Сыбайлас жемқорлық қылмыстыққа тосқаулық қоюдың криминологиялық шаралары
Кіріспе 3
1 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі бойынша сыбайлас жемқорлық қылмыстарына жалпы сипаттама 6
1.1 Сыбайлас жемқорлық түсінігі және оның белгілері 6
1.2 Сыбайлас жемқорлықпен күресуге бағытталған заңнамалардың қалыптасуы және дамуы 15
2 Сыбайлас жемқорлықтың жай.куйі және оның алдын.алу мәселелері 24
2.1 Сыбайлас жемқорлықтың қылмыстық.құқықтық сипаттамасы 24
2.2 Сыбайлас жемқорлықтың себептері мен шарттары 28
2.3 Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлықпен күресуге бағытталған қылмыстық.құқықтық шаралардың жетілдірілуі 37
Қорытынды 47
Қолданылған әдебиеттер тізімі 50
1 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі бойынша сыбайлас жемқорлық қылмыстарына жалпы сипаттама 6
1.1 Сыбайлас жемқорлық түсінігі және оның белгілері 6
1.2 Сыбайлас жемқорлықпен күресуге бағытталған заңнамалардың қалыптасуы және дамуы 15
2 Сыбайлас жемқорлықтың жай.куйі және оның алдын.алу мәселелері 24
2.1 Сыбайлас жемқорлықтың қылмыстық.құқықтық сипаттамасы 24
2.2 Сыбайлас жемқорлықтың себептері мен шарттары 28
2.3 Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлықпен күресуге бағытталған қылмыстық.құқықтық шаралардың жетілдірілуі 37
Қорытынды 47
Қолданылған әдебиеттер тізімі 50
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының саяси, экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан даму, өркендеу процесі берік орын алды. Елімізде жылма-жыл алға өрлеушілік, дүниежүзілік деңгейге көтерілуге қадам басқандық айқын көрініс беруде. Тәуелсіздік алғаннан бері көптеген реформалар жүзеге асты. Осы аз уақыт ішінде Қазақстан Республикасында көптеген кодекстер – қылмыстық, қылмыстық атқару, азаматтық, азаматтық іс жүргізу, әкімшілік және т.б. қабылданды. Осындай заңдылық нормалардың қабылдануы құқық бұзушылықтың алдын алуға және қылмысты құбылыстармен пәрменді күрес жүргізуге құқықтық негіз жасап берді. Мемлекетімізде орын алып жатқан осындай оңды жетістіктерімізбен бірге қоғамның одан әрі серпінжі дамуына кедергі келтіріп жатқан теріс құбылыстар да бар. Сондай қоғамға жат құбылыстардың бірі – қылмыстылық болып табылады. Қылмыстық көрсеткіші де жылма-жыл өсуде. Қылмыстылықпен күресуде мемлекет көптеген ұйымдастырушылық шараларын іске қосуда.
Мемлекеттік саясатты, экономиканы, елдегі тұрақтылық пен тыныштықты сақтауда, құқықтық тәртіп пен заңдылықтың нығаюында мемлекеттік қызметшілердің, лауазымды тұлғалардың атқаратын міндеті өте зор. Қазақстан Республикасының Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан-2030» атты халыққа жолдауында мемлекеттік қызметшілердің қызметіне ерекше мән беріп, олардың патриоттық, әділетті, өз ісін кәсіби жетік білетіндігінің, мемлекеттік қызметші деген жоғарғы мәртебелі атаққа кір келтірмей, әділетті әрі патриоттық сезімге толы жігерлілікпен қызмет атқаруын одан әрі өрістету мемлекетіміздің стратегиялық міндеті деп атап көрсетті. Елімізде қабылданған «Мемлекеттік қызмет туралы», «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» заңдарда мемлекеттік аппарат қызметінің бірқалыпты, дұрыс, заңды қызметіне кедергі келтіретін құбылыстарға қарсы құқықтық шаралардың түрі саралап көрсетілген. Бірақ та сот, тергеу тәжірибесі көрсетіліп отырғандай мемлекеттік Өкімет және басқару билігі саласында, сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстар әлі де баршылық. Республика бойынша 2010 жылы – 128859, 2011 жылы – 135778, 2012 жылы – 137405, 2012 жылы – 120816, 2013 жылы – 106737 қылмыс тіркелсе, соның 2010 жылы – 1891, 2011 жылы – 1535, 2012 жылы – 1582, 2013 жылы – 1439 сыбайлас жемқорлыққа жататын қылмыстар болып табылады. Жалпы қылмыстылық деңгейімен салыстырғанда тіркелген сыбайлас жемқорлық қылмыстарының өзінше көрсеткіші онша орасан көп емес. Бірақ та бұл тұрғыдағы қылмыстардың қоғамға қауіптілігі оның латенттігіне байланысты, яғни мұндай – қылмыстардың ашылуы, ресми тіркелуі көп қиындықтарды туғызады.
Мемлекеттік саясатты, экономиканы, елдегі тұрақтылық пен тыныштықты сақтауда, құқықтық тәртіп пен заңдылықтың нығаюында мемлекеттік қызметшілердің, лауазымды тұлғалардың атқаратын міндеті өте зор. Қазақстан Республикасының Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан-2030» атты халыққа жолдауында мемлекеттік қызметшілердің қызметіне ерекше мән беріп, олардың патриоттық, әділетті, өз ісін кәсіби жетік білетіндігінің, мемлекеттік қызметші деген жоғарғы мәртебелі атаққа кір келтірмей, әділетті әрі патриоттық сезімге толы жігерлілікпен қызмет атқаруын одан әрі өрістету мемлекетіміздің стратегиялық міндеті деп атап көрсетті. Елімізде қабылданған «Мемлекеттік қызмет туралы», «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» заңдарда мемлекеттік аппарат қызметінің бірқалыпты, дұрыс, заңды қызметіне кедергі келтіретін құбылыстарға қарсы құқықтық шаралардың түрі саралап көрсетілген. Бірақ та сот, тергеу тәжірибесі көрсетіліп отырғандай мемлекеттік Өкімет және басқару билігі саласында, сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстар әлі де баршылық. Республика бойынша 2010 жылы – 128859, 2011 жылы – 135778, 2012 жылы – 137405, 2012 жылы – 120816, 2013 жылы – 106737 қылмыс тіркелсе, соның 2010 жылы – 1891, 2011 жылы – 1535, 2012 жылы – 1582, 2013 жылы – 1439 сыбайлас жемқорлыққа жататын қылмыстар болып табылады. Жалпы қылмыстылық деңгейімен салыстырғанда тіркелген сыбайлас жемқорлық қылмыстарының өзінше көрсеткіші онша орасан көп емес. Бірақ та бұл тұрғыдағы қылмыстардың қоғамға қауіптілігі оның латенттігіне байланысты, яғни мұндай – қылмыстардың ашылуы, ресми тіркелуі көп қиындықтарды туғызады.
1. Ағыбаев А.Н. Ответственность должностных лиц за служебные преступления. Алматы: Жеті жарғы, 2007. – 256 с.
2. Башимов М.С. Институт омбудсмена в странах СНГ и Балтии. Монографии. Т1 //Институт международного права и международного бизнеса «Данекер». Алматы: Данекер, 2003. – 287 с.
3. Алауханов Е. Сыбайлас жемқорлықпен күресудің проблемалары. //Заң. - №2. 2008. – Б. 210.
4. Жакупова Р.Б. Казахстан и Всемирная торговая организация. Алматы: Данекер, 2000. – 235 с.
5. Коррупция в Казахстане (сущность, проблемы, предупреждение). //Материалы международной научно-практической конференции. Астана: Акмолинская полиграфия, 2006. – 198 с.
6. Алданжаров А. Борьба с коррупцией в Англии. //Юридическая газета. - №7. 2005. – С. 110
7. Корчагин А.Г. Экономическая преступность. Владивосток: Изд-во Дальневост, 2000. - 246 с.
8. Комиссаров В.С.Казахстанское и зарубежное антикоррупционные законодательства. //Заң және Заман. - №1. 2010. – С. 236.
9. Борщенков Г.Н., Силинский Ю.Р., Хомутова А.В. Российское и зарубежное законодательство о мерах противодействия коррупции //Учебн.пособ. Владивосток, 1999. - 412 с.
10. Парченко П.Н. Кодекс поведения должностных лиц по поддержанию провопорядка: Учебник. Алматы: Данекер, 2006. – 210 с.
11. Жуков Л.А. Исторические предпосылки формирования коррупционного правосознания в Казахстане. // Фемида. - №2. 2005. – С. 213.
12. Біріккен Ұлттар Ұйымының «Халықаралық коммерциялық мəмілелер жасаған кездегі сатып алушылық пен сыбайлас жемқорлықпен күрес» 1996 ж. 16 желтоқсандағы Декларация
13. Игнатенко Г.В. Международно-правовые проблемы противодействия транснациональной преступности и коррупции. //Организованная преступность и коррупция. 2000. -№1 – 174 с.
14. Қазақстан Республикасының «Біріккен Ұлттар Ұйымының Сыбайлас Жемқорлыққа Қарсы конвенциясын ратификациялау туралы» 2008ж. 4 мамырдағы №31 – Заңы //Егемен Қазақстан. – 2008. - 6 мамырдағы №1 -131с.
15. Біріккен Ұлттар Ұйымының «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы» Нью-Йорк: 2003. - 31 қазандағы Конвенциясы.
16. Сарсембаев М.А. Международно-правовые инструменты в борьбе с коррупцией. //Человек и закон. 2008. -№4- 155с.
17. Еуропа Кеңесінің «Сыбайлас жемқорлық үшін қылмыстық жауапкершілік туралы» Страсбург, 1999. - 27 қаңтардағы Конвенциясы 7. Топорин Б.Н Европейское право: Учебник. Москва: Юристъ. 2001. - 154c
18. Кемали Е. Актуальные вопросы реализации антикорупционной политики в Казахстане на современном этапе. //Закон и время. - №5. 2006. – С. 156.
19. Қазақстан Республикасының Ұлттық Қауіпсіздік Комитетінің баспасөз қызметі. Жемқорлық пен ұйымдасқан қылмыстың алдын алу. //Арқа Ажары. - №7. 2008. – Б. 124.
20. Қапаров С.Ғ. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегияны іске асырудың шетелдік тәжірибесі. Дөңгелек үстелдің ақпараты «Құқық қорғау органдары, прокурорлар, судъялар және өзге де тиісті лауазымды тұлғалар үшін сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәселелері жөніндегі мамандырылған семинар бағдарламасы. //www.apa.kz 28.01-01.02. 2008ж. Б. 120.
21. Мәмет С. Сыбайлас жемқорлықпен күрес науқандық шаруа емес. //Егемен Қазақстан. - №135-136. 2008. – Б. 200.
22. Назмышев Р. Потенциал и полномочия совета. //Казахстанская правда. - №94. 2008. – С. 200.
23. Сарсембаев М.А. Коррупцию можно и нужно победить. //Антикоррупционный вестник. - №1. 2008. – С. 150.
24. Турсынбаев Д. Причины и условия, порождающие коррупцию в Республике Казахстан. //Фемида. - №2. 2008. – С. 150.
25. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексi. Қазақстан Республикасының Кодексі 2014 жылғы 3 шiлдедегі № 226-V ҚРЗ
26. Ванцев В.А. Этапы развития понятия коррупции. Современная уголовная политика в сфере борьбы с транснациональной организованной преступностью и коррупцией. Материалы Третьего парламентского международного «круглого стола» по проблемам борьбы с транснациональной преступностью. Иркутск – Москва. Москва; АО «Центр ЮрИнфоР» - 2012 г., с. 106.
27. Курбатов Е.В. Получение взятки: уголовно-правовые, процессуальные и криминалистические аспекты. Караганда. 2011 г.С.401.
28. Нукенов М.О. Коррупционные преступления: криминологический и уголовно-правовой анализ. Дисс. к.ю.н. Алматы. 2009. с.120
29. Рязанов Э.П. Уголовно-правовые проблемы борьбы с коррупцией // Коррупция в России: состояние и проблемы». М. 2002. С.230.
30. Мишин Г.К. Коррупция: понятие, сущность, меры ограничения. М., 1997. С.270.
31. «О борьбе с коррупцией» / Мухамеджанов Б.А., Рогов И.И., Бычкова С.Ф. Алматы, ТОО «Баспа», 2001, 248 с.
32. Криминология: Учебник для юрид. вузов/Под общ. Ред. А.И. Долговой – М.: Изд. гр. ИНФРА-М-НОРМА, 2005. – С. 269.
33. Криминология/Под ред.Н.Ф. Кузнецовой, Г.М. Миньковского-М.: Изд. МГУ, 1998.-С. 334.
34. Черняков А.А. Коррупция и ее юридические признаки // борьба с организованной преступностью и коррупцией. Мат-лы международ. конф. Алматы, 2008. С.130.
35. Агыбаев А.Н. Теоретические проблемы ответственности должностных лиц за служебные преступления. Дисс. д.ю.н. Алматы. 2002. С.156.
36. Кузнецова Н.Ф. Коррупция в системе уголовных преступлений // Вестн. МГУ. Сер.11. Право. 1999. №1. С.231.
37. Мизерий А.И. Уголовно-правовые и криминологические аспекты борьбы с коррупцией в органах власти. Дисс. … кю.н. Нижний Новгород, 2000. С.169.
38. Волженкин Б.В. Коррупция как социальное явление // Чистые руки. - 2009. - № 1. - С. 100.
39. Шабалин В.А. Политика и преступность // Государство и право. - 1998. - № 4. - С. 210.
40. Максимов С.В. Коррупция. Закон. Ответственность. Москва: Учебно-консультационный центр «ЮрИнфоР», 2000 г.143 с.
41. Панченко П.Н. Квалификация должностных преступлений, совершаемых в сфере экономики. – 2006 г., С.216;
42. Судакова Р.Н. Коррупционная преступность: вопросы правового регулирования. // Актуальные проблемы борьбы с коррупционной преступностью.Алматы-2009 г. С.234.
43. Курбатов Е.В. Получение взятки: уголовно-правовые, процессуальные и криминалистичекие аспекты. Караганда. 2009 г. С.178.
44. 2015 жылғы 18 қарашадағы № 410-V ҚРЗ "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы" Қазақстан Республикасының Заңы
45. Куровский А.Ф., Мауленов Г.С., Новиков А.И. Проблемы законности, правопорядка и борьбы с организованной преступностью. Пособие для прокурорско-следственных работников. Выпуск 1. Алматы: Интерлигал-Пресс. 2010, с. 169
46. Проблемы борьбы с организованной преступностью и коррупцией: Курс лекций / Под ред. А.М. Кустова, Б.М. Нургалиева. – Караганда: КарЮИ МВД РК, 2000 г. с. 198.
2. Башимов М.С. Институт омбудсмена в странах СНГ и Балтии. Монографии. Т1 //Институт международного права и международного бизнеса «Данекер». Алматы: Данекер, 2003. – 287 с.
3. Алауханов Е. Сыбайлас жемқорлықпен күресудің проблемалары. //Заң. - №2. 2008. – Б. 210.
4. Жакупова Р.Б. Казахстан и Всемирная торговая организация. Алматы: Данекер, 2000. – 235 с.
5. Коррупция в Казахстане (сущность, проблемы, предупреждение). //Материалы международной научно-практической конференции. Астана: Акмолинская полиграфия, 2006. – 198 с.
6. Алданжаров А. Борьба с коррупцией в Англии. //Юридическая газета. - №7. 2005. – С. 110
7. Корчагин А.Г. Экономическая преступность. Владивосток: Изд-во Дальневост, 2000. - 246 с.
8. Комиссаров В.С.Казахстанское и зарубежное антикоррупционные законодательства. //Заң және Заман. - №1. 2010. – С. 236.
9. Борщенков Г.Н., Силинский Ю.Р., Хомутова А.В. Российское и зарубежное законодательство о мерах противодействия коррупции //Учебн.пособ. Владивосток, 1999. - 412 с.
10. Парченко П.Н. Кодекс поведения должностных лиц по поддержанию провопорядка: Учебник. Алматы: Данекер, 2006. – 210 с.
11. Жуков Л.А. Исторические предпосылки формирования коррупционного правосознания в Казахстане. // Фемида. - №2. 2005. – С. 213.
12. Біріккен Ұлттар Ұйымының «Халықаралық коммерциялық мəмілелер жасаған кездегі сатып алушылық пен сыбайлас жемқорлықпен күрес» 1996 ж. 16 желтоқсандағы Декларация
13. Игнатенко Г.В. Международно-правовые проблемы противодействия транснациональной преступности и коррупции. //Организованная преступность и коррупция. 2000. -№1 – 174 с.
14. Қазақстан Республикасының «Біріккен Ұлттар Ұйымының Сыбайлас Жемқорлыққа Қарсы конвенциясын ратификациялау туралы» 2008ж. 4 мамырдағы №31 – Заңы //Егемен Қазақстан. – 2008. - 6 мамырдағы №1 -131с.
15. Біріккен Ұлттар Ұйымының «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы» Нью-Йорк: 2003. - 31 қазандағы Конвенциясы.
16. Сарсембаев М.А. Международно-правовые инструменты в борьбе с коррупцией. //Человек и закон. 2008. -№4- 155с.
17. Еуропа Кеңесінің «Сыбайлас жемқорлық үшін қылмыстық жауапкершілік туралы» Страсбург, 1999. - 27 қаңтардағы Конвенциясы 7. Топорин Б.Н Европейское право: Учебник. Москва: Юристъ. 2001. - 154c
18. Кемали Е. Актуальные вопросы реализации антикорупционной политики в Казахстане на современном этапе. //Закон и время. - №5. 2006. – С. 156.
19. Қазақстан Республикасының Ұлттық Қауіпсіздік Комитетінің баспасөз қызметі. Жемқорлық пен ұйымдасқан қылмыстың алдын алу. //Арқа Ажары. - №7. 2008. – Б. 124.
20. Қапаров С.Ғ. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегияны іске асырудың шетелдік тәжірибесі. Дөңгелек үстелдің ақпараты «Құқық қорғау органдары, прокурорлар, судъялар және өзге де тиісті лауазымды тұлғалар үшін сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәселелері жөніндегі мамандырылған семинар бағдарламасы. //www.apa.kz 28.01-01.02. 2008ж. Б. 120.
21. Мәмет С. Сыбайлас жемқорлықпен күрес науқандық шаруа емес. //Егемен Қазақстан. - №135-136. 2008. – Б. 200.
22. Назмышев Р. Потенциал и полномочия совета. //Казахстанская правда. - №94. 2008. – С. 200.
23. Сарсембаев М.А. Коррупцию можно и нужно победить. //Антикоррупционный вестник. - №1. 2008. – С. 150.
24. Турсынбаев Д. Причины и условия, порождающие коррупцию в Республике Казахстан. //Фемида. - №2. 2008. – С. 150.
25. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексi. Қазақстан Республикасының Кодексі 2014 жылғы 3 шiлдедегі № 226-V ҚРЗ
26. Ванцев В.А. Этапы развития понятия коррупции. Современная уголовная политика в сфере борьбы с транснациональной организованной преступностью и коррупцией. Материалы Третьего парламентского международного «круглого стола» по проблемам борьбы с транснациональной преступностью. Иркутск – Москва. Москва; АО «Центр ЮрИнфоР» - 2012 г., с. 106.
27. Курбатов Е.В. Получение взятки: уголовно-правовые, процессуальные и криминалистические аспекты. Караганда. 2011 г.С.401.
28. Нукенов М.О. Коррупционные преступления: криминологический и уголовно-правовой анализ. Дисс. к.ю.н. Алматы. 2009. с.120
29. Рязанов Э.П. Уголовно-правовые проблемы борьбы с коррупцией // Коррупция в России: состояние и проблемы». М. 2002. С.230.
30. Мишин Г.К. Коррупция: понятие, сущность, меры ограничения. М., 1997. С.270.
31. «О борьбе с коррупцией» / Мухамеджанов Б.А., Рогов И.И., Бычкова С.Ф. Алматы, ТОО «Баспа», 2001, 248 с.
32. Криминология: Учебник для юрид. вузов/Под общ. Ред. А.И. Долговой – М.: Изд. гр. ИНФРА-М-НОРМА, 2005. – С. 269.
33. Криминология/Под ред.Н.Ф. Кузнецовой, Г.М. Миньковского-М.: Изд. МГУ, 1998.-С. 334.
34. Черняков А.А. Коррупция и ее юридические признаки // борьба с организованной преступностью и коррупцией. Мат-лы международ. конф. Алматы, 2008. С.130.
35. Агыбаев А.Н. Теоретические проблемы ответственности должностных лиц за служебные преступления. Дисс. д.ю.н. Алматы. 2002. С.156.
36. Кузнецова Н.Ф. Коррупция в системе уголовных преступлений // Вестн. МГУ. Сер.11. Право. 1999. №1. С.231.
37. Мизерий А.И. Уголовно-правовые и криминологические аспекты борьбы с коррупцией в органах власти. Дисс. … кю.н. Нижний Новгород, 2000. С.169.
38. Волженкин Б.В. Коррупция как социальное явление // Чистые руки. - 2009. - № 1. - С. 100.
39. Шабалин В.А. Политика и преступность // Государство и право. - 1998. - № 4. - С. 210.
40. Максимов С.В. Коррупция. Закон. Ответственность. Москва: Учебно-консультационный центр «ЮрИнфоР», 2000 г.143 с.
41. Панченко П.Н. Квалификация должностных преступлений, совершаемых в сфере экономики. – 2006 г., С.216;
42. Судакова Р.Н. Коррупционная преступность: вопросы правового регулирования. // Актуальные проблемы борьбы с коррупционной преступностью.Алматы-2009 г. С.234.
43. Курбатов Е.В. Получение взятки: уголовно-правовые, процессуальные и криминалистичекие аспекты. Караганда. 2009 г. С.178.
44. 2015 жылғы 18 қарашадағы № 410-V ҚРЗ "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы" Қазақстан Республикасының Заңы
45. Куровский А.Ф., Мауленов Г.С., Новиков А.И. Проблемы законности, правопорядка и борьбы с организованной преступностью. Пособие для прокурорско-следственных работников. Выпуск 1. Алматы: Интерлигал-Пресс. 2010, с. 169
46. Проблемы борьбы с организованной преступностью и коррупцией: Курс лекций / Под ред. А.М. Кустова, Б.М. Нургалиева. – Караганда: КарЮИ МВД РК, 2000 г. с. 198.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:
Тақырыбы: Сыбайлас жемқорлық қылмыстыққа тосқаулық қоюдың криминологиялық шаралары.
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі бойынша сыбайлас жемқорлық қылмыстарына жалпы сипаттама 6
1.1 Сыбайлас жемқорлық түсінігі және оның белгілері 6
1.2 Сыбайлас жемқорлықпен күресуге бағытталған заңнамалардың қалыптасуы және дамуы 15
2 Сыбайлас жемқорлықтың жай-куйі және оның алдын-алу мәселелері 24
2.1 Сыбайлас жемқорлықтың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы 24
2.2 Сыбайлас жемқорлықтың себептері мен шарттары 28
2.3 Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлықпен күресуге бағытталған қылмыстық-құқықтық шаралардың жетілдірілуі 37
Қорытынды 47
Қолданылған әдебиеттер тізімі 50
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының саяси, экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан даму, өркендеу процесі берік орын алды. Елімізде жылма-жыл алға өрлеушілік, дүниежүзілік деңгейге көтерілуге қадам басқандық айқын көрініс беруде. Тәуелсіздік алғаннан бері көптеген реформалар жүзеге асты. Осы аз уақыт ішінде Қазақстан Республикасында көптеген кодекстер - қылмыстық, қылмыстық атқару, азаматтық, азаматтық іс жүргізу, әкімшілік және т.б. қабылданды. Осындай заңдылық нормалардың қабылдануы құқық бұзушылықтың алдын алуға және қылмысты құбылыстармен пәрменді күрес жүргізуге құқықтық негіз жасап берді. Мемлекетімізде орын алып жатқан осындай оңды жетістіктерімізбен бірге қоғамның одан әрі серпінжі дамуына кедергі келтіріп жатқан теріс құбылыстар да бар. Сондай қоғамға жат құбылыстардың бірі - қылмыстылық болып табылады. Қылмыстық көрсеткіші де жылма-жыл өсуде. Қылмыстылықпен күресуде мемлекет көптеген ұйымдастырушылық шараларын іске қосуда.
Мемлекеттік саясатты, экономиканы, елдегі тұрақтылық пен тыныштықты сақтауда, құқықтық тәртіп пен заңдылықтың нығаюында мемлекеттік қызметшілердің, лауазымды тұлғалардың атқаратын міндеті өте зор. Қазақстан Республикасының Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-2030 атты халыққа жолдауында мемлекеттік қызметшілердің қызметіне ерекше мән беріп, олардың патриоттық, әділетті, өз ісін кәсіби жетік білетіндігінің, мемлекеттік қызметші деген жоғарғы мәртебелі атаққа кір келтірмей, әділетті әрі патриоттық сезімге толы жігерлілікпен қызмет атқаруын одан әрі өрістету мемлекетіміздің стратегиялық міндеті деп атап көрсетті. Елімізде қабылданған Мемлекеттік қызмет туралы, Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңдарда мемлекеттік аппарат қызметінің бірқалыпты, дұрыс, заңды қызметіне кедергі келтіретін құбылыстарға қарсы құқықтық шаралардың түрі саралап көрсетілген. Бірақ та сот, тергеу тәжірибесі көрсетіліп отырғандай мемлекеттік Өкімет және басқару билігі саласында, сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстар әлі де баршылық. Республика бойынша 2010 жылы - 128859, 2011 жылы - 135778, 2012 жылы - 137405, 2012 жылы - 120816, 2013 жылы - 106737 қылмыс тіркелсе, соның 2010 жылы - 1891, 2011 жылы - 1535, 2012 жылы - 1582, 2013 жылы - 1439 сыбайлас жемқорлыққа жататын қылмыстар болып табылады. Жалпы қылмыстылық деңгейімен салыстырғанда тіркелген сыбайлас жемқорлық қылмыстарының өзінше көрсеткіші онша орасан көп емес. Бірақ та бұл тұрғыдағы қылмыстардың қоғамға қауіптілігі оның латенттігіне байланысты, яғни мұндай - қылмыстардың ашылуы, ресми тіркелуі көп қиындықтарды туғызады.
Жалпы сыбайлас жемқорлық және жеке алғанда парақорлық біздің қоғамға көптен белгілі. Экономикадағы, басқару жүйесіндегі әлеуметтік саладағы, идеологиялық қатынастардағы өзгерістерге байланысты парақорлықта өзін қылмыстық құқықтық тұрғыдан алғанда теориялық жағынан бір жақты қарауға мүмкіндік бермейтін көптеген сапалық өзгерістерге ұшырады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Бұл жұмыста Қазақстан Республикасының заңнамаларында қарастырылған сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресуге қолданылатын шаралар сипатталып қоймай, сонымен бірге сыбайлас жемқорлықтың жағдайына алып келетін себептер мен жағдайлар зерттелген. Еліміздегі сыбайлас жемқорлықпен күресуге бағытталған қылмыстық-құқықтық шаралардың жетілдірілу жолдары анықталған.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы мен теориялық маңыздылығы. Зерттеу қорытындысы Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы пәрменді күрес жүргізуге мүмкіндік беретін қылмыстық заңдарды жетілдіруге, осы салада сот практикасы қызметін жаңа сатыға көтеруге мүмкіндік береді. Дипломда терең зерттелген кейбір дау туғызған анықтамалар мен түсініктерге берілген сипаттамалар Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотына осы мәселеге байланысты нормативтік құқықтық қаулысын әзірлеуге септігін тигізеді. Теориялық зерттеу негізінде көрініс тапқан ғылыми ұсыныстарды сот практикасында кеңінен қолдануға болады. Сонымен қатар дипломдық жұмыстың материалдарын жоғарғы оқу орындарының заң факультеттерінде қылмыстық құқық және криминология пәнінен лекция және семинар сабақтарын өткізгенде, ғылыми-зерттеу жұмысын жүзеге асырғанда пайдалануға болады.
Шешілетін ғылыми мәселенің заманауи жағдайының бағалануы. Қазіргі кезде елімізде сыбайлас жемқорлықпен күресудің заңнамалық актілері қабылданып қоймай, іс жүзінде іске асырылу шаралары жетілдірілуде, алайда бұл мәселенің толық шешілуіне мүмкіндік бермейді. Сондықтан да осы зерттеу жұмысында 2015 жылғы 18 қарашадағы № 410-V ҚРЗ Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы Қазақстан Республикасының Заңында қарастырылған сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресудің заңнамалық ережелері сипатталған және оны жетілдірудің жолдары қарастырылған.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Сыбайлас жемқорлықтың теориялық негіздерін қарастыра отырып, оған қарсы криминологиялық шараларды зерттеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі бойынша сыбайлас жемқорлық қылмыстарына жалпы сипаттама беру;
- Сыбайлас жемқорлықпен күресуге бағытталған заңнамалардың қалыптасуы және дамуын қарастыру;
- Сыбайлас жемқорлықтың жай-куйі және оның алдын-алу мәселелерін зерттеу;
- Сыбайлас жемқорлықтың жай-күйі, динамикасы және құрлымын айқындау.
Зерттеу объектісі. Сыбайлас жемқорлық ұғымы, оның белгілері, оның негізгі саралатын түрлеріне талдау жасау, сыбайлас жемқорлыққа қарсы шараларды қарастыру.
Зерттеу пәні. Сыбайлас жемқорлық қылмыстыққа қарсы криминологиялық шараларды талдау.
Зерттеудің теориялық негізін отандық және шет елдік ғалымдардың еңбектері, сыбайлас жемқорлықпен қарсы күресу шараларына қатысты мәселелері мен тұжырымдамалары құрайды. Дипломдық жұмысты жазу кезінде классикалық саяси-құқықтық пен қазіргі кездегі авторлардың жұмыстары қолданылды.
Зерттеудің әдістемелік негізін танымның диалектикалық, абстрактіліктен нақтылыққа өрлеу принциптері, тарихи және объективтілік, сонымен қатар салыстырмалы-құқықтық, заңды және т.б. әдістері құрайды.
Салыстырмалы-құқықтық әдіс орталық орынды алады, себебі зерттеуде қойылған көптеген міндеттерді шешуге, саяси-құқықтық пікірдің дамуы қорытындысымен сыбайлас жемқорлықпен қарсы күресу туралы қазіргі кездегі ілімнің өзара байланыс мүмкіншіліктерін ескертуге жол беретін қайталанатын құбылыстарды анықтауға мүмкіндік береді.
Сыбайлас жемқорлықпен күресуді талдау кезінде жүйелеу әдісі де қолданылды, оның артықшылығы саяси пікір тарихында әр түрлі концепцияларды бүтін ретінде анықтап, сонымен қатар сыбайлас жемқорлықпен қарсы күресудің мәселелері туралы әдебиеттер мен теориялық тұжырымдары, қазіргі кездегі концепциялармен байланысын анықтауға негізделген.
Зерттеу жұмысының практикалық негізі. Дипломдық жұмыстың теориялық базасын бұрын және кейінгі жылдарында жарық көрген криминалист ғалымдардың ғылыми еңбектері құрады. Зерттеудің деректік негізі мен тұжырымдары Қазақстан Республикасының Конституциясына, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу және Қазақстан Республикасының басқа да заңдарына, Республикалық Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларына негізделеді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттердің тізімінен тұрады.
1 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі бойынша сыбайлас жемқорлық қылмыстарына жалпы сипаттама
1.1 Сыбайлас жемқорлық түсінігі және оның белгілері
20 ғасырдың аяғы сыбайлас жемқорлыққа байланысты, осы тұрғыдағы құбылыстармен пәрменді күрес жүргізуге арналған сан қырлы ғылыми ізденістерің өсуімен де ерекшеленеді. Өйткені бүгінгі күні сыбайлас жемқорлық Қазақстанның қауіпсіздігіне, елдің экономикалық дамуына кереғар бизнес дамып, мемлекеттік қазынаға түсетін елеулі қаражат кіріске кірмейді. Қазақстан Республикасында сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заң 1998 жылы 2 шілдеде қабылданса, ал 2003 жылы 25 қыркүйекте Сыбайлас жемқорлықпен күрес мәселелері бойынша бірқатар заңдылық актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының заңына, Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 18 қарашадағы № 410-V Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресу туралы Заңында заңды түрде белгіленеді. Бұл заңдылық нормалар парақорлықпен күреске арналған құқықтық нормалардың алғышарттарының бір көрінісі болып табылады.
Сыбайлас жемқорлық деп - мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамның, не оған теңестірілген адамның, лауазымды адамның қызметтік өкілеттігін өзі немесе басқа адамдар немесе ұйымдар үшін пайда мен артықшылық алу не басқа адамдарға немесе ұйымдарға зиян келтіру мақсатында қызмет мүдделерін керағар пайдалану нәтижесінде жеке адамның заңды құқықтары мен мүдделеріне, қоғам, мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзуға әкеліп соққан заңсыз іс-әрекеттерді айтамыз. Көріп отырғанымыздай, бұл анықтама құбылыстың нақты көріністерінің кең шеңберін қамтып отыр. Сыбайлас жемқорлықтың қылмыстық-құқықтық көріністері туралы қылмыстық-құқықтық теорияда көптеген көзқарастар болғаны аян. Біздің пікіріміз бойынша сыбайлас жемқорлық көрінісінің қылмыстық-құқықтық нысандарын тек қана парақорлыққа әкеліп тіреу дұрыс емес. Сыбайлас жемқорлықтың қылмыстық қол сұғу объектісінің, субъектісінің ауқымы парақорлық құрамы ауқымынан кең. Осылайша біз сыбайлас жемқорлықтың қылмыстық-құқықтық нысандарына: мемлекеттік билікке қарсы, мемлекеттік органдардың және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметіне қарсы қылмыстарды лауазым иелерінің, басқа да кез-келген лауазым иесіне теңестірілген немесе лауазым иесі болып табылмайтырн мемлекеттік қызметшілердің қызмет бабына пайдакүнемдік немесе басқа да мүдделілікті пайдаланылып жасалған қылмыстарын жатқызамыз [1, б. 25].
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте қылмыстық заңдылықты жетілдірудің маңызы ерекше. Бұл мәселеде қылмыстық жаза маңызды рөл атқарады.
Сыбайлас жемқорлықпен ұйымдасқан қылмыс бөлінбейтін криминалды одақ құрайды. Ұйымдасқан қылмысқа қарсы кешенді бағдарлама жасау және өз өкілеттіктерін ұйымдасқан қылмыстың мүддесі үшін пайдаланылған мемлекеттік қызметшілердің жауаптылығын күшейту керек.
Бүгінгі күні сыбайлас жемқорлық ұғымы азаматтық қоғамда үйреншікті құбылысқа айналса, ал екінші жағынан Қазақстанның қауіпсіздігіне, елдің экономикасының дамуына керағар әсер ететін факторға айналуда. Статистикалық мәліметтерге көз салсақ, Республикада сыбайлас жемқорлықтың нәтижесінде көлеңкелі бизнес дамып, жылына мемлекеттік қазынаға түсетін 540 миллион доллар кіріске кірмейді, яғни ішкі табыс көзінің 27 пайызы желге ұшқандай болады екен.
Халықаралық Транспотенса пен интернешнл деректеріне жүгінсек, Қазақстан әлемдегі 133 мемлекеттің ішінен сыбайлас жемқорлық бойынша 2000 жылы 65 орында болса, 2001 жылы 71 орын, 2003 жылы 100 орында болды. Бұл көрсеткіштің өзі-ақ осы кеселдің меңдеп кеткенін және оның мемлекет тарапынан күрделі шараларды жасап жатқанына қарамастан емдеуінің қиынға соғып отырғанын көрсетеді.
Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының құқықтық статистика деректеріне көз салсақ, 2003 жылы Республика бойынша 807 сыбайлас жемқорлық қылмысы тіркелген, бұл 2002 жылмен салыстырғанда 60 пайызына азайғандығын көрсетеді.
Бұл көрсеткіштің азаюының себебі 2003 жылы 25 қыркүйекте Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселелері бойынша бірқатар заңдылық актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы Заңына сәйкес, сыбайлас жемқорлық қылмыстарының саны едәуір азайды. Сыбайлас жемқорлыққа жататын қылмыстар құрамының тізбегі қылмыстық кодексінің 41-бабында заңды түрде белгіленеді.
Сыбайлас жемқорлықтан дүниежүзі қауіптенуде, 1989 жылы БҰҰ басшылығымен мемлекеттік қару саласындағы жемқорлық мәселесі бойынша Гаагада (Нидерланды) халықаралық семианр болып, оның нәтижелері БҰҰ Сегізінші конгресінде осы мәселені қараудың алғышарты болды. Экономикалық және әлеуметтік кеңес (ЭКОСОС) төмендегідей ұсыныс берді: Мемлекеттік лауазым иелері арасындағы сыбайлас жемқорлықтың мемлекеттік бағдарламалардың барлық түрлерінің тиімділігін жоққа шығаруына, дамытуды қиындатуына байланысты және кейбір адамдар мен топтарға қауіп туғызуына орай, барлық мемлекеттердің:
А) Сыбайлас жемқорлықтың барлық түрлеріне оны тежеуге сәйкес келетін қылмыстық заңдардың санкциясын жетілдіру;
Б) Сыбайлас жемқорлықты өкімет билігіне қызмет жасаудан сақтандыруды реттейтін механизмдерді дайындау;
В) Сыбайлас жемқорлықпен құныққан лауазымды тұлғаларды анықтаудың, тергеудің және соттаудың тетіктерін қабылдау;
Г) Сыбайлас жемқорлық арұылы алынған мүліктер мен құралдарды тәркілеудің құқықтық ережесін белгілеу;
Д) Сыбайлас жемқорлыққа қатысы бар кәсіпорындарға экономикалық санкция қолдану өте маңызды.
Осы конгресс Сыбайлас жемқорлықпен күрестің практикалық шаралары атты нұсқауда қарады, ал нұсқаудың қайта дайындалған вариантты баспасөзде жарық көрді және Конгресс мемлекеттік басқару саласындағы сыбайлас жемқорлық атты қарар қабылданды. Сонымен қатар сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселелері Амстердам қаласында 1992 жылдың 9-12 наурыз аралығында өткен осы мәселемен күреске арналған 5-ші халықаралық конференцияда талқыланды [2, б. 66].
Өткізілген іс-шаралардың толық емес тізімі және осыған қарамастан сыбайлас жемқорлықпен күресте ешқандай елеулі нәтижеге жете алмау, бұрынғы құқықтық нормалардың қолдану практикасын тежеуді және сонымен қатар қазіргі қолданыстағы заңдылықтардың тиімділігін арттыру мақсатында оларды одан әрі дамыту, жетілдіру қажет деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Осыған байланысты сыбайлас жемқорлықпен күресте тек қана қылмыстық қуғын-сүргін шараларын күшейтуге әкеліп тіреуге болмайтыны өзінен-өзі түсінікті. Бұл мәселеге байланысты заң әдебиеттерінде әлеуметтік, экономикалық ұйымдастыру және құқықтық шараларды кешенді түрде дайындау қажеттілігі әр уақытта әділ айтылуда. Сонымен қатар нақты ұсыныстар да берілген. Өз кезегінде құқықтық шараларды тек қана қылмыстық-құқықтық шаралармен шектеуге болмайды. Сыбайлас жемқорлықтың кең таралуы және оның алуан түрлілігі, қоғамда әр түрлі деңгейдегі көрініс беруі сыбайлас жемқорлық құбылыстары мен күрестің беруі сыбайлас жемқорлық құбылыстары мен күрестің әр түрлі құқықтық құралдарының жүйесін қолдану қажеттілігін талап етеді. Осыған орай қылмыстық-құқықтық сипаттағы шаралар оның өте қауіпті көріністері бойынша ғана қолданылады.
Жалпы алғанда коррупциялық құқық бұзушылық сан түрлі және ол әкімшілік, азаматтық-құқықтық және тәртіптік құқық бұзушылық сипатта болады. тек қана осы Амстердам қаласында өткен конгрессте, құқықтық шаралар арасында, қылмыстық заңды қолдануға және оны дамытуға үлкен мән берілген.
Атап өткеніміздей, мұндағы негізгі мәселе заңды қолдану практикасына байланысты. Бірақ, бұл сыбайлас жемқорлық туралы қылмыстық заңды жетілдіру қажет емес дегенді білдірмейді. Осы тұрғыдан алғанда мына мәселелер бойынша заңдылық анықтама берудің мәні зор деп есептелінеді:
А) Сыбайлас жемқорлыққа қылмыстық-құқықтық анықтама беру;
Б) Сыбайлас жемқорлықтың қылмыстық-құқықтық нысанындағы көріністерін анықтау;
В) Сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстық заңдылықтарды жетілдірудің басқа да тиімді жолдарын белгілеу.
Сыбайлас жемқорлық термині заңдылық, оның ішінде қылмыстық-құқықтық ұғым болып табылмағандықтан, оның құқықтық анықтамасы белгілі бір қиындық туғызады. Сыбайлас жемқорлықтың халықаралық атауы - коррупция терминінің этимологиясы латынның corruptio (паралап сатып алу) ұғымын білдіреді. Бірақ 1978 жылғы 17 желтоқсанда БҰҰ Бас Ассамблеясында қабылдаған құқықтық мінез-құлқы, лауазым иелерінің істеген немесе істеуге мүмкін іс-әрекеттері үшін заңсыз салық алуы, уәде берулері ұлттық құқық нормаларымен анықталуы қажет делінген.
Н.Ф.Кузнецова сыбайлас жемқорлықты әлеуметтік көлеңкелі құбылыс деп көрсетіп, оның бір тұлғаны ерекше бір тұлғаның сатып алуынан тұратынын анықтайды. А.И.Долгова осындай пікірді қолдай отырып, коррупцияны мемлекеттік немесе басқа да қызметкерлердің жеке басының пайдасы үшін ресми қызметтік өкілеттіктерін және соған байланысты беделдері мен мүмкіндіктерін сатуы немесе сол үшін сатылуы деп атап көрсетеді. Бұл дегеніміз коррупция ұғымы парақорлықпен теңестіру деген сөз [3, б. 63].
Б.В. Волженкин Сыбайлас жемқорлық дегеніміз әлеуметтік құбылыс болып табылатын биліктің іріп-шіруі, мемлекеттік фукнцияны атқаруға өкілетті мемлекеттің немесе басқа да соларға теңестірілген адамдардың өз қызмет бабымен қызмет статусы мен беделін жеке басының баюы мақсатында немесе топтық мүдде үшін пайдалануы деп анықтама береді [4, б. 32].
Осы анықтамадан сыбайлас жемқорлықтың парақорлық шегінен шығып кететінін және оның мемлекеттік билікті жеке өзінің, басқаның пайда табуы мақсатында асыра пайдаланудың кез-келген түрін айтамыз.
Осылайша заң әдебиетінде сыбайлас жемқорлыққа қатысты екі түрлі көзқарас қалыптасқан: тар мағынадағы сыбайлас жемқорлық (парақорлық) және кең мағынадағы сыбайлас жемқорлық (мемлекеттік билікті пайдалану пайдакүнемдік мақсатта асыра пайдаланудың кез-келген түрі).
Біздің пікіріміз бойынша сыбайлас жемқорлықтың кең көлемдегі түсінігін қолдану дұрыс сияқты. Сатып алу сыбайлас жемқорлықтың тарихи бірінші көрініс болса да, сыбайлас жемқорлықты парақорлыққа теліп қою дұрыс болмаған болар еді. Осындай мұқият қарауды талап ететін заңдылық мәселені жеңіл шешу позициясын ұстану дұрыс болмайды. Осыған орай шешу сыбайлас жемқорлыққа анықтама бермес бұрын осы құбылысқа тән негізгі сипаттарды теориялық жағынан белгілеген мәнді болады.
1. Сыбайлас жемқорлықтың орын алатын салалары жергілікті өзін-өзі басқару және мемлекеттік билік органдары болып табылады. Кейбір авторлар бұл салаға коммерциялық және басқа да ұйымдарды қосып кеңітеді. Ал бұған толық негіз жоқ. Сыбайлас жемқорлықтың қауіптілігі сол. Мұндай қоғамға қауіпті іс-әрекет орын алған кезде мемлекеттің және жергілікті өзін-өзі басқару органдары беделіне зор нұқсан келтіріп, нәтижесінде олардың әлсіреуіне әкеліп соғады.
Коммерциялық құрылымдардың қызметкерлерімен өзге де ұйымдардың қызметкерлері қызмет бабын асыра пайдаланған жағдайда ондай нұқсан келмейді және олардың әлсіреуіне әкеліп соқпайды. Әрине, осындай өкілеттіктерді теріс пайдаланушылық көп материалдық шығынға ұшыратуы және басқа да ауыр жағдайға ұшыратуы мүмкін, ал ол үшін сол коммерциялық және өзге де ұйымдрдағы кінәлі адамдар тиісті жауапкершілікке тартылуы тиіс.
Жергілікті Мемлекеттік басқару және басқару органдарына келетін болсақ, оларды сыбайлас жемқорлықтың орын алған саласына қосу принципті түрде маңызды болып табылады. Бірақ Қазақстан Республикасы Конституциясының 8-бөлігіне сәйкес, аталған органдар мемлекеттік өкімет органдары жүйесіне кірмейді, ал конституциялық құрылымның негізін анықтайтын осы баптарды бөлім етіп алу кездейсоқтық емес. Баптардың мазмұны мен орны жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқаруды осындай негіздің бірі ретінде қараудың куәсі болып табылады.
2. Сыбайлас жемқорлықтың субъектілері мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті адамдар, не оған теңестірілген адамдар, лауазымды адамдар, лауазым иелері болып табылмайтын мемлекеттік қызметкерлер танылады. Егер лауазым иелерінің сыбайлас жемқорлық субъектілеріне қатысы жайлы әдебиетте біріңғай пікір қалыптасқан болса, лауазым иесі болып табылмайтын мемлекеттік қызметкерлердің осы санатқа жату мәселесі даулы болып табылады. В.С.Коммисаров сыбайлас жемқорлық субъектісін мемлекеттік қызметкерлер ретінде қарау қағидасы дұрыс емес деп есептеп, оны төмендегі ойларға байланыстырады. Біріншіден, бұл дегеніміз қылмыстық жауапкершілікке тартылатын адамдар шеңберін едәуір ұлғайтады деген ұғымды білдіреді, ал бұл болса қылмыстық саясатты дамыту пәрменділігімен толық дәрежеде сәйкес келмейді. Екіншіден, бұл түбірімен дұрыс емес, себебі сыбайлас жемқорлықтың мәні билік өкілеттілігі болмағандықтан олар сыбайлас жемқорлық әрекет жасай алмайды, ал бірақ осындай қылмыстарға қатысушы болуы мүмкін [5, б. 52].
Н.Ф.Кузнецова лауазым иесі болып табылмайтын мемлекеттік қызметкерлерді коррупциялық қылмысы үшін қылмыстық жауапкершілікке тарту криминологиялық негізсіз деп есептейді. Оның пікірінше, бұл адамдардың қоғамдық қауіптілігі антиәлеуметтік криминалдық дәрежеге жетпейді. Басқа да авторлар осындай пікірді ұстанады.
Біздің пікірімізше лауазым иесі болып табылмайтын мемлекеттік қызметшілерді сыбайлас жемқорлық қылмыстардың субъектісі қатыстарына қосу төмендігі жағдайларға байланысты:
А) Сыбайлас жемқорлықтың соңғы кездегі ұлғаю көлемі биліктің барлық тармақтарының сыбайлас жемқорлықпен байланысы, оларға қарсы қылмыстық-құқықтық ықпал ету шараларының ең тиімді жолдарын іздеуге, соның ішінде коррупциялық ең тиімді коррупциялық қылмыс субъектілерінің шеңберін кеңейту жолымен де негіз болды. Егер қылмыстық саясатты дамыту тенденциясы деген сөздерден қылмыстық заңдарды ізгілендіруді түсінсек, онда мұндай ізгілендіру жемқорлық қылмыстың белен алып тұрған қазіргі кезінде де, онымен табысты күресте де өзін-өзі ақтамайды.
Б) В.С.Коммисаровтың лауазым иелері болып табылмайтын қызметкерлердің билік өкілеттілігі болмайды деген пікірімен келісе отырып, келесі мәселені атап өткен жөн. Сыбайлас жемқорлықтың мәні адамның жее басының мүддесі үшін өз қызмет бабын, билік өкілеттілігін пайдалануда. Қызмет бабын пайдалану деген тек билік өкілеттілігін пайдалану ғана емес, сонымен бірге оның белгілі бір лауазымдық орынға ие болуына байланысты берілген мүмкіндіктерімен беделін пайдалану деген сөз. Осылайша мемлекеттік қызметкерлер лауазым иесі болмаса да және олардың билік өкілеттілігі болмаса да олар өздерінің қызмет бабына байланысты берілген мүмкіндіктері мен беделін пайдакүнедікке немесе басқа жеке мақсатта пайдалану мүмкіндіктері бар [6, б. 98].
В) Мемлекеттік билікпен жергілікті өзін-өзі басқару органдарна қарсы кез-клеген қызметкер жоғары дәрежеде қауіп төндіре алады. Б.В.Волженкин дұрыс атап көрсеткендей, іске осылай қарау ұсақ қызметкерлерді жауапқа тарту керек деген ойды білдірмесе керек, себебі, қызмет бабындағы қылмыстың көпшілігі үшін қылмыстық жауапкершілікке тартудың міндетті шарты заң қорғайтын мүддеге - елеулі түрде бұзу, зиян келтіру болып табылады, ал мұндай әрекетті олар өздерінің қызмет бабының шектелуіне байланысты әдетте дасай алмайды. Егер қызметкер өзінің қызмет бабын деке мақсатта пайдаланып, құқық қорғау мүддесіне орасан зор нұқсан келтірсе, онда оны жауапқа тарту керек.
3. Іс-әрекеті жеке адам мемлекет, қоғам мүддесіне қарсы келіп және ол пайдакүнемдік басқа да жеке мүддені көздеу сипатына ие болады. осылайша, сыбайлас жемқорлық тек пайдакүнемдікпен ғана байланысты емес, сонымен қатар ол басқа да жеке мүддеге байланысты.
Сыбайлас жемқорлық әрекеті нәтижесінде жеке тұлғаның, қоғам мен мемлекеттің құқық қорғайтын мүддесін елеулі түрде бұзу орын алады. Тек осы белгі бойынша сыбайлас жемқорлық қылмысын әкімшілік-тәртіптік, азаматтық-құқықтық жауапкершілікке тартып коррупцияның болмашы түрін айырып алуға болады.
Заң әдебиеттерінде сыбайлас жемқорлықты қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді үнемі дасау деп түсіндіу көзқарасы қалыптасқан. Бірақ бұл біздің көзқарасымызға сай емес, өйткені мұндай түсінік коррупциямен күресті өте қиындатып жібереді. Себебі үнемі жасау ұғымының сипатын дәлелдеу қажеттілігі туады. Сонымен бірге сыбайлас жемқорлықтың қауіптілікті оның қылмыстық-құқықтық қорғау объектісін елеулі түрде бұзады. Осы келтірілген зиянды қол сұғушылықтың санына қатысты қарап бағалау дұрыс емес. Қызмет өкілеттілігін бір рет теріс пайдаланудың өзі жеке адам, қоғам, мемлекет мүддесіне онша қауіпті емес бірнеше сыбайлас жемқорлық қылмымты жасаудан гөрі көп зиян келтіруі мүмкін. Сонымен біз сыбайлас жемқорлыққа тән негізгі белгілерді анықтадық. Осыған байланысты сыбайлас жемқорлықта төмендегідей қылмыстық-құқықтық анықтама беруге болады. сыбайлас жемқорлық деп мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамнан, не оған теңестірілген адамның, лауазымды адамның қызметтік өкілеттігін өзі немесе басқа адамдар немесе ұйымдар үшін пайда мен артықшылық алу не басқа адамдарға немесе ұйымдарға зиян келтіру мақсатында қызмет мүдделерін керағар пайдалану нәтижесінде жеке адамның заңды құқықтары мен мүдделеріне, қоғам, мемлекеттік заңмен қорғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзуға әкеліп соққан заңсыз іс-әрекеттерді айтамыз. Көріп отырғанымыздай, бұл анықтама құбылыстың нақты көріністерінің кең шеңберін қамтып отыр.
Сыбайлас жемқорлықтың көрініс түрлері жайлы көптеген пікірлер бар. Бірақ олардың құқықтық дәлділігімен толық түсінігі жоқ. Сыбайлас жемқорлыққа анықтама бере отырып, бұл құбылыстың тек парақорлықпен ғана шектелмейтінін атап өтіп, оның белгілі іс-әрекет түрлерінің жиынтығы екенін айттық. Бірақ осы жиынтықты құрайтын нақты іс-әрекет турасында әдебиеттегі пікірлер әр түрлі [7, б. 50].
В.С.Комиссаров сыбайлас жемқорлықтың нақты қылмыстық-құқықтық көрініс нысандары ретінде қызмет өкілеттігін теріс пайдалану мен пара алуды айтады [8, б. 65]. Оның пікірі бойынша кез-келген лауазымдық қылмыс сыбайлас жемқорлық болып табылмайды, бірақ кез-келген сыбайлас жемқорлық қылмыс лауазымдық қылмысқа жатады.
Г.Н.Борщенков қылмыстың: талан-тараж, парақорлық және қызмет өкілеттілігін пайдакүнемдік мақсатта теріс пайдалану сияқты үш тобын сыбайлас жемқорлыққа жататын қылмыс деп көрсетеді [9, б. 93].
П.Н.Парченко сыбайлас жемқорлықтың: қызмет өкілеттілігін теріс пайдаланып құқық бұзу, қызмет өкілетілігіні теріс пайдаланып талан-таражға салу, қызмет бабын пайдаланып пара алу сияқты нысандарын анықтады [10, б. 103].
Л.А.Жуков коррупциялық құқық бұзуды шартты түрде пара-сыйлық, параға сатып алу және коррупциялық сыбайластық деп бөледі [11, б. 46].
Сыбайлас жемқорлық көрініс нысандары жайлы біріңғай келісілген пікірдің болмауы бұл терминді өз бетінше және қарама-қарсы мағынада мемлекеттік билік және басқару органдарының нормативтік-құқықтық актілеріне қолдануға әкеліп соқты.
Сыбайлас жемқорлық көрініс нысандық анықтамасы көптеген нақты қылмыс құрамының түрлері көрсетілген халықаралық құжаттарда аталып кеткен.
Біздің пікіріміз бойынша, сыбайлас жемқорлық көрінісінің қылмыстық-құқықтық нысандарын тек қана парақорлықа әкеліп тіреу дұрыс емес. Бұл коррупция сияқты күрделі де әр қилы құбылысқа жеңіл-желпі болып есептелінеді. Сонымен қатар, сыбайлас жемқорлық бұзу субъектісінің ауқымы парақорлық субъектісі ауқымынан кең екенін де есте сақтау қажет [8, б. 10].
Осылайша, біз, сыбайлас жемқорлықтың қылмыстық-құқықтық көрініс нысандарына:
- мемлекеттік билікке қарсы, мемлекеттік қызмет және жергілікті өзін-өзі басқару органлары қызметінің мүдделеріне қарсы қылмыс;
- лауазым иелерінің басқа да кез-келген қылмыстары, сонымен қатар лауазым иесі болып табылмайтын мемлекеттік қызметкерлердің;
- қызмет бабын пайдакүнемдік немесе басқа да жеке мүддесі үшін пайдаланып жасаған қылмыстарды жатқызамыз.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте қылмыстық заңдылықты дамытудың маңызы ерекше. Бұрын айтқанымыздай, сыбайлас жемқорлықпен күресте қылмыстық жаза маңызды рөл атқарады.
Бұл шаралар панацея емес - олар белгілі бір жағдайда ең бір тиімді мүмкіндік беретін күрестің қажетті бір бөлігінің бөлінбейтін факторы. Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық Кодексі сыбайлас жемқорлықпен күреске қарсы қазіргі заман талаптарына толығырақ жауап береді, бірақ сонда да болса қылмыстық кодексте бұл тұрғыдан алғанда кейбір кемшіліктер бар. Сыбайлас жемқорлық көрінісі құбылмалы, міндетті түрде және тез жаңа түрге өзгеріп тұрады. Жеткілікті қылмыстық құқықтық нормасыз онымен күресу мүмкін емес. Сондықтан да үнемі қылмыстық заңдылықты жетілдірудің белгілі қажеттілігі туындайды.
Бірақ бұл процесс мақсат болып табылмайды, оның нақты теориялық базаға негізделуі, ішкі және халықаралық тәжірибелердің тарихи дәстүрлер ерекшеліктері ескерілуі тиіс. Сондықтан да іс жүргізудегі пайда болған қажеттіліктерді объективті жағдайларға абайлап және орынды түрде өзгерту керек.
Жоғарыда айтылғандарды есепке ала отырып осы тұрғыдағы заңдылықты жетілдірудің негізгі ұсыныстары мынадай:
1. Мемлекеттік қызметтер атқаруға өкілетті адамның не оған теңестірілген адамның және лауазым адамының өз қызмет бабы бойынша берілген мүмкіндіктерін пайдалана отырып жасаған кез-келген қылмысы оны жасауды жеңілдетеді және оның қоғамдық қауіптілігін арттытыратынын есепке ала отырып, лауазым иесінің, сонымен қатар лауазым иесі болып табылмайтын мемлекеттік қызметкерлердің өздерінің қызмет өкілеттілігін пайдалана отырып, қылмыс жасауын жазаның ауырлататын мән-жай ретінде дұрыс болар еді.
2. Қызмет бабын пайдалана отырып қылмыс жасағандарға соттар белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру сияқты жаза түрін өте сирек қолданады.
3. Заң шығарушы әділ түрде көптеген қылмыстарды өз қызмет бабын пайдалану арқылы жасалатынын көрсетеді. Осы жағдай бұл қылмыстың қоғамдық қауіптілігін арттырады, себебі мұндай қылмыстар субъектісінің қызмет өкілеттілігін пайдалану арқылы жасалады және сондықтан да бұл қылмысты жасау жеңіл болады [9, б. 58].
Бірақ та біздің пікірімізше, заң шығарушының бұл мәселеде белгілі бір дәйектілік ұстанымы жоқ. Кейбір қылмыс құрамын белгілеген кезде - қызмет бабын пайдалану іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін арттыратын белгі ретінде көрсетілмеген. Қылмысты адамның қызмет бабын пайдаланып жасауы белгілі бір іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігі дәрежесін арттырады, сондықтан бұл белгі тиісті заңда көрініс табуы қажет.
4. Сыбайлас жемқорлық көлемінің өсуі билік органдарын бұл құбылысқа қарсы күреске бағытталған көптеген нормативті-құқықтық актілерді қабылдауға мәжбүр етеді. Бірақ мұндай шаралардың тиімділігі, оны бірінші болып міндетті түрде орындауға тиісті лауазым иелерінің оны елемеуіне байланысты өте төмен. Бұны соңғы кездері жүргізілген көптеген зерттеулер дәлелдеп отыр. Мемлекеттік қызмет туралы заңның негізгі ережелері де қағаз жүзінде қалды, ал онда мемлекеттік қызметшілердің табыстары және мүліктік жағдайы жайлы декларация толтыруға міндеттейді. Декларация толтырудан бас тарту - жұмыстан шығаруға негіз болады. Осыған қарамастан, бұл талап орындалмайды. Шенеуліктердің сыбайлас жемқорлық туралы заңды мүлде елемеуінің мұнан басқа да мысалдарын келтіруге болады. Оны бұзғаны үшін қолданылатын әкімшілік шаралардың тиімділігінің төменділігі күмән тудырмаса керек. Осыған орай сыбайлас жемқорлыққа қарсы бағытталған заңдылыққа әдейі орындалмағаны үшін қылмыстық жауаптылықты белгілейтін арнаулы қылмыстық-құқықтық норманы белгілеу қажет [10, б. 103].
5. Коррупциямен ұйымдасқан қылмыс бөлінбейтін, бөлшектенбейтін криминалды одақты құрады. Ұйымдасқан қылмыстың қанатының кең жайылуына коррупцияланған ұйымдар себепші, Н.Л.Павленконың дұрыс пікірі бойынша Коррупция дегеніміз ұйымдасқан қылмыс пен мемлекеттік органдарының бірігіп кетуінің басты тәсілі. Егер басқа елдерде ұйымдасқан қылмыс мемлекеттік шеңберге кіруге енді ғана талпынып жатса отандық ұйымдасқан қылмыстың әуел бастап өз құрылымдары бар. Сондықтан да Қазақстандағы коррупция дегеніміз - тамыр-таныстық қана емес, сонымен қатар көп пайда табуға жетудің тәсілі. Осы тұрғыдан қарағанда Қазақстандағы сыбайлас жемқорлық дегеніміз ұйымдасқан қылмыстың негізі деген ғалымдардың пікірлері логикалық тұрғыдан дұрыс. Шын мәнінде ұйымдасқан қылмыстың ерекшеліктеріне коррупциямен байланыс жасау жатады, ал бұл экономика саласында маңызды операция жасауға қажетті ақпарат алуға, дер кезінде құқықтық жазадан құтылуға мүмкіндік береді [11, б. 20].
Осылайша мемлекеттік билік органдарына сенімді және кең сыбайлас жемқорлық байланысы болмаса ұйымдасқан қылмыс өмір сүре алмайды. Міне сондықтан да біз жоғарыда атап өткеніміздей ұйымдасқан қылмыс табысының заңсыз пайдасының 50 пайызға дейін апара алуға кетеді. Мемлекеттік аппарат пен коррупциялық қарым-қатынасы бар ұйымдасқан қылмыстық топтардың көбеюі қауіп төндіріп отыр.
Айтылғандарды түсіндіре келе мынадай қорытынды жасауға болады: мемлекеттік аппарат пен ұйымдасқан қылмыс арасындағы байланысты бұзу сыбайластыққа салынған қызметшілермен қоса, бір мезгілде ұйымдасқан қылмысқа да берілген мықты соққы болып табылады. Әрине бұл өте күрделі мәселе. Мұны орындау үшін ұйымдасқан қылмысқа қарсы кешенді бағдарлама жасау қажет. Осындай шаралардың өз өкілеттіліктерін ұйымдасқан қылмыстың топ мүддесі үшін пайдаланатын қызметшілердің қылмыстық жауапкершілігін күшейткен жөн болар еді.
1.2 Сыбайлас жемқорлықпен күресуге бағытталған заңнамалардың қалыптасуы және дамуы
Қазіргі таңда əлемдегі елдердің экономикасына, азаматтардың əділетті өсіп-өркендеуіне балта шабатын құбылыстардың бірі сыбайлас жемқорлық болып отыр. Сыбайлас жемқорлық құбылысымен күресуде еліміз қылмыстық заңнама мен қатар, мемлекеттік бағдарламаларды іске қосуда. Тамырын тереңге жіберген сыбайлас жемқорлық қоғамда қылмыстылыққа бой алдырып отыр. Қазіргі кезде сыбайлас жемқорлық мəселесін əрбір мемлекетте, түрлі халықаралық ұйымда кездестіруге болады. Осыған байланысты аталған мəселеге қатысты қолданылатын халықаралық құқықтық құралдарға тоқталып өтсек.
Біріккен Ұлттар Ұйымының сыбайлас жемқорлыққа қарсы қолданылатын халықаралық - құқықтық актілері. Жемқорлық мəселесіне Біріккен Ұлттар Ұйымы үлкен көңіл бөледі. БҰҰ-дың Бас Ассамблеясы халықаралық құқықтық құралы жөнінде мəселесін шешуге бастайды. Ол бойынша мемлекеттердің жемқорлықпен күресуге көмектесу жəне ақша құралдарының заңсыз аударуларын қадағалайды [12, б. 29].
Халықаралық көлемде шыққан құжаттардың бірі - БҰҰ-ның 1996 жылғы 16 желтоқсандағы Халықаралық коммерциялық мəмілелер жасаған кездегі сатып алушылық пен сыбайлас жемқорлықпен күрес Декларациясы жəне БҰҰ-ның Бас Ассамблеясының 1975 жылғы 15 желтоқсандағы 3514 Резолюциясы айыптағандай трансұлттық жəне басқа корпорациялар, олардың делдалдары, заң бұзушы тараптар жəне оларды қолдайтын топтар, парадан бастап сыбайлас жемқорлықтың барлық түрін айыптайды. Халықаралық коммерциялық мəмілелер жасаған кездегі сатып алушылық пен сыбайлас жемқорлықпен күрес Декларациясы əлемнің барлық мемлекеттерін шетел лауазымды тұлғаларын пара беріп сатып алу криминалдауға шақырады [13, б. 64].
1989 жылы БҰҰ-ның айдарымен мемлекеттік басқару саласындағы жемқорлық мəселелеріне арналған халықаралық семинар өтті. Оның нəтижесінде - осы мəселе БҰҰ-ның VIII конгресінде қаралуға жолдама алды. Бұл Конгресстің резолюциясын алдын ала пайымдап отырған Экономикалық жəне Əлеуметтік Кеңес төмендегідей ұсыныс жасады: Сыбайлас жемқорлық мемлекеттік лауазымдық тұлғалар арасында барлық үкіметтік бағдарламалардың əлеуметті тиімділігін жоққа шығарса, дамуына кедергі келтірсе жəне жеке алынған адамдар мен топтарға қауіп төндірсе, барлық мемлекеттер үшін жүргізілетін өте маңызды шаралар ретінде мыналарды айқындауға болады:
1. Өз заңнамаларының жəне процессуалдық нормаларды да бірге ала отырып, жемқорлықтың кез-келген түрін қарап, сəйкес мазмұнды қажет санкциялармен қамтамасыз етсін.
2. Сыбайлас жемқорлықтың құрбандары болған лауазымды тұлғаларды анықтау, тексеру жəне айыптау шараларын белгілеу.
3. Жемқорлық əрекеттердің нəтижесінде келген игіліктер мен мүліктерді тəркілеудің құқықтық ережелері əзірленіп, сыбайлас жемқорлыққа қатысты бар жеке меншік кəсіпорындарға экономикалық санкциялар берілді. БҰҰ-ның арнаулы өткізілген VIII Конгресінде сыбайлас жемқорлықпен күрес мəселесі, құқық бұзушылар мен қылмыстар жөніндегі мəселелерге ерекше назар алынды (Гавана,1990 жыл 27 тамыз-7 қыркүйек). Мемлекет басқару саласындағы сыбайлас жемқорлық атты Резолюцияда БҰҰ-ның Хатшылығы əзірленген Сыбайлас жемқорлықпен іс жүзінде күресу жолдары деп аталған ұсынымды қолдап, оның кең таралуын қамтамасыз етуге шақырды. Сыбайлас жемқорлық мəселесіне көңіл бөле отырып, БҰҰ осы сфераға қатысты тиісті құжаттарды қабылдайды. 1990 жылы Мемлекеттік басқару сферасындағы сыбайлас жемқорлық арнаулы резолюциясы қабылданды. 1996 жылы сыбайлас жемқорлықтың халықаралық аспектісімен байланысты, əсіресе халықаралық экономикалық əрекетке қатысты мəселелерге мұқият қарауға шақырған Сыбайлас жемқорлықпен күрес резолюциясы жарық көрді. Осыған байланысты БҰҰ Халықаралық коммерциялық ұйымдарда парақорлық жəне сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы декларациясы 1996 жылы шықты. Лауазымды тұлғалардың қағидаларын қарастыратын Мемлекеттік лауазымды тұлғалардың тəртібінің халықаралық Кодексі қабылданды. Осы акт қызметкерлер мен лауазымды тұлғалардың қоғам мүддесіне адал, тиімді жұмысқа, тазылыққа талпынуға шақырады. Қызметкер өз мүддесін көздейтін істерге қатыспауы тиіс. Осылайша, БҰҰ жемқорлық мəселесінің халықаралық сипатын мойындады жəне осы құбылыстың алдын кесудің жалпы мақұлданған əдістер мен тəсілдерін табуға тырысады. 2000 жылы БҰҰ Трансұлтты ұйымдасқан қылмысқа қарсы Конвенция қабылдады (Италия, Палермо қаласы, 2-15 желтоқсан). Онда трансұлтты ұйымдасқан қылмыс əлемдегі жемқорлықтың негізгі көзі болып табылатыны туралы айтылған. Жемқорлықты қылмыс деп санап жəне онымен күресуді тоқтату шараларын қабылдау ереже талап етеді [14, б. 35].
Конвенцияның мүше елдері бір-біріне көмектесуге уəделескен. Бас Ассамблея жемқорлыққа қарсы келісім шартпен жұмыс істей бастады. 2001 жылы тамыз айында ашық түрдегі үкіметаралық өткізуге орталық болды. Келісім шартын құру бойынша арнайы комитет Венада 2002 жылы 21 қаңтардан 2 ақпанға дейін келісім проектісін құру мақсатымен кеңес өткізді. Əлемдік құбылыс ретінде жемқорлыққа қарсы бағытталған бірнеше декларация мен конвенциялар қабылданғаның жоғары көрсеткен болатынбыз. Ұзақ дайындаудан кейін, 2003 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы Конвенцияны қабылдады. Қазақстан Республикасы Біріккен Ұлттар Ұйымының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы конвенциясын ратификациялау туралы 2008жылдың 4 мамырында Заңын қабылдадық.
Осылайша, біз 140 мүше-мемлекеттің құрамына кірдік. Яғни, мынадай мəлімдемелермен жəне ескертпемен ратификацияланды: Қазақстан Республикасы Конвенцияны адам ұстап беру мəселелерінде Конвенцияға басқа қатысушы мемлекеттермен ынтымақтастық үшін құқықтық негіз ретінде пайдаланады; т.б
БҰҰ бойынша, жемқорлықпен күресу - жемқорлықтың алдын-алудың мемлекеттердің міндеті. Конвенция жемқорлықпен күресуге мамандырылған мемлекеттік ұйымдарды құруға (6, 36 бап), мемлекет аппаратына кадрларды алу (7 бап), қызметкерлер мен лауазымды тұлғалардың тəртібі туралы кодекс қабылдауға (8 бап), мемлекеттік сатып алу жəне мердігерлікті жүзеге асырғанда бəсекелестікті қамтамасыз ету (9 бап), мемлекеттік ұйымдардың қызметі жөніндегі ақпарат арқылы жемқорлықпен күресуге азаматтық қоғамды шақыру (13 бап). Конвенцияда жемқорлықпен күресу қылмыстық жауапкершілікке тартады, яғни, жемқорлықтың нəтижесінде мүлікті жасыру үшін алынған ақшалар (14, 24 бап), лауазымды адамдардың қызмет бабын теріс пайдалану (19 бап), заңсыз түрде баюды ұсынады (20 бап). Қылмысты жазалау ұсыну ғана емес, параны алуда болып табылады (15, 16, 18 бап).
Мемлекеттер шетел лауазымды тұлғаларды жəне халықаралық ұйымдардың лауазымды тұлғалардың сатып алу үшін қылмысты жазалауды енгізуге шақырады (16 бап). БҰҰ жемқорлыққа жауап беретін заңды тұлғаларды енгізу туралы мəселе қойды (26 бап). Мемлекеттерге жемқорлық туралы мəлімдеген куəгерлерді қорғау жөнінде заңды шараларды қабылдауға шақырады (32-33 бап). Жемқорлық опрерацияның нəтижесінде алынған қаржыны қайтару жəне жемқорлықты тергеуде техникалық көмек көрсетуге шақырады (43-62 бап) [15, б. 62].
Десе де қазірдің өзінде Конвенцияда оның мақсаттарына қайшы келетін ережелер бар, олар негізінен келесі аспектілерге қатысты: 1) Жоба мəтінінде нақты емес міндеттемелер мен тұжырымдар бар: қатысушы мемлекеттер тырысады (6, 7, 11 баптар), өз мүмкіндіктері шегінде (13 бап), қарастыра алады (51 бап). Мұндай терминология жоба мазмұнының мағлұмдамалы екендігін көрсетеді, себебі міндеттеме жүктелмейді, тек ықтияр мен ниет білдіріледі; бұл Конвенцияның жеке ережелерін қолдануын тараптардың өз еркіне береді жəне шарасыз қос стандарттарға алып келеді, ал бұл берілген конвенцияның мақсаттарына сай емес. 2) Конвенция жобасында қатысушы мемлекеттерде жемқорлықпен күресу жөнінде органдар ашу туралы сөз қозғалады. Алайда, шындығында жемқорлықпен тікелей күресетін бөлімше ашу қарастырылмайды, оның орнына саясатты шолатын немесе жемқорлық туралы танымдарды кеңейтетін əдістерді жасайтын, оның əртүрлі түрлерін айқындайтын штабты бөлімше немесе əкімшілік орган құру ұсынылады.
БҰҰ-ның жемқорлықпен күресудің Конвенция жобасының оң, креативті бастамасы бар. Осылайша БҰҰ жемқорлыққа қарсы Конвенция жобасының көптеген ережелері тұжырымдардағы қателіктерді жою, мемлекеттерге өз еркімен əрекет ету құқығын беретін жəне конвенцияға қойылған мақсаттарға жету мүмкіндігін беретін мақсатында түзетулерді қажетсінеді.
БҰҰ қарамағында құрылған ұйымдар жемқорлыққа қарсы құралдарды құруда белсенді қызмет атқарады. Халықаралық қылмысты алдын алу орталығы, Біріккен Ұлттар Секретариатының қылмысты алдын алу жəне нашақорлықты қадағалайтын басқарма аймақаралық қылмыс бойынша Біріккен Ұлттар Институтымен бірге Жемқорлыққа қарсы əлемдік бағдарламаны құрды. Бағдарлама жемқорлықпен күресуде мүше-мемлекеттерге көмектеседі. Халықаралық қылмысты алдын алу орталығының Əлемдік бағдарлама шеңберінде БҰҰ-ның жемқорлыққа қарсы саясат басшылығы жəне Жемқорлық құралдарының жиынтығы құрылған. 2003 жылы осы құжаттың 5 нұсқасы шықты. Осы аталған құжаттар заңды кұші жоқ, кепілдеме түрінде берілген [16, б. 46].
Негізінен, бағдарлама аясында мемлекеттік сатып алу жəне халықаралық коммерциялық мəмілелер саласында үлкен ашықтылық пен есепке жатуына көмектесетін механизмдер жасалуда.
БҰҰ-ның құжаттарында жемқорлықтын алдын алуға екпінге түседі. Осыдан шыға отырып, біріншіден, қылмысты емес, мемлекеттік жəне əкімшілік құқықты дамыту керек. Құқықтың соңғы екі саласы мемлекеттік ұйыммен қызметкер жұмысының тəртібін қамтамасыз етуге тиіс. Құжат əлемнің барлық мемлекеттеріне заңдылыққа тексеру ұсынылады. Жемқорлықты алдын алу азаматтық, шаруашылық, қаржы, салық, банк құқығының дамуымен байланысты. БҰҰ-ның ұйымдары жемқорлыққа қарсы арнайы ұымдарды құруға шақырады.
Еуропа Кеңесінің сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес саласындағы конвенциялары. Сыбайлас жемқорлықпен күрес саласында Еуропа Кеңесінің тəжірибесі үлкен қызығушылық тудырады. Соның растығы ретінде 1996 жылы Сыбайлас жемқорлықпен күрес əрекетінің Бағдарламасы қабылданды. Осы бағдарламаның аясында сыбайлас жемқорлық үшін қылмыстық жауапкершілік туралы жəне сыбайлас жемқорлық үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілік туралы Конвенциялар қабылданды.
Сыбайлас жемқорлық үшін қылмыстық жауапкершілік туралы Конвенциясы 1999 жылы 27 қаңтарда қол қойып, бекітуге əзірленді, ал Сыбайлас жемқорлық үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілік туралы Конвенция Страсбург қаласында 1999 жылы 4 қарашада қол қоюға ұсынылды. Екі конвенцияға Еуропа Кеңесінің құрамына əзірше кірмейтін, шақырылған еуропалық мемлекеттер, сондай-ақ еуропалық емес мемлекеттер (АҚШ, Канада, Жапония жəне конвенцияларды дайындалу барысына қатысқан өзге де елдер) мүше бола алады. Əр конвенция 14 мемлекет мақұлдағаннан кейін күшіне енеді. Сыбайлас жемқорлыққа қатысты қылмыстық жауапкершілік туралы Конвенцияның преамбуласында құқықтық тəртіпке, демократияға, адам құқықтарына, əлеуметтік əділеттілікке, экономикалық дамуына, моральдық ұстанымдарға төнетін қатер баса көрсетілген. Алайда жемқорлықтың ортақ ұғымы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі бойынша сыбайлас жемқорлық қылмыстарына жалпы сипаттама 6
1.1 Сыбайлас жемқорлық түсінігі және оның белгілері 6
1.2 Сыбайлас жемқорлықпен күресуге бағытталған заңнамалардың қалыптасуы және дамуы 15
2 Сыбайлас жемқорлықтың жай-куйі және оның алдын-алу мәселелері 24
2.1 Сыбайлас жемқорлықтың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы 24
2.2 Сыбайлас жемқорлықтың себептері мен шарттары 28
2.3 Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлықпен күресуге бағытталған қылмыстық-құқықтық шаралардың жетілдірілуі 37
Қорытынды 47
Қолданылған әдебиеттер тізімі 50
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының саяси, экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан даму, өркендеу процесі берік орын алды. Елімізде жылма-жыл алға өрлеушілік, дүниежүзілік деңгейге көтерілуге қадам басқандық айқын көрініс беруде. Тәуелсіздік алғаннан бері көптеген реформалар жүзеге асты. Осы аз уақыт ішінде Қазақстан Республикасында көптеген кодекстер - қылмыстық, қылмыстық атқару, азаматтық, азаматтық іс жүргізу, әкімшілік және т.б. қабылданды. Осындай заңдылық нормалардың қабылдануы құқық бұзушылықтың алдын алуға және қылмысты құбылыстармен пәрменді күрес жүргізуге құқықтық негіз жасап берді. Мемлекетімізде орын алып жатқан осындай оңды жетістіктерімізбен бірге қоғамның одан әрі серпінжі дамуына кедергі келтіріп жатқан теріс құбылыстар да бар. Сондай қоғамға жат құбылыстардың бірі - қылмыстылық болып табылады. Қылмыстық көрсеткіші де жылма-жыл өсуде. Қылмыстылықпен күресуде мемлекет көптеген ұйымдастырушылық шараларын іске қосуда.
Мемлекеттік саясатты, экономиканы, елдегі тұрақтылық пен тыныштықты сақтауда, құқықтық тәртіп пен заңдылықтың нығаюында мемлекеттік қызметшілердің, лауазымды тұлғалардың атқаратын міндеті өте зор. Қазақстан Республикасының Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-2030 атты халыққа жолдауында мемлекеттік қызметшілердің қызметіне ерекше мән беріп, олардың патриоттық, әділетті, өз ісін кәсіби жетік білетіндігінің, мемлекеттік қызметші деген жоғарғы мәртебелі атаққа кір келтірмей, әділетті әрі патриоттық сезімге толы жігерлілікпен қызмет атқаруын одан әрі өрістету мемлекетіміздің стратегиялық міндеті деп атап көрсетті. Елімізде қабылданған Мемлекеттік қызмет туралы, Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңдарда мемлекеттік аппарат қызметінің бірқалыпты, дұрыс, заңды қызметіне кедергі келтіретін құбылыстарға қарсы құқықтық шаралардың түрі саралап көрсетілген. Бірақ та сот, тергеу тәжірибесі көрсетіліп отырғандай мемлекеттік Өкімет және басқару билігі саласында, сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстар әлі де баршылық. Республика бойынша 2010 жылы - 128859, 2011 жылы - 135778, 2012 жылы - 137405, 2012 жылы - 120816, 2013 жылы - 106737 қылмыс тіркелсе, соның 2010 жылы - 1891, 2011 жылы - 1535, 2012 жылы - 1582, 2013 жылы - 1439 сыбайлас жемқорлыққа жататын қылмыстар болып табылады. Жалпы қылмыстылық деңгейімен салыстырғанда тіркелген сыбайлас жемқорлық қылмыстарының өзінше көрсеткіші онша орасан көп емес. Бірақ та бұл тұрғыдағы қылмыстардың қоғамға қауіптілігі оның латенттігіне байланысты, яғни мұндай - қылмыстардың ашылуы, ресми тіркелуі көп қиындықтарды туғызады.
Жалпы сыбайлас жемқорлық және жеке алғанда парақорлық біздің қоғамға көптен белгілі. Экономикадағы, басқару жүйесіндегі әлеуметтік саладағы, идеологиялық қатынастардағы өзгерістерге байланысты парақорлықта өзін қылмыстық құқықтық тұрғыдан алғанда теориялық жағынан бір жақты қарауға мүмкіндік бермейтін көптеген сапалық өзгерістерге ұшырады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Бұл жұмыста Қазақстан Республикасының заңнамаларында қарастырылған сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресуге қолданылатын шаралар сипатталып қоймай, сонымен бірге сыбайлас жемқорлықтың жағдайына алып келетін себептер мен жағдайлар зерттелген. Еліміздегі сыбайлас жемқорлықпен күресуге бағытталған қылмыстық-құқықтық шаралардың жетілдірілу жолдары анықталған.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы мен теориялық маңыздылығы. Зерттеу қорытындысы Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы пәрменді күрес жүргізуге мүмкіндік беретін қылмыстық заңдарды жетілдіруге, осы салада сот практикасы қызметін жаңа сатыға көтеруге мүмкіндік береді. Дипломда терең зерттелген кейбір дау туғызған анықтамалар мен түсініктерге берілген сипаттамалар Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотына осы мәселеге байланысты нормативтік құқықтық қаулысын әзірлеуге септігін тигізеді. Теориялық зерттеу негізінде көрініс тапқан ғылыми ұсыныстарды сот практикасында кеңінен қолдануға болады. Сонымен қатар дипломдық жұмыстың материалдарын жоғарғы оқу орындарының заң факультеттерінде қылмыстық құқық және криминология пәнінен лекция және семинар сабақтарын өткізгенде, ғылыми-зерттеу жұмысын жүзеге асырғанда пайдалануға болады.
Шешілетін ғылыми мәселенің заманауи жағдайының бағалануы. Қазіргі кезде елімізде сыбайлас жемқорлықпен күресудің заңнамалық актілері қабылданып қоймай, іс жүзінде іске асырылу шаралары жетілдірілуде, алайда бұл мәселенің толық шешілуіне мүмкіндік бермейді. Сондықтан да осы зерттеу жұмысында 2015 жылғы 18 қарашадағы № 410-V ҚРЗ Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы Қазақстан Республикасының Заңында қарастырылған сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресудің заңнамалық ережелері сипатталған және оны жетілдірудің жолдары қарастырылған.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Сыбайлас жемқорлықтың теориялық негіздерін қарастыра отырып, оған қарсы криминологиялық шараларды зерттеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі бойынша сыбайлас жемқорлық қылмыстарына жалпы сипаттама беру;
- Сыбайлас жемқорлықпен күресуге бағытталған заңнамалардың қалыптасуы және дамуын қарастыру;
- Сыбайлас жемқорлықтың жай-куйі және оның алдын-алу мәселелерін зерттеу;
- Сыбайлас жемқорлықтың жай-күйі, динамикасы және құрлымын айқындау.
Зерттеу объектісі. Сыбайлас жемқорлық ұғымы, оның белгілері, оның негізгі саралатын түрлеріне талдау жасау, сыбайлас жемқорлыққа қарсы шараларды қарастыру.
Зерттеу пәні. Сыбайлас жемқорлық қылмыстыққа қарсы криминологиялық шараларды талдау.
Зерттеудің теориялық негізін отандық және шет елдік ғалымдардың еңбектері, сыбайлас жемқорлықпен қарсы күресу шараларына қатысты мәселелері мен тұжырымдамалары құрайды. Дипломдық жұмысты жазу кезінде классикалық саяси-құқықтық пен қазіргі кездегі авторлардың жұмыстары қолданылды.
Зерттеудің әдістемелік негізін танымның диалектикалық, абстрактіліктен нақтылыққа өрлеу принциптері, тарихи және объективтілік, сонымен қатар салыстырмалы-құқықтық, заңды және т.б. әдістері құрайды.
Салыстырмалы-құқықтық әдіс орталық орынды алады, себебі зерттеуде қойылған көптеген міндеттерді шешуге, саяси-құқықтық пікірдің дамуы қорытындысымен сыбайлас жемқорлықпен қарсы күресу туралы қазіргі кездегі ілімнің өзара байланыс мүмкіншіліктерін ескертуге жол беретін қайталанатын құбылыстарды анықтауға мүмкіндік береді.
Сыбайлас жемқорлықпен күресуді талдау кезінде жүйелеу әдісі де қолданылды, оның артықшылығы саяси пікір тарихында әр түрлі концепцияларды бүтін ретінде анықтап, сонымен қатар сыбайлас жемқорлықпен қарсы күресудің мәселелері туралы әдебиеттер мен теориялық тұжырымдары, қазіргі кездегі концепциялармен байланысын анықтауға негізделген.
Зерттеу жұмысының практикалық негізі. Дипломдық жұмыстың теориялық базасын бұрын және кейінгі жылдарында жарық көрген криминалист ғалымдардың ғылыми еңбектері құрады. Зерттеудің деректік негізі мен тұжырымдары Қазақстан Республикасының Конституциясына, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу және Қазақстан Республикасының басқа да заңдарына, Республикалық Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларына негізделеді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттердің тізімінен тұрады.
1 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі бойынша сыбайлас жемқорлық қылмыстарына жалпы сипаттама
1.1 Сыбайлас жемқорлық түсінігі және оның белгілері
20 ғасырдың аяғы сыбайлас жемқорлыққа байланысты, осы тұрғыдағы құбылыстармен пәрменді күрес жүргізуге арналған сан қырлы ғылыми ізденістерің өсуімен де ерекшеленеді. Өйткені бүгінгі күні сыбайлас жемқорлық Қазақстанның қауіпсіздігіне, елдің экономикалық дамуына кереғар бизнес дамып, мемлекеттік қазынаға түсетін елеулі қаражат кіріске кірмейді. Қазақстан Республикасында сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заң 1998 жылы 2 шілдеде қабылданса, ал 2003 жылы 25 қыркүйекте Сыбайлас жемқорлықпен күрес мәселелері бойынша бірқатар заңдылық актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының заңына, Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 18 қарашадағы № 410-V Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресу туралы Заңында заңды түрде белгіленеді. Бұл заңдылық нормалар парақорлықпен күреске арналған құқықтық нормалардың алғышарттарының бір көрінісі болып табылады.
Сыбайлас жемқорлық деп - мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамның, не оған теңестірілген адамның, лауазымды адамның қызметтік өкілеттігін өзі немесе басқа адамдар немесе ұйымдар үшін пайда мен артықшылық алу не басқа адамдарға немесе ұйымдарға зиян келтіру мақсатында қызмет мүдделерін керағар пайдалану нәтижесінде жеке адамның заңды құқықтары мен мүдделеріне, қоғам, мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзуға әкеліп соққан заңсыз іс-әрекеттерді айтамыз. Көріп отырғанымыздай, бұл анықтама құбылыстың нақты көріністерінің кең шеңберін қамтып отыр. Сыбайлас жемқорлықтың қылмыстық-құқықтық көріністері туралы қылмыстық-құқықтық теорияда көптеген көзқарастар болғаны аян. Біздің пікіріміз бойынша сыбайлас жемқорлық көрінісінің қылмыстық-құқықтық нысандарын тек қана парақорлыққа әкеліп тіреу дұрыс емес. Сыбайлас жемқорлықтың қылмыстық қол сұғу объектісінің, субъектісінің ауқымы парақорлық құрамы ауқымынан кең. Осылайша біз сыбайлас жемқорлықтың қылмыстық-құқықтық нысандарына: мемлекеттік билікке қарсы, мемлекеттік органдардың және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметіне қарсы қылмыстарды лауазым иелерінің, басқа да кез-келген лауазым иесіне теңестірілген немесе лауазым иесі болып табылмайтырн мемлекеттік қызметшілердің қызмет бабына пайдакүнемдік немесе басқа да мүдделілікті пайдаланылып жасалған қылмыстарын жатқызамыз [1, б. 25].
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте қылмыстық заңдылықты жетілдірудің маңызы ерекше. Бұл мәселеде қылмыстық жаза маңызды рөл атқарады.
Сыбайлас жемқорлықпен ұйымдасқан қылмыс бөлінбейтін криминалды одақ құрайды. Ұйымдасқан қылмысқа қарсы кешенді бағдарлама жасау және өз өкілеттіктерін ұйымдасқан қылмыстың мүддесі үшін пайдаланылған мемлекеттік қызметшілердің жауаптылығын күшейту керек.
Бүгінгі күні сыбайлас жемқорлық ұғымы азаматтық қоғамда үйреншікті құбылысқа айналса, ал екінші жағынан Қазақстанның қауіпсіздігіне, елдің экономикасының дамуына керағар әсер ететін факторға айналуда. Статистикалық мәліметтерге көз салсақ, Республикада сыбайлас жемқорлықтың нәтижесінде көлеңкелі бизнес дамып, жылына мемлекеттік қазынаға түсетін 540 миллион доллар кіріске кірмейді, яғни ішкі табыс көзінің 27 пайызы желге ұшқандай болады екен.
Халықаралық Транспотенса пен интернешнл деректеріне жүгінсек, Қазақстан әлемдегі 133 мемлекеттің ішінен сыбайлас жемқорлық бойынша 2000 жылы 65 орында болса, 2001 жылы 71 орын, 2003 жылы 100 орында болды. Бұл көрсеткіштің өзі-ақ осы кеселдің меңдеп кеткенін және оның мемлекет тарапынан күрделі шараларды жасап жатқанына қарамастан емдеуінің қиынға соғып отырғанын көрсетеді.
Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының құқықтық статистика деректеріне көз салсақ, 2003 жылы Республика бойынша 807 сыбайлас жемқорлық қылмысы тіркелген, бұл 2002 жылмен салыстырғанда 60 пайызына азайғандығын көрсетеді.
Бұл көрсеткіштің азаюының себебі 2003 жылы 25 қыркүйекте Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселелері бойынша бірқатар заңдылық актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы Заңына сәйкес, сыбайлас жемқорлық қылмыстарының саны едәуір азайды. Сыбайлас жемқорлыққа жататын қылмыстар құрамының тізбегі қылмыстық кодексінің 41-бабында заңды түрде белгіленеді.
Сыбайлас жемқорлықтан дүниежүзі қауіптенуде, 1989 жылы БҰҰ басшылығымен мемлекеттік қару саласындағы жемқорлық мәселесі бойынша Гаагада (Нидерланды) халықаралық семианр болып, оның нәтижелері БҰҰ Сегізінші конгресінде осы мәселені қараудың алғышарты болды. Экономикалық және әлеуметтік кеңес (ЭКОСОС) төмендегідей ұсыныс берді: Мемлекеттік лауазым иелері арасындағы сыбайлас жемқорлықтың мемлекеттік бағдарламалардың барлық түрлерінің тиімділігін жоққа шығаруына, дамытуды қиындатуына байланысты және кейбір адамдар мен топтарға қауіп туғызуына орай, барлық мемлекеттердің:
А) Сыбайлас жемқорлықтың барлық түрлеріне оны тежеуге сәйкес келетін қылмыстық заңдардың санкциясын жетілдіру;
Б) Сыбайлас жемқорлықты өкімет билігіне қызмет жасаудан сақтандыруды реттейтін механизмдерді дайындау;
В) Сыбайлас жемқорлықпен құныққан лауазымды тұлғаларды анықтаудың, тергеудің және соттаудың тетіктерін қабылдау;
Г) Сыбайлас жемқорлық арұылы алынған мүліктер мен құралдарды тәркілеудің құқықтық ережесін белгілеу;
Д) Сыбайлас жемқорлыққа қатысы бар кәсіпорындарға экономикалық санкция қолдану өте маңызды.
Осы конгресс Сыбайлас жемқорлықпен күрестің практикалық шаралары атты нұсқауда қарады, ал нұсқаудың қайта дайындалған вариантты баспасөзде жарық көрді және Конгресс мемлекеттік басқару саласындағы сыбайлас жемқорлық атты қарар қабылданды. Сонымен қатар сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселелері Амстердам қаласында 1992 жылдың 9-12 наурыз аралығында өткен осы мәселемен күреске арналған 5-ші халықаралық конференцияда талқыланды [2, б. 66].
Өткізілген іс-шаралардың толық емес тізімі және осыған қарамастан сыбайлас жемқорлықпен күресте ешқандай елеулі нәтижеге жете алмау, бұрынғы құқықтық нормалардың қолдану практикасын тежеуді және сонымен қатар қазіргі қолданыстағы заңдылықтардың тиімділігін арттыру мақсатында оларды одан әрі дамыту, жетілдіру қажет деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Осыған байланысты сыбайлас жемқорлықпен күресте тек қана қылмыстық қуғын-сүргін шараларын күшейтуге әкеліп тіреуге болмайтыны өзінен-өзі түсінікті. Бұл мәселеге байланысты заң әдебиеттерінде әлеуметтік, экономикалық ұйымдастыру және құқықтық шараларды кешенді түрде дайындау қажеттілігі әр уақытта әділ айтылуда. Сонымен қатар нақты ұсыныстар да берілген. Өз кезегінде құқықтық шараларды тек қана қылмыстық-құқықтық шаралармен шектеуге болмайды. Сыбайлас жемқорлықтың кең таралуы және оның алуан түрлілігі, қоғамда әр түрлі деңгейдегі көрініс беруі сыбайлас жемқорлық құбылыстары мен күрестің беруі сыбайлас жемқорлық құбылыстары мен күрестің әр түрлі құқықтық құралдарының жүйесін қолдану қажеттілігін талап етеді. Осыған орай қылмыстық-құқықтық сипаттағы шаралар оның өте қауіпті көріністері бойынша ғана қолданылады.
Жалпы алғанда коррупциялық құқық бұзушылық сан түрлі және ол әкімшілік, азаматтық-құқықтық және тәртіптік құқық бұзушылық сипатта болады. тек қана осы Амстердам қаласында өткен конгрессте, құқықтық шаралар арасында, қылмыстық заңды қолдануға және оны дамытуға үлкен мән берілген.
Атап өткеніміздей, мұндағы негізгі мәселе заңды қолдану практикасына байланысты. Бірақ, бұл сыбайлас жемқорлық туралы қылмыстық заңды жетілдіру қажет емес дегенді білдірмейді. Осы тұрғыдан алғанда мына мәселелер бойынша заңдылық анықтама берудің мәні зор деп есептелінеді:
А) Сыбайлас жемқорлыққа қылмыстық-құқықтық анықтама беру;
Б) Сыбайлас жемқорлықтың қылмыстық-құқықтық нысанындағы көріністерін анықтау;
В) Сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстық заңдылықтарды жетілдірудің басқа да тиімді жолдарын белгілеу.
Сыбайлас жемқорлық термині заңдылық, оның ішінде қылмыстық-құқықтық ұғым болып табылмағандықтан, оның құқықтық анықтамасы белгілі бір қиындық туғызады. Сыбайлас жемқорлықтың халықаралық атауы - коррупция терминінің этимологиясы латынның corruptio (паралап сатып алу) ұғымын білдіреді. Бірақ 1978 жылғы 17 желтоқсанда БҰҰ Бас Ассамблеясында қабылдаған құқықтық мінез-құлқы, лауазым иелерінің істеген немесе істеуге мүмкін іс-әрекеттері үшін заңсыз салық алуы, уәде берулері ұлттық құқық нормаларымен анықталуы қажет делінген.
Н.Ф.Кузнецова сыбайлас жемқорлықты әлеуметтік көлеңкелі құбылыс деп көрсетіп, оның бір тұлғаны ерекше бір тұлғаның сатып алуынан тұратынын анықтайды. А.И.Долгова осындай пікірді қолдай отырып, коррупцияны мемлекеттік немесе басқа да қызметкерлердің жеке басының пайдасы үшін ресми қызметтік өкілеттіктерін және соған байланысты беделдері мен мүмкіндіктерін сатуы немесе сол үшін сатылуы деп атап көрсетеді. Бұл дегеніміз коррупция ұғымы парақорлықпен теңестіру деген сөз [3, б. 63].
Б.В. Волженкин Сыбайлас жемқорлық дегеніміз әлеуметтік құбылыс болып табылатын биліктің іріп-шіруі, мемлекеттік фукнцияны атқаруға өкілетті мемлекеттің немесе басқа да соларға теңестірілген адамдардың өз қызмет бабымен қызмет статусы мен беделін жеке басының баюы мақсатында немесе топтық мүдде үшін пайдалануы деп анықтама береді [4, б. 32].
Осы анықтамадан сыбайлас жемқорлықтың парақорлық шегінен шығып кететінін және оның мемлекеттік билікті жеке өзінің, басқаның пайда табуы мақсатында асыра пайдаланудың кез-келген түрін айтамыз.
Осылайша заң әдебиетінде сыбайлас жемқорлыққа қатысты екі түрлі көзқарас қалыптасқан: тар мағынадағы сыбайлас жемқорлық (парақорлық) және кең мағынадағы сыбайлас жемқорлық (мемлекеттік билікті пайдалану пайдакүнемдік мақсатта асыра пайдаланудың кез-келген түрі).
Біздің пікіріміз бойынша сыбайлас жемқорлықтың кең көлемдегі түсінігін қолдану дұрыс сияқты. Сатып алу сыбайлас жемқорлықтың тарихи бірінші көрініс болса да, сыбайлас жемқорлықты парақорлыққа теліп қою дұрыс болмаған болар еді. Осындай мұқият қарауды талап ететін заңдылық мәселені жеңіл шешу позициясын ұстану дұрыс болмайды. Осыған орай шешу сыбайлас жемқорлыққа анықтама бермес бұрын осы құбылысқа тән негізгі сипаттарды теориялық жағынан белгілеген мәнді болады.
1. Сыбайлас жемқорлықтың орын алатын салалары жергілікті өзін-өзі басқару және мемлекеттік билік органдары болып табылады. Кейбір авторлар бұл салаға коммерциялық және басқа да ұйымдарды қосып кеңітеді. Ал бұған толық негіз жоқ. Сыбайлас жемқорлықтың қауіптілігі сол. Мұндай қоғамға қауіпті іс-әрекет орын алған кезде мемлекеттің және жергілікті өзін-өзі басқару органдары беделіне зор нұқсан келтіріп, нәтижесінде олардың әлсіреуіне әкеліп соғады.
Коммерциялық құрылымдардың қызметкерлерімен өзге де ұйымдардың қызметкерлері қызмет бабын асыра пайдаланған жағдайда ондай нұқсан келмейді және олардың әлсіреуіне әкеліп соқпайды. Әрине, осындай өкілеттіктерді теріс пайдаланушылық көп материалдық шығынға ұшыратуы және басқа да ауыр жағдайға ұшыратуы мүмкін, ал ол үшін сол коммерциялық және өзге де ұйымдрдағы кінәлі адамдар тиісті жауапкершілікке тартылуы тиіс.
Жергілікті Мемлекеттік басқару және басқару органдарына келетін болсақ, оларды сыбайлас жемқорлықтың орын алған саласына қосу принципті түрде маңызды болып табылады. Бірақ Қазақстан Республикасы Конституциясының 8-бөлігіне сәйкес, аталған органдар мемлекеттік өкімет органдары жүйесіне кірмейді, ал конституциялық құрылымның негізін анықтайтын осы баптарды бөлім етіп алу кездейсоқтық емес. Баптардың мазмұны мен орны жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқаруды осындай негіздің бірі ретінде қараудың куәсі болып табылады.
2. Сыбайлас жемқорлықтың субъектілері мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті адамдар, не оған теңестірілген адамдар, лауазымды адамдар, лауазым иелері болып табылмайтын мемлекеттік қызметкерлер танылады. Егер лауазым иелерінің сыбайлас жемқорлық субъектілеріне қатысы жайлы әдебиетте біріңғай пікір қалыптасқан болса, лауазым иесі болып табылмайтын мемлекеттік қызметкерлердің осы санатқа жату мәселесі даулы болып табылады. В.С.Коммисаров сыбайлас жемқорлық субъектісін мемлекеттік қызметкерлер ретінде қарау қағидасы дұрыс емес деп есептеп, оны төмендегі ойларға байланыстырады. Біріншіден, бұл дегеніміз қылмыстық жауапкершілікке тартылатын адамдар шеңберін едәуір ұлғайтады деген ұғымды білдіреді, ал бұл болса қылмыстық саясатты дамыту пәрменділігімен толық дәрежеде сәйкес келмейді. Екіншіден, бұл түбірімен дұрыс емес, себебі сыбайлас жемқорлықтың мәні билік өкілеттілігі болмағандықтан олар сыбайлас жемқорлық әрекет жасай алмайды, ал бірақ осындай қылмыстарға қатысушы болуы мүмкін [5, б. 52].
Н.Ф.Кузнецова лауазым иесі болып табылмайтын мемлекеттік қызметкерлерді коррупциялық қылмысы үшін қылмыстық жауапкершілікке тарту криминологиялық негізсіз деп есептейді. Оның пікірінше, бұл адамдардың қоғамдық қауіптілігі антиәлеуметтік криминалдық дәрежеге жетпейді. Басқа да авторлар осындай пікірді ұстанады.
Біздің пікірімізше лауазым иесі болып табылмайтын мемлекеттік қызметшілерді сыбайлас жемқорлық қылмыстардың субъектісі қатыстарына қосу төмендігі жағдайларға байланысты:
А) Сыбайлас жемқорлықтың соңғы кездегі ұлғаю көлемі биліктің барлық тармақтарының сыбайлас жемқорлықпен байланысы, оларға қарсы қылмыстық-құқықтық ықпал ету шараларының ең тиімді жолдарын іздеуге, соның ішінде коррупциялық ең тиімді коррупциялық қылмыс субъектілерінің шеңберін кеңейту жолымен де негіз болды. Егер қылмыстық саясатты дамыту тенденциясы деген сөздерден қылмыстық заңдарды ізгілендіруді түсінсек, онда мұндай ізгілендіру жемқорлық қылмыстың белен алып тұрған қазіргі кезінде де, онымен табысты күресте де өзін-өзі ақтамайды.
Б) В.С.Коммисаровтың лауазым иелері болып табылмайтын қызметкерлердің билік өкілеттілігі болмайды деген пікірімен келісе отырып, келесі мәселені атап өткен жөн. Сыбайлас жемқорлықтың мәні адамның жее басының мүддесі үшін өз қызмет бабын, билік өкілеттілігін пайдалануда. Қызмет бабын пайдалану деген тек билік өкілеттілігін пайдалану ғана емес, сонымен бірге оның белгілі бір лауазымдық орынға ие болуына байланысты берілген мүмкіндіктерімен беделін пайдалану деген сөз. Осылайша мемлекеттік қызметкерлер лауазым иесі болмаса да және олардың билік өкілеттілігі болмаса да олар өздерінің қызмет бабына байланысты берілген мүмкіндіктері мен беделін пайдакүнедікке немесе басқа жеке мақсатта пайдалану мүмкіндіктері бар [6, б. 98].
В) Мемлекеттік билікпен жергілікті өзін-өзі басқару органдарна қарсы кез-клеген қызметкер жоғары дәрежеде қауіп төндіре алады. Б.В.Волженкин дұрыс атап көрсеткендей, іске осылай қарау ұсақ қызметкерлерді жауапқа тарту керек деген ойды білдірмесе керек, себебі, қызмет бабындағы қылмыстың көпшілігі үшін қылмыстық жауапкершілікке тартудың міндетті шарты заң қорғайтын мүддеге - елеулі түрде бұзу, зиян келтіру болып табылады, ал мұндай әрекетті олар өздерінің қызмет бабының шектелуіне байланысты әдетте дасай алмайды. Егер қызметкер өзінің қызмет бабын деке мақсатта пайдаланып, құқық қорғау мүддесіне орасан зор нұқсан келтірсе, онда оны жауапқа тарту керек.
3. Іс-әрекеті жеке адам мемлекет, қоғам мүддесіне қарсы келіп және ол пайдакүнемдік басқа да жеке мүддені көздеу сипатына ие болады. осылайша, сыбайлас жемқорлық тек пайдакүнемдікпен ғана байланысты емес, сонымен қатар ол басқа да жеке мүддеге байланысты.
Сыбайлас жемқорлық әрекеті нәтижесінде жеке тұлғаның, қоғам мен мемлекеттің құқық қорғайтын мүддесін елеулі түрде бұзу орын алады. Тек осы белгі бойынша сыбайлас жемқорлық қылмысын әкімшілік-тәртіптік, азаматтық-құқықтық жауапкершілікке тартып коррупцияның болмашы түрін айырып алуға болады.
Заң әдебиеттерінде сыбайлас жемқорлықты қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді үнемі дасау деп түсіндіу көзқарасы қалыптасқан. Бірақ бұл біздің көзқарасымызға сай емес, өйткені мұндай түсінік коррупциямен күресті өте қиындатып жібереді. Себебі үнемі жасау ұғымының сипатын дәлелдеу қажеттілігі туады. Сонымен бірге сыбайлас жемқорлықтың қауіптілікті оның қылмыстық-құқықтық қорғау объектісін елеулі түрде бұзады. Осы келтірілген зиянды қол сұғушылықтың санына қатысты қарап бағалау дұрыс емес. Қызмет өкілеттілігін бір рет теріс пайдаланудың өзі жеке адам, қоғам, мемлекет мүддесіне онша қауіпті емес бірнеше сыбайлас жемқорлық қылмымты жасаудан гөрі көп зиян келтіруі мүмкін. Сонымен біз сыбайлас жемқорлыққа тән негізгі белгілерді анықтадық. Осыған байланысты сыбайлас жемқорлықта төмендегідей қылмыстық-құқықтық анықтама беруге болады. сыбайлас жемқорлық деп мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамнан, не оған теңестірілген адамның, лауазымды адамның қызметтік өкілеттігін өзі немесе басқа адамдар немесе ұйымдар үшін пайда мен артықшылық алу не басқа адамдарға немесе ұйымдарға зиян келтіру мақсатында қызмет мүдделерін керағар пайдалану нәтижесінде жеке адамның заңды құқықтары мен мүдделеріне, қоғам, мемлекеттік заңмен қорғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзуға әкеліп соққан заңсыз іс-әрекеттерді айтамыз. Көріп отырғанымыздай, бұл анықтама құбылыстың нақты көріністерінің кең шеңберін қамтып отыр.
Сыбайлас жемқорлықтың көрініс түрлері жайлы көптеген пікірлер бар. Бірақ олардың құқықтық дәлділігімен толық түсінігі жоқ. Сыбайлас жемқорлыққа анықтама бере отырып, бұл құбылыстың тек парақорлықпен ғана шектелмейтінін атап өтіп, оның белгілі іс-әрекет түрлерінің жиынтығы екенін айттық. Бірақ осы жиынтықты құрайтын нақты іс-әрекет турасында әдебиеттегі пікірлер әр түрлі [7, б. 50].
В.С.Комиссаров сыбайлас жемқорлықтың нақты қылмыстық-құқықтық көрініс нысандары ретінде қызмет өкілеттігін теріс пайдалану мен пара алуды айтады [8, б. 65]. Оның пікірі бойынша кез-келген лауазымдық қылмыс сыбайлас жемқорлық болып табылмайды, бірақ кез-келген сыбайлас жемқорлық қылмыс лауазымдық қылмысқа жатады.
Г.Н.Борщенков қылмыстың: талан-тараж, парақорлық және қызмет өкілеттілігін пайдакүнемдік мақсатта теріс пайдалану сияқты үш тобын сыбайлас жемқорлыққа жататын қылмыс деп көрсетеді [9, б. 93].
П.Н.Парченко сыбайлас жемқорлықтың: қызмет өкілеттілігін теріс пайдаланып құқық бұзу, қызмет өкілетілігіні теріс пайдаланып талан-таражға салу, қызмет бабын пайдаланып пара алу сияқты нысандарын анықтады [10, б. 103].
Л.А.Жуков коррупциялық құқық бұзуды шартты түрде пара-сыйлық, параға сатып алу және коррупциялық сыбайластық деп бөледі [11, б. 46].
Сыбайлас жемқорлық көрініс нысандары жайлы біріңғай келісілген пікірдің болмауы бұл терминді өз бетінше және қарама-қарсы мағынада мемлекеттік билік және басқару органдарының нормативтік-құқықтық актілеріне қолдануға әкеліп соқты.
Сыбайлас жемқорлық көрініс нысандық анықтамасы көптеген нақты қылмыс құрамының түрлері көрсетілген халықаралық құжаттарда аталып кеткен.
Біздің пікіріміз бойынша, сыбайлас жемқорлық көрінісінің қылмыстық-құқықтық нысандарын тек қана парақорлықа әкеліп тіреу дұрыс емес. Бұл коррупция сияқты күрделі де әр қилы құбылысқа жеңіл-желпі болып есептелінеді. Сонымен қатар, сыбайлас жемқорлық бұзу субъектісінің ауқымы парақорлық субъектісі ауқымынан кең екенін де есте сақтау қажет [8, б. 10].
Осылайша, біз, сыбайлас жемқорлықтың қылмыстық-құқықтық көрініс нысандарына:
- мемлекеттік билікке қарсы, мемлекеттік қызмет және жергілікті өзін-өзі басқару органлары қызметінің мүдделеріне қарсы қылмыс;
- лауазым иелерінің басқа да кез-келген қылмыстары, сонымен қатар лауазым иесі болып табылмайтын мемлекеттік қызметкерлердің;
- қызмет бабын пайдакүнемдік немесе басқа да жеке мүддесі үшін пайдаланып жасаған қылмыстарды жатқызамыз.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте қылмыстық заңдылықты дамытудың маңызы ерекше. Бұрын айтқанымыздай, сыбайлас жемқорлықпен күресте қылмыстық жаза маңызды рөл атқарады.
Бұл шаралар панацея емес - олар белгілі бір жағдайда ең бір тиімді мүмкіндік беретін күрестің қажетті бір бөлігінің бөлінбейтін факторы. Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық Кодексі сыбайлас жемқорлықпен күреске қарсы қазіргі заман талаптарына толығырақ жауап береді, бірақ сонда да болса қылмыстық кодексте бұл тұрғыдан алғанда кейбір кемшіліктер бар. Сыбайлас жемқорлық көрінісі құбылмалы, міндетті түрде және тез жаңа түрге өзгеріп тұрады. Жеткілікті қылмыстық құқықтық нормасыз онымен күресу мүмкін емес. Сондықтан да үнемі қылмыстық заңдылықты жетілдірудің белгілі қажеттілігі туындайды.
Бірақ бұл процесс мақсат болып табылмайды, оның нақты теориялық базаға негізделуі, ішкі және халықаралық тәжірибелердің тарихи дәстүрлер ерекшеліктері ескерілуі тиіс. Сондықтан да іс жүргізудегі пайда болған қажеттіліктерді объективті жағдайларға абайлап және орынды түрде өзгерту керек.
Жоғарыда айтылғандарды есепке ала отырып осы тұрғыдағы заңдылықты жетілдірудің негізгі ұсыныстары мынадай:
1. Мемлекеттік қызметтер атқаруға өкілетті адамның не оған теңестірілген адамның және лауазым адамының өз қызмет бабы бойынша берілген мүмкіндіктерін пайдалана отырып жасаған кез-келген қылмысы оны жасауды жеңілдетеді және оның қоғамдық қауіптілігін арттытыратынын есепке ала отырып, лауазым иесінің, сонымен қатар лауазым иесі болып табылмайтын мемлекеттік қызметкерлердің өздерінің қызмет өкілеттілігін пайдалана отырып, қылмыс жасауын жазаның ауырлататын мән-жай ретінде дұрыс болар еді.
2. Қызмет бабын пайдалана отырып қылмыс жасағандарға соттар белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру сияқты жаза түрін өте сирек қолданады.
3. Заң шығарушы әділ түрде көптеген қылмыстарды өз қызмет бабын пайдалану арқылы жасалатынын көрсетеді. Осы жағдай бұл қылмыстың қоғамдық қауіптілігін арттырады, себебі мұндай қылмыстар субъектісінің қызмет өкілеттілігін пайдалану арқылы жасалады және сондықтан да бұл қылмысты жасау жеңіл болады [9, б. 58].
Бірақ та біздің пікірімізше, заң шығарушының бұл мәселеде белгілі бір дәйектілік ұстанымы жоқ. Кейбір қылмыс құрамын белгілеген кезде - қызмет бабын пайдалану іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін арттыратын белгі ретінде көрсетілмеген. Қылмысты адамның қызмет бабын пайдаланып жасауы белгілі бір іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігі дәрежесін арттырады, сондықтан бұл белгі тиісті заңда көрініс табуы қажет.
4. Сыбайлас жемқорлық көлемінің өсуі билік органдарын бұл құбылысқа қарсы күреске бағытталған көптеген нормативті-құқықтық актілерді қабылдауға мәжбүр етеді. Бірақ мұндай шаралардың тиімділігі, оны бірінші болып міндетті түрде орындауға тиісті лауазым иелерінің оны елемеуіне байланысты өте төмен. Бұны соңғы кездері жүргізілген көптеген зерттеулер дәлелдеп отыр. Мемлекеттік қызмет туралы заңның негізгі ережелері де қағаз жүзінде қалды, ал онда мемлекеттік қызметшілердің табыстары және мүліктік жағдайы жайлы декларация толтыруға міндеттейді. Декларация толтырудан бас тарту - жұмыстан шығаруға негіз болады. Осыған қарамастан, бұл талап орындалмайды. Шенеуліктердің сыбайлас жемқорлық туралы заңды мүлде елемеуінің мұнан басқа да мысалдарын келтіруге болады. Оны бұзғаны үшін қолданылатын әкімшілік шаралардың тиімділігінің төменділігі күмән тудырмаса керек. Осыған орай сыбайлас жемқорлыққа қарсы бағытталған заңдылыққа әдейі орындалмағаны үшін қылмыстық жауаптылықты белгілейтін арнаулы қылмыстық-құқықтық норманы белгілеу қажет [10, б. 103].
5. Коррупциямен ұйымдасқан қылмыс бөлінбейтін, бөлшектенбейтін криминалды одақты құрады. Ұйымдасқан қылмыстың қанатының кең жайылуына коррупцияланған ұйымдар себепші, Н.Л.Павленконың дұрыс пікірі бойынша Коррупция дегеніміз ұйымдасқан қылмыс пен мемлекеттік органдарының бірігіп кетуінің басты тәсілі. Егер басқа елдерде ұйымдасқан қылмыс мемлекеттік шеңберге кіруге енді ғана талпынып жатса отандық ұйымдасқан қылмыстың әуел бастап өз құрылымдары бар. Сондықтан да Қазақстандағы коррупция дегеніміз - тамыр-таныстық қана емес, сонымен қатар көп пайда табуға жетудің тәсілі. Осы тұрғыдан қарағанда Қазақстандағы сыбайлас жемқорлық дегеніміз ұйымдасқан қылмыстың негізі деген ғалымдардың пікірлері логикалық тұрғыдан дұрыс. Шын мәнінде ұйымдасқан қылмыстың ерекшеліктеріне коррупциямен байланыс жасау жатады, ал бұл экономика саласында маңызды операция жасауға қажетті ақпарат алуға, дер кезінде құқықтық жазадан құтылуға мүмкіндік береді [11, б. 20].
Осылайша мемлекеттік билік органдарына сенімді және кең сыбайлас жемқорлық байланысы болмаса ұйымдасқан қылмыс өмір сүре алмайды. Міне сондықтан да біз жоғарыда атап өткеніміздей ұйымдасқан қылмыс табысының заңсыз пайдасының 50 пайызға дейін апара алуға кетеді. Мемлекеттік аппарат пен коррупциялық қарым-қатынасы бар ұйымдасқан қылмыстық топтардың көбеюі қауіп төндіріп отыр.
Айтылғандарды түсіндіре келе мынадай қорытынды жасауға болады: мемлекеттік аппарат пен ұйымдасқан қылмыс арасындағы байланысты бұзу сыбайластыққа салынған қызметшілермен қоса, бір мезгілде ұйымдасқан қылмысқа да берілген мықты соққы болып табылады. Әрине бұл өте күрделі мәселе. Мұны орындау үшін ұйымдасқан қылмысқа қарсы кешенді бағдарлама жасау қажет. Осындай шаралардың өз өкілеттіліктерін ұйымдасқан қылмыстың топ мүддесі үшін пайдаланатын қызметшілердің қылмыстық жауапкершілігін күшейткен жөн болар еді.
1.2 Сыбайлас жемқорлықпен күресуге бағытталған заңнамалардың қалыптасуы және дамуы
Қазіргі таңда əлемдегі елдердің экономикасына, азаматтардың əділетті өсіп-өркендеуіне балта шабатын құбылыстардың бірі сыбайлас жемқорлық болып отыр. Сыбайлас жемқорлық құбылысымен күресуде еліміз қылмыстық заңнама мен қатар, мемлекеттік бағдарламаларды іске қосуда. Тамырын тереңге жіберген сыбайлас жемқорлық қоғамда қылмыстылыққа бой алдырып отыр. Қазіргі кезде сыбайлас жемқорлық мəселесін əрбір мемлекетте, түрлі халықаралық ұйымда кездестіруге болады. Осыған байланысты аталған мəселеге қатысты қолданылатын халықаралық құқықтық құралдарға тоқталып өтсек.
Біріккен Ұлттар Ұйымының сыбайлас жемқорлыққа қарсы қолданылатын халықаралық - құқықтық актілері. Жемқорлық мəселесіне Біріккен Ұлттар Ұйымы үлкен көңіл бөледі. БҰҰ-дың Бас Ассамблеясы халықаралық құқықтық құралы жөнінде мəселесін шешуге бастайды. Ол бойынша мемлекеттердің жемқорлықпен күресуге көмектесу жəне ақша құралдарының заңсыз аударуларын қадағалайды [12, б. 29].
Халықаралық көлемде шыққан құжаттардың бірі - БҰҰ-ның 1996 жылғы 16 желтоқсандағы Халықаралық коммерциялық мəмілелер жасаған кездегі сатып алушылық пен сыбайлас жемқорлықпен күрес Декларациясы жəне БҰҰ-ның Бас Ассамблеясының 1975 жылғы 15 желтоқсандағы 3514 Резолюциясы айыптағандай трансұлттық жəне басқа корпорациялар, олардың делдалдары, заң бұзушы тараптар жəне оларды қолдайтын топтар, парадан бастап сыбайлас жемқорлықтың барлық түрін айыптайды. Халықаралық коммерциялық мəмілелер жасаған кездегі сатып алушылық пен сыбайлас жемқорлықпен күрес Декларациясы əлемнің барлық мемлекеттерін шетел лауазымды тұлғаларын пара беріп сатып алу криминалдауға шақырады [13, б. 64].
1989 жылы БҰҰ-ның айдарымен мемлекеттік басқару саласындағы жемқорлық мəселелеріне арналған халықаралық семинар өтті. Оның нəтижесінде - осы мəселе БҰҰ-ның VIII конгресінде қаралуға жолдама алды. Бұл Конгресстің резолюциясын алдын ала пайымдап отырған Экономикалық жəне Əлеуметтік Кеңес төмендегідей ұсыныс жасады: Сыбайлас жемқорлық мемлекеттік лауазымдық тұлғалар арасында барлық үкіметтік бағдарламалардың əлеуметті тиімділігін жоққа шығарса, дамуына кедергі келтірсе жəне жеке алынған адамдар мен топтарға қауіп төндірсе, барлық мемлекеттер үшін жүргізілетін өте маңызды шаралар ретінде мыналарды айқындауға болады:
1. Өз заңнамаларының жəне процессуалдық нормаларды да бірге ала отырып, жемқорлықтың кез-келген түрін қарап, сəйкес мазмұнды қажет санкциялармен қамтамасыз етсін.
2. Сыбайлас жемқорлықтың құрбандары болған лауазымды тұлғаларды анықтау, тексеру жəне айыптау шараларын белгілеу.
3. Жемқорлық əрекеттердің нəтижесінде келген игіліктер мен мүліктерді тəркілеудің құқықтық ережелері əзірленіп, сыбайлас жемқорлыққа қатысты бар жеке меншік кəсіпорындарға экономикалық санкциялар берілді. БҰҰ-ның арнаулы өткізілген VIII Конгресінде сыбайлас жемқорлықпен күрес мəселесі, құқық бұзушылар мен қылмыстар жөніндегі мəселелерге ерекше назар алынды (Гавана,1990 жыл 27 тамыз-7 қыркүйек). Мемлекет басқару саласындағы сыбайлас жемқорлық атты Резолюцияда БҰҰ-ның Хатшылығы əзірленген Сыбайлас жемқорлықпен іс жүзінде күресу жолдары деп аталған ұсынымды қолдап, оның кең таралуын қамтамасыз етуге шақырды. Сыбайлас жемқорлық мəселесіне көңіл бөле отырып, БҰҰ осы сфераға қатысты тиісті құжаттарды қабылдайды. 1990 жылы Мемлекеттік басқару сферасындағы сыбайлас жемқорлық арнаулы резолюциясы қабылданды. 1996 жылы сыбайлас жемқорлықтың халықаралық аспектісімен байланысты, əсіресе халықаралық экономикалық əрекетке қатысты мəселелерге мұқият қарауға шақырған Сыбайлас жемқорлықпен күрес резолюциясы жарық көрді. Осыған байланысты БҰҰ Халықаралық коммерциялық ұйымдарда парақорлық жəне сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы декларациясы 1996 жылы шықты. Лауазымды тұлғалардың қағидаларын қарастыратын Мемлекеттік лауазымды тұлғалардың тəртібінің халықаралық Кодексі қабылданды. Осы акт қызметкерлер мен лауазымды тұлғалардың қоғам мүддесіне адал, тиімді жұмысқа, тазылыққа талпынуға шақырады. Қызметкер өз мүддесін көздейтін істерге қатыспауы тиіс. Осылайша, БҰҰ жемқорлық мəселесінің халықаралық сипатын мойындады жəне осы құбылыстың алдын кесудің жалпы мақұлданған əдістер мен тəсілдерін табуға тырысады. 2000 жылы БҰҰ Трансұлтты ұйымдасқан қылмысқа қарсы Конвенция қабылдады (Италия, Палермо қаласы, 2-15 желтоқсан). Онда трансұлтты ұйымдасқан қылмыс əлемдегі жемқорлықтың негізгі көзі болып табылатыны туралы айтылған. Жемқорлықты қылмыс деп санап жəне онымен күресуді тоқтату шараларын қабылдау ереже талап етеді [14, б. 35].
Конвенцияның мүше елдері бір-біріне көмектесуге уəделескен. Бас Ассамблея жемқорлыққа қарсы келісім шартпен жұмыс істей бастады. 2001 жылы тамыз айында ашық түрдегі үкіметаралық өткізуге орталық болды. Келісім шартын құру бойынша арнайы комитет Венада 2002 жылы 21 қаңтардан 2 ақпанға дейін келісім проектісін құру мақсатымен кеңес өткізді. Əлемдік құбылыс ретінде жемқорлыққа қарсы бағытталған бірнеше декларация мен конвенциялар қабылданғаның жоғары көрсеткен болатынбыз. Ұзақ дайындаудан кейін, 2003 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы Конвенцияны қабылдады. Қазақстан Республикасы Біріккен Ұлттар Ұйымының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы конвенциясын ратификациялау туралы 2008жылдың 4 мамырында Заңын қабылдадық.
Осылайша, біз 140 мүше-мемлекеттің құрамына кірдік. Яғни, мынадай мəлімдемелермен жəне ескертпемен ратификацияланды: Қазақстан Республикасы Конвенцияны адам ұстап беру мəселелерінде Конвенцияға басқа қатысушы мемлекеттермен ынтымақтастық үшін құқықтық негіз ретінде пайдаланады; т.б
БҰҰ бойынша, жемқорлықпен күресу - жемқорлықтың алдын-алудың мемлекеттердің міндеті. Конвенция жемқорлықпен күресуге мамандырылған мемлекеттік ұйымдарды құруға (6, 36 бап), мемлекет аппаратына кадрларды алу (7 бап), қызметкерлер мен лауазымды тұлғалардың тəртібі туралы кодекс қабылдауға (8 бап), мемлекеттік сатып алу жəне мердігерлікті жүзеге асырғанда бəсекелестікті қамтамасыз ету (9 бап), мемлекеттік ұйымдардың қызметі жөніндегі ақпарат арқылы жемқорлықпен күресуге азаматтық қоғамды шақыру (13 бап). Конвенцияда жемқорлықпен күресу қылмыстық жауапкершілікке тартады, яғни, жемқорлықтың нəтижесінде мүлікті жасыру үшін алынған ақшалар (14, 24 бап), лауазымды адамдардың қызмет бабын теріс пайдалану (19 бап), заңсыз түрде баюды ұсынады (20 бап). Қылмысты жазалау ұсыну ғана емес, параны алуда болып табылады (15, 16, 18 бап).
Мемлекеттер шетел лауазымды тұлғаларды жəне халықаралық ұйымдардың лауазымды тұлғалардың сатып алу үшін қылмысты жазалауды енгізуге шақырады (16 бап). БҰҰ жемқорлыққа жауап беретін заңды тұлғаларды енгізу туралы мəселе қойды (26 бап). Мемлекеттерге жемқорлық туралы мəлімдеген куəгерлерді қорғау жөнінде заңды шараларды қабылдауға шақырады (32-33 бап). Жемқорлық опрерацияның нəтижесінде алынған қаржыны қайтару жəне жемқорлықты тергеуде техникалық көмек көрсетуге шақырады (43-62 бап) [15, б. 62].
Десе де қазірдің өзінде Конвенцияда оның мақсаттарына қайшы келетін ережелер бар, олар негізінен келесі аспектілерге қатысты: 1) Жоба мəтінінде нақты емес міндеттемелер мен тұжырымдар бар: қатысушы мемлекеттер тырысады (6, 7, 11 баптар), өз мүмкіндіктері шегінде (13 бап), қарастыра алады (51 бап). Мұндай терминология жоба мазмұнының мағлұмдамалы екендігін көрсетеді, себебі міндеттеме жүктелмейді, тек ықтияр мен ниет білдіріледі; бұл Конвенцияның жеке ережелерін қолдануын тараптардың өз еркіне береді жəне шарасыз қос стандарттарға алып келеді, ал бұл берілген конвенцияның мақсаттарына сай емес. 2) Конвенция жобасында қатысушы мемлекеттерде жемқорлықпен күресу жөнінде органдар ашу туралы сөз қозғалады. Алайда, шындығында жемқорлықпен тікелей күресетін бөлімше ашу қарастырылмайды, оның орнына саясатты шолатын немесе жемқорлық туралы танымдарды кеңейтетін əдістерді жасайтын, оның əртүрлі түрлерін айқындайтын штабты бөлімше немесе əкімшілік орган құру ұсынылады.
БҰҰ-ның жемқорлықпен күресудің Конвенция жобасының оң, креативті бастамасы бар. Осылайша БҰҰ жемқорлыққа қарсы Конвенция жобасының көптеген ережелері тұжырымдардағы қателіктерді жою, мемлекеттерге өз еркімен əрекет ету құқығын беретін жəне конвенцияға қойылған мақсаттарға жету мүмкіндігін беретін мақсатында түзетулерді қажетсінеді.
БҰҰ қарамағында құрылған ұйымдар жемқорлыққа қарсы құралдарды құруда белсенді қызмет атқарады. Халықаралық қылмысты алдын алу орталығы, Біріккен Ұлттар Секретариатының қылмысты алдын алу жəне нашақорлықты қадағалайтын басқарма аймақаралық қылмыс бойынша Біріккен Ұлттар Институтымен бірге Жемқорлыққа қарсы əлемдік бағдарламаны құрды. Бағдарлама жемқорлықпен күресуде мүше-мемлекеттерге көмектеседі. Халықаралық қылмысты алдын алу орталығының Əлемдік бағдарлама шеңберінде БҰҰ-ның жемқорлыққа қарсы саясат басшылығы жəне Жемқорлық құралдарының жиынтығы құрылған. 2003 жылы осы құжаттың 5 нұсқасы шықты. Осы аталған құжаттар заңды кұші жоқ, кепілдеме түрінде берілген [16, б. 46].
Негізінен, бағдарлама аясында мемлекеттік сатып алу жəне халықаралық коммерциялық мəмілелер саласында үлкен ашықтылық пен есепке жатуына көмектесетін механизмдер жасалуда.
БҰҰ-ның құжаттарында жемқорлықтын алдын алуға екпінге түседі. Осыдан шыға отырып, біріншіден, қылмысты емес, мемлекеттік жəне əкімшілік құқықты дамыту керек. Құқықтың соңғы екі саласы мемлекеттік ұйыммен қызметкер жұмысының тəртібін қамтамасыз етуге тиіс. Құжат əлемнің барлық мемлекеттеріне заңдылыққа тексеру ұсынылады. Жемқорлықты алдын алу азаматтық, шаруашылық, қаржы, салық, банк құқығының дамуымен байланысты. БҰҰ-ның ұйымдары жемқорлыққа қарсы арнайы ұымдарды құруға шақырады.
Еуропа Кеңесінің сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес саласындағы конвенциялары. Сыбайлас жемқорлықпен күрес саласында Еуропа Кеңесінің тəжірибесі үлкен қызығушылық тудырады. Соның растығы ретінде 1996 жылы Сыбайлас жемқорлықпен күрес əрекетінің Бағдарламасы қабылданды. Осы бағдарламаның аясында сыбайлас жемқорлық үшін қылмыстық жауапкершілік туралы жəне сыбайлас жемқорлық үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілік туралы Конвенциялар қабылданды.
Сыбайлас жемқорлық үшін қылмыстық жауапкершілік туралы Конвенциясы 1999 жылы 27 қаңтарда қол қойып, бекітуге əзірленді, ал Сыбайлас жемқорлық үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілік туралы Конвенция Страсбург қаласында 1999 жылы 4 қарашада қол қоюға ұсынылды. Екі конвенцияға Еуропа Кеңесінің құрамына əзірше кірмейтін, шақырылған еуропалық мемлекеттер, сондай-ақ еуропалық емес мемлекеттер (АҚШ, Канада, Жапония жəне конвенцияларды дайындалу барысына қатысқан өзге де елдер) мүше бола алады. Əр конвенция 14 мемлекет мақұлдағаннан кейін күшіне енеді. Сыбайлас жемқорлыққа қатысты қылмыстық жауапкершілік туралы Конвенцияның преамбуласында құқықтық тəртіпке, демократияға, адам құқықтарына, əлеуметтік əділеттілікке, экономикалық дамуына, моральдық ұстанымдарға төнетін қатер баса көрсетілген. Алайда жемқорлықтың ортақ ұғымы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz