Төрелік келісім – дауды шешудің негізі ретінде
Кіріспе 8
І бөлім. Әдебиеттерге шолу 10
II бөлім. Төрелік келісімнің құқықтық сипаттамасы 11
1.1 «Төрелік келісім» және «аралық келісім» ұғымдарының арақатынасының мәселері 11
1.2 Төрелік келісімнің құқықтық табиғаты 18
1.3 Төрелік келісімдердің түрлері 23
А тұжырымы 31
III бөлім. Төрелік келісімнің құқықтық күшін бағалау және оның салдары 32
2.1 Төрелік келісімге сәйкес дауларды болдырмайтын жағдайлар 32
2.2 Төрелік келісімнің жарамсыздығының негіздері 38
Б тұжырымы 44
Қорытынды 46
Қолданылған әдебиеттер тізімі 50
І бөлім. Әдебиеттерге шолу 10
II бөлім. Төрелік келісімнің құқықтық сипаттамасы 11
1.1 «Төрелік келісім» және «аралық келісім» ұғымдарының арақатынасының мәселері 11
1.2 Төрелік келісімнің құқықтық табиғаты 18
1.3 Төрелік келісімдердің түрлері 23
А тұжырымы 31
III бөлім. Төрелік келісімнің құқықтық күшін бағалау және оның салдары 32
2.1 Төрелік келісімге сәйкес дауларды болдырмайтын жағдайлар 32
2.2 Төрелік келісімнің жарамсыздығының негіздері 38
Б тұжырымы 44
Қорытынды 46
Қолданылған әдебиеттер тізімі 50
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Халықаралық шаруашылық байланыстардың, соның ішінде әр түрлі мемлекеттердің ұйымдарының арасындағы өндіріс, ғылым мен техниканың облысындағы серіктестіктің кең дамуы дауларды төрелік қарастыру мәселесін өзекті етеді. Әр түрлі мемлекеттердің ұйымдары мен фирмалары әдетте төрелік істі қарау соттыққа қарағанда жақсы деп есептейді, тараптарды татуластыру төрелікке жүгінуге қарағанда жақсы, ал татуласуға қарағанда олардың алдын алу жақсы. Алайда даулардың үнемі алдын алуға тікелей келіссөздердің жолымен тараптардың арасында пайда болған мәселені шешу мүмкін емес. Сондықтан келісімдердің құқықтық қамтамасыз етілгендігі үшін мүмкін дауларды объективті және құзыретті шешуге кепілдік беретін жағдайларды жасау үлкен мәнге ие. Өндірістік серіктестік бойынша қатынастар, кооперациялар, ғылыми-зерттеу мен жобалық-құрылымдық жұмыстарды жүргізудегі, лицензиялық қатынастардағы төрелік тәртібінде даулардың соттылығын анықтау ерекше маңызды болып келеді. Қазіргі заманғы ғылыми-техникалық жағдайларда қатынастардың шеңбері үнемі артып келуде, олар бойынша дауларды шешу төрелік соттарға қарауға жіберіледі.
Мүмкін дауларды қарастырудың тәртібін нақты анықтау, сонымен тараптардың белгілі бір міндеттемелеріне кепілдемелер жасау мемлекеттердің арасындағы экономикалық қатынастардың негізіндегі өзара пайдалы дамуға ықпал етуге шақырылған. Даулардың әділетті шешілуі сауданың кеңейтілуі мен жеңілдетілуіне және серіктестікке ықпал ететін болады. Басқа мемлекеттердің отандық ұйымдар мен фирмалармен бекітілетін көптеген келісімдерде дауларды шешудің төрелік тәртібі қарастырылады.
Халықаралық қаржы төрелігі дауды тек егер тараптар өзара олардың арасындағы дауларды немесе болашақта пайда болатын дауларды төрелік соттың қарауына беру үшін қарастырады. Дауларды төрелік қарастырудың тәртібі тараптардың еркі бойынша пайда болатындықтан, оларға берілген механизмнің қызмет ету тәртібін анықтау бойынша кең міндеттемелер ұсынылған. Унификацияланған нормалар, сонымен бірге, оған негізделген ұлттық заңнаманың нормалары тараптарға келесідей міндеттемелерді ұсынады: төрелік сотты таңдау, ол дауды қарастыратын болады; төрелік істі қарастыру тәртібіне қатысты қолданылатын құқықты таңдау (ad hoc соты үшін тараптардың өздері дауды қарастырудың тәртібін анықтай алады, ал институциялық сот өзінің регламентін қолданады – алайда ондағы кейбір ережелер әдетте диспозитивті), сонымен бірге даудың болмысына қатысты қолданылатын құқықты таңдау; төрелік келісімнің болуы немесе шынайылығы туралы мәселені қолдану құқығын таңдау; төрелік сотты құрамын қалыптастыру тәртібін таңдау; төрелікті жүргізу орнын таңдау; төрелік істі қарау жүргізілетін тілді таңдау.
Мүмкін дауларды қарастырудың тәртібін нақты анықтау, сонымен тараптардың белгілі бір міндеттемелеріне кепілдемелер жасау мемлекеттердің арасындағы экономикалық қатынастардың негізіндегі өзара пайдалы дамуға ықпал етуге шақырылған. Даулардың әділетті шешілуі сауданың кеңейтілуі мен жеңілдетілуіне және серіктестікке ықпал ететін болады. Басқа мемлекеттердің отандық ұйымдар мен фирмалармен бекітілетін көптеген келісімдерде дауларды шешудің төрелік тәртібі қарастырылады.
Халықаралық қаржы төрелігі дауды тек егер тараптар өзара олардың арасындағы дауларды немесе болашақта пайда болатын дауларды төрелік соттың қарауына беру үшін қарастырады. Дауларды төрелік қарастырудың тәртібі тараптардың еркі бойынша пайда болатындықтан, оларға берілген механизмнің қызмет ету тәртібін анықтау бойынша кең міндеттемелер ұсынылған. Унификацияланған нормалар, сонымен бірге, оған негізделген ұлттық заңнаманың нормалары тараптарға келесідей міндеттемелерді ұсынады: төрелік сотты таңдау, ол дауды қарастыратын болады; төрелік істі қарастыру тәртібіне қатысты қолданылатын құқықты таңдау (ad hoc соты үшін тараптардың өздері дауды қарастырудың тәртібін анықтай алады, ал институциялық сот өзінің регламентін қолданады – алайда ондағы кейбір ережелер әдетте диспозитивті), сонымен бірге даудың болмысына қатысты қолданылатын құқықты таңдау; төрелік келісімнің болуы немесе шынайылығы туралы мәселені қолдану құқығын таңдау; төрелік сотты құрамын қалыптастыру тәртібін таңдау; төрелікті жүргізу орнын таңдау; төрелік істі қарау жүргізілетін тілді таңдау.
Оқулықтар:
1. Ануфриева Л.П. Международное частное право: Учебник. Том 3. Трансграничные банкротства. Международный коммерческий арбитраж. Международный гражданский процесс. - М.: Бек, 2001. - с. 124
2. Ануров В.Н. Актуальные проблемы международного коммерческого арбитража. - М.: "Проспект", 2000, стр. 234.
3. Богуславский М.М. Международное частное право: Учебник. - 2е изд., перераб. И доп. - М.: Междунар. Отношения, 2007. – с. 276
4. Богуславский М.М. Международное частное право: Учебник - 5-е изд., перераб. и доп. - М.: Юристъ, 2005. - с. 156
5. Гетьман-Павлова И. В. Международное частное право: Учебник. - М.: Изд-во Эксмо, 2005. - с. 576
6. Дмитриева Г.К., Филимонова М.В. Международное частное право. (Действующие нормативные акты). - М.: Институт международного права и экономики имени А.С. Грибоедова, 2009. - с. 164
7. Минаков А.И. Арбитражное соглашение и практика рассмотрения внешнеэкономических споров. - М.: Юрид. лит., 2005. - с. 143
8. Шамраев А.В. Правовое регулирование информационных технологий. Анализ проблемы и основные документы. Москва, «Статут», «Интертех», Издательская группа «БДЦ-пресс», 2003. – с. 235
9. Дмитриева Г.К. Международный коммерческий арбитраж /Г.К.Дмитриева – Спб., 1997 – с. 235
10. Комаров В.В. Международный коммерческий арбитраж/В.В.Комаров –М.,2005- с. 376
11. Минаков А.И. Коллизионные вопросы арбитражных соглашений /А.И.Минаков – М,1975 – с. 194
12. Петрос Цаканян Арбитражная оговорка и международные торговые споры / Цаканян П.// газета Деловой партнер №34 от 25.08.2005 – с. 197
13. Регламенты международных арбитражных судов сборник/сост. Орлов Л.Н.,Павлов И.М. – М, 2012, с. 234
14. Поздняков В.С., Международный коммерческий арбитраж в Российской Федерации, М.,1996 г. С. 257
15. Арбитражный процесс под ред. д.ю.н.,проф. Р.Е.Гукосяна М.2006г. стр. 378
16. Сергеев А.П., Толстой Ю.К. Гражданское право. Учеб. Изд. 4 перераб. М.2005 стр.697
Нормативтік-құқықтық актілер:
1. 2015 жылғы 31 қазандағы № 377-V ҚРЗ «Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексі" // «Әділет» Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі, (жүгіну күні: 09.04.2016 ж.)
2. 2016 жылғы 8 сәуірдегі № 488-V ҚРЗ «Төрелік туралы» Қазақстан Республикасының Заңы // «Әділет» Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі, (жүгіну күні: 09.04.2016 ж.)
Мақалалар:
1. Карабельников В.Г. Форма арбитражного соглашения в международном коммерческом арбитраже. Право и экономика, 2001 г., № 3. - с. 243
2. Костин А.А. Некоторые проблемы международного арбитража. Третейский суд, 2003, № 8. - с. 243
3. Нешатаева Т.Н., Старженецкий В.В. Третейские и государственные суды. Проблема прав на правосудие. Вестник Высшего Арбитражного Суда РФ, 2000 г., № 10. - с. 404
4. Петрос Цаканян Арбитражная оговорка и международные торговые споры 25.08.2005 / Деловой партнер. №34. – с. 234
5. Траспов Р. А. Международный коммерческий арбитраж: пределы осуществления гражданских прав и проблемы исполнения арбитражного соглашения Журнал «Арбитражная практика» № 04 (13) 2002. - с. 234
6. Гавриленко В.А. Международные конвенции в сфере международного коммерческого арбитража/ В.А.Гавриленко //Внешнеторговое право -№1,2006 – с. 374
7. Ерпылева Н.Ю. Международное коммерческое право: современные тенденции в развитии/ Н.Ю. Ерпылева// Право и политика №1,2005 – с. 134
8. Зименко Б. Международное право в судебной практике России: арбитражное судопроизводство/ Б.Зименко //Российская юстиция - №1,2004 – с. 104
9. Ерпылева Н.Ю. Международный коммерческий арбитраж: современные проблемы теории и практики/ Н.Ю.Ерпылева //Арбитражный и гражданский процесс - №1,2002 – с. 341
10. Рачков И.В. Два решения международного суда/ И.В.Рачков//Международное публичное и частное право - №8, 2005 – с. 17
11. Розенберг М. Актуальные вопросы практики разрешения споров в международном коммерческом арбитражном суде при ТПП РФ/М.Розенберг//Хозяйство и право - №12, 2003 – с. 196
12. Ерпылева Н.Ю. Международный коммерческий арбитраж: современные проблемы теории и практики //Арбитражный и гражданский процесс - №1, 2002г- с. 568
1. Ануфриева Л.П. Международное частное право: Учебник. Том 3. Трансграничные банкротства. Международный коммерческий арбитраж. Международный гражданский процесс. - М.: Бек, 2001. - с. 124
2. Ануров В.Н. Актуальные проблемы международного коммерческого арбитража. - М.: "Проспект", 2000, стр. 234.
3. Богуславский М.М. Международное частное право: Учебник. - 2е изд., перераб. И доп. - М.: Междунар. Отношения, 2007. – с. 276
4. Богуславский М.М. Международное частное право: Учебник - 5-е изд., перераб. и доп. - М.: Юристъ, 2005. - с. 156
5. Гетьман-Павлова И. В. Международное частное право: Учебник. - М.: Изд-во Эксмо, 2005. - с. 576
6. Дмитриева Г.К., Филимонова М.В. Международное частное право. (Действующие нормативные акты). - М.: Институт международного права и экономики имени А.С. Грибоедова, 2009. - с. 164
7. Минаков А.И. Арбитражное соглашение и практика рассмотрения внешнеэкономических споров. - М.: Юрид. лит., 2005. - с. 143
8. Шамраев А.В. Правовое регулирование информационных технологий. Анализ проблемы и основные документы. Москва, «Статут», «Интертех», Издательская группа «БДЦ-пресс», 2003. – с. 235
9. Дмитриева Г.К. Международный коммерческий арбитраж /Г.К.Дмитриева – Спб., 1997 – с. 235
10. Комаров В.В. Международный коммерческий арбитраж/В.В.Комаров –М.,2005- с. 376
11. Минаков А.И. Коллизионные вопросы арбитражных соглашений /А.И.Минаков – М,1975 – с. 194
12. Петрос Цаканян Арбитражная оговорка и международные торговые споры / Цаканян П.// газета Деловой партнер №34 от 25.08.2005 – с. 197
13. Регламенты международных арбитражных судов сборник/сост. Орлов Л.Н.,Павлов И.М. – М, 2012, с. 234
14. Поздняков В.С., Международный коммерческий арбитраж в Российской Федерации, М.,1996 г. С. 257
15. Арбитражный процесс под ред. д.ю.н.,проф. Р.Е.Гукосяна М.2006г. стр. 378
16. Сергеев А.П., Толстой Ю.К. Гражданское право. Учеб. Изд. 4 перераб. М.2005 стр.697
Нормативтік-құқықтық актілер:
1. 2015 жылғы 31 қазандағы № 377-V ҚРЗ «Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексі" // «Әділет» Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі,
2. 2016 жылғы 8 сәуірдегі № 488-V ҚРЗ «Төрелік туралы» Қазақстан Республикасының Заңы // «Әділет» Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі,
Мақалалар:
1. Карабельников В.Г. Форма арбитражного соглашения в международном коммерческом арбитраже. Право и экономика, 2001 г., № 3. - с. 243
2. Костин А.А. Некоторые проблемы международного арбитража. Третейский суд, 2003, № 8. - с. 243
3. Нешатаева Т.Н., Старженецкий В.В. Третейские и государственные суды. Проблема прав на правосудие. Вестник Высшего Арбитражного Суда РФ, 2000 г., № 10. - с. 404
4. Петрос Цаканян Арбитражная оговорка и международные торговые споры 25.08.2005 / Деловой партнер. №34. – с. 234
5. Траспов Р. А. Международный коммерческий арбитраж: пределы осуществления гражданских прав и проблемы исполнения арбитражного соглашения Журнал «Арбитражная практика» № 04 (13) 2002. - с. 234
6. Гавриленко В.А. Международные конвенции в сфере международного коммерческого арбитража/ В.А.Гавриленко //Внешнеторговое право -№1,2006 – с. 374
7. Ерпылева Н.Ю. Международное коммерческое право: современные тенденции в развитии/ Н.Ю. Ерпылева// Право и политика №1,2005 – с. 134
8. Зименко Б. Международное право в судебной практике России: арбитражное судопроизводство/ Б.Зименко //Российская юстиция - №1,2004 – с. 104
9. Ерпылева Н.Ю. Международный коммерческий арбитраж: современные проблемы теории и практики/ Н.Ю.Ерпылева //Арбитражный и гражданский процесс - №1,2002 – с. 341
10. Рачков И.В. Два решения международного суда/ И.В.Рачков//Международное публичное и частное право - №8, 2005 – с. 17
11. Розенберг М. Актуальные вопросы практики разрешения споров в международном коммерческом арбитражном суде при ТПП РФ/М.Розенберг//Хозяйство и право - №12, 2003 – с. 196
12. Ерпылева Н.Ю. Международный коммерческий арбитраж: современные проблемы теории и практики //Арбитражный и гражданский процесс - №1, 2002г- с. 568
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Төрелік келісім - дауды шешудің негізі ретінде
атты диплом жобасына
ТҮСІНДІРМЕ ЖАЗБА
Қарастырылып отырған диплом жобасында төрелік келісім бойынша туындаған өзекті мәселелердің шешімін іздестіруге негізделген.
Төрелік келісім және аралық келісім ұғымдарының арақатынасының мәселері, төрелік келісімнің құқықтық табиғаты , төрелік келісімдердің түрлері дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде қарастырылған.
Екінші тәжірибелік бөлімінде төрелік келісімнің құқықтық күшін бағалау және оның салдары, төрелік келісімге сәйкес дауларды болдырмайтын жағдайлар, төрелік келісімнің жарамсыздығының негіздері зерттелінген.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Халықаралық шаруашылық байланыстардың, соның ішінде әр түрлі мемлекеттердің ұйымдарының арасындағы өндіріс, ғылым мен техниканың облысындағы серіктестіктің кең дамуы дауларды төрелік қарастыру мәселесін өзекті етеді. Әр түрлі мемлекеттердің ұйымдары мен фирмалары әдетте төрелік істі қарау соттыққа қарағанда жақсы деп есептейді, тараптарды татуластыру төрелікке жүгінуге қарағанда жақсы, ал татуласуға қарағанда олардың алдын алу жақсы. Алайда даулардың үнемі алдын алуға тікелей келіссөздердің жолымен тараптардың арасында пайда болған мәселені шешу мүмкін емес. Сондықтан келісімдердің құқықтық қамтамасыз етілгендігі үшін мүмкін дауларды объективті және құзыретті шешуге кепілдік беретін жағдайларды жасау үлкен мәнге ие. Өндірістік серіктестік бойынша қатынастар, кооперациялар, ғылыми-зерттеу мен жобалық-құрылымдық жұмыстарды жүргізудегі, лицензиялық қатынастардағы төрелік тәртібінде даулардың соттылығын анықтау ерекше маңызды болып келеді. Қазіргі заманғы ғылыми-техникалық жағдайларда қатынастардың шеңбері үнемі артып келуде, олар бойынша дауларды шешу төрелік соттарға қарауға жіберіледі.
Мүмкін дауларды қарастырудың тәртібін нақты анықтау, сонымен тараптардың белгілі бір міндеттемелеріне кепілдемелер жасау мемлекеттердің арасындағы экономикалық қатынастардың негізіндегі өзара пайдалы дамуға ықпал етуге шақырылған. Даулардың әділетті шешілуі сауданың кеңейтілуі мен жеңілдетілуіне және серіктестікке ықпал ететін болады. Басқа мемлекеттердің отандық ұйымдар мен фирмалармен бекітілетін көптеген келісімдерде дауларды шешудің төрелік тәртібі қарастырылады.
Халықаралық қаржы төрелігі дауды тек егер тараптар өзара олардың арасындағы дауларды немесе болашақта пайда болатын дауларды төрелік соттың қарауына беру үшін қарастырады. Дауларды төрелік қарастырудың тәртібі тараптардың еркі бойынша пайда болатындықтан, оларға берілген механизмнің қызмет ету тәртібін анықтау бойынша кең міндеттемелер ұсынылған. Унификацияланған нормалар, сонымен бірге, оған негізделген ұлттық заңнаманың нормалары тараптарға келесідей міндеттемелерді ұсынады: төрелік сотты таңдау, ол дауды қарастыратын болады; төрелік істі қарастыру тәртібіне қатысты қолданылатын құқықты таңдау (ad hoc соты үшін тараптардың өздері дауды қарастырудың тәртібін анықтай алады, ал институциялық сот өзінің регламентін қолданады - алайда ондағы кейбір ережелер әдетте диспозитивті), сонымен бірге даудың болмысына қатысты қолданылатын құқықты таңдау; төрелік келісімнің болуы немесе шынайылығы туралы мәселені қолдану құқығын таңдау; төрелік сотты құрамын қалыптастыру тәртібін таңдау; төрелікті жүргізу орнын таңдау; төрелік істі қарау жүргізілетін тілді таңдау.
Зерттеу жұмысының мақсаты - дауларды шешудің негізгі көзі ретіндегі төрелік келісімнің құқықтық сипаттамасын қарастыра отырып, оны жетілдіру жолдарын іздестіру.
Зерттеу жұмысының міндеттері келесідей:
- Төрелік келісімнің құқықтық сипаттамасын қарастыру;
- Төрелік келісім және аралық келісім ұғымдарының арақатынасының мәселерін талдау;
- Төрелік келісімнің құқықтық табиғаты мен түрлерін зерттеу;
- Төрелік келісімнің құқықтық күшін бағалау және оның салдарын қарастыру;
- Төрелік келісімге сәйкес дауларды болдырмайтын жағдайларды зерттеу;
- Төрелік келісімнің жарамсыздығының негіздерін талдау.
Зерттеу жұмысының нысаны - дауды шешудің негізгі құралы ретіндегі төрелік келісімге жан-жақты сипаттама беру, оның құқықтық негіздерін анықтау.
Зерттеу пәні - дауларды реттеуші төрелік келісімдер, оларды жүзеге асыру барысында пайда болатын мәселелер болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Төрелік келісімнің теориялық негіздері және тарихи аспектісі, сондай-ақ оның қалыптасу деңгейі отандық және шет ел құқықтанушыларының назарындағы негізгі тақырыптың бірі екендігіне көрініс тапты. Бұл мәселеге Л.П. Ануфриеваның, А.И. Минаковтың, . Г.К. Дмитриеваның, В.Г. Карабельниковтың, Т.Н.Нешатаеваның, В.В. Старженецкийдің, И.В. Рачковтың назарлары ауған болатын.
Зерттеудің әдістемелік негізі. Зерттеу барысында жалпы ғылыми, жеке-ғылыми және арнайы таным әдістері қолданылды: тарихи-құқықтық, салыстырмалы-құқықтық, нақты-әлеуметтік және т.б.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жалпы, Төрелік келісім - дауды шешудің негізі ретінде атты диплом жобасының тақырыбы толықтай ашылды.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
КАЗГЮУ Университеті АҚ
______________________
ТӨРЕЛІК КЕЛІСІМ - ДАУДЫ ШЕШУДІҢ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБАСЫ
мамандығы _________ - ___________
Астана, 2016
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
КАЗГЮУ Университеті АҚ
________________________
________________________
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
___________________
__ _________ 20__ ж.
___________________
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: ТӨРЕЛІК КЕЛІСІМ - ДАУДЫ ШЕШУДІҢ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ
мамандығы _________ - ___________
Орындаған:
_______________________
Ғылыми жетекшісі:
_______________________
Астана, 2016
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
________________
__ _________ 20__ ж.
________________
Диплом жобасын дайындаудың күнтізбелік жоспары
Жоба кезеңдерінің атауы
Белгіленген мерзім
Жоба кезеңдерін жүзеге асыру туралы белгі
Орындаудың нақты мерзімі
Жобаның орындалған кезеңдерінің дайындық дәрежесі
Студенттің (студенттердің)
қолы
Ғылыми жетекшінің (ғылыми жетекшілердің) қолы
Әдебиеттер мен практикалық материалдарға шолу жасауды жүзеге асыру
Әдіснаманы әзірлеу
Деректерді жинау мен өңдеу
Алынған нәтижелерді талдау мен түсіндіру
Жоба бойынша ұсыныстарды әзірлеу
Кіріспе мен қорытындыны дайындау
Диплом жобасын ресімдеу: Жобаның I бөлімін дайындау
Жобаның II бөлімін дайындау
Жобаның III бөлімін дайындау
Ғылыми жетекшінің (ғылыми жетекшілердің) пікірін алу
Баяндама, көрнекі құралдар мен таныстырылымды дайындау
Диплом жобасын қорғау
Диплом жұмысының ғылыми жетекшісі__________________________ ___
___________________________________ _______________________
(Аты-жөні, лауазымы мен қолы[)]
Жоспарды орындауға:_________________________ ______________
қабылдадым (Аты-жөні, лауазымы мен қолы)
Мазмұны
Кіріспе 8
І бөлім. Әдебиеттерге шолу 10
II бөлім. Төрелік келісімнің құқықтық сипаттамасы 11
1.1 Төрелік келісім және аралық келісім ұғымдарының арақатынасының мәселері 11
1.2 Төрелік келісімнің құқықтық табиғаты 18
1.3 Төрелік келісімдердің түрлері 23
А тұжырымы 31
III бөлім. Төрелік келісімнің құқықтық күшін бағалау және оның салдары 32
2.1 Төрелік келісімге сәйкес дауларды болдырмайтын жағдайлар 32
2.2 Төрелік келісімнің жарамсыздығының негіздері 38
Б тұжырымы 44
Қорытынды 46
Қолданылған әдебиеттер тізімі 50
Қысқартулар тізбесі
ҚР - Қазақстан Республикасы
ЮНСИТРАЛ - Халықаралық саудадағы құқығы бойынша БҰҰ Комиссиясы
ХКАС - Халықаралық коммерциялық арбитраж сот
ХКА - Халықаралық коммерциялық арбитраж
ХЖҚ - Халықаралық жеке құқық
АК - Азаматтық Кодекс
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
ХҚТС - химиялық қаруға тыйым салу
ҚХР - Қытай халық Республикасы
ССАК - Сыртқы сауда арбитраждық комиссиясы
ЖШС - Жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ЖКАҚ - Жабық күйіндегі акционерлік қоғам
АКБ - Акционерлік коммерциялық банк
ЖАҚ - Жабық Акционерлік Қоғам
ТМД - Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ХСП - Халықаралық Сауда Палатасы
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Халықаралық шаруашылық байланыстардың, соның ішінде әр түрлі мемлекеттердің ұйымдарының арасындағы өндіріс, ғылым мен техниканың облысындағы серіктестіктің кең дамуы дауларды төрелік қарастыру мәселесін өзекті етеді. Әр түрлі мемлекеттердің ұйымдары мен фирмалары әдетте төрелік істі қарау соттыққа қарағанда жақсы деп есептейді, тараптарды татуластыру төрелікке жүгінуге қарағанда жақсы, ал татуласуға қарағанда олардың алдын алу жақсы. Алайда даулардың үнемі алдын алуға тікелей келіссөздердің жолымен тараптардың арасында пайда болған мәселені шешу мүмкін емес. Сондықтан келісімдердің құқықтық қамтамасыз етілгендігі үшін мүмкін дауларды объективті және құзыретті шешуге кепілдік беретін жағдайларды жасау үлкен мәнге ие. Өндірістік серіктестік бойынша қатынастар, кооперациялар, ғылыми-зерттеу мен жобалық-құрылымдық жұмыстарды жүргізудегі, лицензиялық қатынастардағы төрелік тәртібінде даулардың соттылығын анықтау ерекше маңызды болып келеді. Қазіргі заманғы ғылыми-техникалық жағдайларда қатынастардың шеңбері үнемі артып келуде, олар бойынша дауларды шешу төрелік соттарға қарауға жіберіледі.
Мүмкін дауларды қарастырудың тәртібін нақты анықтау, сонымен тараптардың белгілі бір міндеттемелеріне кепілдемелер жасау мемлекеттердің арасындағы экономикалық қатынастардың негізіндегі өзара пайдалы дамуға ықпал етуге шақырылған. Даулардың әділетті шешілуі сауданың кеңейтілуі мен жеңілдетілуіне және серіктестікке ықпал ететін болады. Басқа мемлекеттердің отандық ұйымдар мен фирмалармен бекітілетін көптеген келісімдерде дауларды шешудің төрелік тәртібі қарастырылады.
Халықаралық қаржы төрелігі дауды тек егер тараптар өзара олардың арасындағы дауларды немесе болашақта пайда болатын дауларды төрелік соттың қарауына беру үшін қарастырады. Дауларды төрелік қарастырудың тәртібі тараптардың еркі бойынша пайда болатындықтан, оларға берілген механизмнің қызмет ету тәртібін анықтау бойынша кең міндеттемелер ұсынылған. Унификацияланған нормалар, сонымен бірге, оған негізделген ұлттық заңнаманың нормалары тараптарға келесідей міндеттемелерді ұсынады: төрелік сотты таңдау, ол дауды қарастыратын болады; төрелік істі қарастыру тәртібіне қатысты қолданылатын құқықты таңдау (ad hoc соты үшін тараптардың өздері дауды қарастырудың тәртібін анықтай алады, ал институциялық сот өзінің регламентін қолданады - алайда ондағы кейбір ережелер әдетте диспозитивті), сонымен бірге даудың болмысына қатысты қолданылатын құқықты таңдау; төрелік келісімнің болуы немесе шынайылығы туралы мәселені қолдану құқығын таңдау; төрелік сотты құрамын қалыптастыру тәртібін таңдау; төрелікті жүргізу орнын таңдау; төрелік істі қарау жүргізілетін тілді таңдау.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты - дауларды шешудің негізгі көзі ретіндегі төрелік келісімнің құқықтық сипаттамасын қарастыра отырып, оны жетілдіру жолдарын іздестіру.
Зерттеу жұмысының міндеттері келесідей:
- Төрелік келісімнің құқықтық сипаттамасын қарастыру;
- Төрелік келісім және аралық келісім ұғымдарының арақатынасының мәселерін талдау;
- Төрелік келісімнің құқықтық табиғаты мен түрлерін зерттеу;
- Төрелік келісімнің құқықтық күшін бағалау және оның салдарын қарастыру;
- Төрелік келісімге сәйкес дауларды болдырмайтын жағдайларды зерттеу;
- Төрелік келісімнің жарамсыздығының негіздерін талдау.
Зерттеу жұмысының нысаны - дауды шешудің негізгі құралы ретіндегі төрелік келісімге жан-жақты сипаттама беру, оның құқықтық негіздерін анықтау.
Зерттеу пәні - дауларды реттеуші төрелік келісімдер, оларды жүзеге асыру барысында пайда болатын мәселелер болып табылады.
Зерттеудің нормативтік негізі Қазақстан Республикасының Конституциясымен, Халықаралық құқықтық нормалармен ұсынылған.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І бөлім. Әдебиеттерге шолу
Бұл дипломдық жобамда 2016 жылғы 8 сәуірдегі № 488-V ҚРЗ Төрелік туралы Қазақстан Республикасының Заңын қолдандық, себебі Төрелік келісім - дауды шешудің негізі ретінде атты тақырыпты ашу үшін Төрелік туралы заңның нормаларын басшылыққа алуымыз керек.
Сонымен қатар, жоба тақырыбын ашу үшін басқа да құқықтық-нормативтік актілерге жүгіндік. Соның ішінде: 2015 жылғы 31 қазандағы № 377-V ҚРЗ Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексі" бар.
Жобаны дайындауға нормативтік-құқықтық актілерден басқа, оқулықтар, ғылыми еңбектер мен мақалалар қолданылды. Мысалы, B Л.П. Ануфриеваның Международное частное право оқулығы, В.Н. Ануровтың Актуальные проблемы международного коммерческого арбитража оқулығы, А.И. Минаковтың Арбитражное соглашение и практика рассмотрения внешнеэкономических споров оқулығы, . Г.К. Дмитриеваның Международный коммерческий арбитраж кітабы, В.Г. Карабельниковтың Форма арбитражного соглашения в международном коммерческом арбитраже мақаласы, Т.Н.Нешатаеваның, В.В. Старженецкийдің Третейские и государственные суды. Проблема прав на правосудие еңбегі, И.В. Рачковтың Два решения международного суда мақаласы қолданылды.
Жобаны жазуда қолданылған дерек көздер теориялық аспектілерді қамтуда қолданылды, көбісі өзінің жаңашылдығын жоғалтқанымен, сол уақыттағы көзқарастарымен танысуға мүмкіндік берді.
II бөлім. Төрелік келісімнің құқықтық сипаттамасы
1.1 Төрелік келісім және аралық келісім ұғымдарының арақатынасының мәселері
Төрелік келісім - бұл дауларды төрелікке тапсыру туралы тараптардың еркін білдіруші келісім. Келісім барлық немесе белгілі бір дауларды, пайда болып қойған немесе болашақта пайда болуы мүмкін дайларды ғана ескеруі мүмкін.
Төреліктің құзыреттілігі халықаралық келісімнің - мемлекеттер арасындағы төрелік келісімнің ережелеріне негізделуі мүмкін. Мемлекет аралық келісім қаржы дауларының ұлттық қатысушылары мен келісімде көрсетілген төрелік органдар үшін де міндетті. Халықаралық келісімнің бар болған жағдайында тараптар дауды төрелікке беруден бет бұра алмайды, ал дәлірек айтқанда келісімде көрсетілгеннен бас тарта алмайды. Төрелік өз кезегінде дауды қарастырудан арнайы тараптардың келісімдерінің бар болуына сүйене отырып, бас тарта алмайды.
Ануров В.Н. ғалымның ойынша, арбитраждық келісімнің құқықтық табиғатына талдау берген кезде тек азаматтық құқықтың жалпы түсініктерін ғана емес (келісімнің маңызды шарттары ) сонымен бірге, арбитраждық және азаматтық іс жүргізудің (прорагациялық келісім) жалпы түсініктерін қолдану керек. Арбитраждық келісімнің міндетті және қосымша шарттары туралы айтуға болады. Келісімнің міндетті шарттары дегеніміз мұндай шарттардың болмауы тараптар келісімге келген жоқ және оны жарамсыз деп тануға негіз беретін шарттарды айтамыз. Міндетті шарттарға, тараптар қандай дауларды арбитраждық сотқа беретіндігі туралы және егер дау туған жағдайда тараптар істі арбитраждық соттың қарауына беретіндігі туралы шарттар. Арбитраждық келісімнің басқа шарттары қосымша болып табылады, яғни олардың жоқтығы арбитраждық келісімнің құқықтық табиғатына әсер етпейді.
Арбитраждық келісімге нысанынан басқа оның қолданылатын құқықтық нормаларымен белгіленген басқа да талаптар қойылады. Ең алдымен, арбитраждық келісім тараптардың құқықтық қатынастарынан туындаған дауларға байланысты жасалынуы керек. Арбитраждық келісімді тек әрекетке қабілетті тарап қана жасауы мүмкін, ал әрекетке қабілетсіз тараптың атынан келісімді оның өкілі жасайды.
Қазақстанда арбитраждық келісімді жасау туралы құқық қабілеттілікке байланысты қандай да бір шектеулер қойылмаған. Арбитраждық келісімдерді қазақстандық және шетелдік заңды тұлғалар, халықаралық ұйымдар мен бірлестіктер және жеке кәсіпкерлер де жасай алады.
Арбитраждық келісімді жасау кезінде тараптардың еркі болуы керек. Егер келісім мәжбүрлеу негізінде жасалынса, ол жарамсыз болып танылады. Арбитраждық келісімге сондай-ақ, даудың арбитражда қаралу жағдайлары талап ретінде қойылады. Әдетте заңнамада қандай даулар арбитраждық соттың қарауына жататындығы туралы көрсетіледі. Осыған байланысты арбитраждық келісімнің мерзімі де анықталады.
Төрелік келісімсіз халықаралық қаржы дауларының төрелік істі қарауы ҚР салымдарды өзара мадақтау мен оларды қорғау туралы басқа мемлекеттермен екі жақты келісімдерінде қарастырылған. Қазақстан мен Венгрия арасындағы келісімде келесі ереже бекітілген: салым салудан пайда болатын инвестор мен қабылдаушы тарап арасындағы даулар келіссөздер арқылы шешіледі. Егер алты айдың ішінде дау осылайша шешілмейтін болса, салымшы істі қарау үшін беруге құқылы:
- қабылдаушы мемлекеттің төрелігіне (төрелік кең мағынасында түсіндіріледі - тек ХКА емес, сонымен бірге мемлекеттік төрелік немесе тіпті жалпы құзыреттілігі бар құзыретті сот);
- Стокгольм сауда палатасының Төрелік институты;
- ЮНСИТРАЛ - дың үлгілік төрелік регламентіне сәйкес жасалған ad hoc төрелігі.
Осыған ұқсас ережелер Ресей мен Швеция арасындағы келісімде бекітілген, бірақ салымшыға дауды шешудің тек бір әдісі ұсынылған: ad hoc төрелігін жасау. Бұл халықаралық келісімдер тараптардың арасындағы төрелік келісімнің бар болуына қарай дауды төрелікке беруді мақсат етпейді.
Өзінің заңды табиғаты бойынша төрелік келісім жеке құқықтық келісім болып табылады, ол негізгі келісімге қатысты дербес сипатқа ие. Негізгі келісімге қатысты заңды автономдық, жеке сипат төрелік келісімнің өзіндік ерекшелігі болып табылады. Төрелік келісім құқықтық дербестілігіне, автономдылығына ие, сондықтан оның тағдыры мен заңды әрекет етушілігі негізгі келісімнің жарамдылығына тәуелсіз болып келеді. Егер төреліктің құзыреті төрелік ескерту ретінде келісімнің мәтінінде айтылса, бұл ереже ерекше мәнге ие, яғни төрелік келісім - келісімнің құрам бөлігі болып табылады.
Келісім міндеттемелерінің ортақ қағидаларына сүйене отырып, негізгі келісімді жарамсыз деп тану автоматты түрде оның кез-келген бөлігін жарамсыз деп тануға алып келуі мүмкін (соның ішінде төрелік келісім). Тараптар тәуелсіз төрелік істі қарау құқығынан айрылады, соның ішінде келісімнің жарамдылығы мен одан шығатын міндеттемелердің жарамдылығы туралы мәселені қоса алғанда. Алайда ХКА негізін қалаушы қағидасы ретінде төрелік келісімнің заңды автономдылығы және төрелік істі қараудың принципиалды еріктілігі қызмет етеді.
Келісімді жарамсыз деп тану төрелік келісімнің күшінің жойылуына алып келмейді, келісімнің жарамсыздығымен байланысты мәселелерді қарастыру құқығынан арбитрлерді айырмайды. Бұл қағида көптеген ұлттық заңнамаларда, халықаралық келісімдерде, төрелік тәжірибеде бекітілген.
ҚР Сауда-өнеркәсіптік палатасы жанындағы Халықаралық коммерциялық арбитраж соты (ХКАС) төрелік келісімнің жарамдылығы негізгі келісімшарттың жарамсыздығымен абыройын түсірмейтін тәжірибені қолданады. Төрелік келісім негізгі материалдық-құқықтық шартқа тәуелді емес материалдық-процессуалдық шартты көрсетеді. Материалдық-құқықтық шарттың жарамдылығы немесе жарамсыздығы туралы мәселе өз бетімен заңды жарамды болатын материалдық-құқықтық шартты қозғамайды. Шарттың бөлігі болып табылатын төрелік ескертпе шарттың басқа шарттарына тәуелсіз келісім ретінде түсіндірілуі тиіс. Шарттың таяздығы туралы аралық соттың шешімі төрелік ескертпенің жарамсыздығына әкелмейді.
Мысалы, пайда болуы мүмкін даулар Алматы қаласындағы арбитраждық соттарда қаралады деп белгілеу арбитраждық келісімнің жарамсыздығын көрсетеді, өйткені Алматы қаласында мемлекеттік және коммерциялық институционалды арбитраждық соттардың саны өте көп болуы мүмкін. Мысал ретінде, ХКАС- тың 5 ақпан 1996 ж. № 5795 ісі бойынша шешімін келтірейін: талапкердің берген талап арызындағы келісімнің ішінде келіседей арбитраждық ескертпе болған: осы шарттан туындайтын барлық даулар мен келіспеушіліктер, егер оларды бейбіт жолмен шешу мүмкін емес болса, ондай істер арбитраждық сотқа беріледі. Арбитраж Мәскеу қаласында орналасқан және сауда палатасының ережелері мен рәсімі бойынша шешіледі. Арбитраждың шешімі тараптар үшін міндетті болады. Тараптар арасындағы контрактінің ішіндегі арбитраждық ескертпені түсіндіруде тараптардың ХКАС туралы айтып отырғандығын және ешқандай дәлелдемелер берілмегендіктен, ХКАС бұл келісімнен туындайтын дауларды қарауға құзыреті жоқ екендігін айтты.
Келтірілген мысалдан көрінетіндей, институционалды арбитраждың атауын толығымен көрсетпеу, арбитраждық мекеменің туындаған дауды қараудан бас тартуға және жауапкердің тұрғылықты жеріндегі ұлттық сотқа берілуіне әкеп соғуы мүмкін.
Арбитраждық іс жүргізу орны да маңызды талаптардың бірі болып саналады. Дауды қарау қай жерде жүргізілетіндігіне қарай іс жүргізудің өзі, қолданылатын процессуалдық құқық , төрешілерді таңдау, үшінші елдерде арбитраждық шешімдерді мәжбүрлеп орындату мүмкіндігіне байланысты болады.
Төрелік келісімнің заңды дербестігін тану заң бойынша қандай мемлекеттің төрелік келісіммен байланысты дау мәселелерін шешуі тиістігін анықтайтын арнайы қарама-қайшылық нормалардың қалыптасуына әкелді. Бас қарама-қайшылық байламы - тараптармен таңдалған құқық, субсидиарлық - қатынастардың мәндерінің заңы (lex causae), арбитражды өткізу орнының құқығы (lex arbitri), супер арбитрдың тұрғылықты жерінің заңы, шешім шығарған орындағы мемлекет заңы (lex loci arbitri): " тараптардың нұсқаулары болмағанда төрелік келісім негізгі шарт бойынша қолданылатын құқықпен немесе егер мұндай құқық бойынша төрелік келісім жарамсыз болып танылса, төрелік істі қарауды жүзеге асыру орнының ел құқығымен реттеледі " (Квебектің АК 3121-бабы). Аралық келісімге негізгі шарт құқықтарын қолдану мүмкін; төрелік келісімнің жарамсыздығы кезінде оған оны жасау орнының құқығы қолданылады; егер шарт жасау орнын анықтау мүмкін болмаса, аралық соттың орналасқан жерінің құқығы қолданылады (Литваның АК 1.37.7-бабы).
2015 жылғы 31 қазандағы № 377-V ҚРЗ Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексінде көрсетілген аралық талқылауды қарастыруға арналған. Бірақ мұндағы баптың қалыптасуына назар аудару қажет: аралық сот арызды алғаннан кейін аралық сот талқылауын қорғау туралы анықтаманы айқындайды, Қазақстан Республикасының азаматтық процестік заңнамасына сәйкес тараптар оның қарастырылу орнын хабарлайды, жауапкер талап арызға жазбаша пікір жазуды ұсынады. Яғни азаматтық процестік заңнаманы қолдану өте қысқа сұраққа қатысты - тараптардың талап арызды қарастыру орны туралы хабарлама жіберу, жауапкерге талап арызға жазбаша пікір жазуға ұсыныс жасайды. Оған қоса, азаматтық процестік заңнамасы альтернативті нұсқа ретінде ұсынылады: азаматтық процестік заңнама нормалары немесе ережелерге сәйкес болып келеді. Әрбір аралық сотта өздерінің регламенті бар, оған қоса аралық сотта нақты дауды шешу үшін азаматтық іс жүргізу заңнаманы қолдану міндетті болып табылмайды.
1958 жылғы Нью-Йорк тұжырымдамасы мен 1961 жылғы Еуропалық тұжырымдама төрелік келісімнің жарамдылығын анықтауға арналған арнайы коллизиялық ережені (тараптар еркінің автономиясы және арбитраждық шешімдер шығару жерінің құқықтары) бекітеді. Сондай коллизиядық байлаулар ХКА туралы ресей заңында бекітілген (36-бап): төрелік келісімнің жарамсыздығы тараптар осы келісімді бағындыратын заң бойынша танылады, мұндай нұсқаулар болмаған жағдайда - шешім шығарылатын мемлекеттің заңы бойынша танылады. Швейцарияның ХЖҚ туралы заңы (182.2-бап) төрелік келісімнің жарамдылығы туралы мәселені шешудің үш қайшылық байламын - еркіндік автономиясын, қатынастар мәнінің заңы мен арбитражды өткізу жерінің құқығын (сот заңы - швейцар құқығы) қарастырады: "Төрелік келісім егер тараптармен таңдалған құқықтардың не даулы құқық қатынастарына қолданылатын құқықтардың, атап айтқанда - негізгі шартқа қолданылатын құқықтың, не швейцарлық құқықтың талаптарына жауап берсе, мәні бойынша жарамды болып танылады".
Төрелік ескертпенің автономдылық (тәуелсіздік) теориясы ХКА өз құзыреті туралы немесе оның болмауы туралы мәселені өзі шешуге құқылы болатынына сәйкес құзыреттер құзыреті доктринасымен байланысты. Арбитраж өзінің құзыреті туралы, оның ішінде арбитрлық келісімнің болуына және жарамдылығына қатысты кез-келген қарсылықтар бойынша қаулы шығара алады (ХКА туралы Заңның 16-бабының 1-тармағы). Өз кезегінде, құзыреттер құзыреті теориясымен арбитрабельділік доктринасы байланысты.
ХКА құзыреті төрелік келісімнің жарамдылығын мазмұндайды. Төрелік келісім халықаралық қаржы даулардың арбитрабельділігі кезінде ғана заңды жарамды болып табылады. Төрелік келісімді танудың жалпы негіздемесі жарамды (арбитрабельді) болып табылады:
- тараптардың тиісті құқық субъектілігі;
- тараптардың ерік білдіруінің еріктілігі;
- арбитраждық істі қараушылық мәні ретінде даудың ұйғарындылығы;
- төрелік келісімнің тиісті нысаны. Арбитрабельділік субъективті, объективті және ресми болады.
Субъективті арбитрабельділік - бұл тұлғаның аралық келісім субъектісі болу қабілеті, яғни аралық сотқа рұқсат беруге азаматтық-құқықтық дауларды беру туралы келісім жасау. Субъективті арбитрабельділік тұлғаның материалдық және процессуалды құқық субъектілігімен үздіксіз байланысты, оның жеке мәртебесіне жатады және оның жеке заңымен анықталады. Тараптардың ерік білдіруінің еріктілігі тараптардың алдаудан, қауіптен, қателіктен немесе адасудан еркін арбитражға жүгінуіне шынайы ниетін білдіруді болжамдайды.
Объективті арбитрабельділік даулардың қандай түрлерінің арбитражды келісім мәні болатынын көрсетеді. ХКА қарауына берілетін даулардың арбитрабельділігі арбитражы дауды қарастыратын мемлекет заңымен сәйкес анықталады. Бұл қағида Нью-Йорк тұжырымдамасының II және V баптарының ережелерінен туындайды (бірақ онда тікелей бекітілмеген). Алайда елдің құқығына байлам әмбебап ереже болып табылмайды.
Доктринада арбитраж туралы ұлттық заңнаманың әрекет ету саласына түсетін барлық даулардың объективті арбитрабельділігінің заңды (жоққа шығаруға болатын) анық-қанықтығының болуы түсіндіріледі. Бұл анықтылық аралық сотқа даулардың нақты түрін беруге заңды бекітілген тыйыммен жоққа шығарылуы мүмкін. Еуропалық тұжырымдама төрелік келісімнің болуы немесе жарамдылығы туралы іс қозғаған соттың, егер оның елінің заңы бойынша дау арбитраждық істі шешудің мәні бола алмаса, оны жарамсыз деп тани алмайтынын қарастырады (VI-баптың 2-тармағы). Арбитраждық шешімдерді тану мен орындауда Нью-Йорк тұжырымдамасымен сәйкес егер осы мемлекеттің заңы бойынша дау объектісі арбитраждық істі қарау мәні бола алмаса, бас тартылуы мүмкін (V-баптың 2-тармағы).
Кейбір елдердің заңнамасында төрелік келісімнің ауызша нысанына жол береді - арбитраж туралы Швеция заңында (1999) төрелік келісімнің жазбаша нысанына қатысты талаптар белгіленбейді. Мұндай айырмашылықтар төрелік келісімнің жарамдылығын түсіндірумен және танумен байланысты көптеген проблемалардың көзі болып табылады.
Төрелік келісімдер нысанына қатысты ұлттық заңдардың қарама-қайшылығын шешу амалы 2006 жылғы редакциядағы Халықаралық қаржы арбитраж туралы Үлгілік заңда қабылданған. Халықаралық қаржы арбитраж туралы Үлгілік заңының 7-бабы жалпы ережені анықтайды: Төрелік келісім жазбаша түрде жасалады. Сақтау кезінде келісім жазбаша түрде жасалғанын көрсетуші жағдайлар:
- келісім тараптармен қол қойылған құжатта болады;
- келісім хаттармен, телеграфтық, телетайптық және мұндай келісімді белгілеуді қамтамасыз ететін өзге хабаларламалармен алмасу жолымен жасалады;
- келісім бір тарап мұндай келісімнің болуын растайтын,ал екіншісі бұған қарсылық білдірмейтін талап арыздармен және талап арызға пікірлермен алмасу жолымен жасалады;
- келісімшартта төрелік ескертпеден тұратын, бірақ шарт жазбаша түрде жасалатын және сәйкес сілтеме келісімшарт бөлігінің ескертпесін жасайтын жағдайларда сілтеме болады.
Төрелік келісімнің мазмұны тараптардың еркіне тәуелді, өз бетімен оның элементтерін анықтайды:
- дауларды қараудың арбитраждық тәсілін таңдау;
- арбитраж түрін таңдау. Егер институциялық арбитраж құзыреті анықталса, оның дәл атауын көрсету керек. Онсыз келісім жарамсыз болады;
- арбитраж өткізу орнын таңдау. Институционалдық арбитражды анықтау кезінде оның орналасқан орнын көрсету міндетті емес. Істі қарау егер арбитрлар іс жағдайын есепке ала отырып өзге орынды таңдамаса, институциялық арбитраждың ресми резиденциясының орны бойынша өтетін болады. Оқшауланған арбитраж үшін оны өткізу орнын дәл көрсету керек;
- арбитражды істі қарау тілін таңдау. Институциональдық арбитраж үшін бұл элемент міндетті емес. Арнайы нұсқаулар болмаған кезде арбитраж істі өзінің ана тілінде қарайды. Оқшауланған арбитражды өткізу кезінде істі қарау тілін таңдау керек. Жалпыға ортақ ереже - егер тараптар арбитраждық істі қарау өткізілетін тілді білмеген жағдайда, олар өз есебінен аудармашылармен қамтамасыз етіледі;
- арбитрлар санын анықтау (бір немесе үш). Институционалдық арбитражда тараптардың нұсқаулары болмаған кезде бұл мәселе арбитраж регламентімен сәйкес шешіледі. Оқшауланған арбитражда арбитрлар санын көрсетудің маңызды мәні болады;
- арбитраждық ресімдер тәртібін анықтау (арбитрларды таңдау, тағайындау және қарсылық білдіру, істі қараудың басталуы және оның ресімдері, құжаттарды және басқа дәлелдемелерді көрсету тәртібі, істі қарау нысаны - ауызша немесе жазбаша құжаттар негізінде).
Институциялық арбитраж, әдетте, өзінің регламентімен сәйкес және өзінің елінің заңы бойынша дауды таңдайды.
Арбитрлар тараптардың келісімімен сәйкес тағайындалады, шақырылады және ауыстырылады. Мұндай келісімдер болмаған кезде арбитрлар арбитраж орны бойынша сотпен тағайындалады, шақырылады және ауыстырылады (Швейцарияның ХЖҚ туралы заңның 179-бабы). Арбитр деп оның азаматтық елінің заңы бойынша мұндай заңды әрекеттерді жасауда құқықтығы бар шетел азаматы болуы мүмкін. Алайда, егер мұндай тұлға Чехия заңнамасымен сәйкес қажетті біліктілікке ие болса, жеткілікті (Чехияның ХЖҚ туралы Заң жобасының §118). Арбитрға қарсылық білдірілуі мүмкін, егер:
- ол тараптер келісілген талаптарға жауап бермесе;
- тараптармен қабылданған арбитраждық регламентпен қарастырылған наразылық білдірудің айқын негізі;
- оның тәуелсіздігіне күмәндануға негіз беретін жағдайлар болады.
Тараптар болуы туралы арбитр тағайындағаннан кейін білген негіздер бойынша ғана,онымен немесе оның қатысуымен тағайындалған арбитрға наразылық білдіруді мәлімдеуге құқылы. Арбитражды сот және басқа тарап наразылық білдіру негіздері туралы тез арада ақпараттандырылуы тиіс.
1.2 Төрелік келісімнің құқықтық табиғаты
Төрелік келісімнің түбегейлі ерекшелігі - бұл тараптарда келіспеушілік туындауына байланысты негізгі келісімшартқа қатысты оның заңды автономды, дербес сипаты. Төрелік келісім құқықтық дербестікпен, автономдылықпен әрбір жеке жағдайға ие болады, сондықтан оның тағдыры мен заңды жарамдылығы негізгі келісімшарттың жарамдылығына тәуелді емес. Бұл ереженің, егер арбитраж құзыреті төрелік ескертпе түрінде келісімшарттың мәтінінде айтылса, яғни Төрелік келісім азаматтық-құқықтық шарттың бөлігі болып табылса, ерекше мәні болады.
Шарт міндеттемелері теориясының жалпы принциптеріне байланысты, негізгі келісімшартты жарамсыз тану автоматты түрде оның кез-келген бөлігінің, оның ішінде төрелік ескертпенің жарамсыз танылуына әкелуі мүмкін. Мұндай жағдайда тараптар келісімшарттың және одан туындайтын міндеттемелердің жарамсыздығы туралы мәселені қарауды қоса алғанда, олардың арасында келіспеушіліктердің тәуелсіз арбитраждық келіспеушілігіне құқықтан айырылады. Бірақ Халықаралық коммерциялық арбитраждың негізін қалаушы принципі арбитраждық істі қараудың түбегейлі еріктілігі мен төрелік келісімнің заңды автономдылығы шығады.
Арбитражды келісімнің автономдылығының салдары оның дау мәніне қолданылатын құқықтан ерекшеленетін құқықпен реттелетіндігі болып табылады. Төрелік келісімге қолданылатын құқық оның жарамдылығы, әсері, түсіндірмесі мен саласы туралы мәселелер ретінде бірқатар мәселелермен реттеледі. Егер жоғарыда аталған тұжырымдарды аксиомалар деп атауға болса, онда бір мағыналы жауап болмайтын тәжірибелік сипаттағы басқа мәселелердің жиыны болады. Ғылыми әдебиетте талқыланатындардың бірі төрелік келісімге сыртқы сауда келісімшарты бойынша құқықтық мирасқорлық таралатыны туралы мәселе болып табылады.
Арбитраж келісімінің автономдылығы туралы мәселе сыртқы экономикалық шартқа қол қойған тұлғаның сенімхатында арбитражға дауларды беруде, яғни Төрелік келісім жасауда, төрелік келісімге қатысты талап қою мерзімін анықтау кезінде айқын көрінетін өкілеттіктер болмаған кезде туындайды. Барлық немесе кемінде бірнеше ұқсас проблемаларды қарау мүмкіндігінің болмауына байланысты сыртқы сауда келісімшартында құқықтық мирасқорлық мәселесіне тоқталамыз.
Құқықтардағы және міндеттемелердегі мирасқорлық жан-жақты және сингулярлық болады. Ол басқа тараптармен міндеттемелерді келісуді жүзеге асырады және талап етеді. Қазақстан Республикасында бұл мәселеге қосымша итермеші күш мемлекеттік кәсіпорындардың жеке меншіктендірілуімен, акционерлік қоғамдар, жауапкершілігі шектеулі қоғамдар және т.б. туралы жаңа заңдардың пайда болуымен берілді, бұл кейде атауы мен ұйымдастырушылық-құқықтық нысаны келісімшартта немесе төрелік келісімде көрсетілетіндермен сәйкес келмейтін жағдайларға әкеледі. Мұндай жағдайларда Төрелік келісім құқықтық мирасқорлыққа таралады. "Бұл ретте тиісті дәлелдемелер жарғы, жарғыға өзгертулер, ресми тізілімдерден көшірмелер, бөлуші баланстар сияқты құжаттар танылады". Бірқатар басқа құқықтық жүйелер ретінде ресей құқығы мен тәжірибесімен ең күрделі және бір мағыналы емес сингулярлық құқықтық мирасқорлық мүмкіндігі туралы мәселе беріледі. Сингулярлық құқықтық мирасқорлық тараптарлың келісіміне (цессия кезінде немесе сәйкесінше қарызды аудару кезінде өтетін) немесе олармен қарастырылған заңды фактілердің басталуы кезінде заңды көрсетуге негізделеді (үлгілік мысалдар - борышкердің міндеттемелерін оның тапсырушысымен немесе кепіл берушімен орындау, сондай-ақ комитент келісімшарты бойынша құқықтар мен міндеттемелерді комиссионерлерге беру - ҚР АК қараңыз). ҚР АК мазмұндалған диспозитивті нормаға сәйкес егер өзгелері заңмен немесе шартпен қарастырылмаса, бастапқы кредитордың құқығы құқықтың өту сәтінде болатын көлемде және жағдайларда жаңа кредиторға өтеді. Атап айтқанда, жаңа кредиторға міндеттемелерді орындауды қамтамасыз ететін құқықтар, сондай-ақ талаптармен байланысты басқа құқықтар, оның ішінде төленбеген пайыздарға кететін құқықтар өтеді ".
Төрелік келісімнің заңды дербестігін тану заң бойынша қандай мемлекеттің төрелік келісіммен айрықша байланысты барлық дау мәселелерін қарастыруы тиістігін анықтайтын қайшылықты нормалардың қалыптасуына әкеледі. Көбіне тараптармен таңдалған құқықтары немесе арбитраж өткізу орнының мемлекеттік заңы қолданылады. Сондай-ақ арбитражды өткізу орнының құқығы, не супер арбитраждың тұрғылықты жерінің заңы, не шешім шығару орнының мемлекет заңы қолданылады. 1958 жылғы Шетел арбитраж шешімдерін орындауға келтіру және мойындау туралы Нью-Йорк тұжырымдамасы және 1961 жылғы Сыртқы сауда арбитражы туралы Еуропалық тұжырымдама негізгі келісімшартқа қолданылатын құқыққа тәуелсіз төрелік келісімдердің жарамдылығын анықтау үшін арнайы қарама-қайшылық ережелерін бекітеді. Бұл тараптардың ерік автономиясы мен арбитражды шешім шығару орнының құқығының қарама-қайшылық принциптері.
Арбитражды келісімнің болуы белгілі процессуалды-құқықтық салдарларды тудырады. Төрелік келісім тараптар үшін міндетті және олар арбитражға дауды беруден бас тарта алмайды. Бұл ереже аталмыш іс бойынша мемлекеттік соттың құзыретін жояды, яғни Төрелік келісім сотты құзыретінен айырады.
Қазақстан мемлекеттік арбитраж соттары шетел тұлғаларының қатысуымен экономикалық дауларды қарау кезінде эстоппель принципін толық шарада ұстанады: тараптардың сотта қараудың өзгеруіне үнсіз келісімі төрелік келісімге сілтеу құқығын жоғалтуға әкеледі және дау мәні бойынша арбитраждық (шаруашылық) сотпен қаралады.
Талап арызды қабылдаудан және қараудан бас тарту туралы ереже егер төрелік келісімнің тараптары талап арызбен арбитражға жүгінсе, бірақ құзыреті келісімшартта келісілмесе ғана қолданылады. Мысалы, төрелік ескертпе ҚР ХҚТС пайдасына жасалды, ал талапкер Астана қаласындағы арбитражды сотқа жүгінді. Мұндай жағдайда Астана қаласындағы Арбитражды сот өзін талап арызды қабылдаудан бас тартуға құзыратте емес тануы тиіс. Алайда тәжірибеде Қазақстан мемлекеттік арбитраждық соттар төрелік келісімде көрсетілген тараптардың еркін үнемі назарға ала бермейді және 2016 жылғы 8 сәуірдегі № 488-V ҚРЗ Төрелік туралы Қазақстан Республикасының Заңының шарттарымен сәйкес сотта қаралатын істі қарауға қабылдайды, мемлекеттік арбитражды сот талапты оның қарауынсыз қалдыратынын тура анықтайды, егер:
- егер тараптардың кез келгені мемлекеттік арбитраждық сотта істі қарауға қарсы қарсылық білдіріп, даудың мәні бойынша өзінің бірінші өтінішінен кешіктірмей аралық сотқа қарауға істі қарау туралы өтінішін мәлімдесе, аралық сотқа аталмыш дауды беру туралы тұлғалардың ісіне қатысатын келісімдер болады;
- тараптар егер тараптардың кез келгені арбитраждық сотта істі қарауға қатысты қарсылықтар мәлімдесе және мәні бойынша істі қарау аяқталатын сот актісін қабылдауға дейін сотпен істі қарау уақытында аралық сотқа шешуге дауды беру туралы келісімдер жасады.
Төрелік келісімнің арақатынасының және мемлекеттік соттардың құзыретінің проблемасы халықаралық шарттарда және ұлттық заңнамада қозғалады. Шетел арбитраждық шешімдерді тану және орындауға келтіру туралы 1958 жылғы Нью-Йорк тұжырымдамасы Төрелік келісім болған кезде сот арбитражға тарапты, бірақ келесі жағдайларда бағыттауы тиіс принципті бекітеді: талап арыз тараптар арбитражды келісім жасау мәні бойынша мәселелерге қатысты; кез-келген тарап дауды арбитраждық қарау туралы өтініш білдіреді; сотта төрелік келісімді жарамсыз, күшін жоғалтқан немесе орындалмайтын тануға негізі жоқ. 1961 жылғы Еуропалық тұжырымдама сотта қарамау бойынша мемлекеттік соттың наразылық білдіруі туралы ережені жасайды: Төрелік келісім тараптарының біріне мемлекеттік сотта мәлімденген және төрелік келісімнің болуына негізделген істі қаралмауы бойынша мемлекеттік соттың наразылығы сот елінің заңы материалдық немесе процессуалды құқық мәселесі ретінде мұндай наразылықты қарайтынына байланысты талап арыздың мәні бойынша бірінші қарсылық көрсету сәтінде немесе дейін мерзімді өткізумен наразылық беру құқығын жоғалтуды мәлімдеуі тиіс. Халықаралық сауда арбитражы туралы 1985 жылғы ЮНСИТРАЛ-дың үлгілік заңы қосымша толықтырудан тұрады - барлық осы мәселелерді сотпен шешу арбитраждық істі қарауды бастауға, оны жалғастыруға және аяқтауға, дау мәні бойынша шешім шығаруға арбитражға ешқандай кедергі келтірмейді.
Халықаралық төрелік тәжірибеде халықаралық коммерциялық дауларды әр-түрлі қарау тәсілдері мен халықаралық коммерциялық төреліктің тиімділігін арттыруға жаңа тәсілдердің әсері жиірек талқыланып жатыр. қазіргі талаптарға сай, дауларды шешудің адекваттық тәсілдіерді жасау қажеттілігі экономиканың даму шапшандығын және Қытайдың интеграциялық дамуын алдын ала анықтады. Қытайда, Ресейде сияқты, халықаралық коммерциялық төрелікте экономикалық әрекеттердің әр түрлі салаларында пайда болатын коммерциялық даулар қарастырылады.
Қарастырып отырған тақырыптың ерекше өзектілігі, Қазақстан мен Қытай арасындағы тауар айналымының әрдайым өсіп отыруымен байланысты. 2013 жылғы Қазақстан мен Қытай арасындағы тауар айналымы 22,53 миллиард АҚШ долларына жетті. Экспорт 14 миллиард 334 миллион АҚШ долларынан, ал импорт 8 миллиард 193 миллион АҚШ долларынан асып түсті.
Өз кезегінде қытайлық тараптың келіссөз жүргізушілері екі елдің табысты инвестициялық ынтымақтастығын атап өтті. ҚХР Сауда министрлігінің мәліметі бойынша 2013 жылы Қытайдан Қазақстанға салынған инвестиция көлемі 19,51 миллиард АҚШ долларын құрады.
Қытай Халық Республикасының өзгеше әкімшілік территориялық бөлінуі: Материктік Қытай, ҚХР-дың екі ерекше әкімшілік аймағы (Гонконг пен Макао) және Тайвань болып бөлінуі ерекше құқықтық жүйенің жасалуын анықтады, онда Гонконг жалпы құқықтық жүйеге жатады, Макао мен Тайвань - континенталды құқық жүйесіне, ал Материктік Қытай - әлеуметтік жүйені қолдайтын, ерекше құқықтық жүйеге жатады. Сондықтан, олардың соттар жүйесі де әр түрлі.
Қытайда 140-тан астам жергілікті төрелік комиссиялар жұмыс істейді, олар екі жақтың келісімі бойынша кез-кезген дауды қарастыра алады. Ең танымал жергілікті төрелік комиссия болып Пекиндік төрелік комиссия (ВАС) саналады. Ол Қытайдың халықаралық экономикалық және сауда төрелік комиссиясы (СІЕТАС), Қытайлық теңіз төрелік комиссиясы (СМАС), Гонконгтік Халықаралық Төрелік Орталығы (НКІАС) сияқты халықаралық коммерциялық төреліктермен бір қатарға тұруды мақсат етеді.
Осылайша, Төрелік келісім мәні болып табылатын мәселе бойынша талап арыз берген сот іс бойынша оны өндіріске кешіктірмей беруге ұсынған кез-келген тараптың өтініші бойынша немесе өзінің мүддесі бойынша, егер Төрелік келісім жалған болады деп айтуға негіз болмаса, арбитражға тарапты бағыттауы тиіс. Сотқа арбитраждық істі қарауға беру жағдайында, істі қарау туралы дау сотпен шешілгенше сонымен бірге басталуы, жалғастырылуы немесе аяқталуы, арбитраждық шешімге шығарылуы мүмкін. Мемлекеттік сот аталмыш дау ісінің қаралу мәселесі және мәні бойынша істі қарау мүмкіндігі бойынша тараптармен бастамашылық білдірілген арбитражды келісіммен байланысты.
Қазақстан доктринасында іс жүзінде бірыңғай көзқарас айтылады: егер дауды аралық соттың қарауына беру туралы келісім болса және егер тараптардың бірі мемлекеттік сотта талап арызымен жүгінсе, ал жауапкер дау мәні бойынша өзінің бірінші өтінішіне дейін бұған қарсылық білдірмесе, онда мемлекеттік сот (жалпы және арбитраждық құзырет сияқты) дауды қарауға құқығы болады және міндетті. Егер жауапкер дау мәні бойынша өзінің бірінші өтінішіне дейін заңды нысанда жасалған және жарамды болып табылатын төрелік келісімге сілтесе, онда мемлекеттік сот талап арызды қараусыз қалдыруы тиіс.
1.3 Төрелік келісімдердің түрлері
Төрелік келісім бірнеше түрлі бола алады:
- төрелік ескерту - келісім тараптарының шарты, ол оның берілген келісімнен пайда бола алатын дауларды төрелік істі қарауы туралы мәтініне тікелей қосылған. Бұл болашақты дау пайда болған жағдайда істі төрелікке беру туралы шарты болып табылады, ол белгілі бір төреліктің құзыретін білдіреді. Төрелік ескерту болашаққа бағытталған және келешектік сипаттамасына ие. Ол төрелік келісімнің өзіндік келісім міндеттемелерін орындауды қамтамасыз етуші, барынша кеңінен таралған түрі болып табылады;
- аралық жазба (төрелік мәміле) - пайда болып қойған даудың төрелік істі қарауы туралы негізгі келісімнен жеке шарты. Аралық жазба өткенге бағытталған және ретроспективті сипатқа ие. Бұл төрелік келісімнің ең қолайлы түрлерінің бірі, өйткені төрелік туралы тараптардың келісіміне отырады, онда келіспеушіліктер пайда болып қойған және тараптар даудың тараптарын көрсетеді. Тәжірибеде аралық жазбаны бекітуге қол жеткізу қиын, өйткені даудың пайда болған жағдайында тараптардың мүдделері бір-біріне қарама-қайшы болып келеді;
- төрелік келісім - берілген келісімге немесе келісімдердің тобына орай, немесе жалпы ортақ қызметке сәйкес, болашақта пайда болуы мүмкін даулардың төрелік қаралуы туралы тараптардың арасындағы дербес келісім. Тәжірибеде төрелік келісім сирек кездеседі, негізінен егер оны ұлттық заңнама талап етпейтін болса, немесе егер тараптардың арасында тұрақты және түрлі сыртқы экономикалық байланыстар болмайтын болса.
Төрелік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
атты диплом жобасына
ТҮСІНДІРМЕ ЖАЗБА
Қарастырылып отырған диплом жобасында төрелік келісім бойынша туындаған өзекті мәселелердің шешімін іздестіруге негізделген.
Төрелік келісім және аралық келісім ұғымдарының арақатынасының мәселері, төрелік келісімнің құқықтық табиғаты , төрелік келісімдердің түрлері дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде қарастырылған.
Екінші тәжірибелік бөлімінде төрелік келісімнің құқықтық күшін бағалау және оның салдары, төрелік келісімге сәйкес дауларды болдырмайтын жағдайлар, төрелік келісімнің жарамсыздығының негіздері зерттелінген.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Халықаралық шаруашылық байланыстардың, соның ішінде әр түрлі мемлекеттердің ұйымдарының арасындағы өндіріс, ғылым мен техниканың облысындағы серіктестіктің кең дамуы дауларды төрелік қарастыру мәселесін өзекті етеді. Әр түрлі мемлекеттердің ұйымдары мен фирмалары әдетте төрелік істі қарау соттыққа қарағанда жақсы деп есептейді, тараптарды татуластыру төрелікке жүгінуге қарағанда жақсы, ал татуласуға қарағанда олардың алдын алу жақсы. Алайда даулардың үнемі алдын алуға тікелей келіссөздердің жолымен тараптардың арасында пайда болған мәселені шешу мүмкін емес. Сондықтан келісімдердің құқықтық қамтамасыз етілгендігі үшін мүмкін дауларды объективті және құзыретті шешуге кепілдік беретін жағдайларды жасау үлкен мәнге ие. Өндірістік серіктестік бойынша қатынастар, кооперациялар, ғылыми-зерттеу мен жобалық-құрылымдық жұмыстарды жүргізудегі, лицензиялық қатынастардағы төрелік тәртібінде даулардың соттылығын анықтау ерекше маңызды болып келеді. Қазіргі заманғы ғылыми-техникалық жағдайларда қатынастардың шеңбері үнемі артып келуде, олар бойынша дауларды шешу төрелік соттарға қарауға жіберіледі.
Мүмкін дауларды қарастырудың тәртібін нақты анықтау, сонымен тараптардың белгілі бір міндеттемелеріне кепілдемелер жасау мемлекеттердің арасындағы экономикалық қатынастардың негізіндегі өзара пайдалы дамуға ықпал етуге шақырылған. Даулардың әділетті шешілуі сауданың кеңейтілуі мен жеңілдетілуіне және серіктестікке ықпал ететін болады. Басқа мемлекеттердің отандық ұйымдар мен фирмалармен бекітілетін көптеген келісімдерде дауларды шешудің төрелік тәртібі қарастырылады.
Халықаралық қаржы төрелігі дауды тек егер тараптар өзара олардың арасындағы дауларды немесе болашақта пайда болатын дауларды төрелік соттың қарауына беру үшін қарастырады. Дауларды төрелік қарастырудың тәртібі тараптардың еркі бойынша пайда болатындықтан, оларға берілген механизмнің қызмет ету тәртібін анықтау бойынша кең міндеттемелер ұсынылған. Унификацияланған нормалар, сонымен бірге, оған негізделген ұлттық заңнаманың нормалары тараптарға келесідей міндеттемелерді ұсынады: төрелік сотты таңдау, ол дауды қарастыратын болады; төрелік істі қарастыру тәртібіне қатысты қолданылатын құқықты таңдау (ad hoc соты үшін тараптардың өздері дауды қарастырудың тәртібін анықтай алады, ал институциялық сот өзінің регламентін қолданады - алайда ондағы кейбір ережелер әдетте диспозитивті), сонымен бірге даудың болмысына қатысты қолданылатын құқықты таңдау; төрелік келісімнің болуы немесе шынайылығы туралы мәселені қолдану құқығын таңдау; төрелік сотты құрамын қалыптастыру тәртібін таңдау; төрелікті жүргізу орнын таңдау; төрелік істі қарау жүргізілетін тілді таңдау.
Зерттеу жұмысының мақсаты - дауларды шешудің негізгі көзі ретіндегі төрелік келісімнің құқықтық сипаттамасын қарастыра отырып, оны жетілдіру жолдарын іздестіру.
Зерттеу жұмысының міндеттері келесідей:
- Төрелік келісімнің құқықтық сипаттамасын қарастыру;
- Төрелік келісім және аралық келісім ұғымдарының арақатынасының мәселерін талдау;
- Төрелік келісімнің құқықтық табиғаты мен түрлерін зерттеу;
- Төрелік келісімнің құқықтық күшін бағалау және оның салдарын қарастыру;
- Төрелік келісімге сәйкес дауларды болдырмайтын жағдайларды зерттеу;
- Төрелік келісімнің жарамсыздығының негіздерін талдау.
Зерттеу жұмысының нысаны - дауды шешудің негізгі құралы ретіндегі төрелік келісімге жан-жақты сипаттама беру, оның құқықтық негіздерін анықтау.
Зерттеу пәні - дауларды реттеуші төрелік келісімдер, оларды жүзеге асыру барысында пайда болатын мәселелер болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Төрелік келісімнің теориялық негіздері және тарихи аспектісі, сондай-ақ оның қалыптасу деңгейі отандық және шет ел құқықтанушыларының назарындағы негізгі тақырыптың бірі екендігіне көрініс тапты. Бұл мәселеге Л.П. Ануфриеваның, А.И. Минаковтың, . Г.К. Дмитриеваның, В.Г. Карабельниковтың, Т.Н.Нешатаеваның, В.В. Старженецкийдің, И.В. Рачковтың назарлары ауған болатын.
Зерттеудің әдістемелік негізі. Зерттеу барысында жалпы ғылыми, жеке-ғылыми және арнайы таным әдістері қолданылды: тарихи-құқықтық, салыстырмалы-құқықтық, нақты-әлеуметтік және т.б.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жалпы, Төрелік келісім - дауды шешудің негізі ретінде атты диплом жобасының тақырыбы толықтай ашылды.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
КАЗГЮУ Университеті АҚ
______________________
ТӨРЕЛІК КЕЛІСІМ - ДАУДЫ ШЕШУДІҢ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБАСЫ
мамандығы _________ - ___________
Астана, 2016
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
КАЗГЮУ Университеті АҚ
________________________
________________________
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
___________________
__ _________ 20__ ж.
___________________
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: ТӨРЕЛІК КЕЛІСІМ - ДАУДЫ ШЕШУДІҢ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ
мамандығы _________ - ___________
Орындаған:
_______________________
Ғылыми жетекшісі:
_______________________
Астана, 2016
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
________________
__ _________ 20__ ж.
________________
Диплом жобасын дайындаудың күнтізбелік жоспары
Жоба кезеңдерінің атауы
Белгіленген мерзім
Жоба кезеңдерін жүзеге асыру туралы белгі
Орындаудың нақты мерзімі
Жобаның орындалған кезеңдерінің дайындық дәрежесі
Студенттің (студенттердің)
қолы
Ғылыми жетекшінің (ғылыми жетекшілердің) қолы
Әдебиеттер мен практикалық материалдарға шолу жасауды жүзеге асыру
Әдіснаманы әзірлеу
Деректерді жинау мен өңдеу
Алынған нәтижелерді талдау мен түсіндіру
Жоба бойынша ұсыныстарды әзірлеу
Кіріспе мен қорытындыны дайындау
Диплом жобасын ресімдеу: Жобаның I бөлімін дайындау
Жобаның II бөлімін дайындау
Жобаның III бөлімін дайындау
Ғылыми жетекшінің (ғылыми жетекшілердің) пікірін алу
Баяндама, көрнекі құралдар мен таныстырылымды дайындау
Диплом жобасын қорғау
Диплом жұмысының ғылыми жетекшісі__________________________ ___
___________________________________ _______________________
(Аты-жөні, лауазымы мен қолы[)]
Жоспарды орындауға:_________________________ ______________
қабылдадым (Аты-жөні, лауазымы мен қолы)
Мазмұны
Кіріспе 8
І бөлім. Әдебиеттерге шолу 10
II бөлім. Төрелік келісімнің құқықтық сипаттамасы 11
1.1 Төрелік келісім және аралық келісім ұғымдарының арақатынасының мәселері 11
1.2 Төрелік келісімнің құқықтық табиғаты 18
1.3 Төрелік келісімдердің түрлері 23
А тұжырымы 31
III бөлім. Төрелік келісімнің құқықтық күшін бағалау және оның салдары 32
2.1 Төрелік келісімге сәйкес дауларды болдырмайтын жағдайлар 32
2.2 Төрелік келісімнің жарамсыздығының негіздері 38
Б тұжырымы 44
Қорытынды 46
Қолданылған әдебиеттер тізімі 50
Қысқартулар тізбесі
ҚР - Қазақстан Республикасы
ЮНСИТРАЛ - Халықаралық саудадағы құқығы бойынша БҰҰ Комиссиясы
ХКАС - Халықаралық коммерциялық арбитраж сот
ХКА - Халықаралық коммерциялық арбитраж
ХЖҚ - Халықаралық жеке құқық
АК - Азаматтық Кодекс
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
ХҚТС - химиялық қаруға тыйым салу
ҚХР - Қытай халық Республикасы
ССАК - Сыртқы сауда арбитраждық комиссиясы
ЖШС - Жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ЖКАҚ - Жабық күйіндегі акционерлік қоғам
АКБ - Акционерлік коммерциялық банк
ЖАҚ - Жабық Акционерлік Қоғам
ТМД - Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ХСП - Халықаралық Сауда Палатасы
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Халықаралық шаруашылық байланыстардың, соның ішінде әр түрлі мемлекеттердің ұйымдарының арасындағы өндіріс, ғылым мен техниканың облысындағы серіктестіктің кең дамуы дауларды төрелік қарастыру мәселесін өзекті етеді. Әр түрлі мемлекеттердің ұйымдары мен фирмалары әдетте төрелік істі қарау соттыққа қарағанда жақсы деп есептейді, тараптарды татуластыру төрелікке жүгінуге қарағанда жақсы, ал татуласуға қарағанда олардың алдын алу жақсы. Алайда даулардың үнемі алдын алуға тікелей келіссөздердің жолымен тараптардың арасында пайда болған мәселені шешу мүмкін емес. Сондықтан келісімдердің құқықтық қамтамасыз етілгендігі үшін мүмкін дауларды объективті және құзыретті шешуге кепілдік беретін жағдайларды жасау үлкен мәнге ие. Өндірістік серіктестік бойынша қатынастар, кооперациялар, ғылыми-зерттеу мен жобалық-құрылымдық жұмыстарды жүргізудегі, лицензиялық қатынастардағы төрелік тәртібінде даулардың соттылығын анықтау ерекше маңызды болып келеді. Қазіргі заманғы ғылыми-техникалық жағдайларда қатынастардың шеңбері үнемі артып келуде, олар бойынша дауларды шешу төрелік соттарға қарауға жіберіледі.
Мүмкін дауларды қарастырудың тәртібін нақты анықтау, сонымен тараптардың белгілі бір міндеттемелеріне кепілдемелер жасау мемлекеттердің арасындағы экономикалық қатынастардың негізіндегі өзара пайдалы дамуға ықпал етуге шақырылған. Даулардың әділетті шешілуі сауданың кеңейтілуі мен жеңілдетілуіне және серіктестікке ықпал ететін болады. Басқа мемлекеттердің отандық ұйымдар мен фирмалармен бекітілетін көптеген келісімдерде дауларды шешудің төрелік тәртібі қарастырылады.
Халықаралық қаржы төрелігі дауды тек егер тараптар өзара олардың арасындағы дауларды немесе болашақта пайда болатын дауларды төрелік соттың қарауына беру үшін қарастырады. Дауларды төрелік қарастырудың тәртібі тараптардың еркі бойынша пайда болатындықтан, оларға берілген механизмнің қызмет ету тәртібін анықтау бойынша кең міндеттемелер ұсынылған. Унификацияланған нормалар, сонымен бірге, оған негізделген ұлттық заңнаманың нормалары тараптарға келесідей міндеттемелерді ұсынады: төрелік сотты таңдау, ол дауды қарастыратын болады; төрелік істі қарастыру тәртібіне қатысты қолданылатын құқықты таңдау (ad hoc соты үшін тараптардың өздері дауды қарастырудың тәртібін анықтай алады, ал институциялық сот өзінің регламентін қолданады - алайда ондағы кейбір ережелер әдетте диспозитивті), сонымен бірге даудың болмысына қатысты қолданылатын құқықты таңдау; төрелік келісімнің болуы немесе шынайылығы туралы мәселені қолдану құқығын таңдау; төрелік сотты құрамын қалыптастыру тәртібін таңдау; төрелікті жүргізу орнын таңдау; төрелік істі қарау жүргізілетін тілді таңдау.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты - дауларды шешудің негізгі көзі ретіндегі төрелік келісімнің құқықтық сипаттамасын қарастыра отырып, оны жетілдіру жолдарын іздестіру.
Зерттеу жұмысының міндеттері келесідей:
- Төрелік келісімнің құқықтық сипаттамасын қарастыру;
- Төрелік келісім және аралық келісім ұғымдарының арақатынасының мәселерін талдау;
- Төрелік келісімнің құқықтық табиғаты мен түрлерін зерттеу;
- Төрелік келісімнің құқықтық күшін бағалау және оның салдарын қарастыру;
- Төрелік келісімге сәйкес дауларды болдырмайтын жағдайларды зерттеу;
- Төрелік келісімнің жарамсыздығының негіздерін талдау.
Зерттеу жұмысының нысаны - дауды шешудің негізгі құралы ретіндегі төрелік келісімге жан-жақты сипаттама беру, оның құқықтық негіздерін анықтау.
Зерттеу пәні - дауларды реттеуші төрелік келісімдер, оларды жүзеге асыру барысында пайда болатын мәселелер болып табылады.
Зерттеудің нормативтік негізі Қазақстан Республикасының Конституциясымен, Халықаралық құқықтық нормалармен ұсынылған.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І бөлім. Әдебиеттерге шолу
Бұл дипломдық жобамда 2016 жылғы 8 сәуірдегі № 488-V ҚРЗ Төрелік туралы Қазақстан Республикасының Заңын қолдандық, себебі Төрелік келісім - дауды шешудің негізі ретінде атты тақырыпты ашу үшін Төрелік туралы заңның нормаларын басшылыққа алуымыз керек.
Сонымен қатар, жоба тақырыбын ашу үшін басқа да құқықтық-нормативтік актілерге жүгіндік. Соның ішінде: 2015 жылғы 31 қазандағы № 377-V ҚРЗ Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексі" бар.
Жобаны дайындауға нормативтік-құқықтық актілерден басқа, оқулықтар, ғылыми еңбектер мен мақалалар қолданылды. Мысалы, B Л.П. Ануфриеваның Международное частное право оқулығы, В.Н. Ануровтың Актуальные проблемы международного коммерческого арбитража оқулығы, А.И. Минаковтың Арбитражное соглашение и практика рассмотрения внешнеэкономических споров оқулығы, . Г.К. Дмитриеваның Международный коммерческий арбитраж кітабы, В.Г. Карабельниковтың Форма арбитражного соглашения в международном коммерческом арбитраже мақаласы, Т.Н.Нешатаеваның, В.В. Старженецкийдің Третейские и государственные суды. Проблема прав на правосудие еңбегі, И.В. Рачковтың Два решения международного суда мақаласы қолданылды.
Жобаны жазуда қолданылған дерек көздер теориялық аспектілерді қамтуда қолданылды, көбісі өзінің жаңашылдығын жоғалтқанымен, сол уақыттағы көзқарастарымен танысуға мүмкіндік берді.
II бөлім. Төрелік келісімнің құқықтық сипаттамасы
1.1 Төрелік келісім және аралық келісім ұғымдарының арақатынасының мәселері
Төрелік келісім - бұл дауларды төрелікке тапсыру туралы тараптардың еркін білдіруші келісім. Келісім барлық немесе белгілі бір дауларды, пайда болып қойған немесе болашақта пайда болуы мүмкін дайларды ғана ескеруі мүмкін.
Төреліктің құзыреттілігі халықаралық келісімнің - мемлекеттер арасындағы төрелік келісімнің ережелеріне негізделуі мүмкін. Мемлекет аралық келісім қаржы дауларының ұлттық қатысушылары мен келісімде көрсетілген төрелік органдар үшін де міндетті. Халықаралық келісімнің бар болған жағдайында тараптар дауды төрелікке беруден бет бұра алмайды, ал дәлірек айтқанда келісімде көрсетілгеннен бас тарта алмайды. Төрелік өз кезегінде дауды қарастырудан арнайы тараптардың келісімдерінің бар болуына сүйене отырып, бас тарта алмайды.
Ануров В.Н. ғалымның ойынша, арбитраждық келісімнің құқықтық табиғатына талдау берген кезде тек азаматтық құқықтың жалпы түсініктерін ғана емес (келісімнің маңызды шарттары ) сонымен бірге, арбитраждық және азаматтық іс жүргізудің (прорагациялық келісім) жалпы түсініктерін қолдану керек. Арбитраждық келісімнің міндетті және қосымша шарттары туралы айтуға болады. Келісімнің міндетті шарттары дегеніміз мұндай шарттардың болмауы тараптар келісімге келген жоқ және оны жарамсыз деп тануға негіз беретін шарттарды айтамыз. Міндетті шарттарға, тараптар қандай дауларды арбитраждық сотқа беретіндігі туралы және егер дау туған жағдайда тараптар істі арбитраждық соттың қарауына беретіндігі туралы шарттар. Арбитраждық келісімнің басқа шарттары қосымша болып табылады, яғни олардың жоқтығы арбитраждық келісімнің құқықтық табиғатына әсер етпейді.
Арбитраждық келісімге нысанынан басқа оның қолданылатын құқықтық нормаларымен белгіленген басқа да талаптар қойылады. Ең алдымен, арбитраждық келісім тараптардың құқықтық қатынастарынан туындаған дауларға байланысты жасалынуы керек. Арбитраждық келісімді тек әрекетке қабілетті тарап қана жасауы мүмкін, ал әрекетке қабілетсіз тараптың атынан келісімді оның өкілі жасайды.
Қазақстанда арбитраждық келісімді жасау туралы құқық қабілеттілікке байланысты қандай да бір шектеулер қойылмаған. Арбитраждық келісімдерді қазақстандық және шетелдік заңды тұлғалар, халықаралық ұйымдар мен бірлестіктер және жеке кәсіпкерлер де жасай алады.
Арбитраждық келісімді жасау кезінде тараптардың еркі болуы керек. Егер келісім мәжбүрлеу негізінде жасалынса, ол жарамсыз болып танылады. Арбитраждық келісімге сондай-ақ, даудың арбитражда қаралу жағдайлары талап ретінде қойылады. Әдетте заңнамада қандай даулар арбитраждық соттың қарауына жататындығы туралы көрсетіледі. Осыған байланысты арбитраждық келісімнің мерзімі де анықталады.
Төрелік келісімсіз халықаралық қаржы дауларының төрелік істі қарауы ҚР салымдарды өзара мадақтау мен оларды қорғау туралы басқа мемлекеттермен екі жақты келісімдерінде қарастырылған. Қазақстан мен Венгрия арасындағы келісімде келесі ереже бекітілген: салым салудан пайда болатын инвестор мен қабылдаушы тарап арасындағы даулар келіссөздер арқылы шешіледі. Егер алты айдың ішінде дау осылайша шешілмейтін болса, салымшы істі қарау үшін беруге құқылы:
- қабылдаушы мемлекеттің төрелігіне (төрелік кең мағынасында түсіндіріледі - тек ХКА емес, сонымен бірге мемлекеттік төрелік немесе тіпті жалпы құзыреттілігі бар құзыретті сот);
- Стокгольм сауда палатасының Төрелік институты;
- ЮНСИТРАЛ - дың үлгілік төрелік регламентіне сәйкес жасалған ad hoc төрелігі.
Осыған ұқсас ережелер Ресей мен Швеция арасындағы келісімде бекітілген, бірақ салымшыға дауды шешудің тек бір әдісі ұсынылған: ad hoc төрелігін жасау. Бұл халықаралық келісімдер тараптардың арасындағы төрелік келісімнің бар болуына қарай дауды төрелікке беруді мақсат етпейді.
Өзінің заңды табиғаты бойынша төрелік келісім жеке құқықтық келісім болып табылады, ол негізгі келісімге қатысты дербес сипатқа ие. Негізгі келісімге қатысты заңды автономдық, жеке сипат төрелік келісімнің өзіндік ерекшелігі болып табылады. Төрелік келісім құқықтық дербестілігіне, автономдылығына ие, сондықтан оның тағдыры мен заңды әрекет етушілігі негізгі келісімнің жарамдылығына тәуелсіз болып келеді. Егер төреліктің құзыреті төрелік ескерту ретінде келісімнің мәтінінде айтылса, бұл ереже ерекше мәнге ие, яғни төрелік келісім - келісімнің құрам бөлігі болып табылады.
Келісім міндеттемелерінің ортақ қағидаларына сүйене отырып, негізгі келісімді жарамсыз деп тану автоматты түрде оның кез-келген бөлігін жарамсыз деп тануға алып келуі мүмкін (соның ішінде төрелік келісім). Тараптар тәуелсіз төрелік істі қарау құқығынан айрылады, соның ішінде келісімнің жарамдылығы мен одан шығатын міндеттемелердің жарамдылығы туралы мәселені қоса алғанда. Алайда ХКА негізін қалаушы қағидасы ретінде төрелік келісімнің заңды автономдылығы және төрелік істі қараудың принципиалды еріктілігі қызмет етеді.
Келісімді жарамсыз деп тану төрелік келісімнің күшінің жойылуына алып келмейді, келісімнің жарамсыздығымен байланысты мәселелерді қарастыру құқығынан арбитрлерді айырмайды. Бұл қағида көптеген ұлттық заңнамаларда, халықаралық келісімдерде, төрелік тәжірибеде бекітілген.
ҚР Сауда-өнеркәсіптік палатасы жанындағы Халықаралық коммерциялық арбитраж соты (ХКАС) төрелік келісімнің жарамдылығы негізгі келісімшарттың жарамсыздығымен абыройын түсірмейтін тәжірибені қолданады. Төрелік келісім негізгі материалдық-құқықтық шартқа тәуелді емес материалдық-процессуалдық шартты көрсетеді. Материалдық-құқықтық шарттың жарамдылығы немесе жарамсыздығы туралы мәселе өз бетімен заңды жарамды болатын материалдық-құқықтық шартты қозғамайды. Шарттың бөлігі болып табылатын төрелік ескертпе шарттың басқа шарттарына тәуелсіз келісім ретінде түсіндірілуі тиіс. Шарттың таяздығы туралы аралық соттың шешімі төрелік ескертпенің жарамсыздығына әкелмейді.
Мысалы, пайда болуы мүмкін даулар Алматы қаласындағы арбитраждық соттарда қаралады деп белгілеу арбитраждық келісімнің жарамсыздығын көрсетеді, өйткені Алматы қаласында мемлекеттік және коммерциялық институционалды арбитраждық соттардың саны өте көп болуы мүмкін. Мысал ретінде, ХКАС- тың 5 ақпан 1996 ж. № 5795 ісі бойынша шешімін келтірейін: талапкердің берген талап арызындағы келісімнің ішінде келіседей арбитраждық ескертпе болған: осы шарттан туындайтын барлық даулар мен келіспеушіліктер, егер оларды бейбіт жолмен шешу мүмкін емес болса, ондай істер арбитраждық сотқа беріледі. Арбитраж Мәскеу қаласында орналасқан және сауда палатасының ережелері мен рәсімі бойынша шешіледі. Арбитраждың шешімі тараптар үшін міндетті болады. Тараптар арасындағы контрактінің ішіндегі арбитраждық ескертпені түсіндіруде тараптардың ХКАС туралы айтып отырғандығын және ешқандай дәлелдемелер берілмегендіктен, ХКАС бұл келісімнен туындайтын дауларды қарауға құзыреті жоқ екендігін айтты.
Келтірілген мысалдан көрінетіндей, институционалды арбитраждың атауын толығымен көрсетпеу, арбитраждық мекеменің туындаған дауды қараудан бас тартуға және жауапкердің тұрғылықты жеріндегі ұлттық сотқа берілуіне әкеп соғуы мүмкін.
Арбитраждық іс жүргізу орны да маңызды талаптардың бірі болып саналады. Дауды қарау қай жерде жүргізілетіндігіне қарай іс жүргізудің өзі, қолданылатын процессуалдық құқық , төрешілерді таңдау, үшінші елдерде арбитраждық шешімдерді мәжбүрлеп орындату мүмкіндігіне байланысты болады.
Төрелік келісімнің заңды дербестігін тану заң бойынша қандай мемлекеттің төрелік келісіммен байланысты дау мәселелерін шешуі тиістігін анықтайтын арнайы қарама-қайшылық нормалардың қалыптасуына әкелді. Бас қарама-қайшылық байламы - тараптармен таңдалған құқық, субсидиарлық - қатынастардың мәндерінің заңы (lex causae), арбитражды өткізу орнының құқығы (lex arbitri), супер арбитрдың тұрғылықты жерінің заңы, шешім шығарған орындағы мемлекет заңы (lex loci arbitri): " тараптардың нұсқаулары болмағанда төрелік келісім негізгі шарт бойынша қолданылатын құқықпен немесе егер мұндай құқық бойынша төрелік келісім жарамсыз болып танылса, төрелік істі қарауды жүзеге асыру орнының ел құқығымен реттеледі " (Квебектің АК 3121-бабы). Аралық келісімге негізгі шарт құқықтарын қолдану мүмкін; төрелік келісімнің жарамсыздығы кезінде оған оны жасау орнының құқығы қолданылады; егер шарт жасау орнын анықтау мүмкін болмаса, аралық соттың орналасқан жерінің құқығы қолданылады (Литваның АК 1.37.7-бабы).
2015 жылғы 31 қазандағы № 377-V ҚРЗ Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексінде көрсетілген аралық талқылауды қарастыруға арналған. Бірақ мұндағы баптың қалыптасуына назар аудару қажет: аралық сот арызды алғаннан кейін аралық сот талқылауын қорғау туралы анықтаманы айқындайды, Қазақстан Республикасының азаматтық процестік заңнамасына сәйкес тараптар оның қарастырылу орнын хабарлайды, жауапкер талап арызға жазбаша пікір жазуды ұсынады. Яғни азаматтық процестік заңнаманы қолдану өте қысқа сұраққа қатысты - тараптардың талап арызды қарастыру орны туралы хабарлама жіберу, жауапкерге талап арызға жазбаша пікір жазуға ұсыныс жасайды. Оған қоса, азаматтық процестік заңнамасы альтернативті нұсқа ретінде ұсынылады: азаматтық процестік заңнама нормалары немесе ережелерге сәйкес болып келеді. Әрбір аралық сотта өздерінің регламенті бар, оған қоса аралық сотта нақты дауды шешу үшін азаматтық іс жүргізу заңнаманы қолдану міндетті болып табылмайды.
1958 жылғы Нью-Йорк тұжырымдамасы мен 1961 жылғы Еуропалық тұжырымдама төрелік келісімнің жарамдылығын анықтауға арналған арнайы коллизиялық ережені (тараптар еркінің автономиясы және арбитраждық шешімдер шығару жерінің құқықтары) бекітеді. Сондай коллизиядық байлаулар ХКА туралы ресей заңында бекітілген (36-бап): төрелік келісімнің жарамсыздығы тараптар осы келісімді бағындыратын заң бойынша танылады, мұндай нұсқаулар болмаған жағдайда - шешім шығарылатын мемлекеттің заңы бойынша танылады. Швейцарияның ХЖҚ туралы заңы (182.2-бап) төрелік келісімнің жарамдылығы туралы мәселені шешудің үш қайшылық байламын - еркіндік автономиясын, қатынастар мәнінің заңы мен арбитражды өткізу жерінің құқығын (сот заңы - швейцар құқығы) қарастырады: "Төрелік келісім егер тараптармен таңдалған құқықтардың не даулы құқық қатынастарына қолданылатын құқықтардың, атап айтқанда - негізгі шартқа қолданылатын құқықтың, не швейцарлық құқықтың талаптарына жауап берсе, мәні бойынша жарамды болып танылады".
Төрелік ескертпенің автономдылық (тәуелсіздік) теориясы ХКА өз құзыреті туралы немесе оның болмауы туралы мәселені өзі шешуге құқылы болатынына сәйкес құзыреттер құзыреті доктринасымен байланысты. Арбитраж өзінің құзыреті туралы, оның ішінде арбитрлық келісімнің болуына және жарамдылығына қатысты кез-келген қарсылықтар бойынша қаулы шығара алады (ХКА туралы Заңның 16-бабының 1-тармағы). Өз кезегінде, құзыреттер құзыреті теориясымен арбитрабельділік доктринасы байланысты.
ХКА құзыреті төрелік келісімнің жарамдылығын мазмұндайды. Төрелік келісім халықаралық қаржы даулардың арбитрабельділігі кезінде ғана заңды жарамды болып табылады. Төрелік келісімді танудың жалпы негіздемесі жарамды (арбитрабельді) болып табылады:
- тараптардың тиісті құқық субъектілігі;
- тараптардың ерік білдіруінің еріктілігі;
- арбитраждық істі қараушылық мәні ретінде даудың ұйғарындылығы;
- төрелік келісімнің тиісті нысаны. Арбитрабельділік субъективті, объективті және ресми болады.
Субъективті арбитрабельділік - бұл тұлғаның аралық келісім субъектісі болу қабілеті, яғни аралық сотқа рұқсат беруге азаматтық-құқықтық дауларды беру туралы келісім жасау. Субъективті арбитрабельділік тұлғаның материалдық және процессуалды құқық субъектілігімен үздіксіз байланысты, оның жеке мәртебесіне жатады және оның жеке заңымен анықталады. Тараптардың ерік білдіруінің еріктілігі тараптардың алдаудан, қауіптен, қателіктен немесе адасудан еркін арбитражға жүгінуіне шынайы ниетін білдіруді болжамдайды.
Объективті арбитрабельділік даулардың қандай түрлерінің арбитражды келісім мәні болатынын көрсетеді. ХКА қарауына берілетін даулардың арбитрабельділігі арбитражы дауды қарастыратын мемлекет заңымен сәйкес анықталады. Бұл қағида Нью-Йорк тұжырымдамасының II және V баптарының ережелерінен туындайды (бірақ онда тікелей бекітілмеген). Алайда елдің құқығына байлам әмбебап ереже болып табылмайды.
Доктринада арбитраж туралы ұлттық заңнаманың әрекет ету саласына түсетін барлық даулардың объективті арбитрабельділігінің заңды (жоққа шығаруға болатын) анық-қанықтығының болуы түсіндіріледі. Бұл анықтылық аралық сотқа даулардың нақты түрін беруге заңды бекітілген тыйыммен жоққа шығарылуы мүмкін. Еуропалық тұжырымдама төрелік келісімнің болуы немесе жарамдылығы туралы іс қозғаған соттың, егер оның елінің заңы бойынша дау арбитраждық істі шешудің мәні бола алмаса, оны жарамсыз деп тани алмайтынын қарастырады (VI-баптың 2-тармағы). Арбитраждық шешімдерді тану мен орындауда Нью-Йорк тұжырымдамасымен сәйкес егер осы мемлекеттің заңы бойынша дау объектісі арбитраждық істі қарау мәні бола алмаса, бас тартылуы мүмкін (V-баптың 2-тармағы).
Кейбір елдердің заңнамасында төрелік келісімнің ауызша нысанына жол береді - арбитраж туралы Швеция заңында (1999) төрелік келісімнің жазбаша нысанына қатысты талаптар белгіленбейді. Мұндай айырмашылықтар төрелік келісімнің жарамдылығын түсіндірумен және танумен байланысты көптеген проблемалардың көзі болып табылады.
Төрелік келісімдер нысанына қатысты ұлттық заңдардың қарама-қайшылығын шешу амалы 2006 жылғы редакциядағы Халықаралық қаржы арбитраж туралы Үлгілік заңда қабылданған. Халықаралық қаржы арбитраж туралы Үлгілік заңының 7-бабы жалпы ережені анықтайды: Төрелік келісім жазбаша түрде жасалады. Сақтау кезінде келісім жазбаша түрде жасалғанын көрсетуші жағдайлар:
- келісім тараптармен қол қойылған құжатта болады;
- келісім хаттармен, телеграфтық, телетайптық және мұндай келісімді белгілеуді қамтамасыз ететін өзге хабаларламалармен алмасу жолымен жасалады;
- келісім бір тарап мұндай келісімнің болуын растайтын,ал екіншісі бұған қарсылық білдірмейтін талап арыздармен және талап арызға пікірлермен алмасу жолымен жасалады;
- келісімшартта төрелік ескертпеден тұратын, бірақ шарт жазбаша түрде жасалатын және сәйкес сілтеме келісімшарт бөлігінің ескертпесін жасайтын жағдайларда сілтеме болады.
Төрелік келісімнің мазмұны тараптардың еркіне тәуелді, өз бетімен оның элементтерін анықтайды:
- дауларды қараудың арбитраждық тәсілін таңдау;
- арбитраж түрін таңдау. Егер институциялық арбитраж құзыреті анықталса, оның дәл атауын көрсету керек. Онсыз келісім жарамсыз болады;
- арбитраж өткізу орнын таңдау. Институционалдық арбитражды анықтау кезінде оның орналасқан орнын көрсету міндетті емес. Істі қарау егер арбитрлар іс жағдайын есепке ала отырып өзге орынды таңдамаса, институциялық арбитраждың ресми резиденциясының орны бойынша өтетін болады. Оқшауланған арбитраж үшін оны өткізу орнын дәл көрсету керек;
- арбитражды істі қарау тілін таңдау. Институциональдық арбитраж үшін бұл элемент міндетті емес. Арнайы нұсқаулар болмаған кезде арбитраж істі өзінің ана тілінде қарайды. Оқшауланған арбитражды өткізу кезінде істі қарау тілін таңдау керек. Жалпыға ортақ ереже - егер тараптар арбитраждық істі қарау өткізілетін тілді білмеген жағдайда, олар өз есебінен аудармашылармен қамтамасыз етіледі;
- арбитрлар санын анықтау (бір немесе үш). Институционалдық арбитражда тараптардың нұсқаулары болмаған кезде бұл мәселе арбитраж регламентімен сәйкес шешіледі. Оқшауланған арбитражда арбитрлар санын көрсетудің маңызды мәні болады;
- арбитраждық ресімдер тәртібін анықтау (арбитрларды таңдау, тағайындау және қарсылық білдіру, істі қараудың басталуы және оның ресімдері, құжаттарды және басқа дәлелдемелерді көрсету тәртібі, істі қарау нысаны - ауызша немесе жазбаша құжаттар негізінде).
Институциялық арбитраж, әдетте, өзінің регламентімен сәйкес және өзінің елінің заңы бойынша дауды таңдайды.
Арбитрлар тараптардың келісімімен сәйкес тағайындалады, шақырылады және ауыстырылады. Мұндай келісімдер болмаған кезде арбитрлар арбитраж орны бойынша сотпен тағайындалады, шақырылады және ауыстырылады (Швейцарияның ХЖҚ туралы заңның 179-бабы). Арбитр деп оның азаматтық елінің заңы бойынша мұндай заңды әрекеттерді жасауда құқықтығы бар шетел азаматы болуы мүмкін. Алайда, егер мұндай тұлға Чехия заңнамасымен сәйкес қажетті біліктілікке ие болса, жеткілікті (Чехияның ХЖҚ туралы Заң жобасының §118). Арбитрға қарсылық білдірілуі мүмкін, егер:
- ол тараптер келісілген талаптарға жауап бермесе;
- тараптармен қабылданған арбитраждық регламентпен қарастырылған наразылық білдірудің айқын негізі;
- оның тәуелсіздігіне күмәндануға негіз беретін жағдайлар болады.
Тараптар болуы туралы арбитр тағайындағаннан кейін білген негіздер бойынша ғана,онымен немесе оның қатысуымен тағайындалған арбитрға наразылық білдіруді мәлімдеуге құқылы. Арбитражды сот және басқа тарап наразылық білдіру негіздері туралы тез арада ақпараттандырылуы тиіс.
1.2 Төрелік келісімнің құқықтық табиғаты
Төрелік келісімнің түбегейлі ерекшелігі - бұл тараптарда келіспеушілік туындауына байланысты негізгі келісімшартқа қатысты оның заңды автономды, дербес сипаты. Төрелік келісім құқықтық дербестікпен, автономдылықпен әрбір жеке жағдайға ие болады, сондықтан оның тағдыры мен заңды жарамдылығы негізгі келісімшарттың жарамдылығына тәуелді емес. Бұл ереженің, егер арбитраж құзыреті төрелік ескертпе түрінде келісімшарттың мәтінінде айтылса, яғни Төрелік келісім азаматтық-құқықтық шарттың бөлігі болып табылса, ерекше мәні болады.
Шарт міндеттемелері теориясының жалпы принциптеріне байланысты, негізгі келісімшартты жарамсыз тану автоматты түрде оның кез-келген бөлігінің, оның ішінде төрелік ескертпенің жарамсыз танылуына әкелуі мүмкін. Мұндай жағдайда тараптар келісімшарттың және одан туындайтын міндеттемелердің жарамсыздығы туралы мәселені қарауды қоса алғанда, олардың арасында келіспеушіліктердің тәуелсіз арбитраждық келіспеушілігіне құқықтан айырылады. Бірақ Халықаралық коммерциялық арбитраждың негізін қалаушы принципі арбитраждық істі қараудың түбегейлі еріктілігі мен төрелік келісімнің заңды автономдылығы шығады.
Арбитражды келісімнің автономдылығының салдары оның дау мәніне қолданылатын құқықтан ерекшеленетін құқықпен реттелетіндігі болып табылады. Төрелік келісімге қолданылатын құқық оның жарамдылығы, әсері, түсіндірмесі мен саласы туралы мәселелер ретінде бірқатар мәселелермен реттеледі. Егер жоғарыда аталған тұжырымдарды аксиомалар деп атауға болса, онда бір мағыналы жауап болмайтын тәжірибелік сипаттағы басқа мәселелердің жиыны болады. Ғылыми әдебиетте талқыланатындардың бірі төрелік келісімге сыртқы сауда келісімшарты бойынша құқықтық мирасқорлық таралатыны туралы мәселе болып табылады.
Арбитраж келісімінің автономдылығы туралы мәселе сыртқы экономикалық шартқа қол қойған тұлғаның сенімхатында арбитражға дауларды беруде, яғни Төрелік келісім жасауда, төрелік келісімге қатысты талап қою мерзімін анықтау кезінде айқын көрінетін өкілеттіктер болмаған кезде туындайды. Барлық немесе кемінде бірнеше ұқсас проблемаларды қарау мүмкіндігінің болмауына байланысты сыртқы сауда келісімшартында құқықтық мирасқорлық мәселесіне тоқталамыз.
Құқықтардағы және міндеттемелердегі мирасқорлық жан-жақты және сингулярлық болады. Ол басқа тараптармен міндеттемелерді келісуді жүзеге асырады және талап етеді. Қазақстан Республикасында бұл мәселеге қосымша итермеші күш мемлекеттік кәсіпорындардың жеке меншіктендірілуімен, акционерлік қоғамдар, жауапкершілігі шектеулі қоғамдар және т.б. туралы жаңа заңдардың пайда болуымен берілді, бұл кейде атауы мен ұйымдастырушылық-құқықтық нысаны келісімшартта немесе төрелік келісімде көрсетілетіндермен сәйкес келмейтін жағдайларға әкеледі. Мұндай жағдайларда Төрелік келісім құқықтық мирасқорлыққа таралады. "Бұл ретте тиісті дәлелдемелер жарғы, жарғыға өзгертулер, ресми тізілімдерден көшірмелер, бөлуші баланстар сияқты құжаттар танылады". Бірқатар басқа құқықтық жүйелер ретінде ресей құқығы мен тәжірибесімен ең күрделі және бір мағыналы емес сингулярлық құқықтық мирасқорлық мүмкіндігі туралы мәселе беріледі. Сингулярлық құқықтық мирасқорлық тараптарлың келісіміне (цессия кезінде немесе сәйкесінше қарызды аудару кезінде өтетін) немесе олармен қарастырылған заңды фактілердің басталуы кезінде заңды көрсетуге негізделеді (үлгілік мысалдар - борышкердің міндеттемелерін оның тапсырушысымен немесе кепіл берушімен орындау, сондай-ақ комитент келісімшарты бойынша құқықтар мен міндеттемелерді комиссионерлерге беру - ҚР АК қараңыз). ҚР АК мазмұндалған диспозитивті нормаға сәйкес егер өзгелері заңмен немесе шартпен қарастырылмаса, бастапқы кредитордың құқығы құқықтың өту сәтінде болатын көлемде және жағдайларда жаңа кредиторға өтеді. Атап айтқанда, жаңа кредиторға міндеттемелерді орындауды қамтамасыз ететін құқықтар, сондай-ақ талаптармен байланысты басқа құқықтар, оның ішінде төленбеген пайыздарға кететін құқықтар өтеді ".
Төрелік келісімнің заңды дербестігін тану заң бойынша қандай мемлекеттің төрелік келісіммен айрықша байланысты барлық дау мәселелерін қарастыруы тиістігін анықтайтын қайшылықты нормалардың қалыптасуына әкеледі. Көбіне тараптармен таңдалған құқықтары немесе арбитраж өткізу орнының мемлекеттік заңы қолданылады. Сондай-ақ арбитражды өткізу орнының құқығы, не супер арбитраждың тұрғылықты жерінің заңы, не шешім шығару орнының мемлекет заңы қолданылады. 1958 жылғы Шетел арбитраж шешімдерін орындауға келтіру және мойындау туралы Нью-Йорк тұжырымдамасы және 1961 жылғы Сыртқы сауда арбитражы туралы Еуропалық тұжырымдама негізгі келісімшартқа қолданылатын құқыққа тәуелсіз төрелік келісімдердің жарамдылығын анықтау үшін арнайы қарама-қайшылық ережелерін бекітеді. Бұл тараптардың ерік автономиясы мен арбитражды шешім шығару орнының құқығының қарама-қайшылық принциптері.
Арбитражды келісімнің болуы белгілі процессуалды-құқықтық салдарларды тудырады. Төрелік келісім тараптар үшін міндетті және олар арбитражға дауды беруден бас тарта алмайды. Бұл ереже аталмыш іс бойынша мемлекеттік соттың құзыретін жояды, яғни Төрелік келісім сотты құзыретінен айырады.
Қазақстан мемлекеттік арбитраж соттары шетел тұлғаларының қатысуымен экономикалық дауларды қарау кезінде эстоппель принципін толық шарада ұстанады: тараптардың сотта қараудың өзгеруіне үнсіз келісімі төрелік келісімге сілтеу құқығын жоғалтуға әкеледі және дау мәні бойынша арбитраждық (шаруашылық) сотпен қаралады.
Талап арызды қабылдаудан және қараудан бас тарту туралы ереже егер төрелік келісімнің тараптары талап арызбен арбитражға жүгінсе, бірақ құзыреті келісімшартта келісілмесе ғана қолданылады. Мысалы, төрелік ескертпе ҚР ХҚТС пайдасына жасалды, ал талапкер Астана қаласындағы арбитражды сотқа жүгінді. Мұндай жағдайда Астана қаласындағы Арбитражды сот өзін талап арызды қабылдаудан бас тартуға құзыратте емес тануы тиіс. Алайда тәжірибеде Қазақстан мемлекеттік арбитраждық соттар төрелік келісімде көрсетілген тараптардың еркін үнемі назарға ала бермейді және 2016 жылғы 8 сәуірдегі № 488-V ҚРЗ Төрелік туралы Қазақстан Республикасының Заңының шарттарымен сәйкес сотта қаралатын істі қарауға қабылдайды, мемлекеттік арбитражды сот талапты оның қарауынсыз қалдыратынын тура анықтайды, егер:
- егер тараптардың кез келгені мемлекеттік арбитраждық сотта істі қарауға қарсы қарсылық білдіріп, даудың мәні бойынша өзінің бірінші өтінішінен кешіктірмей аралық сотқа қарауға істі қарау туралы өтінішін мәлімдесе, аралық сотқа аталмыш дауды беру туралы тұлғалардың ісіне қатысатын келісімдер болады;
- тараптар егер тараптардың кез келгені арбитраждық сотта істі қарауға қатысты қарсылықтар мәлімдесе және мәні бойынша істі қарау аяқталатын сот актісін қабылдауға дейін сотпен істі қарау уақытында аралық сотқа шешуге дауды беру туралы келісімдер жасады.
Төрелік келісімнің арақатынасының және мемлекеттік соттардың құзыретінің проблемасы халықаралық шарттарда және ұлттық заңнамада қозғалады. Шетел арбитраждық шешімдерді тану және орындауға келтіру туралы 1958 жылғы Нью-Йорк тұжырымдамасы Төрелік келісім болған кезде сот арбитражға тарапты, бірақ келесі жағдайларда бағыттауы тиіс принципті бекітеді: талап арыз тараптар арбитражды келісім жасау мәні бойынша мәселелерге қатысты; кез-келген тарап дауды арбитраждық қарау туралы өтініш білдіреді; сотта төрелік келісімді жарамсыз, күшін жоғалтқан немесе орындалмайтын тануға негізі жоқ. 1961 жылғы Еуропалық тұжырымдама сотта қарамау бойынша мемлекеттік соттың наразылық білдіруі туралы ережені жасайды: Төрелік келісім тараптарының біріне мемлекеттік сотта мәлімденген және төрелік келісімнің болуына негізделген істі қаралмауы бойынша мемлекеттік соттың наразылығы сот елінің заңы материалдық немесе процессуалды құқық мәселесі ретінде мұндай наразылықты қарайтынына байланысты талап арыздың мәні бойынша бірінші қарсылық көрсету сәтінде немесе дейін мерзімді өткізумен наразылық беру құқығын жоғалтуды мәлімдеуі тиіс. Халықаралық сауда арбитражы туралы 1985 жылғы ЮНСИТРАЛ-дың үлгілік заңы қосымша толықтырудан тұрады - барлық осы мәселелерді сотпен шешу арбитраждық істі қарауды бастауға, оны жалғастыруға және аяқтауға, дау мәні бойынша шешім шығаруға арбитражға ешқандай кедергі келтірмейді.
Халықаралық төрелік тәжірибеде халықаралық коммерциялық дауларды әр-түрлі қарау тәсілдері мен халықаралық коммерциялық төреліктің тиімділігін арттыруға жаңа тәсілдердің әсері жиірек талқыланып жатыр. қазіргі талаптарға сай, дауларды шешудің адекваттық тәсілдіерді жасау қажеттілігі экономиканың даму шапшандығын және Қытайдың интеграциялық дамуын алдын ала анықтады. Қытайда, Ресейде сияқты, халықаралық коммерциялық төрелікте экономикалық әрекеттердің әр түрлі салаларында пайда болатын коммерциялық даулар қарастырылады.
Қарастырып отырған тақырыптың ерекше өзектілігі, Қазақстан мен Қытай арасындағы тауар айналымының әрдайым өсіп отыруымен байланысты. 2013 жылғы Қазақстан мен Қытай арасындағы тауар айналымы 22,53 миллиард АҚШ долларына жетті. Экспорт 14 миллиард 334 миллион АҚШ долларынан, ал импорт 8 миллиард 193 миллион АҚШ долларынан асып түсті.
Өз кезегінде қытайлық тараптың келіссөз жүргізушілері екі елдің табысты инвестициялық ынтымақтастығын атап өтті. ҚХР Сауда министрлігінің мәліметі бойынша 2013 жылы Қытайдан Қазақстанға салынған инвестиция көлемі 19,51 миллиард АҚШ долларын құрады.
Қытай Халық Республикасының өзгеше әкімшілік территориялық бөлінуі: Материктік Қытай, ҚХР-дың екі ерекше әкімшілік аймағы (Гонконг пен Макао) және Тайвань болып бөлінуі ерекше құқықтық жүйенің жасалуын анықтады, онда Гонконг жалпы құқықтық жүйеге жатады, Макао мен Тайвань - континенталды құқық жүйесіне, ал Материктік Қытай - әлеуметтік жүйені қолдайтын, ерекше құқықтық жүйеге жатады. Сондықтан, олардың соттар жүйесі де әр түрлі.
Қытайда 140-тан астам жергілікті төрелік комиссиялар жұмыс істейді, олар екі жақтың келісімі бойынша кез-кезген дауды қарастыра алады. Ең танымал жергілікті төрелік комиссия болып Пекиндік төрелік комиссия (ВАС) саналады. Ол Қытайдың халықаралық экономикалық және сауда төрелік комиссиясы (СІЕТАС), Қытайлық теңіз төрелік комиссиясы (СМАС), Гонконгтік Халықаралық Төрелік Орталығы (НКІАС) сияқты халықаралық коммерциялық төреліктермен бір қатарға тұруды мақсат етеді.
Осылайша, Төрелік келісім мәні болып табылатын мәселе бойынша талап арыз берген сот іс бойынша оны өндіріске кешіктірмей беруге ұсынған кез-келген тараптың өтініші бойынша немесе өзінің мүддесі бойынша, егер Төрелік келісім жалған болады деп айтуға негіз болмаса, арбитражға тарапты бағыттауы тиіс. Сотқа арбитраждық істі қарауға беру жағдайында, істі қарау туралы дау сотпен шешілгенше сонымен бірге басталуы, жалғастырылуы немесе аяқталуы, арбитраждық шешімге шығарылуы мүмкін. Мемлекеттік сот аталмыш дау ісінің қаралу мәселесі және мәні бойынша істі қарау мүмкіндігі бойынша тараптармен бастамашылық білдірілген арбитражды келісіммен байланысты.
Қазақстан доктринасында іс жүзінде бірыңғай көзқарас айтылады: егер дауды аралық соттың қарауына беру туралы келісім болса және егер тараптардың бірі мемлекеттік сотта талап арызымен жүгінсе, ал жауапкер дау мәні бойынша өзінің бірінші өтінішіне дейін бұған қарсылық білдірмесе, онда мемлекеттік сот (жалпы және арбитраждық құзырет сияқты) дауды қарауға құқығы болады және міндетті. Егер жауапкер дау мәні бойынша өзінің бірінші өтінішіне дейін заңды нысанда жасалған және жарамды болып табылатын төрелік келісімге сілтесе, онда мемлекеттік сот талап арызды қараусыз қалдыруы тиіс.
1.3 Төрелік келісімдердің түрлері
Төрелік келісім бірнеше түрлі бола алады:
- төрелік ескерту - келісім тараптарының шарты, ол оның берілген келісімнен пайда бола алатын дауларды төрелік істі қарауы туралы мәтініне тікелей қосылған. Бұл болашақты дау пайда болған жағдайда істі төрелікке беру туралы шарты болып табылады, ол белгілі бір төреліктің құзыретін білдіреді. Төрелік ескерту болашаққа бағытталған және келешектік сипаттамасына ие. Ол төрелік келісімнің өзіндік келісім міндеттемелерін орындауды қамтамасыз етуші, барынша кеңінен таралған түрі болып табылады;
- аралық жазба (төрелік мәміле) - пайда болып қойған даудың төрелік істі қарауы туралы негізгі келісімнен жеке шарты. Аралық жазба өткенге бағытталған және ретроспективті сипатқа ие. Бұл төрелік келісімнің ең қолайлы түрлерінің бірі, өйткені төрелік туралы тараптардың келісіміне отырады, онда келіспеушіліктер пайда болып қойған және тараптар даудың тараптарын көрсетеді. Тәжірибеде аралық жазбаны бекітуге қол жеткізу қиын, өйткені даудың пайда болған жағдайында тараптардың мүдделері бір-біріне қарама-қайшы болып келеді;
- төрелік келісім - берілген келісімге немесе келісімдердің тобына орай, немесе жалпы ортақ қызметке сәйкес, болашақта пайда болуы мүмкін даулардың төрелік қаралуы туралы тараптардың арасындағы дербес келісім. Тәжірибеде төрелік келісім сирек кездеседі, негізінен егер оны ұлттық заңнама талап етпейтін болса, немесе егер тараптардың арасында тұрақты және түрлі сыртқы экономикалық байланыстар болмайтын болса.
Төрелік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz