеніміне байланысты түр-түстердің белгілік мәні көк сөзінің төңірегіне байланысты да қалыптасқан. Көк сөзі тіркескен сөздерімен сындық мағынада, күрделі аталымдық мағынада, тұрақты тіркестік (фразалық) немесе ауыспалы мағынада байланысады [21, 54].
Қызыл түс - соғыс, өлім бейнесін береді. Мысалы: Ат, қаруы қып-қызыл қан болады, Қызыл жүзі жап-жасыл боп оңады - жолдарынан қып-қызыл қан болған қатыгездік бейнесін көреміз. Содан барып қан - соғыс - өлім семантикалық филиациясы құрылады. Қызыл түс - өткірлік белгісі. Сөйлеуде, поэзияда сөздің шебер қолданысында қызыл түс тура мағынасында емес, ауыспалы мағынада қолданылуы жиі кездеседі: Ғұмырыңды қысқартатын - қызыл тіл, Есен болғың келсе, тірлік құнын біл. Қорыта айтқанда қызыл түс жастықтың, әдемілік, сұлулық, өткірліктің символы болумен қатар, қатыгездіктің, ашудың белгісін беретін тұстары да бар екен.
Кесте 5 - Қызыл түсінің мағыналық топтары
Қызыл
Әдемілік, сұлулық белгісі: қызыл толқын, қызыл шырайлы, қызыл жүз, қызыл ажар, т.б.
Қатігездік белгісі: қызыл найза, қызыл қан, қызыл көз, қызылбас,
Өткірлік белгісі: қызыл тіл, қызыл сөз, қызыл ер, т.б.
Жастық белгісі: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе 4
1 Түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктердің даму тарихы мен теориялық негіздері 7
1.1 Түс концептісіне жүгінудің мәні 7
1.2 Түс мағынасын білдіретін ағылшын және қазақ мәдениеттеріндегі фразеологиялық бірліктердің мағынасы 19
1.3 Түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктердің сипаттамасы және олардың ауызекі тілде қолданылуы 24
Бірінші бөлімге қорытынды 41
2 Түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктердің ағылшын мәдениетінді қолданылу ерекшеліктері 42
2.1 Түс мағынасының элементі семантикасында болатын ағылшындық фразеологиялық бірліктердің қазақ тіліне аударылу әдістері 42
2.2 Түс мағынасын білдіретін ағылшын тіліндегі фразеологиялық бірліктердің көркем шығармаларда қолданылуы 51
2.3 Шекспир шығармаларындағы түс мағынасын білдіретін фразеолгиялық бірліктердің жіктелуі 55
Екінші бөлімге қорытынды 62
Қорытынды 64
Қолданылған әдебиеттер тізімі 67
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Бүгінгі таңда адамзат тарихының шексіз өрлеп, кемелденген заманында мәдениет пен өнер, саясат пен тіл салаларында халықаралық қатынастың дамып, жанданған уакытында салыстырмалы және салғастырмалы тіл білімі ең өзекті де көкейтесті мәселенің бірі болып отыр. Олай дейтініміз, тілдерді салыстыра-салғастыра зерттеу әр тілдің өрнек бояуын, ұлттық ерекшелігін, қайталанбас қасиетін танып білуге жол ашады. Салғастырмалы тіл білімі мәдениетаралық қатынастың төрінен орын алып, халықтардың бір-бірімен түсінісу барысын жүзеге асыруға кеңінен ат салысады.
Еліміздің өркениетті, экономикасы жоғары дамыған елдер қатарына косылуының бір кепілі - ана тіл тағдырына камқорлық.
Қазақ тілін басқа да шетел тілдерімен салғастыра карастыруды дамыту - ана тіліміздің қолданылу аясының кеңейіп, мемлекеттік тіл ретіндегі статусы мерейінің үстем болуына үлкен әсер ететіні сөзсіз.
Тақырыптың өзектілігі тілдегі түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктердің көптеген сұрақтардың өңделмей қалуына негізделген. Берілген мәселені жетілдіру фразеологизмдердегі этникалылықты зерттеу, ағылшын, қазақ тілдеріндегі әлем тілдерінің ерекшеліктерін, механизмдерін анықтау үшін табысты болып келеді. Түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктерді салыстырудың теңдесі жоқ әдісін ойлап табудың қажеттілігі туындауда.
Қазірде лингвистиканың құрылымдық, яғни тілді өз жүйесі ішінде ғана зерттеу парадигмасының антропоцентристік қағида негізінде - сол тілдің иесі болып табылатын адаммен, оның функционалды қолданыс табатын әлеуметтік орта, тарих, мәдениет пен танымдық процестермен байланыстыра зерттеу үрдісінің нәтижесі болып табылар соңғы он жыл көлемінде тіл мен мәдениеттің өзара байланыс механизмдері мен жалпы ұлттық дүниетаным, ұлттық мәдениеттің тілдегі көрінісін зерттейтін лингвомәдениеттану ғылымы пайда болды.
Тілдік мәселелерді басқа ғылым салаларымен байланыстыра қарастыру ауқымы кең зерттеулерге жол ашып, ғылыми нәтижелерге қол жеткізді. Осындай интегративті пәнаралық бағыттың бірі - XX ғасырдың екінші жартысында пайда болған лингвомәдениеттану ғылымы.
Жалпы тіл мен мәдениеттің арақатынасы туралы мәселелер түрлі деңгейде философтардың Платон, И. Гердер, Э.Кант т.б. еңбектерінде қарастырылған. Бертін келе, В.фон Гумбольдт, Э.Сепир, Б.Уорф, Кассирер, Л.Вайсгербер зерттеулерінде ғылыми ізденіс дәрежесінде көрініс тапты. Кеңестік орыс ғалымдары: А.Потебня, Н.Топоров, В.В.Иванов, А.Толстой еңбектерінде, қазақстандық Ә.Қайдаров, Р.Сыздық, Е.Жанұзақов, Ж.Манкеева т.б. ғылыми еңбектерінде этнолингвистикалық бағытта зерделенеді.
Концептілер - ұлттық танымның бір көрінісі сондықтан да ғалымның лингвокогнитивтік моделі болып саналады.
Концепт қандайда бір ауқымды идеяның сан алуан күрделі ұғым түсініктердің суретті сипаттамалары. Оның мазмұндық құрлымы тіл мен бейнелі ойлау заңдылықтарының сабақтастығынан туындайды.
Концептілік мәнге ие тілдік бірліктердің, концептілердің ішкі құрылымын мәдени танымдық ақпараттар көзі деуге де болады. Себебі онда мәдениет қалдыратын іздер - мифтер, архетиптер, салт-дәстүрлер, тарихи оқиғалар мен материалдық мәдениеттің элементтері көрініс табады.
Белгілі бір концептілердің ұлттық танымдық мәдени ақпараттық ішкі құрылымының мазмұнын ой елегінен өткізу зат пен құбылысқа атау берудің тілден тыс себептерін ашып көртсетуді, атауға негіз болған заттың (құбылыстың) негізгі белгі қасиетін анықтауды басты міндет ететін, лингвистика ғылымындағы номинация теориясымен өзара сабақтастықта қарастырылады.
Дегенмен де ой-санада жинақталған білімнің уақыт талабының еншісі мен ақпарат құрылымының дамуына байланысты когнитивтік бірлік-концептіні ұғымнан ажырату, оны бір тұжырымға келтіру зерттеуді талап етеді. Концепт туралы пікір әр жақты. Олай дейтініміз, жарық көрген материалдарда концепт туралы бір-біріне жуық, бірақ өзіндік ерекшеліктерімен бірнеше көзқарастар, ережелер кездеседі.
Түс феномені - негізгі ғылымдардың зерттеу пәні мен көптеген өнер түрлерінің құрам бөлігі. Алайда түс әлі күнге дейін қандай да бір ғылымның немесе толық бір бағыттың шеңберінде жалпы концепциясына ие бола қойған жоқ. Түс қоғамның өмірінде үлкен мәнге ие.
Жұмыстың мақсаты: түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктердің ағылшын мәдениетінде қолданылу ерекшеліктерін зерттеп, осы мәдениеттердегі түстің мәндерін ашу.
Қойылған мақсатқа келесі міндеттерді орындағаннан кейін ғана жетуге әбден болады:
- Түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктердің даму тарихы мен теориялық негіздерін зерттеу;
- Түс концептісіне жүгінудің мәнін ашу;
- Түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктердің сипаттамасы және олардың ауызекі тілде қолданылуын қарастыру;
- Түс мағынасын білдіретін ағылшын және қазақ мәдениеттеріндегі фразеологиялық бірліктердің ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу объектісі: ағылшын және қазақ мәдениеттеріндегі түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктердің қолданылу ерекшеліктерін талдау.
Зерттеу пәні: ағылшын және қазақ мәдениеттеріндегі түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктер.
Берілген зерттеу жұмысы әр түрлі типтегі сөздіктерді талдау, түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктердің мәндеріне салыстырмалы түрде талдау жасау, көркем шығармалардағы осы сөздердің қолданылуын зерттеу әдістеріне негізделген.
Жұмыстың теориялық құндылығы: мұнда көрсетілген бақылаулар мен тұжырымдар ағылшын, қазақ фразеологизмдері туралы мәліметтерді күнделікті қолданысқа енгізуге мүмкіндік береді. Бұл Тілдегі адам факторы, Тіл мен мәдениет, Тіл мен менталитет мәселелерімен жұмыс істейтін лексикологтар, лексикографтар тілдің, мәдениеттің теоритиктері үшін маңызды болып келеді.
Жұмыстың практикалық құндылығы мынаған негізделген: зерттеудің нәтижелері идеографикалық сөздік жасау кезінде, ағылшын, қазақ лексикалық, практикалық курстарында, жалпы тіл білу бойынша саласында, мәдениеттануда, паремиология туралы арнайы курстар мен арнайы семинарларда, дипломдық, курстық жұмыстарда қолданыла алады.
Бұл жұмыстың теориялық мәні зор, алайда оның нәтижелері қазақ тілі мен ағылшын тілін оқыту сабақтарында қолданыла алады.
Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттерден тұрады.
1 Түс мағынасын білдіретін фразеологиялық бірліктердің даму тарихы мен теориялық негіздері
1.1 Түс концептісіне жүгінудің мәні
Түс феномені - көптеген негізгі ғылымдардың және өнердің зерттеу нысаны болып табылады. Алайда әлі күнге дейін түс қандай да бір ғылымның немесе бір бағыттың шегіндегі жалпы концепциясы жоқ.
Психологияның көзқарасымен алғанда, түстік сезінулер - бұл мидың және көздің түстік жиілік тербелістерге өзіндік реакциясы болып табылады: Әлем түссіз, түстер табиғатта жоқ, қандай да бір шындық туралы әсер бар. Осының нәтижесінде түстік қатардың шынайылығы елес болып көрінеді.
Бас миының оң және сол жартышарларымен жасалатын түстік модельдер сәйкес келмейді - бас миының жартышарлары әр түрлі спектрлерді дұрыс санайды және принципиалды т.һүрде әр түрлі түстерлі береді:
1) бас миының оң жартышары табиғатынан спектрдің ұзақ толқынды бөлігіне бағытталған (қызыл) және сезімдік қабылдаумен байланысты түстік картинаны береді;
2) бас миының сол жартышары спектрдің ортатолқындық бөлігіне бағытталған (көк) және түсіндірмелік кешенмен байланысты түстік картинаны береді.
Түстің парадоксы мынада: түс әлемді танудың логикалық және сезімдік-бейнелік амалдарын біріктіреді. Түстің бұл сипаттамасы философия үшін маңызды, өйткені түсті бұл жағдайда вербалды еместің (ойлаудың сезімдік-бейнелілігі) вербалдылыққа аудармасы ретінде қарастырады [1, 78].
Сонымен қатар, психологтар түсті адамның эмоцияларымен байланыстырады: әр эмоцияның түстік кеңістікте өзінің алатын орны бар, яғни әр эмоция белгілі бір түске сәйкес келеді, ал әр түс қатаң бір белгілі эмоцияларды шақырады.
Упорова С. Атап өткендей, лингвистикада түсті білдіруші лексикаға жүйелік әдіс әлі ойлап табылмаған. Келесілер маңызды болып келеді:
1) түсті білдіретін сөз алғашқыдан бастап эмоциялық боялған, ол жай ғана түсті білдірмейді, ол сонымен қатар біздің оған деген қатынасымызды білдіруге тырысады;
2) түс эксплицитті (түсі бойынша түсті немесе белгіні тура атау) және имплицитті (дәстүрдің деңгейінде тұрмыста немесе мәдениетте түстік белгісі бекітілген затты атау жолымен) беріле алады.
Түс мәдениеттің константаларының бірі немесе мәдениеттің принциптерінің бірі, ол тек қана жалпы емес, сондай-ақ ұлттық боялған мәдени мағыналардың концептілердің мәдени санадағы дамудың, қалыптасудың, бекітілудің өзіндік моделі болып табылады. Мәдениеттің көптеген құбылыстары түстің мәнін есептеусіз түсіндіріле алмайды.
Түс қоршаған ортаның колориттері, халықтың тарихи жолы, этникалық мәдениеттердің өзгешелігі, әлемнің көркем көріністерінің ерекшеліктері туралы теңдесі жоқ мәліметтерді бекітетін мәдениеттің негізгі категорияларының бірі болып табылады. Түс мәдениеттің компоненті болғандықтан, ол жүйелік ассоциациямен қоршалған, мағыналық мәндерден, түсініктемелерден түс әр түрлі адамгершілік-эстетикалық құндылықтардың көрінісіне айналады.
Түс мәдениетте ерекше рөл атқарады. Түс әр түрлі ассоциациялармен байытылған, тілдік және әлеуметтік мәдени тәжірибеде бекітілген, эмоционалдылық ретінде көріне алады. Түсте адамның қоршаған орта құбылыстарына қарым-қатынасы көрінеді. Түс мәдениеттің мазмұндық элементі ретінде қызмет етеді, орың көмегімен заттарды, әлеуметтік қондырмаларды, адамгершілік-эстетикалық түсініктерді сипаттауға, жүйелеуге болады.
Концептіні ұжымдық санадағы белгілі бір тілдік мәдениетте көрінуші ментальдық-мағыналық әлеуметтік-психологиялық туынды ретінде қарастырамыз, ал берілген жұмыста біз лингвомәдени ұстаным жағынан әр түрлі мәдениеттердегі түс концептісінің қалыптасуын анықтауға тырысамыз, соның ішінде ағылшын және қазақ мәдениетіндегі, сондай-ақ қазақ және ағылшын этномәдениеттеріндегі лексикалық түсті білдіруші сөздердің дамуын анықтауға тырысамыз. Бізді берілген халықтар түстерді қалай ажырататыны қызықтырады. Белгілі болғандай, әр халықтың өзіндік ойлау жүйесі бар. Алайда барлық халықтарға бірдей құндылықтар бар (мысалы, өмір, үй, отбасы). Осы құндылықтардың бәрі ұлттық бейнені немесе әлемнің моделін жасайды.
Түсті қабылдаудың тілдік жүйесі ғылымидан өзінің антропоцентрлік күші бойынша ерекшеленеді: біз объектілердің түсін қалайша сипаттауымызға қабылдаудың физикалық және психологиялық заңдары, әлем туралы танымдар, қабылданатын объектілердің функционалдық қолдануы туралы ережелер әсер етеді [2, 103].
Әр халықтың ерте заманнан бастап түс әлемді ойлаудың ең негізгі құралдарының бірі болып табылады. Ол табиғаттағы маңызды және адамдағы құнды белгі ретінде қызмет етті. Бірақ уақыт өте келе түстік бейнелер танымдық мәнін жоғалтты және эстетикалық, рухани мәнге ие болды, ал түстің өзі адамның ішкі әлемін көрсететін болды.
Уақыт өте келе, символдық мағынада түсті қолданудың аясы кеңейді. Түстер кеңістікті, уақытты сипаттау үшін қолданыла бастады, белгілі әлеуметтік топтардың белгісіне айналды.
Түс концептісін толықтай түсіну үшін берілген категория туралы білімдердің құрылымы мен жиынтығын көрсетуші модельді құрастыру керек. Бұл үшін когнитивтік немесе ойлау моделін жасайық. Е.Г. Белявскаяның ойынша, когнитивті модель адамның ойлауының терең құрылымына жатады, ол тілді ұстанушылармен қабылданбайды, тілдік интуицияның негізі болып табылады. Когнитивті модельдің үш деңгейі бар:
- гештальды репрезентацияның деңгейі, яғни түс концептісі қалай ойланады. Берілген деңгейде түс концептісін зерттеуде әлемнің мифопэтикалық моделін көрсетуші концептуалды сызбаларды анықтау керек.
- концептуалды өріс деңгейі. Концептінің бейнелік моделі ұлттық әлемді қабылдауда қалыптасқан білім мен түсініктерді анықтауға ықпал етеді. Білім мен түсініктердің негізінде концептуалды өріс жасалады, оның құрамына келесідей параметрлер кіреді:
- Түс кеңістіктік ориентир тәріздес (жоғары-төмен)
- Түс уақыттың параметрі тәріздес
- Түс сезімнің объектісі тәріздес (жақсы-жаман)
- Түс таным мен ойлаудың объектісі тәріздес
- Түс әлеуметтік параметр тәріздес.
- семантикалық жалпылаулардың деңгейі. Берілген деңгейде қандай да бір тілге тән семантикалық жалпылануларды анықтау керек.
Осылайша, концептіні модельдеу түсті білдірудің метафорикалық қолдануларын шақырушы семантикалық механизмдерді анықтауға көмектеседі [3, 52].
Түр-түске қатысты сөздер сапалық сын есім деп аталатын категорияда қамтылды. Қазақ тілінде бұған қатысты мәселелер І.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев, А.Ысқақов, М.Балақаев, С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, т.б. қазақ тілі мамандарының еңбектерінде талданды. Күрделі сөздер тақырыбында түске қатысты күрделі аталым А.Байтұрсынұлы еңбектерінен бастау алып, 30-жылдардың ішінде Қ.Жұбанов, Н.Т.Сауранбаев, К.Аханов, А.Ысқақов, А.Ермеков, Г.Жаркешева, Ж.Шәкенов еңбектерінде күрделі сөздер мен күрделі тұлғалар жайындағы мәселелер жан-жақты қарастырылған. Профессор Н.Оралбаева күрделі ұғымды білдіретін біртұтас лексикалық мағына деген ұғымды күрделі сөздің табиғатын айқындайтын, қасиетін ашатын негізгі ұстаным деп көрсетеді. Күрделі аталымның лингвистикада көкейкесті мәселелердің бірі болып, өз деңгейінде шешімін таппай келе жатқандығын профессор Б.Қасым атап өтіп, күрделі атаудың 1) бір заттың атауы (аталым қызметі), 2) біртұтас мағынаны білдіруі, сөзжасамдық мағына қызметі, 3) сөйлемдегі қызметі тұрғысында үш қағиданың тоғысуынан заттық ұғым атауы қалыптасатынын көрсетті [4, 100].
Түркі тілдері, оның ішінде қазақ тілінің тілдік материалдары түр-түс атауларының негізгі доминант (атауыш) мағынасынан басқа да семантикалық ерекшеліктері мен олардың халық дүниетанымына, тіршілігіне қатысты әр түрлі символдық мән-мағыналары да өз алдына зерттеу нысаны бола алатынын көрсетеді. Алайда, түркологияда, қазақ тіл білімінде түр-түс проблемасын жан-жақты, түркі тілдерінің фактілері негізінде тұлғалық-мағыналық ерекшеліктерін аша отырып зерттеген еңбектер көп емес. Түр-түс атауларының семантикалық ерекшеліктеріне алғаш рет көңіл бөліп зерттеген академик А.Н.Кононов болды. Ғалымның осы мәселеге қатысты Семантика цветообозначений в тюркских языках, Способы и термины определения стран цвета у тюркских народов, О семантике слов ақ и қара в тюркской географической терминологии атты ғылыми зерттеулері жарық көрді. Қазақ тіл білімінде түр-түс атауларын бұрынғы зерттеулерден мүлдем басқа тұрғыда қарастырып, олардың табиғатына тән ерекшеліктерді халқымыздың тыныс-тіршілігімен, салт-санасымен, эстетикалық талғамымен байланыстыра зерттеп, түр-түстер табиғатын басқа қырынан танытқан ғалым - академик Ә.Т.Қайдар [5, 45].
Қазақ тілінің табиғатына тән бір ерекшелік: көптеген түр-түс атауларының шығу төркіні бүгінде белгісіз. Олардың кейбіреуін этимологиялық жолмен анықтауға болса да, кейбіреулерінің құпия сырын ашу мүмкін емес. Мәселен, ақ, боз, сұр, көк, кер, ала тәрізді бір буынды түр-түс атауларын талдап, анықтап жатудың қажеті де жоқ сияқты көрінеді. Өйткені бұлар одан әрі жіктеуге, морфемаларға бөлшектеуге келмейді. Бұл атауларды көне түркі заманынан бері келе жатқан байырғы ілкі түбірлер санатына жатқызуға болады. Көптеген түркі тілдерінде кездесетін бұл сөздердің түстік мағынасы да көне болса керек. Мысалы: ақ сөзі түркі тілдерінде ақахаға:қ формасында қолданылып, бір-біріне жақын үш топ мағынаны аңғартады: 1) ақ деген негізгі түстік мағына (белый); оның төңірегіне: ақшыл, көздің ағы, жұмыртқаның ағы, т.б.мағыналар туған; 2) ақ сөзінің ауыс мағыналары: кіршіксіз таза, кінәсіз, ақжүрек, адал; 3) керемет, тамаша, ғажайып. Ақ сөзінің этимологиясы жөнінде, оның заттық не түстік негізі жайында ХХ ғасырдың өзінде-ақ түркологтар арасында әртүрлі пікірлер қалыптасты.
Тарихшы ғалым Х.Көктәнді ақ сөзінің ежелгі нұсқасы ретінде су сөзіне де үлкен мән береді: Су - ақ деген сөз. Судың ақ деген мағынаны білдіретінін көптеген деректер айғақтайды. Жапондарда да су дыбысталуы ақ мағынасын білдіреді екен. Ақ сунбу - ақ-ақ биік болып аударылады. Сырдария өзенінің Авеста кітабындағы атауы - Ардвисур. Бұл өзеннің ежелгі аты - таза ақ құндар өзені деген мағына берген. Су сөзінің ақ мәнін білдіретіндігіне тағы бір мысал: Сурманақ - жалайыр тайпасының Шыңғыс хан заманындағы бір тармағы, екінші тармағы - Шуманақ. Жалайырлар үлкен екі тармаққа бөлінген. Алғашқы тұлғалық атауы Су-ман, кейін Суман (мәні ақ деген мағынада), түсініксіз болған соң, алғашқы мағынасын калькалық тәсілмен көшіре аударып ақ сөзін қосқан, содан кейін Сурманақ болып шыққан. Шуманақ тармағы атауы да осындай тарихқа ие. Тұнғыс-манчьжур тілінде су сөзі чуу дыбысталуында сақталып, өте мағынасын берген.
Енді бірқатар ғалымдар Қ.Ғабитханұлы, Т.Жанұзақов ақ сөзінің шығу төркінін ай космонимімен сабақтастырып, оның фонетикалық өзгерісінің схемасы ајаsајаај болуы мүмкін деп болжайды. Мұның дәлелі ретінде түркі тілдерінде үнемі қолданылатын ай йузлүк тіркесінің мағынасына тоқталады. Ай атауын ақ сын есімімен байланысты қарауының негізі бар. Сөздердің тілдегі қолданысы мен оның беретін мағынасына қарасақ, расында да ай атауы о баста заттың сын-сипатын білдіретін сөз болғанға ұқсайды [6, 32].
Тіліміздегі ал қызыл, ал қара, ал сары т.б. тіркестер құрамындағы ал сөзі көне түбірлердің бірі болып табылады. Бұл сөздің төркіні туралы да біржақты пікір жоқ. Кейбір авторлар ал сөзі монғол тіліндегі гал (от) сөзімен байланысты деп қараса, енді бір тобы түркі тіліндегі жалын, ялкун, йалун сөзінің түбірі жалялһал деп қарайды. Сөз басындағы дауыссыз дыбыстардың (гжйһ) түсіп қалу заңдылығын ескерсек, ал сөзінің бастапқы заттық негізі от, оттың жалыны болуы мүмкін.
Қазақ және басқа түркі тілдеріндегі қызыл мен жасыл сөздерінің түбірі қыз бен жас деген пікір көптен бері айтылып келеді. Сондағы ғалымдардың дәлелі: бұлардың екеуі де - ыл - іл моделі негізінде бүгінде жеке-дара қолданылмаса да, бөліп алып қарауға болатындығы. Ал белгілі топономист Е.Қойшыбаев қызыл сөзін тіліміздегі қысыл (тар, қысылу) етістігімен байланыстырады. Ғалымның мұндағы сүйенетін дерегі - Жоңғар және Іле Алатауларындағы шатқал аты - Қызылауыз (узкие ворота мағынасында). Бірақ та көптеген ғалымдардың пікіріне сүйенсек, жоғарыдағыдай, қызыл сөзінің түбірі - қыз: бірде етістік (краснеть, пламенеть), бірде сын есім мағынасында (красный, багровый) екіұдай қолданылған екен.
Көк сөзінің көкшіл, көгірек деген түстік мағыналарына орнығуы адам танымы арқылы танылған зат пен құбылыстардың танымдық құрылымы арқылы берілетін бейненің ортақ сипатымен байланысты. Аспанды көк деп атап, көк тәңірге табынған, көк бөрінің ұрпағы саналған түркі тектес халықтардың танымында аспанның түсі барлық осы түстес белгілерге атау ретінде берілген. Неге аспан деп аталынбаған деген сұраққа аспан сөзінің өзі таза түркілік емес, әрі қолдану уақыты да кейін енген деуге болады. Көк сөзі - түркі тектес халықтарға ортақ сөз. Заттық мәндегі көк (аспан) пен түр-түс атауы көкті синкретикалық түбір деп қарастырып жүр [7, 58].
Қазақ тілінде де, жалпы түркі тілдерінде де сары түс атауы сындық мағынада қолданылады. Жоғарыдағы талданған түр-түс атаулары сияқты бұл сөздің де шығу тегін, этимологиясын анықтау қиындық туғызады. Сары сөзінің негізгі түстік мағынасымен қатар түрлі-түрлі ауыс мағыналары да бар Сары сөзі - жиі қолданыста болатын, көп жағдайда түсті білдіретін лексема. Бірақ ол да кез келген қолданысында түсті білдіре бермейді. Сары сөзі жер-су атауларымен тіркескенде сар тұлғасында қолданылатынын байқау қиын емес. Топономист Е.Қойшыбаев сар сөзі топонимдік атаулармен тіркескенде көбінесе айқын, кең, негізгі, басты деген мағынада жұмсалатынын айтады.
Сондай-ақ сары алтын тіркесіндегі сары сөзінің негізгі мағынасы таза, шынайы екендігінде дау жоқ, ал сары уайым тіркесіндегі сары сөзі түсті білдірмейді, плеонастық тіркес те емес. Себебі, сар(ы) сөзінің түркі тілдеріндегі бір мағынасы - шын, нағыз. Е.Қойшыбаевтың сары туралы айқын, анық көрінген, басты деуі қисынды. Осыған орай сары уайым - негізгі, анық уайым, ал сарыла күту - шыдаммен, нағыз күту дегенге саяды. Сары сөзінің нағыз, таза деген мағынасының барлығын тарихшы ғалым Х.Көктәнді де сары сөзіне берген талдамасында анықтайды. Ғалым сары сөзінің түбірін сасо деп бөліп алып, са түбірі дала деген ұғымды білдіретінін айтады. Кейбір тарихшылар сары ұйғыр дегенді көне ұйғыр ұғымын береді деген пікір айтады.
Бұл асылы, таза далалық ұйғыр деген сөз. Ра - таза, шын деген сөз. Со - дала, со сөзі, салқар (сш), сақара деген сөздердің түпкі буынында сақталған. Сайын сөзі жеке тұлғасында ұғынықсыз болған соң, кейін халықтың өзі сайын дала деп калькалық тәсілмен көшірме аударма жасаған. Осы күнге дейін бұл екі сөз қосарланып айтылады [8, 51].
Табиғаттағы түр-түстердің барлығы әрқашанда бір заттың, құбылыстың түрін, түсін, өң-реңкін, сыртқы сипатын ғана анықтаумен шектелмейді. Сонымен қатар, түр-түс атаулары мүлдем түр-түске қатысы жоқ, не одан бүгінде тым алыстап кеткен ұғым-түсініктерді, мән-мағыналарды, жөн-жосықтарды білдіретін де қасиеттерге ие. Солардың бірі - түстердің тілдік таңбалық қасиеті. Тіл біліміндегі символика о баста көне гректердің символ (symbolon - белгілі бір қоғам мүшелері мен әлеуметтік топтар үшін ғана түсінікті шартты белгілер) сөзінен шығып, бүгінде әр түрлі идеяны, түсінікті, ұғымды, ойды, сезімді, іс-әрекетті білдіретін шартты белгілердің жиынтығы деген мағына береді [9, 56].
Түр-түстің бір тобы негізгі номинативтік мағынасына жақын, о бастағы семантикалық байланысын әлі де үзе қоймаған, логикалық қатыстығын түгел жоймаған сыбайлас мағыналар болып келсе, енді бірі - бүгінгі таңда қатыстығы алыс, тіпті мүлдем байқалмайтын, алшақ жатқан мағыналар:
1. Негізгі лексикалық, сын есімге тән мағына: Ақ серке қой бастайды, Ақын жігіт той бастайды деген мақалдағы ақ серке тіркесіндегі ақ сөзі өзінің тура түстік мағынасында тұр.
2. Ауыс мағына: мұның өзі де іштей неше түрге жіктеледі, сүттен ақ, судан таза дегендегі ақ атауы - өзіне тән көптеген ауыс мағыналардың тек бір қырын ғана - күнәдан таза, айыбы жоқ, таза адам дегенді аңғартып тұр.
3. Туынды мағына: Кедейдің аузы аққа тигенде, мұрны қанапты дегендегі ақ атауы сүт, сүт тағамдары деген мағынада жұмсалып тұр. Бұл мағынаның туынды болуы, сүт тағамдарының басқа қасиеттеріне емес, түріне, түсіне байланысты жасалуында.
4. Символдық мағына. Түр-түстердің негізгі лексикалық мағынасы белгілі бір зат пен құбылысқа тән бояу реңкті анықтау нәтижесінде, ауыс мағынасы олардың арасындағы логикалық байланыс пен ұқсастықтан, туынды мағынасы мотивтік сәйкестік негізінде пайда болса, символдық мағынаның қалыптасуы бұлардан сәл өзгешелеу [10, 69].
Кез-келген ұлт мәдениетіндегі түр-түс әлемі өзіндік ерекшелікке, өзіндік белгілік таңбалық мәнге ие. Яғни, мәдениеттегі түр-түс арқылы халық өзіндік эстетикалық көзқарасын, эмоциялық қалпын, адамгершілік түсініктерін білдірген. Қоршаған орта, аспан әлемін тіпті кез-келген материалдық мәдениетке байланысты заттар, киім-кешек, құрал-жабдық, болмаса рухани мәдениетке қатысты салт-дәстүрді түр-түссіз қабылдау мүмкін емес. Онсыз оның болмыс-бітімі толыққанды болмайды. Сондықтан түр-түс - ұлт мәдениетін танытатын бірден-бір жол. Ол өз тамырын терең жайып, ата-бабамыздың мифтік түсінігімен де астасып жатады. Адам баласы өзін қоршаған табиғатты, өзін-өзі, қоғамдағы заттар мен құбылыстарды жан-жақты да терең танып білудің көптеген тілдік қайнар көздері мен тәсілдеріне түр-түс әлемі де жатады. Адам баласы әртүрлі түр-түсті бір-бірімен салыстыра отырып ажыратады. Олардың бір тобы адамға жылы көрінсе, енді біреулері суық болып көрінеді. Осыған байланысты түстерді жылы және суық түстер деп бөлу қалыптасқан [11, 89].
Мұндай ұғым буряттардың дүниетанымдық негіздегі фольклорында да болғандығы байқалады. Қара сөзі жер асты, төменгі әлем ұғымын білдірсе, ақ сөзі оған қарама-қарсы жоғарғы әлем, құдайлар мекені, аспанның символы болған. Ақ түсінің о дүниелік символы қазақ халқының мифтік түсінігінде төрт түлік , соның ішінде жылқы малының ақ түстісімен байланысты болған. Ақ түс ежелгі түркі-монғол халықтарының архаикалық мифтік түсінігінде күн сәулесіне, күнге теңелген. Күн сәулесінің жылдам таралуына сол кезде желдей жүйрік жылқы ғана теңесе алған. Астарында қазақ халқының ғарыштық дүниетанымының ұлттық белгілері жатқан табиғат құбылыстары мен жан-жануарлардың түр-түстік символикасына қазақтар үлкен мән берген, халықтың ұғымында ақ, қара түс атауларымен бірге, ала түсінің де қасиеті ерекше. Ала - орта дүниенің, жер бетінің таңбасы ретінде көптеген ұлттық әдет-ғұрыптарда маңызды орын алады: Өлікті жөнелткенде абыз ала жіптің бір шетін мәйіттің денесіне денесіне байлап, бір ұшын өзі ұстап: Ала жіп, ала жіп, бұл кісінің бар күнәсын ала біт!, - деп айтады. Қазақ танымында алалық, түстілік, алапестікке байланысты әңгімелер тектен-текке айтылмаған, бұлар таза мифтік түсініктің қарабайырлануы (профанация) нәтижесінде ежелгі мән мен идеяның ұмытылып кетіп, есте сақталып қалған сөз тіркесі мен әңгіме фрагменттері кейінгі жағдайда басқаша түсіндіріліп жүр. Тілші-ғалым Б.Ақбердиева осы сөздің негізгі символдық белгісі ретінде күнге тәуелді етеді. Яғни, алалық - күн белгісі, атрибуты. Қазақ дүниетанымында мұндай күнтекті белгі ретінде қал, қалша, пес, шұбар сияқты сөздер қолданылады. Алалық пен алапестікті кейін тек ауру-сырқат болар деп түсінген [12, 41].
Кесте 1 - Төрткүл дүниенің түр-түстік сипаты
Түр-түс
Ғаламның мифтік моделі
Сипаттамасы
Ақ түс
Жоғары дүние
Тәңірілердің мекені, мәңгілік өмір не тазалық пен пәктіктің белгісі
Ала түс
Ортаңғы әлем, жер беті
Жоғары, төмен дүние арасындағы медиатор ;бойында ақ пен қараның, жоғары мен төменнің сипаты мен қасиеті бар; тұрақты сипаты жоқ, ақ та емес, қара да емес.
Қара түс
Төменгі әлем, су, жер асты, қараңғылық.
Төменгі дүние, зұлымдық ордасы; өлім, о дүние
Қазақтың қиял-ғажайып ертегілерінде, аңыздық мифтерінде, бақсы сарыны мәтіндерінде сары түс атауының төңірегінде жасалған символдық мағыналы сөздер де көптеп кездеседі. Көбінесе бұл сары сөзі адам, пері, шайтан аттарына, яғни белгілі бір субъектіге қатысты қолданылған ( Мыстан, Сарықыз, Күнікей, Бекторы және т.б.). Сары түсінің жағымсыз кейіпкердің символы екендігін, басқа да халықтардың мифтік аңыз-әңгімелерінен аңғаруға болады.
Қазақ мифіндегі көк түс аспанға қатысты, оның тәңірлік сипаты болған. Бұл танымның тереңде жатқандығын Күлтегін ескерткішіндегі Биікте Көк Тәңірі, Төменде қара Жер жаралғанда, Екеуінің арасында адам баласы жаралған жолдары дәлелдей түседі.
Сонымен түстердің дүниетанымдық қызметін көрсетуде Ж.А.Манкееваның сөзімен қорытындыласақ, олар өмір сүруді қамтамасыз ететін мәдениетке жататын дүниелердің мәдениетке қатысы адамдардың тек өмір сүруі үшін қажет мұқтаждықтарын ғана қанағаттандырып қоймай, сонымен бірге олардан жоғары тұратын социогендік, символдық және эстетикалық қажеттіліктерін де өтейді.
Ақ, ала және боз түр-түс ұғымдарымен қалыптасқан күрделі аталымдардың таңбалық қызметі. Кез келген халық тілінде түс атауы белгілі бір танымға, жаратылысқа орай таңбалық ұғымды білдіреді. Бұл - түс атауларының әуелдегі қабылданған мазмұнымен, пайда болған кездегі шарттылығымен тығыз байланысты. Осыған қатысты ақ, ала, боз сөздерінің алғашқы таңбалық белгісін, ұғымын ғалымдардың зерттеулеріне, пікірлеріне сүйеніп тануға болады. Қазақтар ізгі ниет, жақсы тілек, пәк сезім, адал көңіл тәріздес жан дүние құбылыстарына ақ көңіл, ақ тілеу, ақ пейіл, ақ жарқын деп ат қойып, бұларды ақ түсінің көмегімен ардақтап, аялап келген. Қазақ тілінде тазалық, пәктік, күнәсіздік, мөлдірлік, шынайылық, жақсылық, мейірімділік секілді дерексіз ұғымдар ақ түспен ассоцацияланып, қазақтың көңіл көзіне ақ түспен көрік береді. Ақ атауы қай тіркесте, контексте болмасын жақсылықтың, өмірдің нышанын аңғартып тұрады: ақ бата - бұл тіркестегі ақ түр-түстік мағынаны білдірмей, бата сөзімен тіркесе келіп, жақсы тілек, ізгі ниет, адал көңіл деген мағынаны білдіреді. Қазақтар әлдене жөніндегі келісімге келіп, бітім жасағанда, уағдаласқанда ақ ниеттің белгісі ретінде ақ қой сойып, бата қылған [13, 84].
1. Киелілік, молшылық, берекелілік, мағыналары. Ақ түс, әсіресе, түйе малымен байланысты көп айтылады. Мәселен, ақ түйе, ақ атан, ақ інген, ақ бота, ақ бура т.б. түйелердің түрлері, түгі бірыңғай ақшыл түске байланысты айтылады. Жалпы ақ түйенің өзі табиғатта сирек кездеседі екен. Қазақ дәстүрінде ақ түсті ару ана, ақ інген, ақ бура төрт түлік малдың басы, киелі, қасиетті жануар болып саналған. Ақ боз аттың культі сияқты ақ түйені де саркальды күшке теңеген.
2. Тілектестік, тілеулестік мағыналары. Қазақтарда құдандалы болғанда, қыздың әкесі құдаларына батасын оқытып, ақ төс сары қасқаны сойған. Қазақта ақ қойдың қаны - ақ бата оқығаны деген сөз осыдан қалған сияқты. Ақ түсті тоқтыны таңдаудың мағынасы ақ тілеу мен өсіп-өнудің нышанына сенуден туындаған. Бұрынғы кезде атақты адамдардың асына арнап, ақ түсті жылқы сойғанын А.И.Левшин еңбегінде келтірген.
3. Қасиеттілік, құрметтілік, мейірімділік мағыналары. Ақ түске байланысты тілдегі символизмдердің түрлері, мотивтері, қолданыс аясы әр алуан. Солардың бір көрінісі, адам денесінде болатын ақ түсті қалға, қасқа, шашқа да қатысты. Адам бойында сирек кездесетін құбылыстарды халқымыз жақсылықтың, игіліктің, қасиеттіліктің нышаны деп танып келеді. Денесіндегі ақ қалы бар адамды құрметтеу салтымен Аққал деп ат қойып, жария қылатын; түшкірген балаға үлкендер Ақ қас, мұңсыз бол! деп тілегін айтып, көңілін қош қылады [14, 46].
4. Бейбітшілік мағынасы. Бірқатар символдық ұғымдар осы ақ түсімен байланысты әр түрлі нәрселерге: киім, мата т.б. бұйымдарға қатысты сөздермен тіркес құрап белгілі бір заттың атауын ғана емес, сонымен қатар олардың қоғамдық-әлеуметтік деңгейге көтерілген, салт-дәстүрге айналған символдық атауларын таңбалайды. Мысалы: ақ жайма, ақ киіз, ақ сандық, ақ сүт т.б. ұғымдары - қазақ тіршілігіндегі қасиет тұтынылатын материалдық құндылықтар.
Сөздіктегі ақ сөзінің таңбалық мағынасын былайша бөлуге болады: 1. Тура түстік мағынасы - адамға танылған заттың түсі (Қардың, сүттің, бордың түсі, Адамның, малдың, құстың т.б. жануарлардың түсі). 2. Заттық таңбалық мағынасы - өсімдік аты; Әк; Кеңес үкіметіне қарсы күрескен дұшпан тобы; Дойбының, шахматтың фигуралары. 3. Дерексіз сындық мағынасы - Адал, кінәсыз, жазықсыз [15, 52].
Зерттеу жұмысының ерекшелігі де сонда қазақ халқының дүниетанымында, рухани мәдениетінде қалыптасқан ұғым-түсініктерге сүйене отырып, қазақ тіліндегі ақ сөзінің қолданысына қарай бірнеше тілдік таңбалық топтарға бөлінді:
Кесте 2 - Ақ түсінің мағыналық топтары
Ақ
Тазалықтың белгісі ( ақ босаға, ақ отау, ақ бесік т.б.)
Сұлулықтың белгісі (ақ тамақ, ақ дидар, ақша бет т.б.)
Үлкендіктің белгісі( ақ сақал, ақ бас, ақ қас т.б.)
Қасиеттіліктің белгісі(ақ сүт, ақ ана ақ шаш т.б.)
Қуаныштың белгісі (ақ күн, ақ сарбас т..б)
Адалдықтың белгісі (ақ жол, ақ ниет, ақ бата т.б.)
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде боз түсінің бірнеше мағынасы берілген,оларды тілдік талдау арқылы былайша бөлуге болады: 1. Тура түстік мағынасы. Ақшыл қылаң түс. 2. Заттық мағынасы. боз торғай, боз қарағай, боз қараған т.б. 3. Ауыспалы мағынасы. бозбала, боз өкпе, боз ауыз т.б. Боз сөзіне қатысты жастық, құрметтілік, қасиеттілік мағыналары анықталды.
1. Жастық, құрметтілік мағыналары. Тілімізде боз дала, боз қараған, боз үй, боз ат, бозбала сөздерінің негізгі мағыналарында құрметтің белгісі көбінесе төмендегіше болып келеді. Боз дала бозаң даланың бір мезгілімен орайлас келген кезі мен түсіне байланысты болуымен қатар, көпті басынан кешірген небір заманның куәсі болған деген мағыналық түйін жатыр. Боз ұғымының жас ерекшелікке қатысты тек ер жігіттерге ғана айтылатын жеке дара мағынасы бар: Сұлу киінген әдемі бозбала Тәкежан ат үстінде, қолында қаршығасы бар.
2. Қасиеттілік мағынасы. Ақ боз ұғымында жалаң түр-түстік қана емес, бағалау, қасиет тұту мағынасының көтерер тілдік белгісі - оның құрметке ұласуымен көрініс тауып, қазақ ұғымында қасиетті деген символиканы құрайды [16, 98].
Қазақ танымында ерекше белгі таңбалық жүк артылған түр-түс атауының бірі - ала түсі. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде ала сөзімен келген күрделі бірнеше сөз берілген: алааяқ, алабүлік, ала жаулы, алажібін аттамады (алмады) т.б. Бұл түстің де өзінің қолданысына қарай, тіркескен, біріккен сөздің қатысына қарай мағынадан гөрі белгілік ұғымын көбірек тануға болады. Ала сөзінің қолданысына қарай бір ғана тәрбиелілік,тілектестік мағынасы бар. [17, 53].
Қара және қоңыр түр-түс ұғымдарымен қалыптасқан күрделі атаулардың таңбалық қызметі.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде қара сөзінің мағынасына қатысты берілген сөздерден түстік, белгісіздік, қайғы-уайым, қатыгездік, киелілік, қасиеттілік, қарапайымдылық мағыналарын тануға болады. Бұл мағыналар қара сөзінің ұғымдық нышандық, яғни таңбалық белгісін де білдіріп тұр. Қара сөзінің тура мағынасы - ақтың қарама-қарсы түрі. Бұл оның негізгі мағынасы. Бірақ бұл номинативтік мағына одан кейін пайда болған коннотативтік мағынаның қалыптасуының барлығына бірдей ұйытқы бола алмайды. Мысалы: түркі топонимикалық жүйесінде жиі кездесетін gara su тіркесінің мағынасы сумен емес, жермен байланысты. Сөйтіп, қара түсіне қатысты атауларды мағынасына қарай 6 топқа бөлуге болады:
Кесте 3 - Қара түсінің мағыналық топтары
Қара
Жамандықтың белгісі (қара тізім, қара қағаз, қара ту т.б.)
Жауыздық, қатыгездіктің белгісі (қараниет, қарабет, қара көңіл т.б.)
Алғашқылықтың, бастапқылықтың белгісі( қара су, қара тау т.б.)
Киеліліктің, қасиеттіліктің белгісі( қарашаңырақ, қара жер т.б.)
Қарапайымдылықтың белгісі (қара қазақ, қара бұқара т..б)
Қайғы-мұңның белгісі (қара күн, қара уайым, қара түн т.б.)
Қара түсті білдіретін атаудың ақ түсті білдіретін атау сияқты көп мағынаға ие болуы, біріншіден, оның табиғаттағы ең негізгі, көрнекті және басқа да көп түстердің құрамында кездесетін табиғаты күрделі түс болуына байланысты болса, екіншіден, қоғамдық өмірдегі көптеген құбылыстармен түр-түсіне байланысты сәйкестігі, ұқсастығы, мәндес-мағыналастығы негіз болған деп қарауға болады [18, 51].
Халқымыздың жанына жақын түстердің бірі - қоңыр түсі. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде қоңыр түсіне байланысты тура және ауыспалы сөздер тізбегі берілген, мысалы: қоңыр, қоңыр ала, қоңыр аю, қоңыр ән, қоңыр бел, қоңыр дауыс, қоңыр жел, қоңыр жүз, қоңыр көлеңке, қоңыр күз, қоңыр қаз, қоңыр леп, қоңыр салқын, қоңыр тарту, қоңыр үн. Қоңыр - жер түсі, тірлік, өмір бейнесі.
Сары, көк және қызыл ұғымдарымен жасалған күрделі атаулардың таңбалық қызметі. Сары түсінің де қазақ және басқа тілдерде негізгі түстік мағынасынан басқа ауыс мағыналары бар.
Сөздіктерден алынған сөздерді саралау арқылы сары сөзінің нышандық белгісін және түрлі мағыналық ерекшелігін айқындауға мүмкіндік туды. Сары сөзінің алдымен мынадай мағыналық түрлері байқалды: түстік мәні, тоқшылық, бейбітшілік мәні, парасаттылық, толысқандылық, уайым-қайғы мағыналары. Бұлар сары түсінің тілдік таңбалық ұғымын да білдіреді [19, 29].
Сары түс те о баста күннің, оттың, түсті (алтын, жез, қола, мыс) металдардың бейнесіне, реңкіне байланысты қалыптасқанымен, дами келе табиғаттағы, тіршіліктегі әр алуан құбылыстарға телініп, солардың сыр-сипатын аша түсуге толық мүмкіндік алған түстердің бірі. Дүние жүзі тілдерінің көпшілігінде, соның ішінде, үнді-европа тілдерінде сары түсінің символдық мағынасы - сатып кету, көзге шөп салу, тұрақсыздық тәріздес болып келсе, оның қазақ тіліндегі мағынасы - жақсы мінез-құлық, әдемі қылық, шыдамдылық сияқты ұғымдарды сипаттайды. Сары сөзінің ауыспалы мағынасы тілімізде жағымды, жағымсыз түрдегі таңбалық белгімен көрінеді:
1. Сары - байлықтың белгісі. Тілімізде кездесетін Қағанағы қарық, сағанағы сарық тіркесінің бүгінде мағынасы көмескі секілді көрінгенімен, бұндағы сарық сөзі алтын, яғни көл-көсір байлық мәнінде қолданылғандығын байқауымызға болады.
2. Сары сөзінің ендігі бір белгілік мағынасы - кеңдік. Тілімізде сары сөзі дала, арқа, жазық, бел, жайлау т.б. көптеген сөздермен тіркесе келіп, кең, шексіз, ұшы қиыры жоқ деген мағыналарды білдіріп тұр.
3. Сары түсінің келесі бір мағынасы - адамның немесе малдың жас мөлшеріне қатысты туған мағынасы. Мәселен, жер ортасындағы кексе әйел не ер адамға қатысты сары қарын бәйбіше, сары кідір еркек немесе сары кідір әйел тіркесіндегі сары сөзі біршама өмір көрген, үлкен адам деген мағынаны беріп тұр. Сары сөзінің үлкендік мағынасы халық батасында көп кездесетін Ақ қас, сары тісті бол! деген тілектен де көрінеді. Малдың жас мөлшеріне қатысты сары қарын бие, сары тіс айғыр деген сөздерден де сары сөзінің жас емес, кәрі мағынасында келгендігін байқауға болады. Алайда, осы сары сөзінің үлкендік мағынасымен қоса оған қарама-қарсы, жас мөлшеріне қатысты кішілікті білдіретін де мағынасы бар. Бұған тіліміздегі сары ауыз балапан, сары үрпек, сары бала тәрізді сөз тіркестері дәлел [20, 54].
4. Сары сөзінің ендігі бір мағынасы - уайым, қайғы, мұң-шерге, ұзаққа созылған әрекет, процеске байланысты және сол ұзақ процестің нәтижесінде пайда болған әртүрлі сипатты білдіретін сөздер.
Кесте 4 - Сары түсіне байланысты ұғымдық белгілер
Сары
Байлықтың белгісі: сары алтын, "қағанағы қарық, сағанағы сарық" т.б.
Кеңдіктің символы: сары дала, сары жазық, сары арқа, сары бел т.б.
Жас мөлшерге қатысты ұғымдар: сары тіс, сары кідір еркек, сары қарын бәйбіше, сары ауыз балапан,сары үрпек бала, т.б.
Ақыл-парасаттың белгісі: Сара көңіл, сара - таза жүрегі т.б.
Уайым-қайғының белгісі:сары уайым, сарғаю, сарылу т.б.
Қазақ халқының менталитетінің ерекшелігіне, яғни тұрмыс-салты мен әдет-ғұрпына, наным сеніміне байланысты түр-түстердің белгілік мәні көк сөзінің төңірегіне байланысты да қалыптасқан. Көк сөзі тіркескен сөздерімен сындық мағынада, күрделі аталымдық мағынада, тұрақты тіркестік (фразалық) немесе ауыспалы мағынада байланысады [21, 54].
Қызыл түс - соғыс, өлім бейнесін береді. Мысалы: Ат, қаруы қып-қызыл қан болады, Қызыл жүзі жап-жасыл боп оңады - жолдарынан қып-қызыл қан болған қатыгездік бейнесін көреміз. Содан барып қан - соғыс - өлім семантикалық филиациясы құрылады. Қызыл түс - өткірлік белгісі. Сөйлеуде, поэзияда сөздің шебер қолданысында қызыл түс тура мағынасында емес, ауыспалы мағынада қолданылуы жиі кездеседі: Ғұмырыңды қысқартатын - қызыл тіл, Есен болғың келсе, тірлік құнын біл. Қорыта айтқанда қызыл түс жастықтың, әдемілік, сұлулық, өткірліктің символы болумен қатар, қатыгездіктің, ашудың белгісін беретін тұстары да бар екен.
Кесте 5 - Қызыл түсінің мағыналық топтары
Қызыл
Әдемілік, сұлулық белгісі: қызыл толқын, қызыл шырайлы, қызыл жүз, қызыл ажар, т.б.
Қатігездік белгісі: қызыл найза, қызыл қан, қызыл көз, қызылбас,
Өткірлік белгісі: қызыл тіл, қызыл сөз, қызыл ер, т.б.
Жастық белгісі: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz