Парақорлық қарсы күрестің қылмыстық құқықтық қырлары
Кіріспе 5
I Парақорлық туралы Қазақстандағы заңнаманың қалыптасуының теориялық негіздері 9
1.1 Қазақстан Республикасының парақорлық туралы заңнамасының даму тарихы мен парақорлықпен күрестің қазіргі қазіргі жағдайы 9
1.2 Парақорлықтың қылмыстық.құқықтық сипаттамасы мен басқа ұқсас қылмыстардан ерекшеліктері 14
II Парақорлық қылмыстарының құрамдары 25
2.1 Пара алу кылмысының құрамы 26
2.2 Пара беру қылмысының құрамы 36
2.3 Парақорлыққа делдал болу қылмысының құрамы 39
Қорытынды 52
Қолданылған әдебиеттер тізімі 58
I Парақорлық туралы Қазақстандағы заңнаманың қалыптасуының теориялық негіздері 9
1.1 Қазақстан Республикасының парақорлық туралы заңнамасының даму тарихы мен парақорлықпен күрестің қазіргі қазіргі жағдайы 9
1.2 Парақорлықтың қылмыстық.құқықтық сипаттамасы мен басқа ұқсас қылмыстардан ерекшеліктері 14
II Парақорлық қылмыстарының құрамдары 25
2.1 Пара алу кылмысының құрамы 26
2.2 Пара беру қылмысының құрамы 36
2.3 Парақорлыққа делдал болу қылмысының құрамы 39
Қорытынды 52
Қолданылған әдебиеттер тізімі 58
Бүгінгі күнде еліміз өзінің тәуелсіздігінің нығайғандығының арқасында саяси, экономикалық, әлеуметтік тұрғыдан жаңа сатыға көтеріліп, әлемдік аренада өз орнын алуға ұмтылуда. Еліміз егемендігін алғаннан бастап көптеген өзгерістердің өмірге әкелуіне қол жеткізді. Осындай қысқа мерзімнің ішінде еліміз түрлі кодекстер – қылмыстық, азаматтық, процестік, қылмыстық атқарушылық, азаматтық істі жүргізу, әкімшілік және т.б. қабылдап үлгерді. Бұл заң жобаларының қабылдануы еліміздегі қылмыстық әлеммен күресуге құқықтық негіз жасады. Республикамызда жүріп жатқан жағымды өзгерістермен қоса, еліміздің дамуына тосқауыл болып жатқан кедергілердің бірі – қылмыстылық екендігін атап өтуімізге болады. Қылмыстылықтың деңгейі жыл санап артып келуде. Онымен күресу жолында еліміз көптеген ұйымдастырушылық шараларын жүзеге асыруда.
Республикамыздағы саясатты, экономиканы, еліміздегі тұрақтылық пен бейбіт өмірді бір қалпында сақтау үшін, құқықтық тәртіп пен заңдылықты нығайту үшін мемлекеттік қызметкерлердің, лауазымды тұлғалардың атқаратын рөлі зор. Елбасымыздың «Қазақстан-2030» атты халыққа үндеуінде мемлекетіміздің стратегиялық міндетінің бірі ретінде мемлекеттік қызметшілердің жұмысына ерекше мән беру, олардың отанын сүю, өз қызметіне кәсіби біліктілігін көрсету, әділетті қызмет ету сынды талаптарының орындалуы қажет деп көрсеткен болатын. Республикамызда қабылданған «Мемлекеттік қызмет туралы», «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» заңдар осы мемлекеттік қызметшілердің өз жұмысын атқаруда халыққа адалдығын сипаттаушы негізгі көрсеткіш болып табылады. Қылмыстылық деңгейімен салыстырғанда тіркелген сыбайлас жемқорлық қылмыстарының өзінше көрсеткіші онша орасан көп емес. Бірақ та бұл тұрғыдағы қылмыстардың қоғамға қауіптілігі оның латенттігіне байланысты, яғни мұндай – қылмыстардың ашылуы, ресми тіркелуі көп қиындықтарды туғызады.
Жалпы сыбайлас жемқорлық және жеке алғанда парақорлық біздің қоғамға көптен белгілі. Экономикадағы, басқару жүйесіндегі әлеуметтік саладағы, идеологиялық қатынастардағы өзгерістерге байланысты парақорлықта өзін қылмыстық құқықтық тұрғыдан алғанда теориялық жағынан бір жақты қарауға мүмкіндік бермейтін көптеген сапалық өзгерістерге ұшырады.
Республикамыздағы саясатты, экономиканы, еліміздегі тұрақтылық пен бейбіт өмірді бір қалпында сақтау үшін, құқықтық тәртіп пен заңдылықты нығайту үшін мемлекеттік қызметкерлердің, лауазымды тұлғалардың атқаратын рөлі зор. Елбасымыздың «Қазақстан-2030» атты халыққа үндеуінде мемлекетіміздің стратегиялық міндетінің бірі ретінде мемлекеттік қызметшілердің жұмысына ерекше мән беру, олардың отанын сүю, өз қызметіне кәсіби біліктілігін көрсету, әділетті қызмет ету сынды талаптарының орындалуы қажет деп көрсеткен болатын. Республикамызда қабылданған «Мемлекеттік қызмет туралы», «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» заңдар осы мемлекеттік қызметшілердің өз жұмысын атқаруда халыққа адалдығын сипаттаушы негізгі көрсеткіш болып табылады. Қылмыстылық деңгейімен салыстырғанда тіркелген сыбайлас жемқорлық қылмыстарының өзінше көрсеткіші онша орасан көп емес. Бірақ та бұл тұрғыдағы қылмыстардың қоғамға қауіптілігі оның латенттігіне байланысты, яғни мұндай – қылмыстардың ашылуы, ресми тіркелуі көп қиындықтарды туғызады.
Жалпы сыбайлас жемқорлық және жеке алғанда парақорлық біздің қоғамға көптен белгілі. Экономикадағы, басқару жүйесіндегі әлеуметтік саладағы, идеологиялық қатынастардағы өзгерістерге байланысты парақорлықта өзін қылмыстық құқықтық тұрғыдан алғанда теориялық жағынан бір жақты қарауға мүмкіндік бермейтін көптеген сапалық өзгерістерге ұшырады.
1. 2015 жылғы 18 қарашадағы № 410-V ҚРЗ «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы» Қазақстан Республикасының Заңы
2. Алауханов Е. Сыбайлас жемқорлықпен күресудің проблемалары. //Заң. - №3. 2014. – Б. 229.
3. Коррупция в Казахстане (сущность, проблемы, предупреждение). //Материалы международной научно-практической конференции. Астана: Акмолинская полиграфия, 2012. – 235 с.
4. Жакупова Р.Б. Казахстан и Всемирная торговая организация. Алматы: Данекер, 2011. – 202 с.
5. Кемали Е. Актуальные вопросы реализации антикорупционной политики в Казахстане на современном этапе. //Закон и время. - №5. 2009. –238 с.
6. Ағыбаев А.Н. Ответственность должностных лиц за служебные преступления. Алматы: Жеті жарғы, 2013. – 304 с.
7. Алданжаров А. Борьба с коррупцией. //Юридическая газета. - №7. 2012. – С. 135
8. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексi. Қазақстан Республикасының Кодексі 2014 жылғы 3 шiлдедегі № 226-V ҚРЗ // «Әділет» Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі, (жүгіну күні: 09.04.2016 ж.)
9. Алауханов Е. Казахстанское и зарубежное антикоррупционные законодательства. //Заң және Заман. - №1. 2011. –320 с.
10. Корчагин А.Г. Экономическая преступность. Владивосток: Изд-во Дальневост, 2011. - 216 с.
11. Кузнецов Ю.А., Силинский Ю.Р., Хомутова А.В. Российское и зарубежное законодательство о мерах противодействия коррупции //Учебн.пособ. Владивосток, 2013. - 189 с.
12. Құдайбергенов М.Б. Кодекс поведения должностных лиц по поддержанию провопорядка: Учебник. Алматы: Данекер, 2014. – 320 с.
13. Аленчинов Ж. Исторические предпосылки формирования коррупционного правосознания в Казахстане. // Фемида. - №2. 2014. – 150 с.
14. Қазақстан Республикасының Ұлттық Қауіпсіздік Комитетінің баспасөз қызметі. Жемқорлық пен ұйымдасқан қылмыстың алдын алу. //Арқа Ажары. - №7. 2012. – Б. 124.
15. Қапаров С.Ғ. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегияны іске асырудың шетелдік тәжірибесі. Дөңгелек үстелдің ақпараты «Құқық қорғау органдары, прокурорлар, судъялар және өзге де тиісті лауазымды тұлғалар үшін сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәселелері жөніндегі мамандырылған семинар бағдарламасы. //www.apa.kz 28.01-01.02. 2008ж. 156 б.
16. Мәмет С. Сыбайлас жемқорлықпен күрес науқандық шаруа емес. //Егемен Қазақстан. - №135-136. 2010. – 52 б.
17. Сарсембаев М.А. Коррупцию можно и нужно победить. //Антикоррупционный вестник. - №1. 2011. – 150 с.
18. Борзенков Г.Н. Уголовно-правовые меры борьбы с коррупцией. // Вестник МГУ, право №1, 2013 г. 315 с.
19. Гальперин Г.И. Организованная преступность, коррупция, уголовный закон. //Социалитическая законность, №4, 2011 г. 303 с.
20. Уголовное право Республики Казахстан. Учебник: Особенная часть. Под ред. И.Ш. Борчашвили и С.М. Рахметова. Алматы: Данекер, 2010 г. –365 с.
21. Сарсембаев М.А. Коррупцию можно и нужно победить. //Антикоррупционный вестник. - №1. 2011. – 201 с.
22. Турсынбаев Д. Причины и условия, порождающие коррупцию в Республике Казахстан. //Фемида. - №2. 2014. – С. 150.
23. Ванцев В.А. Этапы развития понятия коррупции. Современная уголовная политика в сфере борьбы с транснациональной организованной преступностью и коррупцией. Материалы Третьего парламентского международного «круглого стола» по проблемам борьбы с транснациональной преступностью. Иркутск – Москва. Москва; АО «Центр ЮрИнфоР» - 2015 г., 236 с.
24. Курбатов Е.В. Получение взятки: уголовно-правовые, процессуальные и криминалистические аспекты. Караганда. 2014 г., с.401.
25. Нукенов М.О. Коррупционные преступления: криминологический и уголовно-правовой анализ. Дисс. … к.ю.н. Алматы. 2014. 350 с.
26. Рязанов Э.П. Уголовно-правовые проблемы борьбы с коррупцией // Коррупция в России: состояние и проблемы». М. 2014. 390 с.
27. Мишин Г.К. Коррупция: понятие, сущность, меры ограничения. М., 2011. 220 с.
28. «О борьбе с коррупцией» / Мухамеджанов Б.А., Рогов И.И., Бычкова С.Ф. Алматы, ТОО «Баспа», 2014, 248с.
29. Криминология:Учебник для юрид. вузов/Под общ. Ред. А.И. Долговой – М.: Изд. гр. ИНФРА-М-НОРМА, 2013. – 501 с.
30. Криминология/Под ред.Н.Ф. Кузнецовой, Г.М. Миньковского-М.: Изд. МГУ, 2011.-279 с.
31. Черняков А.А. Коррупция и ее юридические признаки // борьба с организованной преступностью и коррупцией. Мат-лы международ. конф. Алматы, 2012. 198 с.
32. Агыбаев А.Н. Теоретические проблемы ответственности должностных лиц за служебные преступления. Дисс. … д.ю.н. Алматы. 2010. 179 с.
33. Кузнецова Н.Ф. Коррупция в системе уголовных преступлений // Вестн. МГУ. Сер.11. Право. 2014. №1. 210 с.
34. Мизерий А.И. Уголовно-правовые и криминологические аспекты борьбы с коррупцией в органах власти. Дисс. … кю.н. Нижний Новгород, 2010. 155 с.
35. Волженкин Б.В. Коррупция как социальное явление // Чистые руки. - 2009. - № 1. – 300 с.
36. Шабалин В.А. Политика и преступность // Государство и право. - 2014. - № 4. – 406 с.
37. Максимов С.В. Коррупция. Закон. Ответственность. Москва: Учебно-консультационный центр «ЮрИнфоР», 2010 г.143 с.
38. Панченко П.Н. Квалификация должностных преступлений, совершаемых в сфере экономики. – 2010 г., 634 с.
39. Судакова Р.Н. Коррупционная преступность: вопросы правового регулирования. // Актуальные проблемы борьбы с коррупционной преступностью.Алматы-2013 г. 346 с.
2. Алауханов Е. Сыбайлас жемқорлықпен күресудің проблемалары. //Заң. - №3. 2014. – Б. 229.
3. Коррупция в Казахстане (сущность, проблемы, предупреждение). //Материалы международной научно-практической конференции. Астана: Акмолинская полиграфия, 2012. – 235 с.
4. Жакупова Р.Б. Казахстан и Всемирная торговая организация. Алматы: Данекер, 2011. – 202 с.
5. Кемали Е. Актуальные вопросы реализации антикорупционной политики в Казахстане на современном этапе. //Закон и время. - №5. 2009. –238 с.
6. Ағыбаев А.Н. Ответственность должностных лиц за служебные преступления. Алматы: Жеті жарғы, 2013. – 304 с.
7. Алданжаров А. Борьба с коррупцией. //Юридическая газета. - №7. 2012. – С. 135
8. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексi. Қазақстан Республикасының Кодексі 2014 жылғы 3 шiлдедегі № 226-V ҚРЗ // «Әділет» Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі,
9. Алауханов Е. Казахстанское и зарубежное антикоррупционные законодательства. //Заң және Заман. - №1. 2011. –320 с.
10. Корчагин А.Г. Экономическая преступность. Владивосток: Изд-во Дальневост, 2011. - 216 с.
11. Кузнецов Ю.А., Силинский Ю.Р., Хомутова А.В. Российское и зарубежное законодательство о мерах противодействия коррупции //Учебн.пособ. Владивосток, 2013. - 189 с.
12. Құдайбергенов М.Б. Кодекс поведения должностных лиц по поддержанию провопорядка: Учебник. Алматы: Данекер, 2014. – 320 с.
13. Аленчинов Ж. Исторические предпосылки формирования коррупционного правосознания в Казахстане. // Фемида. - №2. 2014. – 150 с.
14. Қазақстан Республикасының Ұлттық Қауіпсіздік Комитетінің баспасөз қызметі. Жемқорлық пен ұйымдасқан қылмыстың алдын алу. //Арқа Ажары. - №7. 2012. – Б. 124.
15. Қапаров С.Ғ. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегияны іске асырудың шетелдік тәжірибесі. Дөңгелек үстелдің ақпараты «Құқық қорғау органдары, прокурорлар, судъялар және өзге де тиісті лауазымды тұлғалар үшін сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәселелері жөніндегі мамандырылған семинар бағдарламасы. //www.apa.kz 28.01-01.02. 2008ж. 156 б.
16. Мәмет С. Сыбайлас жемқорлықпен күрес науқандық шаруа емес. //Егемен Қазақстан. - №135-136. 2010. – 52 б.
17. Сарсембаев М.А. Коррупцию можно и нужно победить. //Антикоррупционный вестник. - №1. 2011. – 150 с.
18. Борзенков Г.Н. Уголовно-правовые меры борьбы с коррупцией. // Вестник МГУ, право №1, 2013 г. 315 с.
19. Гальперин Г.И. Организованная преступность, коррупция, уголовный закон. //Социалитическая законность, №4, 2011 г. 303 с.
20. Уголовное право Республики Казахстан. Учебник: Особенная часть. Под ред. И.Ш. Борчашвили и С.М. Рахметова. Алматы: Данекер, 2010 г. –365 с.
21. Сарсембаев М.А. Коррупцию можно и нужно победить. //Антикоррупционный вестник. - №1. 2011. – 201 с.
22. Турсынбаев Д. Причины и условия, порождающие коррупцию в Республике Казахстан. //Фемида. - №2. 2014. – С. 150.
23. Ванцев В.А. Этапы развития понятия коррупции. Современная уголовная политика в сфере борьбы с транснациональной организованной преступностью и коррупцией. Материалы Третьего парламентского международного «круглого стола» по проблемам борьбы с транснациональной преступностью. Иркутск – Москва. Москва; АО «Центр ЮрИнфоР» - 2015 г., 236 с.
24. Курбатов Е.В. Получение взятки: уголовно-правовые, процессуальные и криминалистические аспекты. Караганда. 2014 г., с.401.
25. Нукенов М.О. Коррупционные преступления: криминологический и уголовно-правовой анализ. Дисс. … к.ю.н. Алматы. 2014. 350 с.
26. Рязанов Э.П. Уголовно-правовые проблемы борьбы с коррупцией // Коррупция в России: состояние и проблемы». М. 2014. 390 с.
27. Мишин Г.К. Коррупция: понятие, сущность, меры ограничения. М., 2011. 220 с.
28. «О борьбе с коррупцией» / Мухамеджанов Б.А., Рогов И.И., Бычкова С.Ф. Алматы, ТОО «Баспа», 2014, 248с.
29. Криминология:Учебник для юрид. вузов/Под общ. Ред. А.И. Долговой – М.: Изд. гр. ИНФРА-М-НОРМА, 2013. – 501 с.
30. Криминология/Под ред.Н.Ф. Кузнецовой, Г.М. Миньковского-М.: Изд. МГУ, 2011.-279 с.
31. Черняков А.А. Коррупция и ее юридические признаки // борьба с организованной преступностью и коррупцией. Мат-лы международ. конф. Алматы, 2012. 198 с.
32. Агыбаев А.Н. Теоретические проблемы ответственности должностных лиц за служебные преступления. Дисс. … д.ю.н. Алматы. 2010. 179 с.
33. Кузнецова Н.Ф. Коррупция в системе уголовных преступлений // Вестн. МГУ. Сер.11. Право. 2014. №1. 210 с.
34. Мизерий А.И. Уголовно-правовые и криминологические аспекты борьбы с коррупцией в органах власти. Дисс. … кю.н. Нижний Новгород, 2010. 155 с.
35. Волженкин Б.В. Коррупция как социальное явление // Чистые руки. - 2009. - № 1. – 300 с.
36. Шабалин В.А. Политика и преступность // Государство и право. - 2014. - № 4. – 406 с.
37. Максимов С.В. Коррупция. Закон. Ответственность. Москва: Учебно-консультационный центр «ЮрИнфоР», 2010 г.143 с.
38. Панченко П.Н. Квалификация должностных преступлений, совершаемых в сфере экономики. – 2010 г., 634 с.
39. Судакова Р.Н. Коррупционная преступность: вопросы правового регулирования. // Актуальные проблемы борьбы с коррупционной преступностью.Алматы-2013 г. 346 с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
Парақорлық қарсы күрестің қылмыстық құқықтық қырлары атты диплом жобасына
ТҮСІНДІРМЕ ЖАЗБА
Қарастырылып отырған диплом жобасында ҚР парақорлықпен күресу, сыбайлас жемқорлық саласындағы заңнамалары бойынша мәселелерді қамтиды.
Қазақстан Республикасындағы парақорлықпен қарсы қарсы күресу туралы заңнаманың пайда болу тарихы, парақорлықтың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы мен басқа ұқсас қылмыстардан ерекшеліктері дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде талданған.
Екінші тәжірибелік бөлімінде парақорлық қылмысның құрамдары, соның ішінде пара алу мен пара беру, парақорлыққа делдал болу қылмысының құрамы жете зерттеліне отырып, қазіргі кезде еліміздегі мемлекеттік қызмет өкілдерінің арасында кездесетін сыбайлас жемқорлықпен күресу шараларын жетілдірудің жолдары ұсынылған.
Жалпы, диплом жобасының тақырыбы бойынша Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша жемқорлықпен күресу туралы облыстың көлемінде толығымен ашылды.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
КАЗГЮУ Университеті АҚ
______________________
Парақорлық қарсы күрестің қылмыстық құқықтық қырлары
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБАСЫ
мамандығы _________ - ___________
Астана, 2016
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
КАЗГЮУ Университеті АҚ
________________________
________________________
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
___________________
__ _________ 20__ ж.
___________________
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Парақорлық қарсы күрестің қылмыстық құқықтық қырлары
мамандығы _________ - ___________
Орындаған:
_______________________
Ғылыми жетекшісі:
_______________________
Астана, 2016
Мазмұны
Кіріспе 5
I Парақорлық туралы Қазақстандағы заңнаманың қалыптасуының теориялық негіздері 9
1.1 Қазақстан Республикасының парақорлық туралы заңнамасының даму тарихы мен парақорлықпен күрестің қазіргі қазіргі жағдайы 9
1.2 Парақорлықтың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы мен басқа ұқсас қылмыстардан ерекшеліктері 14
II Парақорлық қылмыстарының құрамдары 25
2.1 Пара алу кылмысының құрамы 26
2.2 Пара беру қылмысының құрамы 36
2.3 Парақорлыққа делдал болу қылмысының құрамы 39
Қорытынды 52
Қолданылған әдебиеттер тізімі 58
Қысқартылған сөздердің тізімі
ЭКОСОС - Экономикалық және әлеуметтік кеңес
РКФСР - Ресей Кеңестік Федеративті Социалистік Республикасы
ҚК - Қылмыстық Кодекс
ҚР - Қазақстан Республикасы
КСРО - Кеңес Социалистік Республикалар Одағы
т.с.с. - тағы сол сияқты
Кіріспе
Бүгінгі күнде еліміз өзінің тәуелсіздігінің нығайғандығының арқасында саяси, экономикалық, әлеуметтік тұрғыдан жаңа сатыға көтеріліп, әлемдік аренада өз орнын алуға ұмтылуда. Еліміз егемендігін алғаннан бастап көптеген өзгерістердің өмірге әкелуіне қол жеткізді. Осындай қысқа мерзімнің ішінде еліміз түрлі кодекстер - қылмыстық, азаматтық, процестік, қылмыстық атқарушылық, азаматтық істі жүргізу, әкімшілік және т.б. қабылдап үлгерді. Бұл заң жобаларының қабылдануы еліміздегі қылмыстық әлеммен күресуге құқықтық негіз жасады. Республикамызда жүріп жатқан жағымды өзгерістермен қоса, еліміздің дамуына тосқауыл болып жатқан кедергілердің бірі - қылмыстылық екендігін атап өтуімізге болады. Қылмыстылықтың деңгейі жыл санап артып келуде. Онымен күресу жолында еліміз көптеген ұйымдастырушылық шараларын жүзеге асыруда.
Республикамыздағы саясатты, экономиканы, еліміздегі тұрақтылық пен бейбіт өмірді бір қалпында сақтау үшін, құқықтық тәртіп пен заңдылықты нығайту үшін мемлекеттік қызметкерлердің, лауазымды тұлғалардың атқаратын рөлі зор. Елбасымыздың Қазақстан-2030 атты халыққа үндеуінде мемлекетіміздің стратегиялық міндетінің бірі ретінде мемлекеттік қызметшілердің жұмысына ерекше мән беру, олардың отанын сүю, өз қызметіне кәсіби біліктілігін көрсету, әділетті қызмет ету сынды талаптарының орындалуы қажет деп көрсеткен болатын. Республикамызда қабылданған Мемлекеттік қызмет туралы, Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңдар осы мемлекеттік қызметшілердің өз жұмысын атқаруда халыққа адалдығын сипаттаушы негізгі көрсеткіш болып табылады. Қылмыстылық деңгейімен салыстырғанда тіркелген сыбайлас жемқорлық қылмыстарының өзінше көрсеткіші онша орасан көп емес. Бірақ та бұл тұрғыдағы қылмыстардың қоғамға қауіптілігі оның латенттігіне байланысты, яғни мұндай - қылмыстардың ашылуы, ресми тіркелуі көп қиындықтарды туғызады.
Жалпы сыбайлас жемқорлық және жеке алғанда парақорлық біздің қоғамға көптен белгілі. Экономикадағы, басқару жүйесіндегі әлеуметтік саладағы, идеологиялық қатынастардағы өзгерістерге байланысты парақорлықта өзін қылмыстық құқықтық тұрғыдан алғанда теориялық жағынан бір жақты қарауға мүмкіндік бермейтін көптеген сапалық өзгерістерге ұшырады.
Парақорлық мәселесі қылмыстық құқық теориясында көптен бері зерттелініп келе жатыр. Парақорлықтың ұғымы, белгілері, түрлері, олардың ұқсас қылмыстардан айырмашылығы, парақорлық қылмыстарының басқа қылмыстармен жиынтығы, парақорлық құрамдарының ауырлататын, өте ауырлататын белгілерін ашу сияқты мәселелерді арнайы, жан-жақты зерттеу объектісі болмаған.
Бұл мәселелерге арналған бірлі жарым ғылыми мақалалардан басқа Республика көлемінде осы проблеманың табиғатын айқындайтын, оның ішінде мемлекеттік тілде жазылған, зерттелген арнайы теориялық, сүбелі, іргелі еңбектер жоқ. Жоғарыдағы тұжырымдамадан туындайтыны қылмыстық құқық саласында ауыр қылмыстардың бірі болып табылатын парақорлық мәселесі ерекше маңызға ие. Заман өзгерген сайын, заңда, қылмыстық парақорлықтың құрылымы де өзгереді. Оларға жаңа баға беруді, саралауды өмір талап етеді. Осыған байданысты зерттеліп отырған таұырып теориялық және практикалық жағынан өте өзекті болып табылады. Өйткені парақорлық құрамының құрылысының ерекшеліктерді, олардың түрлерінің жекелеген белгілерін талдау, парақорлық қылмысын саралаудың қылмыстық құқықтық ерекшеліктерді, парақорлық қылмыстар үшін тағайындалатын жаза түрлерінің ерекшелігін зерттеу тақырыптың өте өзекті екендігін көрсетеді.
Зерттеу объектісі. Парақорлық ұғымы, оның белгілері, оның негізгі сараланатын түрлеріне талдау жасау, парақорлықты оған ұқсас қылмыстардан ажырату мәселелері болып табылады.
Зерттеу пәні. Парақорлық үшін қылмыстық жауаптылықты қарастыратын қылмыстық кодекске байланысты қатынастарды зерттеу.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Дипломдық жұмыстың басты мақсаты парақорлық үшін қылмыстық жауаптылықтың теориялық проблемасын кешенді түрде зерттеу, парақорлыққа байланысты қылмысық заңдарды жетілдіру бағытында ұсыныстар жасау, зерттеліп отырылған проблемаға байланысты қылмыстық заңды теориялық және практикалық тұрғыда қолданудың бірегей жолына іздестіріп, оны дамытуға мүмкін болатын жағдайларды көрсету болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Парақорлық туралы Қазақстандағы заңнаманың қалыптасуының теориялық негіздерін қарастыру;
- Қазақстан Республикасының парақорлық туралы заңнамасының даму тарихы мен парақорлықпен күрестің қазіргі қазіргі жағдайын зерттеу;
- Парақорлықтың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы мен басқа ұқсас қылмыстардан ерекшеліктерін айқындау;
- Пара алу мен беру кылмысының құрамын зерттеу;
- Парақорлыққа делдал болу қылмысының құрамын анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диплом Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық заңы қабылданғаннан кейінгі теориялық және іс-тәжірибелік материалдарға негізделіп жазылған зерттеу жұмысы болып табылады.
Еңбектің теориялық және практикалық маңызы дипломда келтірілген қорытындылар мен ережелерді, заң нормаларды жетілдіру процесінде қолдану мүмкіндігімен ұштасады. Зерттеу жұмысы Қазақстан Республикасының Конституциясының қағидаларына, қолданыстағы қылмыстық кодекспен халықаралық нормативтік актілердің нормаларына және парақорлық проблемаларына байланысты нормативтік-статистикалық материалдар мен ғылыми заң әдебиеттеріне негізделген. Парақорлық қылмысының құрамдары, парақорлыққа делдал болу қылмысының құрамы анықталды.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Дипломдық жұмыстың теориялық базасын бұрын және кейінгі жылдарында жарық көрген криминалист ғалымдардың ғылыми еңбектері құрады. Зерттеудің деректік негізі мен тұжырымдары Қазақстан Республикасының Конституциясына, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу және Қазақстан Республикасының басқа да заңдарына, Республикалық Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларына негізделеді.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы мен теориялық маңыздылығы. Зерттеу қорытындысы Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы пәрменді күрес жүргізуге мүмкіндік беретін қылмыстық заңдарды жетілдіруге, осы салада сот практикасы қызметін жаңа сатыға көтеруге мүмкіндік береді. Дипломда терең зерттелген кейбір дау туғызған анықтамалар мен түсініктерге берілген сипаттамалар Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотына осы мәселеге байланысты нормативтік құқықтық қаулысын әзірлеуге септігін тигізеді. Теориялық зерттеу негізінде көрініс тапқан ғылыми ұсыныстарды сот практикасында кеңінен қолдануға болады. Сонымен қатар дипломдық жұмыстың материалдарын жоғарғы оқу орындарының заң факультеттерінде қылмыстық құқық және криминология пәнінен лекция және семинар сабақтарын өткізгенде, ғылыми-зерттеу жұмысын жүзеге асырғанда пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттердің тізімінен тұрады.
I Парақорлық туралы Қазақстандағы заңнаманың қалыптасуының теориялық негіздері
1.1 Қазақстан Республикасының парақорлық туралы заңнамасының даму тарихы мен парақорлықпен күрестің қазіргі қазіргі жағдайы
20 ғасырдың аяғы сыбайлас жемқорлыққа байланысты, осы тұрғыдағы құбылыстармен пәрменді күрес жүргізуге арналған сан қырлы ғылыми ізденістерің өсуімен де ерекшеленеді. Өйткені бүгінгі күні сыбайлас жемқорлық Қазақстанның қауіпсіздігіне, елдің экономикалық дамуына керағар бизнес дамып, мемлекеттік қазынаға түсетін елеулі қаражат кіріске кірмейді. Еліміздегі алғашқы сыбайлас жемқорлықпен күресу туралы заңнама 1998 жылдың 2 шілдесінде қабылданған болса, ал 2015 жылдың 18 қарашасында Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресу туралы туралы заң қолданысқа енгізілді. Бұл заңдылық нормалар парақорлықпен күреске арналған құқықтық нормалардың алғышарттарының бір көрінісі болып табылады.
Сыбайлас жемқорлық - бұл мемлекеттік қызметшінің немесе мемлекеттік қызметтерді атқаруға міндетті тұлғаның, лауазымды адамның қызмет бабын қолдана отырып, жеке басына немесе басқа тұлғаларға немесе ұйымдарға залал келтіру үшін қызмет мақсаттарын кері қолданудың нәтижесінде жеке тұлғаның заңды құқықтары мен мүдделеріне, мемлекеттің заңды түрде қорғалатын мүдделеріне біршама зиян келтіруге әкелген іс-әрекеттерді жатқызамыз. Байқағанымыздай, бұл түсініктеме осы құбылыстың нақты көрінісін сипаттап отыр. Сыбайлас жемқорлықтың қылмыстық-құқықтық табиғаты жайлы қылмыстық және құқықтық теорияда түрлі ойлар болғаны мәлім. Осылайша, сыбайлас жемқорлық сипатының қылмыстық-құқықтық объектісін тек қана парақорлықпен байланыстыру дұрыс емес. Сыбайлас жемқорлықтың қылмыстық-құқықтық объектілеріне мемлекеттік билікке қарсы, мемлекеттік органдардың және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметіне қарсы қылмыстарды лауазым иелерінің, басқа да кез-келген лауазым иесіне теңестірілген немесе лауазым иесі болып табылмайтын мемлекеттік қызметшілердің қызмет бабына пайдакүнемдік немесе басқа да мүдделілікті пайдаланылып жасалған қылмыстарын жатқызамыз.
Сыбайлас жемқорлықпен күресте қылмыстық заңнаманы одан әрі жетілдіру маңызды. Бұл жерде қылмыстық жазаны орны ерекше.
Бөлінбейтін қылмыстық одақты сыбайлас жемқорлықпен ұйымдасқан қылмыс құрайды. Ұйымдасқан қылмыспен күресуде кешенді бағдарлама жасау мен өз өкілеттіктерін ұйымдасқан қылмыстың мақсатында қолданылған мемлекеттік қызметшілерге жауапкершілік деңгейін арттыру қажет.
Қазіргі кезде азаматтық қоғамда сыбайлас жемқорлық түсінігі әбден орнығып, құлаққа сіңімді болып кетсе де, ал басқа жағынан алғанда ҚР қауіпсіздігіне, еліміздің экономикалық деңгейінің дамуына кері әсер етуші фактор болып табылады. Елімізде, статистикалық мәліметтерге сәйкес, сыбайлас жемқорлықтың салдарынан көлеңкелі бизнес өркендеп, жылына мемлекеттік қазына қорына түсетін 540 миллион доллар кіріске кірмейді, яғни ішкі табыс көзінің 27 пайызы түсініксіз жерге кетуде.
Халықаралық Транспотенса пен интернешнл деректеріне сәйкес, еліміз дүние жүзі бойынша сыбайлас жемқорлықтан 2000 жылы 65 орынға ие болса, ал 2001 жылы 71 орынға түсті, кейін 2003 жылы 100 орынды иемденді. Осы көрсеткіштерге сәйкес, осы сыбаслас жемқорлық елімізде жылдан-жылға әр түрлі мемлекеттік шаралардың арқасында азайғанын білдіреді, бірақ әлі де болса ол бұл мәселеге терең мән беруді талап етеді.
Республикамыздың Бас прокуратурасының құқықтық статистика деректеріне сүйенетін болсақ, 2003 жылы Республика бойынша 807 сыбайлас жемқорлық қылмысы тіркелсе, бұл көрсеткіш оның алдындағы 2002 жылмен салыстырмалы түрде қарағанда 60 процентке төмендегенін білдіреді.
Осы көрсеткіштің азаюына негізгі себеп - 2003 жылдың 25 қыркүйегінде қабылданған Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселелері бойынша бірқатар заңдылық актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының заңы болды. Сыбайлас жемқорлыққа кіретін қылмыстардың құрамы қылмыстық кодексте белгіленген.
Қазіргі кезде сыбайлас жемқорлық әлем мемлекеттерін алаңдатып отырған кесел тәріздес, 1989 жылы БҰҰ басшылығымен мемлекеттік қару саласындағы жемқорлық мәселесі бойынша Гаагада (Нидерланды) халықаралық семинар болып, оның нәтижелері БҰҰ Сегізінші конгресінде осы мәселені қараудың алғышарты болды. Экономикалық және әлеуметтік кеңес (ЭКОСОС) мынадай ұсыныстар жасады: Мемлекеттік лауазым иелері арасындағы сыбайлас жемқорлықтың мемлекеттік бағдарламалардың барлық түрлерінің тиімділігін жоққа шығаруына, дамытуды қиындатуына байланысты және кейбір адамдар мен топтарға қауіп туғызуына орай, барлық мемлекеттердің:
А) Сыбайлас жемқорлықтың барлық түрлеріне оны тежеуге сәйкес келетін қылмыстық заңдардың санкциясын жетілдіру;
Б) Сыбайлас жемқорлықты өкімет билігіне қызмет жасаудан сақтандыруды реттейтін механизмдерді дайындау;
В) Сыбайлас жемқорлықпен құныққан лауазымды тұлғаларды анықтаудың, тергеудің және соттаудың тетіктерін қабылдау;
Г) Сыбайлас жемқорлық арұылы алынған мүліктер мен құралдарды тәркілеудің құқықтық ережесін белгілеу;
Д) Сыбайлас жемқорлыққа қатысы бар кәсіпорындарға экономикалық санкция қолдану өте маңызды.
Кеңес өкіметінің алғашқы декреттерінің бірі парақорлықпен күреске арналды. РКФСР Халық Комиссарлары Кеңесінің 1918 жылы 8 мамырдағы Парақорлық туралы және 1921 жылы 16 тамыздағы Парақорлықпен күрес туралы декреттеру жарияланды.
Осы аталған екі декретте 1922 жылғы РКФСР қылмыстық кодексінің лауазымдық қылмыстар деген тарауын дайындау негізі болды. 1922 жылғы қылмыстық кодекстің 105-бабының ескертуінде тұңғыш рет лауазымды тұлғаның түсінігі берілді. Осы түсінік 1918 жылғы 8 мамырдағы парақорлық жөніндегі декретте айтылған лауазымдық тұлғаның түсінігін одан әрі жетілдірді. Атап айтқанда лауазымды адамдары болып тұрақты немесе тиісті органдарда уақытша қызмет атқаратын адамдар да танылды. Лауазым адамдарына тән функциялардың мәні де аталып көрсетілді. 1922 жылғы қылмыстық кодекс пара алумен бірге, пара беру, парақорлыққа делдалдық және парақорлықты жасырғаны үшін қылмыстық жауаптылық белгіледі. 1922 жылғы РКФСР ҚК-тің 15-бабында парақорлыққа арандатқаны үшін өте қатаң қылмыстық жауаптылық белгіленді. Парақорлыққа арандату деп лауазым адамын әшкерелеу үшін оған жалған түрде пара ұсыну, соған байланысты жағдай және мүмкіндіктер туғызу танылды. Соған коммунизмі саясатынан жаңа экономикалық саясатқа көшіруге байланысты. Бүкілодақтық орталық атқару комитеті мен Халық Комиссарлары Советі 1922 жылы 9 қазанда Қылмыстық кодекстің 114 бабының мәтінін өзгерту туралы декрет қабылдайды. Осы декрет парақорлық үшін қылмыстық жауаптылықты едәуір күшейтті.
РКФСР-дың 1926 жылғы Қылмыстық кодексі парақорлық үшін жауаптылықты біраз жеңілдетті. Пара бергені, оған делдал болғаны, парақорлыққа арандатқаны үшін өлім жазасын қолдану мүмкіндігі алынып тасталды, 1927 жылы Қылмыстық кодекс енгізілген өзгерістерге байланысы пара алғаны үшін де жоғарыда аталған жаза түрлері қолданылмайтын болды. Бас бостандығынан айыру мерзімі де едәуір жеңілдетілді. 1926 жылғы РКФСР қылмыстық кодексінің 1922 жылғы ҚК-нің ерекшелігі пара алудың субъектісі тек лауазым адамдары болады деп атап көрсетті. Бірақ та адамның түсінігі 1922 жылғы қылмыстық кодекстегідей өзгеріссіз қалды.
Пара алудың объективтік жағына да елеулі өзгеріс енді. Бұрынғы кодекс бойынша пара алуда, кінәлінің жүзеге асыратын іс-әрекеті оның қызмет өкілділігінің шеңберінде жүзеге асыралытынын болса деп айтылып келсе, соңғы 1926 жылғы кодексте іс-әрекетті лауазыи адамы өзінің қызметтік жағдайына байланысты жүзеге асыруға мүмкін немесе тиіс болса деп белгіленеді, яғни кінәлі адам өзінің қызметтік өкілділігі шеңберінде, одан тыс лауазымдық жағдайын пайдаланып пара берушінің немесе оның өкілінің пайдасына белгілі бір іс-әрекетті істейді немесе істемейді.
РКФСР-дың 1926 жылғы Қылмыстық кодексінің тағы бір ерекшелігі пара алған адам қандай жағдайда болмасын, қылмыстық жауаптылықтан босталымайтын болып заңдастырылды. Қылмыстық жауаптылықтан тек пара берген немесе параға делдал болғандарды ғана, егер олардан пара қорқытып талап етілсе және олардың пара бергеі туралы ерікті түрде, дер кезінде тиісті органдарға хабарласа босатылатын болып белгіленді.
Қазақстанда тұғыш рет Қылмыстық кодекс 1959 жылы 22 шілдеде қабылданып, 1960 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді. Қазақ ССР қылмыстық кодексінде көрсетілген лауазымдық қылмыстар жүйесі негізінен кеңестік жүйеде қабылданған заңдарға негізделді. Бірақ Қазақ ССР Қылмыстық кодексіндегі лауазымдық қылмыстар тарауында РКФСР Қылмыстық кодексіне қарағанда елеулі айырмашылықтар болды. Қазақ ССР 143 бабында лауазымды адамдар туралы басқаша, жаңаша түсінік берілді. Барлық мемлекеттік немесе қоғамдық кәсіпорындарда, ұйымдарда немесе мекемелерде істейтін қызметшілерді атұаратын функциясына байланыссыз лауазымды адамдары болып саналды. 1982 жылғы 19 сәуірдегі және 29 желтоқсандағы осы 143 бапқа өзгеріс енгізіліп лауазымды адамдардың түсінігі басқаша берілді. Оны лауазымды адамдар болып өкімет өкілдерді немесе мемлекеттік, қоғамдық органдарда ұйымдастыру - басқару немесе әкімшілік - шаруашылық қызметтерді орындауға байланысты қызметпен шұғылданатын немесе осындай міндеттерді арнайы өкілеттік бойынща орындайтындар танылды. Осы атаған адамдар пара алу құрамының да субъектісі болды. Қазақ ССР ҚК-нің 146 бабында пара алу құрамы үшін жауаптылық толық көрсетілді.
1962 жылы 20 ақпандағы КСРО Жоғарғы Советі Президиумының Парақорлық үшін қылмыстық жауаптылықты күшейту туралы жарлығына сәйкес осы қылмыс құрамы үшін жаза мөлшері едәуір ұлғайтылды. Ауырлататын жағдайда пара алғаны үшін он жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айырып, мүлкі тәркілеуге жазаланатын болды, ауырлататын жағдайда пара алғаны үшін мүлкі тәркіленіп бес жылдан он бес жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға, ал аса ауырлайтын жағдайда осы қылмысты істегенде өлім жазасына кесіліп, мүлкі тәркіленеді. Бірақ заң пара алудың аса ауырлайтын түрінің түсінігін ашып көрсетпеді. Қылмыстық құқық ғылымы пара алудың аса ауырлататын түріне осы іс-әрекетті үнемі жасауды, жауапты қызметтегі лауазымды адамдардың пара алуын, аса ірі мөлшерде не ұйымдасқан топтың пара алуын жатқызды. Бірақ қылмыстың заңда бұл түсініктерге тиісінше заңдылық анықтама берілмеді, мұның өзі сот, тергеу тәжірибесінде іс-әркетті дұрыс саралауға кері әсерін тигізді. Қазақ ССР-нің 1959 жылғы Қылмыстық кодексінде пара алуға арандатушылық үшін және парақорлыққа делдал болғаны үшін жауаптылықты белгілейтін арнайы баптары болған жоқ. Парақорлыққа делдалдық үшін жауаптылық 1962 жылы 13-маусымдағы Қазақ ССР Жоғарғы Советі Жарлығы мен белгіленіп, Қылмыстық кодекске толықтыру енгізілді. Парақорлыққа делдал болғаны үшін жауаптылықты белгілейтін 146-1 бап арнайы көрсетілді, бірақ заңда парақорлыққа делдал болғандарды қылмыстық жауаптылықтан босату шарттары көрсетілмеді.
Мұндай норма тек пара беруші үшін ғана көрсетілді. Егер пара берген адам қорқыту салдарынан мәжбүр болып пара берсе немесе бұл адам пара бергеннен кейін осы жайынжа ерікті түрде мәлімдесе, ол қылмыстық жауапқа тартыдудан босатылатын болып заңдастырылды. Еліміз егемендік алуына, тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің құрылуына байланысты 1991 жылдан бастап Республикамызда әлеуметтік-экономикалық, саяси ұйымдастырушылық зор өзгерістер болды, жаңа мемлекет, жаңа қоғамдық құрылысқа бұрынғы заңдар, оның ішінде Қылмыстық заңдар да сәйкес келмеді. Қолданылып жүрген Қылмыстық кодекске 1997 жылға дейін 160-тан астам өзгертулер, толықтырулар енгізілді. Осыған орай елімізде жаңа Қылмыстық кодекс қабылдану қажеттілігі туындады. 1994 жылы Қылмыстық кодекстің жобасын әзірлеу қолға алынды. 1997 жылы 16 маусымда Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі болып қабылданды, ол 1998 жылдың 1 қаңтарынан күшіне енді. Жаңа қылмыстық кодекс парақорлық үшін жауаптылықты белгілейтін қылмыс құрамдарын жаңаша жетілдірілген дәрежеде белгіледі. Бұрынғы заңдармен салыстырғанда парақорлыққа қарсы бағытталған қылмыстық заңдылықтың жетістіктерін атап өтуімен бірге, бұл нормалардың осал тұстарын, одан әрі жетілдіру түсетін тұстары да жетерлік еді.
Сонымен, сыбайлас жемқорлық сипатының қылмыстық-құқықтық объектісін тек қана парақорлықпен байланыстыру дұрыс емес. Сыбайлас жемқорлықтың қылмыстық-құқықтық объектілеріне мемлекеттік билікке қарсы, мемлекеттік органдардың және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметіне қарсы қылмыстарды лауазым иелерінің, басқа да кез-келген лауазым иесіне теңестірілген немесе лауазым иесі болып табылмайтын мемлекеттік қызметшілердің қызмет бабына пайдакүнемдік немесе басқа да мүдделілікті пайдаланылып жасалған қылмыстарын жатқызамыз.
1.2 Парақорлықтың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы мен басқа ұқсас қылмыстардан ерекшеліктері
Қазіргі нарықтық қатынастардың, еркін кәсіпкерліктің дамуына және қоғамдық қауіпті іс-әрекеттердің жаға түрлерінің пайда болуына байланысты қылмыстың белгілері мен құрамы одан әрі жіті зерттелуі тиіс.
Негізінен заң оқулықтарында сыбайлас жемқорлық бойынша қылмыстық әрекеттер мемлекеттік аппарат қызметкерлерінің қалыпты жұмысына нұқсан келтіретін қоғамдық қауіпті әрекеттер ретінде көрсетіледі. Мұндай іс-әрекеттерді субъектілер өздерінің қызметтік лауазымын азаматтар мен мекемелердің құқықтарын және заңды мүдделеріне және қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғаушы мүдделеріне біршама қол сұғу арқылы іске асырады.
Алдында аталған түсініктемеге сүйене отырып, қылмыстың негізгі белгілеріне мемлекеттік аппараттың қалыпты, заңды қызметіне қол сұғушылықты, азаматттардың, қоғамның және мемлекеттің құқықтары мен заңды мүдделеріне елеулі түрде зиянын тигізетін, қызмет мүддесін бұзатын тұлғалардың әрекеті немесе әрекетсіздігін, кінәлінің қасақана немесе абайсызда жасаған қоғамдық қауіпті әрекеттерін, мемлекеттік қызмет атқаруға уәкілетті не оған теңестірілген тұлғаның, лауазымды тұлғаның қоғамдық қауіпті әрекеттерін жатқызамыз.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 367 - б., яғни пара беру және 368 - б. парақорлыққа делдал болудың ұқсас тұстары бар, олардың субъектісі - бірдей.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің осындай критерийлерінің қосындысы 15-тарауда көрсетілген қылмыстың мазмұнын жасайды.
Бұл жерде жекелеген қылмыстардың міндетті белгілері олардың заты: ақша, құнды қағаздар, өзге де мүліктер, ресми құжаттар болып саналады.
Бүгінгі күні ғалымдардың арасында сыбайлас жемқорлық қылмыстарының затына байланысты талас туып отыр, мәселен азаматтық айналымнан алынған есірткі заттар мен жүйкеге әсер ететін заттарды параның заты ретінде қарау. Мәселен, Ю.И.Люпуновтың пікірінше, олар да пара алу заты бола алады, бірақ ондай жағдайда айыпты адам бұл заттардың заңсыз айналымы үшін де жауапкершілікке тартылуы тиіс деп санайды.
Тағы бір мәселе, лауазымды адам жыныстық қызмет көрсетудің ақылы екендігін білсе, оны пара алу құрамына жатқызуға бола ма? Бұл жайында Е.В.Курбатов былай дейді: Лауазымды адамды сатып алуға, оған кез-келген материалдық немесе материалдық емес пайда келтіру арқылы ықпал етуге болатындардың барлығы - пара заты бола алады.
Дегенмен, қылмыстық саясат мына негіздер бойынша пара заты ұғымын кеңейту бағытынды дамуы тиіс:
Біріншіден, пара алушының мүддесі үшін пара беруші көрсетілетін қызметке ақы төлегенде лауазымды адамның девианттық қылығы - жезөкшеліктің болуын қалайды;
Екіншіден, ақылы сексуалдық қызмет көрсетуді қалайтын лауазымды адамдардың девианттық қылығы қылмыстардың басқа түрлерімен шектесуі мүмкін;
Үшіншіден, жыныстық немесе адам түйсігі, адамның киім кию, тамақтану талабы сияқты, оның ажырамас психо-фищиологиялық қасиеті болып табылады.
Мемлекет қызметі мен мемлекеттік басқару мүдде-мақсаттарына қарсы бағытталған сыбайлас жемқорлық пен басқа қылмыстар іс-әрекеттер арқылы жасалады.
Бұл әрекеттерді объективті жағының құрылымына қарай материалдық құрылымды қылмыстар және формальді құрылымды қылмыстар деп 2-ге бөле аламыз.
Қылмыстық іс-әрекеттің орындалуы үшін негізінен, қандай да бір нақты мүдденің болуын керек етеді, онда субъективтік құқық немесе тікелей нормамен қоралатынынан көрініс табады, - дейді Н.С.Таганцев.
Ниет және мақсат - психикалық құбылыстар, олар кінәмен бірге қылмыстың субъективтік жағын құрайды.
Адамды қылмыс жасауға итермелейтін және ол қылмыс жасау кезінде басшылыққа алатын ішкі сенімді қылмыстың ниеті деп атайды.
Қылмыстың мақсаты - қылмыс жасаған кезде адам ұмтылатын болашақ нәтиженің ойдағы моделі.
Ниет пен мақсат қылмыстың субъективтік жағының өзара байланысты себептері. Ниеттен барып мақсат туындайды, ал мақсат өз кезегінде себепті анықтайды.
Бас пайданың қылмыс жасаудағы алатын орны ерекше. Өзінің адамды әрекет жасауға итермелейтін күші жағынан ол тек жыныстық сезімге ғана жол береді.
Егер сыбайлас жемқорлық қылмыста ниеттің болуы күдік тудырмайтын болса, ниет пен мақсаттың болуы не заңда тікелей көрсетіледі, не заңның мәнінен туындайды, не міндетті болмайды, бірақ ол сыбайлас жемқорлықтың заң жүзіндегі анықтамасына қайшы келеді. Мысалы, бірқатар сыбайлас жемқорлық қылмыстар ниет пен мақсатты қылмыс құрамының негізгі немесе саралаушы элементтері екендігін тікелей көрсетіп отыр.
ҚР ҚК-нің 189-бабы (Сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иемденіп алу немесе талан-таражға салу) 3-бөлігінің 2 тармағына сәйкес, 2) мемлекеттiк функцияларды орындауға уәкiлеттік берілген адам не оған теңестiрiлген адам не лауазымды адам не жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адам жасаса, егер олар өзiнiң қызмет бабын пайдалануымен ұштасса, - мүлкi тәркiленiп, ал 2) тармақта көзделген жағдайларда белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан өмір бойына айыра отырып, бес жылдан он жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Қазақстан заңнамасы талан-тараждың субъективтік жағының белгісіне пайдакүнемідік мақсатты жатқызады, ал пайдакүнемдік мақсат пайдакүнемдік ниетке қарағанда ауқымды ұғым. Мысалы, бөтен мүлікті иеленіп алған кінәлі адам жеке өзінің баюына ұмтылмауы мүмкін. Айталық, бірлесіп талан-тараж жасағанда оны орындаушы бас пайдасын, ал ұйымдастырушы өш алуды ойлауы мүмкін.
Қылмыстық кодекстің 218-бабы (Қылмыстық жолмен алынған ақшаны және (немесе) өзге мүлікті заңдастыру (жылыстату)) 3-бөлімінің 1 тармағында салдар мен мақсат диспозицияда көрсетілмеген.
Бұл қылмыстың субъективтік жағы - заңдастыруды тікелей ниет қылу және мақсат ету. Қылмыс субъектісі мұндай әрекетінің қоғамға қауіпті екенлігін бұрыннан біледі.
Заңдастырудағы мақсат, бап мәтінінде тікелей көрсетілмегенімен, баптың атында келтірілген. Адам біреудің заңсыз қызметінің нәтижесін заңдастыруына мүмкінік тудыруды мақсат етеді. Кейбір авторлар басты маұсаты пайда түсіру болып табылатын адамдарды қылмыстық жауапкершіліктен босатуға болмайды дейді, яғни олар бұл құрамда пайдакүнемдік мақсаттың бар екендігін мойындайды. Қандай да бір заңдастыру мақсатынсыз ұрланған мүлікті сатушы адамды 218-бап боынша жауапқа тартқанда іс-әрекетті дұрыс сараламау орын алады. Сондықтан заң шығарушы қылмыстың субъективтік жағының мақсат сияқты белгісін қалай да мойындап оны баптың диспозициясында көрсетуге тиіс.
ҚР ҚК 243-бабының Экономикалық контрабанда 3-бөлігінің 1 тармағында да пайдакүнемдік салдар мен мақсаттың болуы көрсетілмеген. Сонда да бұл қылмыстың себебі пайдақорлық - дейді М.М.Алиев.
Сонымен экономикалық контрабанда - тікелей қасақаналықпен жасалатын, яғни үлкен көлемді тауарлар мен өзге де құндылықтарды кеден шекарасы арқылы заңсыз алып өтетін немесе соны мақсат тұтатын әрекет.
ҚР ҚК-нің 364-бабында Кәсіпкерлік қызметке заңсыз қатысу пайдакүнемдік диспозициясында тікелей айтылғанымен, субъективтік жақтың міндетті белгісі болып табылады. Ал бұл жерде пайдакүнемділіктен басқа мүдделілік болуы мүмкін бе? Себебі, кәсіпкерлік дегеніміз - меншік түріне қарамастан жеке немесе мемлекеттік шаруашылық жүргізе отырып, қалай да пайда көру болып табылады. ҚК-тің 364-365-баптарында қамтылған парақорлықтың диспозициясының мәнінде парақорлық сылтау, мақсат немесе басқадай жеке мүдделілік бар. Пайдакүнемдік сылтау болмау заңсыз баю мақсатына жету мүмкін емес.
Сыбайлас жемқорлық қылмыстардың ниеттері мен мақсаттарының мәні ұқсас болғанымен, түсініктерінде айырмашылық бар. Оларға төмендегілер жатады:
1) қылмыс құрамының міндетті белгілері;
2) сыбайлас жемқорлық қылмысын саралаудың мән-жайы;
3) қылмыс құрамының факультативтік белгілері болып табылады.
2015 жылдың 18 қарашасында қабылданған № 410-V ҚРЗ Қазақстан Республикасының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы Заңында сыбайлас жемқорлықтың негізгі мақсаты мүліктік пайда алумен байланысты деп көрсетілген, алайда бұл қылмыстың басқа тұсы да бар, ол - өзге тұлғаларға немесе ұйымдарға зиян, шығын келтіру болып табылады.
Сыбайлас жемқорлықтың негізгі міндеті мемлекеттік қызмет пен оны басқару мүддесіне қарсы бағытталған және ол азаматтар мен мекемелердің заңды құқықтары мен мүдделеріне нұқсан келтіреді, олардың қоғам мен мемлекетпен қорғалатын мүдделерін біршама бұзады.
Азаматтар мен ұйымдардың құқықтық және заңды мүдделерін бұзуда істің барлық жағдайларының қосындысын, дәлірек айтқанда оның сапалық және сандық жағынан келтірген зиянын білу маңызды.
Сапалық тұсы заңның көрсетілген құндылығын азаматтардың және мекемелердің, қоғамның және мемлекеттің заңды мүддесін бұзуының фактісі ретінде анықтап көрсетеді.
Сандық жағы бұл құндылықты бұзудың мөлшерін, деңгейін бағалап көрсетеді: нақты материалды шығындар, адамгершілік зиян, өнбей қалған пайда, тұлғалардың конституциялық құқықтарын және бостандықтарын бұзу, шығындар, мемлекеттік органдардың беделін түсіру, қоғамдық тәртіпке зиян келтіру және т.с.с.
Заңнамаға сәйкес бұл қылмыстың арнайы субъектілеріне мемлекеттік қызметті атқарушылар, лауазымды адамдар, жауапты мемлекеттік қызметті орындаушылар жатады.
Сонымен, сыбайлас жемқорлықты қылмыс - мемлекеттік функциялар атқаруға өкілетті адамның және оған теңестірілгендердің өз лауазымын пайдаланып, материалдық және басқадай пайда көру үшін қасақана жасаған қоғамдық қауіпті іс-әрекеті, оның негізгі немесе қосымша объектісі - мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқарудың мүдделері.
Ұқсас қылмыстарды проблемасы күрделі және сонымен қатар қылмыстық құқық теориясындағы толық зерттелмеген бөлігіне жатады. Қылмыстық құқықтық норманы қолдану барысында соттардың жіберген қателерінің көпшілігі қылмысты дұрыс сараламаудан болады.
Парақорлықты басқа лауазымды қылмыстардан бөліп алу, бұл мәселені дұрыс шешу үшін қылмыстық құқықтық норма бәсекелестігінің тәртібін негізге алу.
Пара алу лауазымдық қызметін асыра пайдаланудың арнайы түрі болғандықтан жасалған қылмыс ҚР ҚК 366-бабы бойынша саралануы керек.
Практикалық жағынан алғанда параны лауазымдық өкілеттілікті асыра пайдаланудан бөліп алу белгілі бір қиындық туғызады, себебі бұл қылмыстардың құрамдары көптеген жағдайларда өзара ұқсас. Бұл екі қылмысқа тән ұқсас белгілер: бірдей объектіге қол сұғу, олардың субъективті жағынан тікелей қасақаналықпен жасалуы; қылмыс субъектісінің бірлігі, лауазымды адам. Бірақ құрам белгілерінде кейбір өзгешеліктер бар: а) пара алуда пайдакүнемдік мақсат - міндетті белгі, ал лауазымдық өкілеттілікті асыра пайдалануда ол балама; б) лауазымдық өкілеттілікті асыра пайдалану құрамы заңда материалдық ретінде құрылған, ал пара алу құрамы - формальдық.
Бұл қылмыстардың негізгі өзгешеліктері практикалық жағынан алғанда келесі жағдайлардан тұрады.
Егер пара алу арқылы қызметтегі жалпы қамқорлықпен қызметі бойынша жол бермеуге келсек, бұл да мүліктік сипаттағы пайда табудың салдары болып табылады және кінәлі адам іс-әрекетті пара алу ретінде сараланады. Егер лауазым иесі басқа бір адамға өзінің лауазымдық өкілеттілігін пайдалана отырып басқа да жеке басының мүддесі үшін қамқоршылық жасаса немесе қызмет бойынша жол беру жасаса, онда бұл әрекет лауазымдық өкілеттілік асыра пайдалану ретінде сараланады.
Пара алуды лауазымдық өкілеттілікті асыра пайдаланудан ажырату барысында лауазым иесінің қызметтік өкілеттілігін пайдаланып алған пайдасының мазмұнын анықтаудың маңызы зор. Атап айтқанда, лауазым адамы қызметтік өкілеттілігін пайдалануына байланысты әрекет үшін алған материалдық сипаттағы емес пайдасы, оның пара алу үшін жауапкершілігін жоққа шығарады. Құқық қорғау мүдделерін елеулі бұзу барысында, лауазым иесінің осындай іс-әрекеті қызметтік өкілеттілікті асыра пайдалану ретінде саралануы мүмкін. Демек, лауазым иесінің қызметтік өкілетілігін пайдаланудан табатын пайдасы, тек қызметтік өкілеттілікті асыра пайдалануға тән. Пара алу мен лауазымдық өкілеттілікті асыра пайдалануды ажырату үшін кінәлінің пиғылының мазмұнының мәні зор. Егер кінәлінің пиғылы материалдық құндылық оған заңсыз және белгілі әрекет үшін оның пайдасына берілетін болса, сонымен қатар пара берушінің өзіне заңсыз сыйлық беріп отырғанын түсінсе, лауазымды адамның жасалған әрекеті бұл жерде пара алу болып сараланады. Егер лауазым адамда осындай пиғыл болмаса, онда оның әрекеті лауазымдық өкілеттілікті асыра пайдаланған болып сипатталады.
Осылай нақты іс бойынша ҚР Жоғарғы Соты ҚР ҚК 366-бабының 2-тармағы бойынша нақты іс бойынша сотталушының әрекетінің басқаша ҚР ҚК 367-бабының 1-тармағына аударады, істің мәні мынадай: Аға инспектор Суворов Б-ны ұстап, одан айыппұл төлеу қажеттілігін сылтау етіп ақша талап етіп, оны өзі алады. ҚР Жоғарғы Соты Суворовтың осындай ақшаны айыппұл сылтаумен алуын, қызметтік өкілеттілікті асыра пайдалану ретінде сипаттау керек, ал пара алу ретінде емес, себебі ол лауазым адамы болып тұрып, пайдакүнемдік мүддеге бола әдейі өз қызмет өкілеттілігін пайдаланды, қызмет мүддесіне қарама-қайшы іс-әрекет жасады, ол осы арқылы азаматтардың заңмен қорғалған құқығына елеулі зиян келтірді.
Парақорлық және параға коммерциялық сатып алу. Қоғамның экономикалық қайта құрылуы, жеке және өзге де меншік формасындағы кәсіпорын, мекеме, ұйым саласындағы пара беру мен пара алу, осы салада жаңа қыдмыстық-құқықтық реттеуді қажет етеді. Бұл ҚК 253-бабындағы қылмыстық құқықта параға коммерциялық сатып алу деген жаңа түсініктің пайда болуынан көрінеді.
Парақорлық - лауазымды тұлғаның өз өкілеттілігін пайдалана отырып орындаған немесе орындамаған әрекеті үшін сый ақы алуы. Лауазымды тұлғаның әрекетін сатып алу күрделі әрі жасырын көріністе болады.
Американдық зерттеуші В.Рейсман параның негізгі үш түрін бөліп көрсетеді: қызметтік, тежеуші және тікелей сатып алу. Қызметтік пара беру - бұл қызметшіге өзінің қызметтік міндеттерін жедел орындауын қамтамасыз ету мақсатында берілетін төлем. Тежеуші парада пара беруші қызметшіге белгілі бір тұру мақсатында пара береді. Ең қауіптісі - тікелей сатып алу, бұл жерде көрсеткен қызметі үшін ақы төлеу емес, қызметшінің өзін сатып алу. Профессор А.Яковлев, параның бұл түрін толықтай сатып алу дейді, яғни, бұл жерде белгілі бір әрекеттерді орындағаны үшін пара беру ғана емес, сонымен қатар, лауазымды тұлға үнемі пара берушінің мүддесі үшін ғана қызмет жасайды.
ҚК-нің 253-бабының диспозициясы коммерциялық сатып алудың затын бөліп көрсеткен. Олар ақша, бағалы қағаздар, басқа мүлік, мүліктік сипаттағы қызмет көрсету түрінде болуы мүмкін. Ақша ретінде отандық ақша, сондай-ақ өзге мемлекеттің валютасы табылады. Бағалы қағаздар акция, вексель, облигацич және т.б. құралады. Бағалы қағаздар акция, вексель, облигация және т.б. құралады. Мүлік ретінде кез-келген тауар - материалдық құндылықтар болып табылады. Мүліктік сипаттағы қызмет көрсету деп сатылып алынатын тұлға үшін белгілі қызметті, жұмысты толықтай немесе ішінара тегін орындауды түсінеміз. Мысалы: саяжай құрылысын салу, пәтерге жөндеу жұмысын жүргізу, жүктерді тасымалдау және т.б. Сатып алу затының негізгі сипаттамасы болып, көрсетілген қызметтің, мүліктің бағасы табылады. Оның көлеміне қарай іс-әрекеттің қоғамға қауіптілік дәрежесі анықталады. Бұл сұрақ нақты істің жағдайымен, сатып алуды жүзеге асырушы тұлғалардың қаржылық-материалдық жағдайын ескеру арқылы шешімі.
Қылмыстың объективтік жағын анықтау үшін оны сатып алу затын беру жөніндегі әрекеттер (253 б.) және сатып алу затын алу жөніндегі әрекеттер деп бөліп қарастыру керек. Сатып алу затын беру, кінәлінің белсенді әрекетінен көрінеді, ол ақшаны, бағалы қағаздарды, өзге де мүлікті, мүліктік сипаттағы қызмет көрсетуді әр түрлі форма мен тәсіл арқылы жүзеге асырылады. Ол ақшаны тікелей, айналадағыларға ашық немесе жасырын түрде, тікелей ақшалай есеп айырысу арқылы, белгілі көледегі бағалы қағаздарды алуға құқық беретін құжаттарды беру, құрылыс жөнлеу қызметтерін орындау арқылы көрінеді және т.б.
Бұл әрекеттерді сипаттау қажеттілігі олардың заңсыздығында жатыр. Бұл әрекеттердің заңды немесе заңсыздығы анықтау дәлелдеудің күрделі сұрақтарының бірі болып табылады. Бұл әрекеттердің заңсыздығының негізгі көрсеткіші ретінде материалдық құндылықтарды беру немесе мүліктік сипаттағы қызмет көрсету мен сатып алу затын алған тұлғаның оны берген тұлға мүддесі үшін жасаған әрекеті арасындағы себептік байланыс табылады. Сатып алу затын берудің заңсыздығының көрсеткіштерінің бірі болып, оларды орындауға құқықтық негіздің болмауы табылады. Мысалы: құрылыс, жөндеу қызметтерін көрсету жөніндегі шарттың болмауы, сыйға беру кезінде туыстық байланыстардың болмауы және т.б. Коммерциялық сатып алу затын заңсыз берудің субъектісі болып кез-келген 16-жасқа толған, есі дұрыс адам табылады. Яғни, жауаптылыққа азаматтар да, лауазымды тұлғалар да тартылады.
ҚК-нің 253-бабының 3 және 4-бөлігінде көрсетілген қылмыс субъектісі - арнайы. Қылмыс субъектісі ретінде қаржылық және басқа да мекемеде тұрақты, уақытша не арнаулы өкілеттік бойынша ұйымдық-өкімдік не әкімшілік-шаруашылық міндетті іске асырушы адам болып саналады. Қылмыстың субъективтік жағы - тікелей қасақаналықтан тұрады. Тікелей қасақаналық заңсыз сатып алу затын алуда да, сол сияқты өз қызмет бабын сатып алушы адамның мүддесін пайдалануда да көрінеді. Қылмыс пайдакүнемдік мақсатта жасалады.
Коммерциялық сатып алудың пара алу, пара берумен көптеген ортақ белгілері бар, осыған орай бұл құрамдарды өте сақтықпен ажыратып алған жөн.
Қарастырылып отырған қылмыс құрамының маңызды өзгешелігі олардың субъектілерінің өзгешелігінен тұрады. Ал осыған сәйкес қылмыстық қол сұғудың объектісі де басқаша болады. Параны алудың субъектісіне мемлекеттік қызметті атқаруға міндетті тұлғаларды, лауазымды тұлғаларды, жауапты мемлекеттік адамдарды жатқызамыз.
Мемлекеттік орган жергілікті өзін-өзі басқару органы, не мемлекеттің үлесі кемінде отыз бес процент болатын ұйым болып табылмайтын ұйымда тұрақты, уақытша, не өкілеттілік бойынша ұйымдастырушылық-әкімшілік немесе әкімшілік-шаруашылық міндеттерді атқаратын адамдар танылады.
Осыған сәйкес, егер заңсыз мүліктік сыйлық мемлекеттік орган немесе өзін-өзі басқару органының мемлекеттік мекеме лауазым иесіне берілсе, онда бұл әрекеті пара беру болып табылады. Егер материалдық құндылық коммерциялық немесе басқа мекемеде басқарушы фукнциясын атқарушы ажамға берілсе, онда бұл коммерциялық сатып алу болып табылады.
Біз атап өткендей, парақорлық объектісі мен коммерциялық сатып алудың объектісінің айырмашылығында субъекттегі айырмашылық анықтайды. Бірінші жағдайда мемлекеттік аппараттың және жергілікті өзін-өзі басқару аппаратның қалыпты жұмысын қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастарға зиян келеді. Ал екіншіден коммерциялық және басқа да ұйым аппаратына зиян келеді.
Пара алудың көп ретте лауазым иесінің өз қызмет өкілетін пайдалану барысында жасаған алаяқтығымен шатастырады. Бұл лауазым адамының пара берушіні өзінің мүмкіндіктеріне қатысты алдау және өзінің қызметтік өкілеттілігі жайлы жалған пікір тудырады, ал шын мәнінде оның қызметтік өкілеттілігі пара беруші пайдасына іс-әрекетті орындауға немесе орындамауға мүмкіндік бермейді. Бірақ ол сонда да заңсыз сыйлық алады. Сот практикасы бұрындары мұндай жағдайларды пара алу ретінде саралады.
Осындай саралау қылмыстық-құқықтық әдебиетте әділ сынға ұшырады, себебі бұл жағдайда әрине адамның пара алу ниеті болмағаны анық. Бұған қарама-қарсы оның ниеті алаяқтықпен мүлікті иемденуге бағытталып, сол үшін ол ақша мен құнды заттар берген адамды алдап отыр.
Егер адам пара берушіден материалдық құндылықтарды лауазым адамына беру үшін алып және оның белгілі бір бөлігін өзінде қалдырса, онда оның әрекеті пара беруге көмектесу және алаяқтық ретінде сараланады. Бұл кезде алаяқтық үшін жауапкершілік мына жағдайда, егер пара беруші алданып қалып барлық сома лауазым адамына беріледі деп пайымдалғанда басталуы мүмкін екенін естен шығармау керек. Басқа жағдайда тек парақорлыққа қатысқаны үшін жауапкершілік болады. Ал енді заңсыз сыйлық беруші адамға келсек, олар бұл жағдайда пара беруге оқталғандық үшін жауапты болады. мәселенің осылай шешілуіне кейбір авторлар күмән келтіреді. Ю.Солопановтың пікірі бойынша пара берушінің еркінен тыс мақсатына жетпеген ниетіндегі қателікті делдалдың пайдаланып оның шешімін оятқан әрекеті заңмен қорғалған объектіге объективті түрде зиян келтіре алмайтын заңсыз құралдармен қастандық жасау ретінде бағалануы тиіс. Сондықтан автор пара берушіні берілген мүліктен ғана айырып, тек сонымен шектеуді жеткілікті деп есептейді.
Осындай көзқарас даулы болып есептеледі. Ю.Солопанов өзінің дәлелінің негізінде берілген пара қылмыс жасау құралы ретінде қарауды ұсынады. Қылмыстық құқық теориясында қылмыс жасау құралы деп сыртқы өмірдің олар арқылы қылмыс жасалатын материалдық заттары танылады. Осы тұрғыдан алғанда пара беру үрдісін қылмыс жасау құралына жатқызу мүмкін емес. Бұл жағдайда адам тек пара беруге тілне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТҮСІНДІРМЕ ЖАЗБА
Қарастырылып отырған диплом жобасында ҚР парақорлықпен күресу, сыбайлас жемқорлық саласындағы заңнамалары бойынша мәселелерді қамтиды.
Қазақстан Республикасындағы парақорлықпен қарсы қарсы күресу туралы заңнаманың пайда болу тарихы, парақорлықтың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы мен басқа ұқсас қылмыстардан ерекшеліктері дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде талданған.
Екінші тәжірибелік бөлімінде парақорлық қылмысның құрамдары, соның ішінде пара алу мен пара беру, парақорлыққа делдал болу қылмысының құрамы жете зерттеліне отырып, қазіргі кезде еліміздегі мемлекеттік қызмет өкілдерінің арасында кездесетін сыбайлас жемқорлықпен күресу шараларын жетілдірудің жолдары ұсынылған.
Жалпы, диплом жобасының тақырыбы бойынша Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша жемқорлықпен күресу туралы облыстың көлемінде толығымен ашылды.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
КАЗГЮУ Университеті АҚ
______________________
Парақорлық қарсы күрестің қылмыстық құқықтық қырлары
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБАСЫ
мамандығы _________ - ___________
Астана, 2016
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
КАЗГЮУ Университеті АҚ
________________________
________________________
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
___________________
__ _________ 20__ ж.
___________________
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Парақорлық қарсы күрестің қылмыстық құқықтық қырлары
мамандығы _________ - ___________
Орындаған:
_______________________
Ғылыми жетекшісі:
_______________________
Астана, 2016
Мазмұны
Кіріспе 5
I Парақорлық туралы Қазақстандағы заңнаманың қалыптасуының теориялық негіздері 9
1.1 Қазақстан Республикасының парақорлық туралы заңнамасының даму тарихы мен парақорлықпен күрестің қазіргі қазіргі жағдайы 9
1.2 Парақорлықтың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы мен басқа ұқсас қылмыстардан ерекшеліктері 14
II Парақорлық қылмыстарының құрамдары 25
2.1 Пара алу кылмысының құрамы 26
2.2 Пара беру қылмысының құрамы 36
2.3 Парақорлыққа делдал болу қылмысының құрамы 39
Қорытынды 52
Қолданылған әдебиеттер тізімі 58
Қысқартылған сөздердің тізімі
ЭКОСОС - Экономикалық және әлеуметтік кеңес
РКФСР - Ресей Кеңестік Федеративті Социалистік Республикасы
ҚК - Қылмыстық Кодекс
ҚР - Қазақстан Республикасы
КСРО - Кеңес Социалистік Республикалар Одағы
т.с.с. - тағы сол сияқты
Кіріспе
Бүгінгі күнде еліміз өзінің тәуелсіздігінің нығайғандығының арқасында саяси, экономикалық, әлеуметтік тұрғыдан жаңа сатыға көтеріліп, әлемдік аренада өз орнын алуға ұмтылуда. Еліміз егемендігін алғаннан бастап көптеген өзгерістердің өмірге әкелуіне қол жеткізді. Осындай қысқа мерзімнің ішінде еліміз түрлі кодекстер - қылмыстық, азаматтық, процестік, қылмыстық атқарушылық, азаматтық істі жүргізу, әкімшілік және т.б. қабылдап үлгерді. Бұл заң жобаларының қабылдануы еліміздегі қылмыстық әлеммен күресуге құқықтық негіз жасады. Республикамызда жүріп жатқан жағымды өзгерістермен қоса, еліміздің дамуына тосқауыл болып жатқан кедергілердің бірі - қылмыстылық екендігін атап өтуімізге болады. Қылмыстылықтың деңгейі жыл санап артып келуде. Онымен күресу жолында еліміз көптеген ұйымдастырушылық шараларын жүзеге асыруда.
Республикамыздағы саясатты, экономиканы, еліміздегі тұрақтылық пен бейбіт өмірді бір қалпында сақтау үшін, құқықтық тәртіп пен заңдылықты нығайту үшін мемлекеттік қызметкерлердің, лауазымды тұлғалардың атқаратын рөлі зор. Елбасымыздың Қазақстан-2030 атты халыққа үндеуінде мемлекетіміздің стратегиялық міндетінің бірі ретінде мемлекеттік қызметшілердің жұмысына ерекше мән беру, олардың отанын сүю, өз қызметіне кәсіби біліктілігін көрсету, әділетті қызмет ету сынды талаптарының орындалуы қажет деп көрсеткен болатын. Республикамызда қабылданған Мемлекеттік қызмет туралы, Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңдар осы мемлекеттік қызметшілердің өз жұмысын атқаруда халыққа адалдығын сипаттаушы негізгі көрсеткіш болып табылады. Қылмыстылық деңгейімен салыстырғанда тіркелген сыбайлас жемқорлық қылмыстарының өзінше көрсеткіші онша орасан көп емес. Бірақ та бұл тұрғыдағы қылмыстардың қоғамға қауіптілігі оның латенттігіне байланысты, яғни мұндай - қылмыстардың ашылуы, ресми тіркелуі көп қиындықтарды туғызады.
Жалпы сыбайлас жемқорлық және жеке алғанда парақорлық біздің қоғамға көптен белгілі. Экономикадағы, басқару жүйесіндегі әлеуметтік саладағы, идеологиялық қатынастардағы өзгерістерге байланысты парақорлықта өзін қылмыстық құқықтық тұрғыдан алғанда теориялық жағынан бір жақты қарауға мүмкіндік бермейтін көптеген сапалық өзгерістерге ұшырады.
Парақорлық мәселесі қылмыстық құқық теориясында көптен бері зерттелініп келе жатыр. Парақорлықтың ұғымы, белгілері, түрлері, олардың ұқсас қылмыстардан айырмашылығы, парақорлық қылмыстарының басқа қылмыстармен жиынтығы, парақорлық құрамдарының ауырлататын, өте ауырлататын белгілерін ашу сияқты мәселелерді арнайы, жан-жақты зерттеу объектісі болмаған.
Бұл мәселелерге арналған бірлі жарым ғылыми мақалалардан басқа Республика көлемінде осы проблеманың табиғатын айқындайтын, оның ішінде мемлекеттік тілде жазылған, зерттелген арнайы теориялық, сүбелі, іргелі еңбектер жоқ. Жоғарыдағы тұжырымдамадан туындайтыны қылмыстық құқық саласында ауыр қылмыстардың бірі болып табылатын парақорлық мәселесі ерекше маңызға ие. Заман өзгерген сайын, заңда, қылмыстық парақорлықтың құрылымы де өзгереді. Оларға жаңа баға беруді, саралауды өмір талап етеді. Осыған байданысты зерттеліп отырған таұырып теориялық және практикалық жағынан өте өзекті болып табылады. Өйткені парақорлық құрамының құрылысының ерекшеліктерді, олардың түрлерінің жекелеген белгілерін талдау, парақорлық қылмысын саралаудың қылмыстық құқықтық ерекшеліктерді, парақорлық қылмыстар үшін тағайындалатын жаза түрлерінің ерекшелігін зерттеу тақырыптың өте өзекті екендігін көрсетеді.
Зерттеу объектісі. Парақорлық ұғымы, оның белгілері, оның негізгі сараланатын түрлеріне талдау жасау, парақорлықты оған ұқсас қылмыстардан ажырату мәселелері болып табылады.
Зерттеу пәні. Парақорлық үшін қылмыстық жауаптылықты қарастыратын қылмыстық кодекске байланысты қатынастарды зерттеу.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Дипломдық жұмыстың басты мақсаты парақорлық үшін қылмыстық жауаптылықтың теориялық проблемасын кешенді түрде зерттеу, парақорлыққа байланысты қылмысық заңдарды жетілдіру бағытында ұсыныстар жасау, зерттеліп отырылған проблемаға байланысты қылмыстық заңды теориялық және практикалық тұрғыда қолданудың бірегей жолына іздестіріп, оны дамытуға мүмкін болатын жағдайларды көрсету болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Парақорлық туралы Қазақстандағы заңнаманың қалыптасуының теориялық негіздерін қарастыру;
- Қазақстан Республикасының парақорлық туралы заңнамасының даму тарихы мен парақорлықпен күрестің қазіргі қазіргі жағдайын зерттеу;
- Парақорлықтың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы мен басқа ұқсас қылмыстардан ерекшеліктерін айқындау;
- Пара алу мен беру кылмысының құрамын зерттеу;
- Парақорлыққа делдал болу қылмысының құрамын анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диплом Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық заңы қабылданғаннан кейінгі теориялық және іс-тәжірибелік материалдарға негізделіп жазылған зерттеу жұмысы болып табылады.
Еңбектің теориялық және практикалық маңызы дипломда келтірілген қорытындылар мен ережелерді, заң нормаларды жетілдіру процесінде қолдану мүмкіндігімен ұштасады. Зерттеу жұмысы Қазақстан Республикасының Конституциясының қағидаларына, қолданыстағы қылмыстық кодекспен халықаралық нормативтік актілердің нормаларына және парақорлық проблемаларына байланысты нормативтік-статистикалық материалдар мен ғылыми заң әдебиеттеріне негізделген. Парақорлық қылмысының құрамдары, парақорлыққа делдал болу қылмысының құрамы анықталды.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Дипломдық жұмыстың теориялық базасын бұрын және кейінгі жылдарында жарық көрген криминалист ғалымдардың ғылыми еңбектері құрады. Зерттеудің деректік негізі мен тұжырымдары Қазақстан Республикасының Конституциясына, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу және Қазақстан Республикасының басқа да заңдарына, Республикалық Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларына негізделеді.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы мен теориялық маңыздылығы. Зерттеу қорытындысы Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы пәрменді күрес жүргізуге мүмкіндік беретін қылмыстық заңдарды жетілдіруге, осы салада сот практикасы қызметін жаңа сатыға көтеруге мүмкіндік береді. Дипломда терең зерттелген кейбір дау туғызған анықтамалар мен түсініктерге берілген сипаттамалар Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотына осы мәселеге байланысты нормативтік құқықтық қаулысын әзірлеуге септігін тигізеді. Теориялық зерттеу негізінде көрініс тапқан ғылыми ұсыныстарды сот практикасында кеңінен қолдануға болады. Сонымен қатар дипломдық жұмыстың материалдарын жоғарғы оқу орындарының заң факультеттерінде қылмыстық құқық және криминология пәнінен лекция және семинар сабақтарын өткізгенде, ғылыми-зерттеу жұмысын жүзеге асырғанда пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттердің тізімінен тұрады.
I Парақорлық туралы Қазақстандағы заңнаманың қалыптасуының теориялық негіздері
1.1 Қазақстан Республикасының парақорлық туралы заңнамасының даму тарихы мен парақорлықпен күрестің қазіргі қазіргі жағдайы
20 ғасырдың аяғы сыбайлас жемқорлыққа байланысты, осы тұрғыдағы құбылыстармен пәрменді күрес жүргізуге арналған сан қырлы ғылыми ізденістерің өсуімен де ерекшеленеді. Өйткені бүгінгі күні сыбайлас жемқорлық Қазақстанның қауіпсіздігіне, елдің экономикалық дамуына керағар бизнес дамып, мемлекеттік қазынаға түсетін елеулі қаражат кіріске кірмейді. Еліміздегі алғашқы сыбайлас жемқорлықпен күресу туралы заңнама 1998 жылдың 2 шілдесінде қабылданған болса, ал 2015 жылдың 18 қарашасында Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресу туралы туралы заң қолданысқа енгізілді. Бұл заңдылық нормалар парақорлықпен күреске арналған құқықтық нормалардың алғышарттарының бір көрінісі болып табылады.
Сыбайлас жемқорлық - бұл мемлекеттік қызметшінің немесе мемлекеттік қызметтерді атқаруға міндетті тұлғаның, лауазымды адамның қызмет бабын қолдана отырып, жеке басына немесе басқа тұлғаларға немесе ұйымдарға залал келтіру үшін қызмет мақсаттарын кері қолданудың нәтижесінде жеке тұлғаның заңды құқықтары мен мүдделеріне, мемлекеттің заңды түрде қорғалатын мүдделеріне біршама зиян келтіруге әкелген іс-әрекеттерді жатқызамыз. Байқағанымыздай, бұл түсініктеме осы құбылыстың нақты көрінісін сипаттап отыр. Сыбайлас жемқорлықтың қылмыстық-құқықтық табиғаты жайлы қылмыстық және құқықтық теорияда түрлі ойлар болғаны мәлім. Осылайша, сыбайлас жемқорлық сипатының қылмыстық-құқықтық объектісін тек қана парақорлықпен байланыстыру дұрыс емес. Сыбайлас жемқорлықтың қылмыстық-құқықтық объектілеріне мемлекеттік билікке қарсы, мемлекеттік органдардың және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметіне қарсы қылмыстарды лауазым иелерінің, басқа да кез-келген лауазым иесіне теңестірілген немесе лауазым иесі болып табылмайтын мемлекеттік қызметшілердің қызмет бабына пайдакүнемдік немесе басқа да мүдделілікті пайдаланылып жасалған қылмыстарын жатқызамыз.
Сыбайлас жемқорлықпен күресте қылмыстық заңнаманы одан әрі жетілдіру маңызды. Бұл жерде қылмыстық жазаны орны ерекше.
Бөлінбейтін қылмыстық одақты сыбайлас жемқорлықпен ұйымдасқан қылмыс құрайды. Ұйымдасқан қылмыспен күресуде кешенді бағдарлама жасау мен өз өкілеттіктерін ұйымдасқан қылмыстың мақсатында қолданылған мемлекеттік қызметшілерге жауапкершілік деңгейін арттыру қажет.
Қазіргі кезде азаматтық қоғамда сыбайлас жемқорлық түсінігі әбден орнығып, құлаққа сіңімді болып кетсе де, ал басқа жағынан алғанда ҚР қауіпсіздігіне, еліміздің экономикалық деңгейінің дамуына кері әсер етуші фактор болып табылады. Елімізде, статистикалық мәліметтерге сәйкес, сыбайлас жемқорлықтың салдарынан көлеңкелі бизнес өркендеп, жылына мемлекеттік қазына қорына түсетін 540 миллион доллар кіріске кірмейді, яғни ішкі табыс көзінің 27 пайызы түсініксіз жерге кетуде.
Халықаралық Транспотенса пен интернешнл деректеріне сәйкес, еліміз дүние жүзі бойынша сыбайлас жемқорлықтан 2000 жылы 65 орынға ие болса, ал 2001 жылы 71 орынға түсті, кейін 2003 жылы 100 орынды иемденді. Осы көрсеткіштерге сәйкес, осы сыбаслас жемқорлық елімізде жылдан-жылға әр түрлі мемлекеттік шаралардың арқасында азайғанын білдіреді, бірақ әлі де болса ол бұл мәселеге терең мән беруді талап етеді.
Республикамыздың Бас прокуратурасының құқықтық статистика деректеріне сүйенетін болсақ, 2003 жылы Республика бойынша 807 сыбайлас жемқорлық қылмысы тіркелсе, бұл көрсеткіш оның алдындағы 2002 жылмен салыстырмалы түрде қарағанда 60 процентке төмендегенін білдіреді.
Осы көрсеткіштің азаюына негізгі себеп - 2003 жылдың 25 қыркүйегінде қабылданған Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселелері бойынша бірқатар заңдылық актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының заңы болды. Сыбайлас жемқорлыққа кіретін қылмыстардың құрамы қылмыстық кодексте белгіленген.
Қазіргі кезде сыбайлас жемқорлық әлем мемлекеттерін алаңдатып отырған кесел тәріздес, 1989 жылы БҰҰ басшылығымен мемлекеттік қару саласындағы жемқорлық мәселесі бойынша Гаагада (Нидерланды) халықаралық семинар болып, оның нәтижелері БҰҰ Сегізінші конгресінде осы мәселені қараудың алғышарты болды. Экономикалық және әлеуметтік кеңес (ЭКОСОС) мынадай ұсыныстар жасады: Мемлекеттік лауазым иелері арасындағы сыбайлас жемқорлықтың мемлекеттік бағдарламалардың барлық түрлерінің тиімділігін жоққа шығаруына, дамытуды қиындатуына байланысты және кейбір адамдар мен топтарға қауіп туғызуына орай, барлық мемлекеттердің:
А) Сыбайлас жемқорлықтың барлық түрлеріне оны тежеуге сәйкес келетін қылмыстық заңдардың санкциясын жетілдіру;
Б) Сыбайлас жемқорлықты өкімет билігіне қызмет жасаудан сақтандыруды реттейтін механизмдерді дайындау;
В) Сыбайлас жемқорлықпен құныққан лауазымды тұлғаларды анықтаудың, тергеудің және соттаудың тетіктерін қабылдау;
Г) Сыбайлас жемқорлық арұылы алынған мүліктер мен құралдарды тәркілеудің құқықтық ережесін белгілеу;
Д) Сыбайлас жемқорлыққа қатысы бар кәсіпорындарға экономикалық санкция қолдану өте маңызды.
Кеңес өкіметінің алғашқы декреттерінің бірі парақорлықпен күреске арналды. РКФСР Халық Комиссарлары Кеңесінің 1918 жылы 8 мамырдағы Парақорлық туралы және 1921 жылы 16 тамыздағы Парақорлықпен күрес туралы декреттеру жарияланды.
Осы аталған екі декретте 1922 жылғы РКФСР қылмыстық кодексінің лауазымдық қылмыстар деген тарауын дайындау негізі болды. 1922 жылғы қылмыстық кодекстің 105-бабының ескертуінде тұңғыш рет лауазымды тұлғаның түсінігі берілді. Осы түсінік 1918 жылғы 8 мамырдағы парақорлық жөніндегі декретте айтылған лауазымдық тұлғаның түсінігін одан әрі жетілдірді. Атап айтқанда лауазымды адамдары болып тұрақты немесе тиісті органдарда уақытша қызмет атқаратын адамдар да танылды. Лауазым адамдарына тән функциялардың мәні де аталып көрсетілді. 1922 жылғы қылмыстық кодекс пара алумен бірге, пара беру, парақорлыққа делдалдық және парақорлықты жасырғаны үшін қылмыстық жауаптылық белгіледі. 1922 жылғы РКФСР ҚК-тің 15-бабында парақорлыққа арандатқаны үшін өте қатаң қылмыстық жауаптылық белгіленді. Парақорлыққа арандату деп лауазым адамын әшкерелеу үшін оған жалған түрде пара ұсыну, соған байланысты жағдай және мүмкіндіктер туғызу танылды. Соған коммунизмі саясатынан жаңа экономикалық саясатқа көшіруге байланысты. Бүкілодақтық орталық атқару комитеті мен Халық Комиссарлары Советі 1922 жылы 9 қазанда Қылмыстық кодекстің 114 бабының мәтінін өзгерту туралы декрет қабылдайды. Осы декрет парақорлық үшін қылмыстық жауаптылықты едәуір күшейтті.
РКФСР-дың 1926 жылғы Қылмыстық кодексі парақорлық үшін жауаптылықты біраз жеңілдетті. Пара бергені, оған делдал болғаны, парақорлыққа арандатқаны үшін өлім жазасын қолдану мүмкіндігі алынып тасталды, 1927 жылы Қылмыстық кодекс енгізілген өзгерістерге байланысы пара алғаны үшін де жоғарыда аталған жаза түрлері қолданылмайтын болды. Бас бостандығынан айыру мерзімі де едәуір жеңілдетілді. 1926 жылғы РКФСР қылмыстық кодексінің 1922 жылғы ҚК-нің ерекшелігі пара алудың субъектісі тек лауазым адамдары болады деп атап көрсетті. Бірақ та адамның түсінігі 1922 жылғы қылмыстық кодекстегідей өзгеріссіз қалды.
Пара алудың объективтік жағына да елеулі өзгеріс енді. Бұрынғы кодекс бойынша пара алуда, кінәлінің жүзеге асыратын іс-әрекеті оның қызмет өкілділігінің шеңберінде жүзеге асыралытынын болса деп айтылып келсе, соңғы 1926 жылғы кодексте іс-әрекетті лауазыи адамы өзінің қызметтік жағдайына байланысты жүзеге асыруға мүмкін немесе тиіс болса деп белгіленеді, яғни кінәлі адам өзінің қызметтік өкілділігі шеңберінде, одан тыс лауазымдық жағдайын пайдаланып пара берушінің немесе оның өкілінің пайдасына белгілі бір іс-әрекетті істейді немесе істемейді.
РКФСР-дың 1926 жылғы Қылмыстық кодексінің тағы бір ерекшелігі пара алған адам қандай жағдайда болмасын, қылмыстық жауаптылықтан босталымайтын болып заңдастырылды. Қылмыстық жауаптылықтан тек пара берген немесе параға делдал болғандарды ғана, егер олардан пара қорқытып талап етілсе және олардың пара бергеі туралы ерікті түрде, дер кезінде тиісті органдарға хабарласа босатылатын болып белгіленді.
Қазақстанда тұғыш рет Қылмыстық кодекс 1959 жылы 22 шілдеде қабылданып, 1960 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді. Қазақ ССР қылмыстық кодексінде көрсетілген лауазымдық қылмыстар жүйесі негізінен кеңестік жүйеде қабылданған заңдарға негізделді. Бірақ Қазақ ССР Қылмыстық кодексіндегі лауазымдық қылмыстар тарауында РКФСР Қылмыстық кодексіне қарағанда елеулі айырмашылықтар болды. Қазақ ССР 143 бабында лауазымды адамдар туралы басқаша, жаңаша түсінік берілді. Барлық мемлекеттік немесе қоғамдық кәсіпорындарда, ұйымдарда немесе мекемелерде істейтін қызметшілерді атұаратын функциясына байланыссыз лауазымды адамдары болып саналды. 1982 жылғы 19 сәуірдегі және 29 желтоқсандағы осы 143 бапқа өзгеріс енгізіліп лауазымды адамдардың түсінігі басқаша берілді. Оны лауазымды адамдар болып өкімет өкілдерді немесе мемлекеттік, қоғамдық органдарда ұйымдастыру - басқару немесе әкімшілік - шаруашылық қызметтерді орындауға байланысты қызметпен шұғылданатын немесе осындай міндеттерді арнайы өкілеттік бойынща орындайтындар танылды. Осы атаған адамдар пара алу құрамының да субъектісі болды. Қазақ ССР ҚК-нің 146 бабында пара алу құрамы үшін жауаптылық толық көрсетілді.
1962 жылы 20 ақпандағы КСРО Жоғарғы Советі Президиумының Парақорлық үшін қылмыстық жауаптылықты күшейту туралы жарлығына сәйкес осы қылмыс құрамы үшін жаза мөлшері едәуір ұлғайтылды. Ауырлататын жағдайда пара алғаны үшін он жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айырып, мүлкі тәркілеуге жазаланатын болды, ауырлататын жағдайда пара алғаны үшін мүлкі тәркіленіп бес жылдан он бес жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға, ал аса ауырлайтын жағдайда осы қылмысты істегенде өлім жазасына кесіліп, мүлкі тәркіленеді. Бірақ заң пара алудың аса ауырлайтын түрінің түсінігін ашып көрсетпеді. Қылмыстық құқық ғылымы пара алудың аса ауырлататын түріне осы іс-әрекетті үнемі жасауды, жауапты қызметтегі лауазымды адамдардың пара алуын, аса ірі мөлшерде не ұйымдасқан топтың пара алуын жатқызды. Бірақ қылмыстың заңда бұл түсініктерге тиісінше заңдылық анықтама берілмеді, мұның өзі сот, тергеу тәжірибесінде іс-әркетті дұрыс саралауға кері әсерін тигізді. Қазақ ССР-нің 1959 жылғы Қылмыстық кодексінде пара алуға арандатушылық үшін және парақорлыққа делдал болғаны үшін жауаптылықты белгілейтін арнайы баптары болған жоқ. Парақорлыққа делдалдық үшін жауаптылық 1962 жылы 13-маусымдағы Қазақ ССР Жоғарғы Советі Жарлығы мен белгіленіп, Қылмыстық кодекске толықтыру енгізілді. Парақорлыққа делдал болғаны үшін жауаптылықты белгілейтін 146-1 бап арнайы көрсетілді, бірақ заңда парақорлыққа делдал болғандарды қылмыстық жауаптылықтан босату шарттары көрсетілмеді.
Мұндай норма тек пара беруші үшін ғана көрсетілді. Егер пара берген адам қорқыту салдарынан мәжбүр болып пара берсе немесе бұл адам пара бергеннен кейін осы жайынжа ерікті түрде мәлімдесе, ол қылмыстық жауапқа тартыдудан босатылатын болып заңдастырылды. Еліміз егемендік алуына, тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің құрылуына байланысты 1991 жылдан бастап Республикамызда әлеуметтік-экономикалық, саяси ұйымдастырушылық зор өзгерістер болды, жаңа мемлекет, жаңа қоғамдық құрылысқа бұрынғы заңдар, оның ішінде Қылмыстық заңдар да сәйкес келмеді. Қолданылып жүрген Қылмыстық кодекске 1997 жылға дейін 160-тан астам өзгертулер, толықтырулар енгізілді. Осыған орай елімізде жаңа Қылмыстық кодекс қабылдану қажеттілігі туындады. 1994 жылы Қылмыстық кодекстің жобасын әзірлеу қолға алынды. 1997 жылы 16 маусымда Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі болып қабылданды, ол 1998 жылдың 1 қаңтарынан күшіне енді. Жаңа қылмыстық кодекс парақорлық үшін жауаптылықты белгілейтін қылмыс құрамдарын жаңаша жетілдірілген дәрежеде белгіледі. Бұрынғы заңдармен салыстырғанда парақорлыққа қарсы бағытталған қылмыстық заңдылықтың жетістіктерін атап өтуімен бірге, бұл нормалардың осал тұстарын, одан әрі жетілдіру түсетін тұстары да жетерлік еді.
Сонымен, сыбайлас жемқорлық сипатының қылмыстық-құқықтық объектісін тек қана парақорлықпен байланыстыру дұрыс емес. Сыбайлас жемқорлықтың қылмыстық-құқықтық объектілеріне мемлекеттік билікке қарсы, мемлекеттік органдардың және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметіне қарсы қылмыстарды лауазым иелерінің, басқа да кез-келген лауазым иесіне теңестірілген немесе лауазым иесі болып табылмайтын мемлекеттік қызметшілердің қызмет бабына пайдакүнемдік немесе басқа да мүдделілікті пайдаланылып жасалған қылмыстарын жатқызамыз.
1.2 Парақорлықтың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы мен басқа ұқсас қылмыстардан ерекшеліктері
Қазіргі нарықтық қатынастардың, еркін кәсіпкерліктің дамуына және қоғамдық қауіпті іс-әрекеттердің жаға түрлерінің пайда болуына байланысты қылмыстың белгілері мен құрамы одан әрі жіті зерттелуі тиіс.
Негізінен заң оқулықтарында сыбайлас жемқорлық бойынша қылмыстық әрекеттер мемлекеттік аппарат қызметкерлерінің қалыпты жұмысына нұқсан келтіретін қоғамдық қауіпті әрекеттер ретінде көрсетіледі. Мұндай іс-әрекеттерді субъектілер өздерінің қызметтік лауазымын азаматтар мен мекемелердің құқықтарын және заңды мүдделеріне және қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғаушы мүдделеріне біршама қол сұғу арқылы іске асырады.
Алдында аталған түсініктемеге сүйене отырып, қылмыстың негізгі белгілеріне мемлекеттік аппараттың қалыпты, заңды қызметіне қол сұғушылықты, азаматттардың, қоғамның және мемлекеттің құқықтары мен заңды мүдделеріне елеулі түрде зиянын тигізетін, қызмет мүддесін бұзатын тұлғалардың әрекеті немесе әрекетсіздігін, кінәлінің қасақана немесе абайсызда жасаған қоғамдық қауіпті әрекеттерін, мемлекеттік қызмет атқаруға уәкілетті не оған теңестірілген тұлғаның, лауазымды тұлғаның қоғамдық қауіпті әрекеттерін жатқызамыз.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 367 - б., яғни пара беру және 368 - б. парақорлыққа делдал болудың ұқсас тұстары бар, олардың субъектісі - бірдей.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің осындай критерийлерінің қосындысы 15-тарауда көрсетілген қылмыстың мазмұнын жасайды.
Бұл жерде жекелеген қылмыстардың міндетті белгілері олардың заты: ақша, құнды қағаздар, өзге де мүліктер, ресми құжаттар болып саналады.
Бүгінгі күні ғалымдардың арасында сыбайлас жемқорлық қылмыстарының затына байланысты талас туып отыр, мәселен азаматтық айналымнан алынған есірткі заттар мен жүйкеге әсер ететін заттарды параның заты ретінде қарау. Мәселен, Ю.И.Люпуновтың пікірінше, олар да пара алу заты бола алады, бірақ ондай жағдайда айыпты адам бұл заттардың заңсыз айналымы үшін де жауапкершілікке тартылуы тиіс деп санайды.
Тағы бір мәселе, лауазымды адам жыныстық қызмет көрсетудің ақылы екендігін білсе, оны пара алу құрамына жатқызуға бола ма? Бұл жайында Е.В.Курбатов былай дейді: Лауазымды адамды сатып алуға, оған кез-келген материалдық немесе материалдық емес пайда келтіру арқылы ықпал етуге болатындардың барлығы - пара заты бола алады.
Дегенмен, қылмыстық саясат мына негіздер бойынша пара заты ұғымын кеңейту бағытынды дамуы тиіс:
Біріншіден, пара алушының мүддесі үшін пара беруші көрсетілетін қызметке ақы төлегенде лауазымды адамның девианттық қылығы - жезөкшеліктің болуын қалайды;
Екіншіден, ақылы сексуалдық қызмет көрсетуді қалайтын лауазымды адамдардың девианттық қылығы қылмыстардың басқа түрлерімен шектесуі мүмкін;
Үшіншіден, жыныстық немесе адам түйсігі, адамның киім кию, тамақтану талабы сияқты, оның ажырамас психо-фищиологиялық қасиеті болып табылады.
Мемлекет қызметі мен мемлекеттік басқару мүдде-мақсаттарына қарсы бағытталған сыбайлас жемқорлық пен басқа қылмыстар іс-әрекеттер арқылы жасалады.
Бұл әрекеттерді объективті жағының құрылымына қарай материалдық құрылымды қылмыстар және формальді құрылымды қылмыстар деп 2-ге бөле аламыз.
Қылмыстық іс-әрекеттің орындалуы үшін негізінен, қандай да бір нақты мүдденің болуын керек етеді, онда субъективтік құқық немесе тікелей нормамен қоралатынынан көрініс табады, - дейді Н.С.Таганцев.
Ниет және мақсат - психикалық құбылыстар, олар кінәмен бірге қылмыстың субъективтік жағын құрайды.
Адамды қылмыс жасауға итермелейтін және ол қылмыс жасау кезінде басшылыққа алатын ішкі сенімді қылмыстың ниеті деп атайды.
Қылмыстың мақсаты - қылмыс жасаған кезде адам ұмтылатын болашақ нәтиженің ойдағы моделі.
Ниет пен мақсат қылмыстың субъективтік жағының өзара байланысты себептері. Ниеттен барып мақсат туындайды, ал мақсат өз кезегінде себепті анықтайды.
Бас пайданың қылмыс жасаудағы алатын орны ерекше. Өзінің адамды әрекет жасауға итермелейтін күші жағынан ол тек жыныстық сезімге ғана жол береді.
Егер сыбайлас жемқорлық қылмыста ниеттің болуы күдік тудырмайтын болса, ниет пен мақсаттың болуы не заңда тікелей көрсетіледі, не заңның мәнінен туындайды, не міндетті болмайды, бірақ ол сыбайлас жемқорлықтың заң жүзіндегі анықтамасына қайшы келеді. Мысалы, бірқатар сыбайлас жемқорлық қылмыстар ниет пен мақсатты қылмыс құрамының негізгі немесе саралаушы элементтері екендігін тікелей көрсетіп отыр.
ҚР ҚК-нің 189-бабы (Сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иемденіп алу немесе талан-таражға салу) 3-бөлігінің 2 тармағына сәйкес, 2) мемлекеттiк функцияларды орындауға уәкiлеттік берілген адам не оған теңестiрiлген адам не лауазымды адам не жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адам жасаса, егер олар өзiнiң қызмет бабын пайдалануымен ұштасса, - мүлкi тәркiленiп, ал 2) тармақта көзделген жағдайларда белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан өмір бойына айыра отырып, бес жылдан он жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Қазақстан заңнамасы талан-тараждың субъективтік жағының белгісіне пайдакүнемідік мақсатты жатқызады, ал пайдакүнемдік мақсат пайдакүнемдік ниетке қарағанда ауқымды ұғым. Мысалы, бөтен мүлікті иеленіп алған кінәлі адам жеке өзінің баюына ұмтылмауы мүмкін. Айталық, бірлесіп талан-тараж жасағанда оны орындаушы бас пайдасын, ал ұйымдастырушы өш алуды ойлауы мүмкін.
Қылмыстық кодекстің 218-бабы (Қылмыстық жолмен алынған ақшаны және (немесе) өзге мүлікті заңдастыру (жылыстату)) 3-бөлімінің 1 тармағында салдар мен мақсат диспозицияда көрсетілмеген.
Бұл қылмыстың субъективтік жағы - заңдастыруды тікелей ниет қылу және мақсат ету. Қылмыс субъектісі мұндай әрекетінің қоғамға қауіпті екенлігін бұрыннан біледі.
Заңдастырудағы мақсат, бап мәтінінде тікелей көрсетілмегенімен, баптың атында келтірілген. Адам біреудің заңсыз қызметінің нәтижесін заңдастыруына мүмкінік тудыруды мақсат етеді. Кейбір авторлар басты маұсаты пайда түсіру болып табылатын адамдарды қылмыстық жауапкершіліктен босатуға болмайды дейді, яғни олар бұл құрамда пайдакүнемдік мақсаттың бар екендігін мойындайды. Қандай да бір заңдастыру мақсатынсыз ұрланған мүлікті сатушы адамды 218-бап боынша жауапқа тартқанда іс-әрекетті дұрыс сараламау орын алады. Сондықтан заң шығарушы қылмыстың субъективтік жағының мақсат сияқты белгісін қалай да мойындап оны баптың диспозициясында көрсетуге тиіс.
ҚР ҚК 243-бабының Экономикалық контрабанда 3-бөлігінің 1 тармағында да пайдакүнемдік салдар мен мақсаттың болуы көрсетілмеген. Сонда да бұл қылмыстың себебі пайдақорлық - дейді М.М.Алиев.
Сонымен экономикалық контрабанда - тікелей қасақаналықпен жасалатын, яғни үлкен көлемді тауарлар мен өзге де құндылықтарды кеден шекарасы арқылы заңсыз алып өтетін немесе соны мақсат тұтатын әрекет.
ҚР ҚК-нің 364-бабында Кәсіпкерлік қызметке заңсыз қатысу пайдакүнемдік диспозициясында тікелей айтылғанымен, субъективтік жақтың міндетті белгісі болып табылады. Ал бұл жерде пайдакүнемділіктен басқа мүдделілік болуы мүмкін бе? Себебі, кәсіпкерлік дегеніміз - меншік түріне қарамастан жеке немесе мемлекеттік шаруашылық жүргізе отырып, қалай да пайда көру болып табылады. ҚК-тің 364-365-баптарында қамтылған парақорлықтың диспозициясының мәнінде парақорлық сылтау, мақсат немесе басқадай жеке мүдделілік бар. Пайдакүнемдік сылтау болмау заңсыз баю мақсатына жету мүмкін емес.
Сыбайлас жемқорлық қылмыстардың ниеттері мен мақсаттарының мәні ұқсас болғанымен, түсініктерінде айырмашылық бар. Оларға төмендегілер жатады:
1) қылмыс құрамының міндетті белгілері;
2) сыбайлас жемқорлық қылмысын саралаудың мән-жайы;
3) қылмыс құрамының факультативтік белгілері болып табылады.
2015 жылдың 18 қарашасында қабылданған № 410-V ҚРЗ Қазақстан Республикасының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы Заңында сыбайлас жемқорлықтың негізгі мақсаты мүліктік пайда алумен байланысты деп көрсетілген, алайда бұл қылмыстың басқа тұсы да бар, ол - өзге тұлғаларға немесе ұйымдарға зиян, шығын келтіру болып табылады.
Сыбайлас жемқорлықтың негізгі міндеті мемлекеттік қызмет пен оны басқару мүддесіне қарсы бағытталған және ол азаматтар мен мекемелердің заңды құқықтары мен мүдделеріне нұқсан келтіреді, олардың қоғам мен мемлекетпен қорғалатын мүдделерін біршама бұзады.
Азаматтар мен ұйымдардың құқықтық және заңды мүдделерін бұзуда істің барлық жағдайларының қосындысын, дәлірек айтқанда оның сапалық және сандық жағынан келтірген зиянын білу маңызды.
Сапалық тұсы заңның көрсетілген құндылығын азаматтардың және мекемелердің, қоғамның және мемлекеттің заңды мүддесін бұзуының фактісі ретінде анықтап көрсетеді.
Сандық жағы бұл құндылықты бұзудың мөлшерін, деңгейін бағалап көрсетеді: нақты материалды шығындар, адамгершілік зиян, өнбей қалған пайда, тұлғалардың конституциялық құқықтарын және бостандықтарын бұзу, шығындар, мемлекеттік органдардың беделін түсіру, қоғамдық тәртіпке зиян келтіру және т.с.с.
Заңнамаға сәйкес бұл қылмыстың арнайы субъектілеріне мемлекеттік қызметті атқарушылар, лауазымды адамдар, жауапты мемлекеттік қызметті орындаушылар жатады.
Сонымен, сыбайлас жемқорлықты қылмыс - мемлекеттік функциялар атқаруға өкілетті адамның және оған теңестірілгендердің өз лауазымын пайдаланып, материалдық және басқадай пайда көру үшін қасақана жасаған қоғамдық қауіпті іс-әрекеті, оның негізгі немесе қосымша объектісі - мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқарудың мүдделері.
Ұқсас қылмыстарды проблемасы күрделі және сонымен қатар қылмыстық құқық теориясындағы толық зерттелмеген бөлігіне жатады. Қылмыстық құқықтық норманы қолдану барысында соттардың жіберген қателерінің көпшілігі қылмысты дұрыс сараламаудан болады.
Парақорлықты басқа лауазымды қылмыстардан бөліп алу, бұл мәселені дұрыс шешу үшін қылмыстық құқықтық норма бәсекелестігінің тәртібін негізге алу.
Пара алу лауазымдық қызметін асыра пайдаланудың арнайы түрі болғандықтан жасалған қылмыс ҚР ҚК 366-бабы бойынша саралануы керек.
Практикалық жағынан алғанда параны лауазымдық өкілеттілікті асыра пайдаланудан бөліп алу белгілі бір қиындық туғызады, себебі бұл қылмыстардың құрамдары көптеген жағдайларда өзара ұқсас. Бұл екі қылмысқа тән ұқсас белгілер: бірдей объектіге қол сұғу, олардың субъективті жағынан тікелей қасақаналықпен жасалуы; қылмыс субъектісінің бірлігі, лауазымды адам. Бірақ құрам белгілерінде кейбір өзгешеліктер бар: а) пара алуда пайдакүнемдік мақсат - міндетті белгі, ал лауазымдық өкілеттілікті асыра пайдалануда ол балама; б) лауазымдық өкілеттілікті асыра пайдалану құрамы заңда материалдық ретінде құрылған, ал пара алу құрамы - формальдық.
Бұл қылмыстардың негізгі өзгешеліктері практикалық жағынан алғанда келесі жағдайлардан тұрады.
Егер пара алу арқылы қызметтегі жалпы қамқорлықпен қызметі бойынша жол бермеуге келсек, бұл да мүліктік сипаттағы пайда табудың салдары болып табылады және кінәлі адам іс-әрекетті пара алу ретінде сараланады. Егер лауазым иесі басқа бір адамға өзінің лауазымдық өкілеттілігін пайдалана отырып басқа да жеке басының мүддесі үшін қамқоршылық жасаса немесе қызмет бойынша жол беру жасаса, онда бұл әрекет лауазымдық өкілеттілік асыра пайдалану ретінде сараланады.
Пара алуды лауазымдық өкілеттілікті асыра пайдаланудан ажырату барысында лауазым иесінің қызметтік өкілеттілігін пайдаланып алған пайдасының мазмұнын анықтаудың маңызы зор. Атап айтқанда, лауазым адамы қызметтік өкілеттілігін пайдалануына байланысты әрекет үшін алған материалдық сипаттағы емес пайдасы, оның пара алу үшін жауапкершілігін жоққа шығарады. Құқық қорғау мүдделерін елеулі бұзу барысында, лауазым иесінің осындай іс-әрекеті қызметтік өкілеттілікті асыра пайдалану ретінде саралануы мүмкін. Демек, лауазым иесінің қызметтік өкілетілігін пайдаланудан табатын пайдасы, тек қызметтік өкілеттілікті асыра пайдалануға тән. Пара алу мен лауазымдық өкілеттілікті асыра пайдалануды ажырату үшін кінәлінің пиғылының мазмұнының мәні зор. Егер кінәлінің пиғылы материалдық құндылық оған заңсыз және белгілі әрекет үшін оның пайдасына берілетін болса, сонымен қатар пара берушінің өзіне заңсыз сыйлық беріп отырғанын түсінсе, лауазымды адамның жасалған әрекеті бұл жерде пара алу болып сараланады. Егер лауазым адамда осындай пиғыл болмаса, онда оның әрекеті лауазымдық өкілеттілікті асыра пайдаланған болып сипатталады.
Осылай нақты іс бойынша ҚР Жоғарғы Соты ҚР ҚК 366-бабының 2-тармағы бойынша нақты іс бойынша сотталушының әрекетінің басқаша ҚР ҚК 367-бабының 1-тармағына аударады, істің мәні мынадай: Аға инспектор Суворов Б-ны ұстап, одан айыппұл төлеу қажеттілігін сылтау етіп ақша талап етіп, оны өзі алады. ҚР Жоғарғы Соты Суворовтың осындай ақшаны айыппұл сылтаумен алуын, қызметтік өкілеттілікті асыра пайдалану ретінде сипаттау керек, ал пара алу ретінде емес, себебі ол лауазым адамы болып тұрып, пайдакүнемдік мүддеге бола әдейі өз қызмет өкілеттілігін пайдаланды, қызмет мүддесіне қарама-қайшы іс-әрекет жасады, ол осы арқылы азаматтардың заңмен қорғалған құқығына елеулі зиян келтірді.
Парақорлық және параға коммерциялық сатып алу. Қоғамның экономикалық қайта құрылуы, жеке және өзге де меншік формасындағы кәсіпорын, мекеме, ұйым саласындағы пара беру мен пара алу, осы салада жаңа қыдмыстық-құқықтық реттеуді қажет етеді. Бұл ҚК 253-бабындағы қылмыстық құқықта параға коммерциялық сатып алу деген жаңа түсініктің пайда болуынан көрінеді.
Парақорлық - лауазымды тұлғаның өз өкілеттілігін пайдалана отырып орындаған немесе орындамаған әрекеті үшін сый ақы алуы. Лауазымды тұлғаның әрекетін сатып алу күрделі әрі жасырын көріністе болады.
Американдық зерттеуші В.Рейсман параның негізгі үш түрін бөліп көрсетеді: қызметтік, тежеуші және тікелей сатып алу. Қызметтік пара беру - бұл қызметшіге өзінің қызметтік міндеттерін жедел орындауын қамтамасыз ету мақсатында берілетін төлем. Тежеуші парада пара беруші қызметшіге белгілі бір тұру мақсатында пара береді. Ең қауіптісі - тікелей сатып алу, бұл жерде көрсеткен қызметі үшін ақы төлеу емес, қызметшінің өзін сатып алу. Профессор А.Яковлев, параның бұл түрін толықтай сатып алу дейді, яғни, бұл жерде белгілі бір әрекеттерді орындағаны үшін пара беру ғана емес, сонымен қатар, лауазымды тұлға үнемі пара берушінің мүддесі үшін ғана қызмет жасайды.
ҚК-нің 253-бабының диспозициясы коммерциялық сатып алудың затын бөліп көрсеткен. Олар ақша, бағалы қағаздар, басқа мүлік, мүліктік сипаттағы қызмет көрсету түрінде болуы мүмкін. Ақша ретінде отандық ақша, сондай-ақ өзге мемлекеттің валютасы табылады. Бағалы қағаздар акция, вексель, облигацич және т.б. құралады. Бағалы қағаздар акция, вексель, облигация және т.б. құралады. Мүлік ретінде кез-келген тауар - материалдық құндылықтар болып табылады. Мүліктік сипаттағы қызмет көрсету деп сатылып алынатын тұлға үшін белгілі қызметті, жұмысты толықтай немесе ішінара тегін орындауды түсінеміз. Мысалы: саяжай құрылысын салу, пәтерге жөндеу жұмысын жүргізу, жүктерді тасымалдау және т.б. Сатып алу затының негізгі сипаттамасы болып, көрсетілген қызметтің, мүліктің бағасы табылады. Оның көлеміне қарай іс-әрекеттің қоғамға қауіптілік дәрежесі анықталады. Бұл сұрақ нақты істің жағдайымен, сатып алуды жүзеге асырушы тұлғалардың қаржылық-материалдық жағдайын ескеру арқылы шешімі.
Қылмыстың объективтік жағын анықтау үшін оны сатып алу затын беру жөніндегі әрекеттер (253 б.) және сатып алу затын алу жөніндегі әрекеттер деп бөліп қарастыру керек. Сатып алу затын беру, кінәлінің белсенді әрекетінен көрінеді, ол ақшаны, бағалы қағаздарды, өзге де мүлікті, мүліктік сипаттағы қызмет көрсетуді әр түрлі форма мен тәсіл арқылы жүзеге асырылады. Ол ақшаны тікелей, айналадағыларға ашық немесе жасырын түрде, тікелей ақшалай есеп айырысу арқылы, белгілі көледегі бағалы қағаздарды алуға құқық беретін құжаттарды беру, құрылыс жөнлеу қызметтерін орындау арқылы көрінеді және т.б.
Бұл әрекеттерді сипаттау қажеттілігі олардың заңсыздығында жатыр. Бұл әрекеттердің заңды немесе заңсыздығы анықтау дәлелдеудің күрделі сұрақтарының бірі болып табылады. Бұл әрекеттердің заңсыздығының негізгі көрсеткіші ретінде материалдық құндылықтарды беру немесе мүліктік сипаттағы қызмет көрсету мен сатып алу затын алған тұлғаның оны берген тұлға мүддесі үшін жасаған әрекеті арасындағы себептік байланыс табылады. Сатып алу затын берудің заңсыздығының көрсеткіштерінің бірі болып, оларды орындауға құқықтық негіздің болмауы табылады. Мысалы: құрылыс, жөндеу қызметтерін көрсету жөніндегі шарттың болмауы, сыйға беру кезінде туыстық байланыстардың болмауы және т.б. Коммерциялық сатып алу затын заңсыз берудің субъектісі болып кез-келген 16-жасқа толған, есі дұрыс адам табылады. Яғни, жауаптылыққа азаматтар да, лауазымды тұлғалар да тартылады.
ҚК-нің 253-бабының 3 және 4-бөлігінде көрсетілген қылмыс субъектісі - арнайы. Қылмыс субъектісі ретінде қаржылық және басқа да мекемеде тұрақты, уақытша не арнаулы өкілеттік бойынша ұйымдық-өкімдік не әкімшілік-шаруашылық міндетті іске асырушы адам болып саналады. Қылмыстың субъективтік жағы - тікелей қасақаналықтан тұрады. Тікелей қасақаналық заңсыз сатып алу затын алуда да, сол сияқты өз қызмет бабын сатып алушы адамның мүддесін пайдалануда да көрінеді. Қылмыс пайдакүнемдік мақсатта жасалады.
Коммерциялық сатып алудың пара алу, пара берумен көптеген ортақ белгілері бар, осыған орай бұл құрамдарды өте сақтықпен ажыратып алған жөн.
Қарастырылып отырған қылмыс құрамының маңызды өзгешелігі олардың субъектілерінің өзгешелігінен тұрады. Ал осыған сәйкес қылмыстық қол сұғудың объектісі де басқаша болады. Параны алудың субъектісіне мемлекеттік қызметті атқаруға міндетті тұлғаларды, лауазымды тұлғаларды, жауапты мемлекеттік адамдарды жатқызамыз.
Мемлекеттік орган жергілікті өзін-өзі басқару органы, не мемлекеттің үлесі кемінде отыз бес процент болатын ұйым болып табылмайтын ұйымда тұрақты, уақытша, не өкілеттілік бойынша ұйымдастырушылық-әкімшілік немесе әкімшілік-шаруашылық міндеттерді атқаратын адамдар танылады.
Осыған сәйкес, егер заңсыз мүліктік сыйлық мемлекеттік орган немесе өзін-өзі басқару органының мемлекеттік мекеме лауазым иесіне берілсе, онда бұл әрекеті пара беру болып табылады. Егер материалдық құндылық коммерциялық немесе басқа мекемеде басқарушы фукнциясын атқарушы ажамға берілсе, онда бұл коммерциялық сатып алу болып табылады.
Біз атап өткендей, парақорлық объектісі мен коммерциялық сатып алудың объектісінің айырмашылығында субъекттегі айырмашылық анықтайды. Бірінші жағдайда мемлекеттік аппараттың және жергілікті өзін-өзі басқару аппаратның қалыпты жұмысын қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастарға зиян келеді. Ал екіншіден коммерциялық және басқа да ұйым аппаратына зиян келеді.
Пара алудың көп ретте лауазым иесінің өз қызмет өкілетін пайдалану барысында жасаған алаяқтығымен шатастырады. Бұл лауазым адамының пара берушіні өзінің мүмкіндіктеріне қатысты алдау және өзінің қызметтік өкілеттілігі жайлы жалған пікір тудырады, ал шын мәнінде оның қызметтік өкілеттілігі пара беруші пайдасына іс-әрекетті орындауға немесе орындамауға мүмкіндік бермейді. Бірақ ол сонда да заңсыз сыйлық алады. Сот практикасы бұрындары мұндай жағдайларды пара алу ретінде саралады.
Осындай саралау қылмыстық-құқықтық әдебиетте әділ сынға ұшырады, себебі бұл жағдайда әрине адамның пара алу ниеті болмағаны анық. Бұған қарама-қарсы оның ниеті алаяқтықпен мүлікті иемденуге бағытталып, сол үшін ол ақша мен құнды заттар берген адамды алдап отыр.
Егер адам пара берушіден материалдық құндылықтарды лауазым адамына беру үшін алып және оның белгілі бір бөлігін өзінде қалдырса, онда оның әрекеті пара беруге көмектесу және алаяқтық ретінде сараланады. Бұл кезде алаяқтық үшін жауапкершілік мына жағдайда, егер пара беруші алданып қалып барлық сома лауазым адамына беріледі деп пайымдалғанда басталуы мүмкін екенін естен шығармау керек. Басқа жағдайда тек парақорлыққа қатысқаны үшін жауапкершілік болады. Ал енді заңсыз сыйлық беруші адамға келсек, олар бұл жағдайда пара беруге оқталғандық үшін жауапты болады. мәселенің осылай шешілуіне кейбір авторлар күмән келтіреді. Ю.Солопановтың пікірі бойынша пара берушінің еркінен тыс мақсатына жетпеген ниетіндегі қателікті делдалдың пайдаланып оның шешімін оятқан әрекеті заңмен қорғалған объектіге объективті түрде зиян келтіре алмайтын заңсыз құралдармен қастандық жасау ретінде бағалануы тиіс. Сондықтан автор пара берушіні берілген мүліктен ғана айырып, тек сонымен шектеуді жеткілікті деп есептейді.
Осындай көзқарас даулы болып есептеледі. Ю.Солопанов өзінің дәлелінің негізінде берілген пара қылмыс жасау құралы ретінде қарауды ұсынады. Қылмыстық құқық теориясында қылмыс жасау құралы деп сыртқы өмірдің олар арқылы қылмыс жасалатын материалдық заттары танылады. Осы тұрғыдан алғанда пара беру үрдісін қылмыс жасау құралына жатқызу мүмкін емес. Бұл жағдайда адам тек пара беруге тілне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz