Қылмыстық процеске қатысушылардың ұғымы, мәні
Кіріспе 1
1 Қылмыстық процеске қатысушылардың ұғымы, мәні 5
1.1 Процеске қатысушылардың түсінігі, белгілері 5
1.2 Қылмыстық процеске қатысушылардың жіктелуі 8
1.3 Өзге де тұлғалардың процестегі орны 28
2 Куәнің қылмыстық процесске қатысушылар арасындағы орны 35
2.1 Куәнің процеске қатысуының құқықтық негіздері 35
2.2 Куәнің процессуалдық жағдайы 44
2.3 Қылмыстық процесте куәге берілетін кепілдіктер 49
3 Қылмыстық процессте куәнің қауіпсіздігін қамтамасыз етуді ұйымдастыру. 56
Қорытынды. 65
Қолданылған әдебиеттер тізімі: 67
1 Қылмыстық процеске қатысушылардың ұғымы, мәні 5
1.1 Процеске қатысушылардың түсінігі, белгілері 5
1.2 Қылмыстық процеске қатысушылардың жіктелуі 8
1.3 Өзге де тұлғалардың процестегі орны 28
2 Куәнің қылмыстық процесске қатысушылар арасындағы орны 35
2.1 Куәнің процеске қатысуының құқықтық негіздері 35
2.2 Куәнің процессуалдық жағдайы 44
2.3 Қылмыстық процесте куәге берілетін кепілдіктер 49
3 Қылмыстық процессте куәнің қауіпсіздігін қамтамасыз етуді ұйымдастыру. 56
Қорытынды. 65
Қолданылған әдебиеттер тізімі: 67
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 7-бабының 25-тармағына сәйкес қылмыстық процеске қатысушылар деп, қылмыстық қудалауды және сотта айыптауды қолдауды жүзеге асыратын органдар мен адамдар, сондай-ақ қылмыстық iс бойынша iс жүргiзу кезiнде өз құқықтары мен мүдделерін немесе өздері өкілдік ететін құқықтар мен мүдделердi қорғайтын тұлғалар: прокурор (мемлекеттiк айыптаушы), тергеушi, анықтау органы, анықтаушы, күдіктi, айыпталушы, олардың заңды өкiлдерi, қорғаушы, азаматтық жауапкер, жәбiрленушi, жекеше айыптаушы, азаматтық талапкер, олардың заңды өкiлдерi және өкiлдерiн түсіну керек [2].
Ғылымда процеске қатысушылар мәнінің сыртқы жағын түрліше түсіну байқалып отыр. Атап өтер болсақ, М.М.Михеенко қылмыстық іс жүргізу қызметіне белгілі бір дәрежеде қатынасатын адамдар процесс субьектілеріне және қатысушыларына бөлінеді деп санайды [1, 78]. Субьектілер - сот ісін жүргізуді жүзеге асырушы лауазымды адамдар мен органдар ғана, ал басқалардың бәрі – процеске қатысушылар. Л.Д.Кокоревтің пікірінше, “субьектілер” және “қатысушылар” терминдері – мән-маңызы бірдей ұғымдар, бірақ қылмыстық процесс үшін “қатысушылар” термині лайықтылау, өйткені “субьектілер” термині жалпылама сипатта болып кетеді [2, 90].
Процесс субьектілері мен қатысушыларына бөлу біршама жасанды сипат алып отыр деп топшылауға негіз бар, себебі құқық қатынастарына қатысушылардың кез келгенінде құқықтар да, міндеттер де бар. Айырмашылық – сол құқықтар мен міндеттердің сипаты мен бағытында. Процеске қатысушылар мәнінің ішкі жағы да айтыс туғызуда. Процеске қатысушылар категориясына жататын адамдар шеңберін анықтау мәселесіне түрлі ғылыми мектептер түрліше қарайды.
Субъектілер – бір нәрсені өндіруші қатысушы деген мағынаны білдіреді. Қылмыстық іс жүргізу субъектісі бұл қылмыстық іс жүргізу құқықтарына ие болатын және процессуалдық міндеттемелерді орындайтын, өз құқықтары мен міндеттемелерін орындау барысында басқа субъектілермен қылмыстық іс жүргізу қатынастарына түсетін тұлға. Іс жүргізу субъектілері мен қатысушыларына бөлу үрдісі жасанды сипатқа ие деп айтудың негізі бар, өйткені құқықтық қатынастың кез келген қатысушысы жиынтық құқықтар мен міндеттемелерге ие болады. ҚР ҚПК-не сәйкес қылмыстық іс жүргізуге қатыстырылған тұлғалар бір терминмен, яғни іс жүргізудің қатысушылары деп белгіленген.
Ғылымда процеске қатысушылар мәнінің сыртқы жағын түрліше түсіну байқалып отыр. Атап өтер болсақ, М.М.Михеенко қылмыстық іс жүргізу қызметіне белгілі бір дәрежеде қатынасатын адамдар процесс субьектілеріне және қатысушыларына бөлінеді деп санайды [1, 78]. Субьектілер - сот ісін жүргізуді жүзеге асырушы лауазымды адамдар мен органдар ғана, ал басқалардың бәрі – процеске қатысушылар. Л.Д.Кокоревтің пікірінше, “субьектілер” және “қатысушылар” терминдері – мән-маңызы бірдей ұғымдар, бірақ қылмыстық процесс үшін “қатысушылар” термині лайықтылау, өйткені “субьектілер” термині жалпылама сипатта болып кетеді [2, 90].
Процесс субьектілері мен қатысушыларына бөлу біршама жасанды сипат алып отыр деп топшылауға негіз бар, себебі құқық қатынастарына қатысушылардың кез келгенінде құқықтар да, міндеттер де бар. Айырмашылық – сол құқықтар мен міндеттердің сипаты мен бағытында. Процеске қатысушылар мәнінің ішкі жағы да айтыс туғызуда. Процеске қатысушылар категориясына жататын адамдар шеңберін анықтау мәселесіне түрлі ғылыми мектептер түрліше қарайды.
Субъектілер – бір нәрсені өндіруші қатысушы деген мағынаны білдіреді. Қылмыстық іс жүргізу субъектісі бұл қылмыстық іс жүргізу құқықтарына ие болатын және процессуалдық міндеттемелерді орындайтын, өз құқықтары мен міндеттемелерін орындау барысында басқа субъектілермен қылмыстық іс жүргізу қатынастарына түсетін тұлға. Іс жүргізу субъектілері мен қатысушыларына бөлу үрдісі жасанды сипатқа ие деп айтудың негізі бар, өйткені құқықтық қатынастың кез келген қатысушысы жиынтық құқықтар мен міндеттемелерге ие болады. ҚР ҚПК-не сәйкес қылмыстық іс жүргізуге қатыстырылған тұлғалар бір терминмен, яғни іс жүргізудің қатысушылары деп белгіленген.
Нормативтік-құқықтық актілер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 жылы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданды.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. 2014 жылғы 4 шілдедегі № 231-V Кодексі.
3. «Прокуратура туралы» Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 21 желтоқсандағы N 2709 Заңы.
4. "Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары туралы" (жаңа редакция) Қазақстан Республикасы Заңының жобасы туралы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 29 желтоқсандағы № 1747 Қаулысы.
5. «Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы N132 Конституциялық заңы.
6. «Сот сараптамасы туралы» Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 20 қаңтардағы № 240-IV Заңы.
7. Қазақстан Республикасының 2011 жылы 28 қаңтардағы «Медиация туралы» Заңы.
Авторлар:
1. Михеенко М.М., Hop В.Т., Шибико В.П.; Криминальный процесс: Учебник «Лебедь». - 2012; - 431 с.
2. Кокорев Л.Д. Общественные и личные интересы в уголовном судопроизводстве; Правоведение №4. – 2007; С – 80.
3. Божьев В.П. Правоохранительные органы: сб. нормативных актов; Юрайт-Издат, - 2007; - 189 с.
4. Альперт С.А. Обвинение в советском уголовном процессе: учебное пособие Харьков : Харьковский юридический институт [Юрвуз]; 2014; – 36 с.
5. “О некоторых вопросах применения законадательства о судебной власти Республики Казахстан ” Пост.: Пл.Верховного суда Республики Казахстан от 14 мая.ЮГ. №24.- 2008; С – 98.
6. Гуценко К.Ф. Уголовный процесс. Москва; 2011; – 246 с.
7. Лупинский Н.А. Уголовный процесс. Москва; 2010; - 268 с.
8. Бойкова А.Д. Курс советского уголовного процесса /ч.Общая/ Карпеца. М.; 2009; - 325 с.
9. Алексеева Н.С. Сов. Уголовный процесс. – М.;2008; - 258 с.
10. Павлов В.Е. Общие условия предварительного расследования. М.2013; -552 с.
11. Шейфер С.А. Предварительные следствие. Общие условия и основные этапы производства. Куйбышев; 2009; - 425 с.
12. Шимановский В.В. Общие условия производства предварительного следствия. М.; 2013; - 256 с.
13. Белозеров Ю.Н.,Чугунов А.А. Проблема обеспечения законности обоснованности возбуждения уголовного дела. М; 2009; - 129 с.
14. Ларин А.М. Расследование по уголовному делу: процессуальные функции. М.; 2011; - 325 с.
15. Щерба С.П. , Зайцев О.С. Охрана прав потерпевших и свидетелей по уголовным делам. М. ; 2009; - 547 с.
16. Шетуков М.П. Участники процесса на предварительном следствии. Проблемы процессуального положения – Рига; 2009; - 402 с.
17. Богословская Л.Л. Процессуальный статус участников уголовного судопроизводства // Харьков; 2011; - 102 с.
18. Николаева Т.Н. Деятельность проркурора при окончании предварительного следствия. Саратов; 2010; - 235 с.
19. Агафанов П.Н. Порядок судебного разбирательства по уголовному делу. М.; 2009; - 128 с.
20. “О некоторых вопросах применения законадательства о судебной власти Республики Казахстан ” Пост.: Пл.Верховного суда Республики Казахстан от 14 мая. 2008г. // ЮГ. 1998. №24.
21. Уголовный процесс. / Под ред. Н.А. Лупинский. М.2010г. с. 268
22. Уголовный процесс. / Под ред. И.Я.Фойницкий Москва 2011. С. 246
23. Курс советского уголовного процесса /ч.Общая/- под.ред. А.Д. Бойкова А.Д., И.А. Карпеца. М.2009. с. 325
24. Сов. Уголовный процесс. Под ред. Н.С.Алексеева., В.З. Лукашевича – М.2008. с. 258
25. Павлов В.Е. Общие условия предварительного расследования. М.2013. с. 552
26. Шейфер С.А. Предварительные следствие. Общие условия и основные этапы производства. Куйбышев.2009. с. 425
27. Карибов К.Ф. Процессуальное положение свидетеля в уголовном про-цессе. Автореферат дисс. к.ю.н. М., 2001. с. 158
28. Рыжаков А.П..,Чугунов А.А. Проблема обеспечения законности обоснованности возбуждения уголовного дела. М:2009. С. 129
29. Шимановский В.В. Общие условия производства предварительного следствия. М. 2013. С. 256
30. Ларин А.М. Расследование по уголовному делу: процессуальные функции. М.2011 г. С. 325
31. Щерба С.П. , Зайцев О.С. Охрана прав потерпевших и свидетелей по уголовным делам. М.2009. с. 547
32. Шетуков М.П. Участники процесса на предварительном следствии. Проблемы процессуального положения – Рига 2009 г. С. 402
33. Богословская Л.Л. Процессуальный статус участников уголовного судопроизводства // Харьков, 2011. С. 102
34. Николаева Т.Н. Деятельность проркурора при окончании предварительного следствия. Саратов 2010. С. 235
35. Агафанов П.Н. Порядок судебного разбирательства по уголовному делу. М.2009. с. 128
36. Баранова М.А. Свидетель в системе уголовно-процессуальных право-отношений. Автореф дисс. кло.н. Саратов, 2005. с. 220
37. Бентам И. О судебных доказательствах. Трактат. Перев. с франц. И. Гороновича. Киев: Типография М.П. Фтица, 2011. с. 325
38. Фойницкий И .Я. Курс уголовного судопроизводства. Спб.: «Альфа», 2014. С. 364
39. Бобраков И.А. Воздействие преступников на свидетелей и потерпевших и криминалистические методы его преодоления. Автореферат дисс. кло.н. М., 2007. с. 245
40. Воронов A.A., Комаров А.И. «Зависит ли право свидетеля на помощь адвоката от «графика следствия» и желания следователя?» // «Адвокатская практика», 2006. с. 258
41. Шейфер М.М. Социальный и правовой статус свидетеля и проблемы его реализации в уголовном судопроизводстве. Автореферат дисс. к.ю.н. Самара, 2005. С. 230
42. Шейфер С.А. Обновление правовой регламентации доказывания по УПК РФ: шаг вперед? // «Государство и право», 2004, №12. С. 356
43. Ширинский С. Отвод и самоотвод свидетеля, 2001, №2. С. 203
44. Шпилев В.И. Участники уголовного процесса. Минск: Изд-во БГУ, 2011. С. 236
45. Мурадьян Э.М. Свидетель, адвокат и нотариус. // «Государство и пра-во», 2004. №7. с. 235
46. Когамов, М. Ч. Комментарий к Уголовно-процессуальному кодексу Республики Казахстан. Общая и Особенная часть - Алматы : Жеті жарғы, 2015. - 896 с.
47. Познышев C.B. Доказательства в уголовном процессе. М.-Л.: Государ-ственное издательство, 2009.
48. Полянский H.H. Доказательства в иностранном уголовном процессе. М.: Юридическое издательство Министерства юстиции, 2012. с. 365
49. Потапов В.Д. Совершенствование процессуально-правового положения свидетеля в уголовном судопроизводстве. Автореферат дисс. к.ю.н. М., 2005. с. 245
50. Гуценко К.Ф., Головко JI.B., Филимонов Б.А. Уголовный процесс за-падных государств. М.: «Зерцало», 2002. с. 452
51. Евстратенко Е.В. Защита свидетелей и потерпевших в уголовном про-цессе России. Автореферат дисс. к.ю.н. Челябинск, 2004. с. 326
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 жылы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданды.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. 2014 жылғы 4 шілдедегі № 231-V Кодексі.
3. «Прокуратура туралы» Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 21 желтоқсандағы N 2709 Заңы.
4. "Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары туралы" (жаңа редакция) Қазақстан Республикасы Заңының жобасы туралы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 29 желтоқсандағы № 1747 Қаулысы.
5. «Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы N132 Конституциялық заңы.
6. «Сот сараптамасы туралы» Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 20 қаңтардағы № 240-IV Заңы.
7. Қазақстан Республикасының 2011 жылы 28 қаңтардағы «Медиация туралы» Заңы.
Авторлар:
1. Михеенко М.М., Hop В.Т., Шибико В.П.; Криминальный процесс: Учебник «Лебедь». - 2012; - 431 с.
2. Кокорев Л.Д. Общественные и личные интересы в уголовном судопроизводстве; Правоведение №4. – 2007; С – 80.
3. Божьев В.П. Правоохранительные органы: сб. нормативных актов; Юрайт-Издат, - 2007; - 189 с.
4. Альперт С.А. Обвинение в советском уголовном процессе: учебное пособие Харьков : Харьковский юридический институт [Юрвуз]; 2014; – 36 с.
5. “О некоторых вопросах применения законадательства о судебной власти Республики Казахстан ” Пост.: Пл.Верховного суда Республики Казахстан от 14 мая.ЮГ. №24.- 2008; С – 98.
6. Гуценко К.Ф. Уголовный процесс. Москва; 2011; – 246 с.
7. Лупинский Н.А. Уголовный процесс. Москва; 2010; - 268 с.
8. Бойкова А.Д. Курс советского уголовного процесса /ч.Общая/ Карпеца. М.; 2009; - 325 с.
9. Алексеева Н.С. Сов. Уголовный процесс. – М.;2008; - 258 с.
10. Павлов В.Е. Общие условия предварительного расследования. М.2013; -552 с.
11. Шейфер С.А. Предварительные следствие. Общие условия и основные этапы производства. Куйбышев; 2009; - 425 с.
12. Шимановский В.В. Общие условия производства предварительного следствия. М.; 2013; - 256 с.
13. Белозеров Ю.Н.,Чугунов А.А. Проблема обеспечения законности обоснованности возбуждения уголовного дела. М; 2009; - 129 с.
14. Ларин А.М. Расследование по уголовному делу: процессуальные функции. М.; 2011; - 325 с.
15. Щерба С.П. , Зайцев О.С. Охрана прав потерпевших и свидетелей по уголовным делам. М. ; 2009; - 547 с.
16. Шетуков М.П. Участники процесса на предварительном следствии. Проблемы процессуального положения – Рига; 2009; - 402 с.
17. Богословская Л.Л. Процессуальный статус участников уголовного судопроизводства // Харьков; 2011; - 102 с.
18. Николаева Т.Н. Деятельность проркурора при окончании предварительного следствия. Саратов; 2010; - 235 с.
19. Агафанов П.Н. Порядок судебного разбирательства по уголовному делу. М.; 2009; - 128 с.
20. “О некоторых вопросах применения законадательства о судебной власти Республики Казахстан ” Пост.: Пл.Верховного суда Республики Казахстан от 14 мая. 2008г. // ЮГ. 1998. №24.
21. Уголовный процесс. / Под ред. Н.А. Лупинский. М.2010г. с. 268
22. Уголовный процесс. / Под ред. И.Я.Фойницкий Москва 2011. С. 246
23. Курс советского уголовного процесса /ч.Общая/- под.ред. А.Д. Бойкова А.Д., И.А. Карпеца. М.2009. с. 325
24. Сов. Уголовный процесс. Под ред. Н.С.Алексеева., В.З. Лукашевича – М.2008. с. 258
25. Павлов В.Е. Общие условия предварительного расследования. М.2013. с. 552
26. Шейфер С.А. Предварительные следствие. Общие условия и основные этапы производства. Куйбышев.2009. с. 425
27. Карибов К.Ф. Процессуальное положение свидетеля в уголовном про-цессе. Автореферат дисс. к.ю.н. М., 2001. с. 158
28. Рыжаков А.П..,Чугунов А.А. Проблема обеспечения законности обоснованности возбуждения уголовного дела. М:2009. С. 129
29. Шимановский В.В. Общие условия производства предварительного следствия. М. 2013. С. 256
30. Ларин А.М. Расследование по уголовному делу: процессуальные функции. М.2011 г. С. 325
31. Щерба С.П. , Зайцев О.С. Охрана прав потерпевших и свидетелей по уголовным делам. М.2009. с. 547
32. Шетуков М.П. Участники процесса на предварительном следствии. Проблемы процессуального положения – Рига 2009 г. С. 402
33. Богословская Л.Л. Процессуальный статус участников уголовного судопроизводства // Харьков, 2011. С. 102
34. Николаева Т.Н. Деятельность проркурора при окончании предварительного следствия. Саратов 2010. С. 235
35. Агафанов П.Н. Порядок судебного разбирательства по уголовному делу. М.2009. с. 128
36. Баранова М.А. Свидетель в системе уголовно-процессуальных право-отношений. Автореф дисс. кло.н. Саратов, 2005. с. 220
37. Бентам И. О судебных доказательствах. Трактат. Перев. с франц. И. Гороновича. Киев: Типография М.П. Фтица, 2011. с. 325
38. Фойницкий И .Я. Курс уголовного судопроизводства. Спб.: «Альфа», 2014. С. 364
39. Бобраков И.А. Воздействие преступников на свидетелей и потерпевших и криминалистические методы его преодоления. Автореферат дисс. кло.н. М., 2007. с. 245
40. Воронов A.A., Комаров А.И. «Зависит ли право свидетеля на помощь адвоката от «графика следствия» и желания следователя?» // «Адвокатская практика», 2006. с. 258
41. Шейфер М.М. Социальный и правовой статус свидетеля и проблемы его реализации в уголовном судопроизводстве. Автореферат дисс. к.ю.н. Самара, 2005. С. 230
42. Шейфер С.А. Обновление правовой регламентации доказывания по УПК РФ: шаг вперед? // «Государство и право», 2004, №12. С. 356
43. Ширинский С. Отвод и самоотвод свидетеля, 2001, №2. С. 203
44. Шпилев В.И. Участники уголовного процесса. Минск: Изд-во БГУ, 2011. С. 236
45. Мурадьян Э.М. Свидетель, адвокат и нотариус. // «Государство и пра-во», 2004. №7. с. 235
46. Когамов, М. Ч. Комментарий к Уголовно-процессуальному кодексу Республики Казахстан. Общая и Особенная часть - Алматы : Жеті жарғы, 2015. - 896 с.
47. Познышев C.B. Доказательства в уголовном процессе. М.-Л.: Государ-ственное издательство, 2009.
48. Полянский H.H. Доказательства в иностранном уголовном процессе. М.: Юридическое издательство Министерства юстиции, 2012. с. 365
49. Потапов В.Д. Совершенствование процессуально-правового положения свидетеля в уголовном судопроизводстве. Автореферат дисс. к.ю.н. М., 2005. с. 245
50. Гуценко К.Ф., Головко JI.B., Филимонов Б.А. Уголовный процесс за-падных государств. М.: «Зерцало», 2002. с. 452
51. Евстратенко Е.В. Защита свидетелей и потерпевших в уголовном про-цессе России. Автореферат дисс. к.ю.н. Челябинск, 2004. с. 326
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе 1
1 Қылмыстық процеске қатысушылардың ұғымы, мәні 5
1.1 Процеске қатысушылардың түсінігі, белгілері 5
1.2 Қылмыстық процеске қатысушылардың жіктелуі 8
1.3 Өзге де тұлғалардың процестегі орны 28
2 Куәнің қылмыстық процесске қатысушылар арасындағы орны 35
2.1 Куәнің процеске қатысуының құқықтық негіздері 35
2.2 Куәнің процессуалдық жағдайы 44
2.3 Қылмыстық процесте куәге берілетін кепілдіктер 49
3 Қылмыстық процессте куәнің қауіпсіздігін қамтамасыз етуді ұйымдастыру.
56
Қорытынды. 65
Қолданылған әдебиеттер тізімі: 67
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 7-бабының 25-
тармағына сәйкес қылмыстық процеске қатысушылар деп, қылмыстық қудалауды
және сотта айыптауды қолдауды жүзеге асыратын органдар мен адамдар, сондай-
ақ қылмыстық iс бойынша iс жүргiзу кезiнде өз құқықтары мен мүдделерін
немесе өздері өкілдік ететін құқықтар мен мүдделердi қорғайтын тұлғалар:
прокурор (мемлекеттiк айыптаушы), тергеушi, анықтау органы, анықтаушы,
күдіктi, айыпталушы, олардың заңды өкiлдерi, қорғаушы, азаматтық жауапкер,
жәбiрленушi, жекеше айыптаушы, азаматтық талапкер, олардың заңды өкiлдерi
және өкiлдерiн түсіну керек [2].
Ғылымда процеске қатысушылар мәнінің сыртқы жағын түрліше түсіну
байқалып отыр. Атап өтер болсақ, М.М.Михеенко қылмыстық іс жүргізу
қызметіне белгілі бір дәрежеде қатынасатын адамдар процесс субьектілеріне
және қатысушыларына бөлінеді деп санайды [1, 78]. Субьектілер - сот ісін
жүргізуді жүзеге асырушы лауазымды адамдар мен органдар ғана, ал
басқалардың бәрі – процеске қатысушылар. Л.Д.Кокоревтің пікірінше,
“субьектілер” және “қатысушылар” терминдері – мән-маңызы бірдей ұғымдар,
бірақ қылмыстық процесс үшін “қатысушылар” термині лайықтылау, өйткені
“субьектілер” термині жалпылама сипатта болып кетеді [2, 90].
Процесс субьектілері мен қатысушыларына бөлу біршама жасанды сипат алып
отыр деп топшылауға негіз бар, себебі құқық қатынастарына қатысушылардың
кез келгенінде құқықтар да, міндеттер де бар. Айырмашылық – сол құқықтар
мен міндеттердің сипаты мен бағытында. Процеске қатысушылар мәнінің ішкі
жағы да айтыс туғызуда. Процеске қатысушылар категориясына жататын адамдар
шеңберін анықтау мәселесіне түрлі ғылыми мектептер түрліше қарайды.
Субъектілер – бір нәрсені өндіруші қатысушы деген мағынаны білдіреді.
Қылмыстық іс жүргізу субъектісі бұл қылмыстық іс жүргізу құқықтарына ие
болатын және процессуалдық міндеттемелерді орындайтын, өз құқықтары мен
міндеттемелерін орындау барысында басқа субъектілермен қылмыстық іс жүргізу
қатынастарына түсетін тұлға. Іс жүргізу субъектілері мен қатысушыларына
бөлу үрдісі жасанды сипатқа ие деп айтудың негізі бар, өйткені құқықтық
қатынастың кез келген қатысушысы жиынтық құқықтар мен міндеттемелерге ие
болады. ҚР ҚПК-не сәйкес қылмыстық іс жүргізуге қатыстырылған тұлғалар бір
терминмен, яғни іс жүргізудің қатысушылары деп белгіленген.
Іс жүргізуге қатысушылар мәнінің ішкі жағы да даулы мәселе болып
табылады. Іс жүргізуге қатысушылар санатына жататын тұлғалар шеңберін
анықтау мәселесіне түрлі ғылыми мектептер түрлі көзқарастарды қолдайды.
Олардың ішінде басты үш көзқарас бар:
Бірінші көзқарасқа сәйкес, мүдденің бар жоғына қарамастан, іске қандай
да қатысы бар кез келген тұлғалар іс жүргізуге қатысушылар болып табылады,
деген позицияны В.П.Божьев қолдайды [3, 87].
Екінші көзқарас істің барысында мүддені білдіруші немесе қорғаушы
адамдар. Үшінші позиция қылмыстық сот өндірісінде іс жүргізуге қатысушылары
санатын жоққа шығарумен байланысты. Айтылғаннан келесі қорытынды шығаруға
болады: кез келген тұлға немесе орган қылмыстық іс жүргізудің қатысушысы
ретінде танылуы үшін ол заңда көрсетілуге тиісті. Егер тұлға немесе орган
ҚР ҚПК көрсетілмесе, онда қылмыстық іс жүргізу қызметінің қатысушысы бола
алмайды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі. Қылмыстық іс жүргізуге
қатысушылардың ішіндегі істің әділетті қаралуына куәнің атқаратын рөлі зор.
Куә – іс үшін маңызы бар қандай да болсын мән-жайлар туралы айғақ бере
алатын кез келген адам. Азамат кездейсоқ жағдайдың болуымен жиі куә бола
алады, бірақ қылмыстық сот ісін жүргізуде оның рөлі едәуір маңызды, өйткені
куә ауыстырылмайды. Ол тек істің мән-жайын анықтау үшін қажетті ақпаратқа
ие. Сондықтан да кейбір жағдайларда, азаматтың іске немесе өзге де субъект
ретінде қатысу мүмкіндігі пайда болғанда, заң оған біріншіге артықшылық
береді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қылмыстық істі жүргізуді куәлердің
қатысуынсыз елестету мүмкін емес. Ол қылмыстық іс жүргізу қарым-
қатынастарының саласына ендіріледі және куәнің іс жүргізу жағдайына
ендіріледі.
Куә – бұл фактілер туралы мәліметтердің теңдесі жоқ көзі, ол
жағдайлардың анықталуы немесе қарсы шығарылуы үшін негізгі мәнге ие, ол
қылмыстық іс бойынша дәлелдеу пәніне кіреді. Осының негізінде зерттеу
тақырыбы куәлік куәліктердің қатыстылығына, рұқсаттылығына және
деректілігіне тікелей қатысты. Куәнің құқықтарының қатаң бақылануы және
оның өзінің міндеттемелерін орындауы оның жауабының дұрыс бағалануының
кепілдемесі болып табылады.
Бүгінгі күнде куәнің негізгі құқықтарының мәселесі өзекті болып келеді,
өйткені қазіргі күнде олардың барлығы қылмыстық процестің ғылымымен толық
деңгейде зерттелмеген, алайда дәл осыны үнемі пайда болатын практикалық
мәселелер талап етеді, олар куәлік артықшылықтар мен оның заңмен қорғалатын
құпияларымен байланысты.
Заманауи құқық қолданушылық тәжірибесі куәнің міндеттемелерін
орындамағаны үшін барынша тиімді жауапқа тартатын заңнаманың әрі қарайғы
жетілдірілуіне бағыттайды. Куәлердің қауіпсіздігіне бағытталған шаралар
тәжірибеде ұзақ емес уақыт қолданылады, сондықтан олардың жүзеге
асырылуымен байланысты барлық мәселелер жоғарғы ғылыми қызығушылықты
тудырады.
Заманауи қылмыстық іс жүргізу ғылымы куәлік куәліктердің мәселесін,
олардың рөлін, дәлелдеудегі мәндерді, сондай-ақ қылмыстық істі жүргізудегі
куәнің құқықтық жағдайының мәселесін назарында ұстайды.
Зерттеудің мақсаты Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік
кодексіндегі қылмыстық процеске қатысушылардың ішіндегі куәнің рөлін
айқындай отырып, куәнің қылмыстық істегі атқаратын рөліне ерекше мән беріп,
оның Қазақстанның заңнамасындағы құқықтарын анықтау және куәнің куәлік
етуінің негіздеріне кедергі болатын жағдайлардың себептерін анықтау және
шешу жолдарын ұсыну.
Көрсетілген мақсатқа келесідей міндеттер арқылы қол жеткізілді:
- Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік Кодексіне сәйкес,
Қылмыстық процеске қатысушылардың қылмыстық істегі мәнін ашу;
- Куәнің қылмыстық процеске қатысушылар арасындағы заңды құқықтарының
аражігін ажырату, әрқайсысының құқықтық міндеттемелері мен құқықтарына
сипаттама беру;
- Куәнің процеске қатысуының құқықтық негіздерін қарастыру және куәнің
процессуалдық жағдайы мен қылмыстық процесте куәге берілетін кепілдіктердің
ерекшеліктерін анықтау;
- Қылмыстық процесте куәнің қауіпсіздігін қамтамасыз етудің жолдарын
қарастыру.
Зерттеудің объектісі. Куәнің қылмыстық іс жүргізудегі орнын зерттей
отырып, оның процессуалдық жағдайы қарастыру.
Зерттеудің пәні: ҚР ҚПК сәйкес куәнің қылмыстық іс жүргізудегі
процессуалдық жағдайын зерттеу.
Зерттеудің әдістемелік негізін қоғамдық процестер мен әлеуметтік-
құқықтық құбылыстарды танудың диалектикалық әдісі құрайды. Зерттеу
барысында жалпы ғылыми, жеке-ғылыми және арнайы таным әдістері қолданылды:
тарихи-құқықтық, ресми-логикалық, салыстырмалы-құқықтық, статистикалық,
нақты-әлеуметтік және т.б.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы ҚР ҚПК 78 бабымен қарастырылған жаңа
қылмыстық құрам шеңберіндегі куәнің қылмыстық-құқықтық мәселесінің бірінші
рет кешенді теориялық талдануы қолданылды, ол барлық элементтер мен
белгілер, сондай-ақ сараланған және ерекше сараланған белгілері толық
қарастырылған. Бұл жұмыста ҚР ҚПК куәнің атқаратын рөлі мен оның құқықтары
мен міндеттемелерін айқындаудың жолдары қарастырыла отырып, сонымен бірге
куәні қорғау шаралары бойынша мәселелер жете зерттелген.
Зерттеу объектісі. ҚР ҚПК бойынша куәнің қылмыстық істі қараудағы
процессуалдық жағдайын зерттеу.
Зерттеу жұмысының теᴏриялық құндылығы. Зерттеу жұмысының барысында
куәнің қылмыстық істі қараудағы құқықтары мен міндеттемелерінің үлкен
арнасы ашылып, өзінің ерекше зерттеу нысаны, ғылыми ұстанымдары, түрлері
мен үлгілері анықталды. Зерттеудің нәтижелері құқық саласында қᴏлданудың
ерекшеліктеріне нақты үлес қᴏсады. Зерттеу барысында жасалынған
тұжырымдамалар мен нәтижелер куәні құқықтық қорғаудың дамуына, қалыптасуына
септігін тигізеді.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы. Алынған мәліметтер ҚР ҚПК
бᴏйынша зерттеу жұмыстары үшін қᴏлданыла алынады, курстық, диплᴏмдық,
диссертациялық жұмыстарды жазу үшін де қᴏлданыла алады. Сᴏндай-ақ бұл
зерттеу жұмысы құқықтық ᴏқытуда, практикалық сабақтарда, дәрістерде
қᴏлданыла алады.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қылмыстық процеске қатысушылардың ұғымы, мәні
1.1 Процеске қатысушылардың түсінігі, белгілері
Процеске қатысушыларға жататын адамдар түсінігінде мынадай үш көзқарас
барынша айқын байқалады.
Бірінші көзқарасқа сәйкес, мүдденің бар жоғына қарамастан іске белгілі
бір қатысы бар кез келген адам процеске қатысушы болып табылады. Бұл
көзқарасты В.П.Божьев барынша дәйекті түрде жақтап келеді [3, 87]. Барынша
көп қолдау тапқан екінші көзқарас процеске қатысушылар деп, тек істе
мүддені білдіруші немесе қорғаушы адамдарды тануға негізделген. Үшінші
көзқарасқылмыстық сот ісін жүргізуде “процеске қатысушылар” категориясының
заңдылығын жалпы теріске шығарумен байланысты. Осы көзқарасты жақтаушы
С.А.Альперт процеске қатысушылардың бәріне түрлі құқықтармен міндеттер
берілген, сондықтан да оларды “процеске қатысушылар” деген бір ұғыммен
біріктіруге болмайды деп санады [4, 93].
Сонымен, “процеске қатысушылар” терминін түсіну, ал екінші жағынан –
процеске қатысушылар категориясына жатқызылатын адамдар шеңберін анықтау
жөніндегі ғылыми көзқарастарда орын алып отырған алшақтықтарға обьективті
негіз бар, оның мәні мынада:
1. “процеске қатысушылар” категориясының өзін қылмыстық іс жүргізу
құқығы ғылымының әр түрлі түсінуімен;
2. іс жүргізушілердің қылмыстық процестегі функциялар мәнін түрліше
түсінуімен байланысты.
Ғылымда процеске қатысушылар мәнінің сыртқы жағын түрліше түсіну
байқалып отыр. Атап өтер болсақ, М.М.Михеенко қылмыстық іс жүргізу
қызметіне белгілі бір дәрежеде қатынасатын адамдар процесс субьектілеріне
және қатысушыларына бөлінеді деп санайды [1, 78]. Субьектілер - сот ісін
жүргізуді жүзеге асырушы лауазымды адамдар мен органдар ғана, ал
басқалардың бәрі – процеске қатысушылар. Л.Д.Кокоревтің пікірінше,
“субьектілер” және “қатысушылар” терминдері – мән-маңызы бірдей ұғымдар,
бірақ қылмыстық процесс үшін “қатысушылар” термині лайықтылау, өйткені
“субьектілер” термині жалпылама сипатта болып кетеді [2, 90].
Процесс субьектілері мен қатысушыларына бөлу біршама жасанды сипат алып
отыр деп топшылауға негіз бар, себебі құқық қатынастарына қатысушылардың
кез келгенінде құқықтар да, міндеттер де бар. Айырмашылық – сол құқықтар
мен міндеттердің сипаты мен бағытында. Процеске қатысушылар мәнінің ішкі
жағы да айтыс туғызуда. Процеске қатысушылар категориясына жататын адамдар
шеңберін анықтау проблемасына түрлі ғылыми мектептер түрліше қарайды [5,
65].
Қылмыстық іс жүргізу заңында “процеске қатысушылар” категориясының
түрліше түсінілуі мынадан көрінеді:
1.Қылмыстық процестік кодексінің нормалары процеске қатысушылар тізбесі
берілген бөліктерде бір-біріне сәйкес келмейді, мысалы:
а) Қылмыстық процестік кодексінің 7-бабының 24-тармағында қылмыстық
процеске қатысушылар – қылмыстық қудалауды және сотта айыптауды қолдауды
жүзеге асыратын органдар мен адамдар, сондай-ақ қылмыстық iс бойынша iс
жүргiзу кезiнде өз құқықтары мен мүдделерін немесе өздері өкілдік ететін
құқықтар мен мүдделердi қорғайтын тұлғалар: прокурор (мемлекеттiк
айыптаушы), тергеушi, анықтау органы, анықтаушы, күдіктi, айыпталушы,
олардың заңды өкiлдерi, қорғаушы, азаматтық жауапкер, жәбiрленушi, жекеше
айыптаушы, азаматтық талапкер, олардың заңды өкiлдерi және өкiлдерi деп
түсіндірілген; осылармен қатар Қылмыстық процестік кодексінің 7-бабының 24
тармағында тағы да бір түсініктеме берілген: қылмыстық процеске қатысатын
өзге де адамдар – сот отырысының хатшысы, аудармашы, куә, қорғалуға
құқығы бар куә, куәгер, сарапшы, маман, сот приставы, медиатор .
ә) Қылмыстық процестік кодексінің 2-бөлімі (“Қылмыстық процеске
қатысатын мемлекеттік органдар мен адамдар”) сот немесе судья, іс бойынша
төрағалық етуші,тергеу бөлімінің бастығы, анықтау органы бастығы қызметін
регламенттеген.
б) 10-тарауда (“қылмыстық процеске қатысатын өзге де адамдар”) процеске
қатысушылар ретінде куә, сарапшы, маман, аудармашы, куәгер, сот отырысының
хатшысы, сот приставы аталған, мұның өзіҚылмыстық процестік кодексінің 7-
бабының 24 тармағына сәйкес келеді [2].
Сонымен, қолданылып отырған қылмыстық процестік кодексінің бірде-бір
нормасы қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушылар белгісіне жататын
адамдардың егжей-тегжейлі тізбесін бермейді. Сонымен бірге “процеске
қатысушылар” категориясына жататын адамдар шеңберінің заң мен қылмыстық іс
жүргізу теориясында бір мағынада түсінілуі:
-заңды бір ізге салу;
-заңды әмбебаптандыру;
-заң бұзылуының алдын алу;
-құқық нормаларын түсіндіруде, түсінуде және қолдануда біркелкілікке
жету мақсаттарында маңызды.
Соңғы кезде, әдебиетте процеске қатысушылар мәселелерін қылмыстық іс
жүргізу функцияларымен байланыстыра қараудың тұрақты тенденциясы байқалып
отыр.
Процеске қатысушылар проблемаларын қылмыстық іс жүргізу функцияларымен
өзара байланыстыра шешу екі мақсатқа жетуге:
- сот ісін жүргізуге әрбір қатысушының статусын белгілеуге;
- түрлі қатысушылардың өзара іс-қимыл жасау шектерін жекелеген
функциялар арасындағы генетикалық байланыстарды табу арқылы анықтауға
мүмкіндік береді [6, 45].
Қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушылардың мәнін түсінудің біз жақтап
отырған жолының пайдалы жағы мыналар:
а) функция, бүкіл қылмыстық іс жүргізу қызметі секілді, құқық
қатынастарында жүзеге асырылады;
ә) функциялар қылмыстық іс жүргізу қызметіне әрбір қатысушының құқықтар
мен міндеттерді жүзеге асару жолымен орындалады;
б) қылмыстық іс жүргізу қызметіне әрбір қатысушының тек өзіне тән
құқықтары мен міндеттері болады;
в) құқық қатынастарының сипаты адамның құқықтық статусын негізге ала
отырып белгіленеді (тергеуші мен прокурор қатынастары, тергеуші мен
күдікті, тергеуші мен куә қатынастарынан өзгеше және т.б.);
г) құқық қатынастарында әрбір қатысушы тек бір рөль атқарады (куә судья
бола алмайды, судья сарапшы бола алмайды т.т.).
Сонымен, бұрын қаралған қылмыстық іс жүргізу функцияларына орай сот
ісіне мынадай қатысушыларды ажыратуға болады:
- қылмыстық ізге түсу функциясы – прокурор, тергеуші, анықтау органы,
анықтаушы;
- тергеу функциясы – тергеуші, анықтаушы;
- айыптау функциясы - айыптаушы (мемлекеттік айыптауды қолдайтын
прокурор, бірқатар жағдайларда жәбірленушінің өзі);
- прокурордың заңдылықты қадағалау функциясы – прокурор;
- қорғау функциясы – күдікті, айыпталушы, сотталушы, қорғаушы;
- қылмыстық істі сотта қарау және шешу – судья, сот, ал жекеленген
жағдайларда тергеуші не прокурор (мысалы, істі аладын ала тергеу сатысында
қысқарту);
- азаматтық талапты қолдау – азаматтық талапкер;
- азаматтық талаптан қорғау – айыпталушы, азаматтық жауапкер [7, 64].
Сонымен бірге процеске қатысушылардың бұл тізбесі мұнымен шектелмейді,
себебі функцияларды тікелей орындау процеске өзге де адамдардың тартылуын,
оларға да құқықтар мен міндеттер жүктелуін көздейді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық процестік кодексіне сәйкес,
қылмыстық процеске қатысатын органдар мен адамдарды келесідей жіктеуге
болады: сот, соттың құрамы, судья, тергеу судьясы, іс бойынша төрағалық
етуші.
Сот, сот билiгi органы бола отырып, қылмыстық iстер бойынша сот
төрелігін жүзеге асырады және оның келесідей негізгі функциялары бар: нақты
iстердiң соттылығын анықтай отырып, нақты қылмыстық істерді тергеу үшін
соттың құрамын жинақтау, судьяларды жіктеу, істі шешу мақсатында айыптау
мен қорғау функцияларының ара жігін ажырату. Қазіргі кезде Қазақстан
Республикасында қылмыстық істер бойынша соттарды келесідей жіктеуге болады:
жоғарғы сот, облыстық және оларға теңестірілген соттар, аудандық және
оларға теңестірілген соттар, қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған
ауданаралық соттар, қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық
әскери соттар, кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған
ауданаралық соттар, гарнизондардың әскери соттары жүзеге асырады [18, 69].
Соттың өкілеттігі сот билігінің органы ретіндегі заңда қарастырылады.Тек
соттың ғана төмендегідей функциялары бар: ол адамды қылмыстың жасалуына
кінәлі деп тани алады және оған жаза қолдана алады, тұлғаға медициналық
немесе тәрбиелік сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану, өзінен төмен тұрған
соттың қабылдаған шешімін өзгертуге немесе жоюға,тергеушінің, анықтау
органының, прокурордың айыпталушыға, күдіктіге қатысты үйде қамауда ұстау,
қамауға алу түріндегі таңдаған бұлтартпау шараларына санкция беруге және
олардың мерзімін ұзартуға, сот актілерін жаңадан анықталған мән-жайлар
бойынша қайта қарауға, күзетпен ұсталмаған адамдысот-психиатриялық
сараптама жүргізу үшін медициналық ұйымға мәжбүрлеп орналастыру туралы
шешім қабылдауға құқықты [8, 98].
Судьялар өз лауазымы шегiнде iстi жеке қарастыратын, соттың отырысын
дайындайтын немесе оның үкiмiнiң немесе басқа шешiмiнiң атқарылуын
қамтамасыз ету жөнiнде өкiм жасау қызметiн жүзеге асыратын тұлға болып
табылады.
Іс бойынша төрағалық етушi сот отырысының барысына басшылық жүргізеді,
қылмыстық iстiң әдiлетті жүргізілуі мен қаралуын және осы Кодекстегі басқа
да талаптардың сақталуын, сонымен бірге сот отырысына қатысушы барлық
тұлғалардың өздерiн сәйкесінше ұстауын қамтамасыз ету үшiн барлық шараларды
қолданады.
Мемлекет қылмыстық процеске қатысушыларды, атап айтқанда, судьяны,
тергеушіні, прокурорды, анықтаушыны , сарапшыны, маманды, қорғаушыны, сот
приставын өз қорғауына алады. Сондай-ақ, осы аталғандармен қоса олардың
отбасы мүшелерін және жақын туыстарын да өз қорғауына алуы тиіс.
Осы аталған адамдар үшін мемлекет заңда көзделген тәртіппен сотта
қылмыстық істерді немесе материалдарды қарауға, анықтау немесе алдын ала
тергеу жүргізуге байланысты олардың өміріне қауіп төнуден немесе күш
қолданудан қауіпсіздендіру шараларын қолдануды қамтамасыз етеді.
1.2 Қылмыстық процеске қатысушылардың жіктелуі
Қылмыстық процеске қатысушылар деп – қылмыстық істерді тергеуге жәнк
қарауға өздерінің немесе өздері білдіретін құқықтар мен заңды мүдделерді
қорғауы мақсатымен мемлекеттік органдар тартатын немесе қатыстыратын
процестік кең құқықтар берілген жеке және заңды тұлғаларды, қылмыстық сот
ісін жүргізуге өкілетті лауазымды адамдар мен мемлекеттік органдарды,
қосалқы функциялар атқаратын адамдар мен органдарды түсіну керек.
Оларды жүзеге асыратын қызметтер мен тұлғалардың қатынасы қылмыстық
процестің келесідей жіктелуіне мүмкіндік береді:
1. Қылмыстық процеске қатысушы мемлекеттік органдар мен лауазымды
тұлғалар.
Берілген топ екі топшаға бөлінеді:
а) сот, соттың құрамы, судья, іс бойынша төрағалық етушілер, тергеулік
судья жатады.
б) қылмыстық ізге түсу функциясын жүзеге асыратын мемлекеттік органдар
мен лауазымды адамдар, яғни прокурор, тергеу бөлімінің бастығы, тергеуші,
тергеу органы, тергеу органының бастығы, анықтаушы, анықтау органының
бастығы, анықтау органы.
2. Өз құқықтары мен мүдделерін немесе өздері білдіретін құқықтар мен
мүдделерді қорғап процеске қатысушылар: күдікті, айыпталушы, жәбірленуші.
3. Өзгенің мүддесін көздеп процеске қатысатындар. Бұл тұлғалар қорғаушы,
адвокат, жекеше айыптаушы, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер,
кәмелетке толмаған күдіктінің, айыпталушының, сотталушының, сотталған
адамның заңды өкiлдерi, жәбiрленушiнiң, азаматтық талапкердің және жекеше
айыптаушының өкiлдерi, азаматтық жауапкердiң өкiлдерi.
4. Қылмыстық процеске қатысушы өзге де адамдар: куә, сарапшы, маман,
аудармашы, куәгер, сот отырысының хатшысы, сот приставы, медиатор.
Сот қылмыстық істер бойынша сот әділдігін жүзеге асыратын заңды,
тәуелсіз, білікті, бейтарап, сот билігі органы болып табылады [9, 72].
Қазақстан Республикасындағы қылмыстық істер бойынша сот әділдігін
мыналар жүзеге асырады: Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты, облыстық және
оларға тең соттар, аудандық, қалалық және оларға тең соттар, әскери,
әкімшілік, экономикалық соттар. Бірқатар қылмыстық істерді судья жеке
қарастырады, өлім жазасы айыбына тағайындалу қаупі төніп тұрған кінәліні
айыптау ісі құрамы үш соттан тұратын немесе ант берген заседательдердің
қатысуымен болатын соттың бірінші сатында іс жүргізуі негізінде жүзеге
асырылады.
Кез келген қылмыстық iс соттың заңды, тәуелсiз, құзыреттi және бейтарап
құрамымен ғана қаралады, бұл ҚПК келесідей:
- нақты iстердiң соттылығын анықтау;
- нақты қылмыстық iстердi қарау үшiн соттың құрамын жасақтау;
- судьяларды бөлу;
- iстi шешу функциясын айыптау және қорғау функциясынан бөлектеу
ережелерiн сақтаумен қамтамасыз етiледi.
Өз қызметінде сот анықтау органдары мен алдын ала тергеу органдарының
қорытындысын, прокурор пікіріне және жоғары тұрған сот инстанцияларының
қорытындысына байланысты болмайды. Сот бірінші сатыдағы сот ретінде,
апелляциялық және қадағалау сатысындағы сот ретінде әрекет ете алады. Ол
әрқашан ешкімге тәуелді болмай-ақ, өзінің ішкі сеніміне сүйене отырып,
дәлелдемелерді саратайды, жеке өз алдына барлық мәселелерді шешу арқылы
қылмыстық процесте басқарушы, билік етуші дәрежеге ие бола алады. Ескерте
кету керек, тек сот қана азаматтың конституциялық құқығын шектей алады.
ҚР ҚПК 53 бабына сәйкес, тек сот қана:
1) адамды қылмыстың жасалуына кінәлі деп тануға және оған жаза
тағайындауға;
2) адамға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын не мәжбүрлеп
тәрбиелік ықпал ету шараларын қолдануға;
3) төмен тұрған сот қабылдаған шешімнің күшін жоюға немесе оны
өзгертуге;
4) тергеушінің, анықтау органының, прокурордың айыпталушыға, күдіктіге
қатысты үйде қамауда ұстау, қамауға алу түріндегі таңдаған бұлтартпау
шараларына санкция беруге және олардың мерзімін ұзартуға;
5) сот актілерін жаңадан анықталған мән-жайлар бойынша қайта қарауға;
6) күзетпен ұсталмаған адамдысот-психиатриялық сараптама жүргізу үшін
медициналық ұйымға мәжбүрлеп орналастыру туралы шешім қабылдауға құқықты.
Сот Қылмыстық-процестік кодексте көзделген жағдайларда және тәртіппен:
1) қылмыстық қудалау органының шешімдері мен іс-әрекеттеріне
(әрекетсіздігіне) жасалған шағымдарды қарайды;
2) әкімшілік жаза қолданады;
3) іс бойынша жаңадан анықталған мән-жайларға орай іс жүргізуді
жаңғыртуға негіздердің болмауына байланысты қозғалған іс жүргізуді қысқарту
туралы прокурордың қаулысына шағымдарды қарайды;
4) үкімнің орындалуына байланысты мәселелерді қарайды [10, 73].
Егер істі сотта қарау кезінде қылмыс жасауға, азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын бұзуға ықпал еткен мән-жайлар, сондай-ақ анықтау, алдын ала
тергеу барысында жол берілген басқа да заң бұзушылықтар анықталса, сот жеке
қаулы шығарып, онда заңды бұзудың қажетті шаралар қабылдауды талап ететін
осы мән-жайлар мен фактілерге тиісті ұйымдардың немесе тұлғалардың назарын
аударады. Егер сот мұны қажет деп тапса, басқа жағдайларда да жеке қаулы
шығаруға құқылы.
Қылмыстар құрамын құрайтын әрекеттердің жасалу фактілері анықталған
кезде сот заңда көзделген шараларды қабылдау үшін тиісті прокурордың атына
жеке қаулы шығарады.
Заң қылмыстық істердің қаралуының екі формасын білдіреді:
1) біріңғай судьямен;
2) үш судьялардан тұратын судьялардың коллегиясымен.
Қылмыстық іс жүргізу қарым-қатынастарының қатысушысы ретіндегі соттың
қызметі келесідей жолмен көрсетіледі:
-сот қылмыстық істі қарастырады және шешеді, ол қылмыстық және қылмыстық
іс жүргізу құқығының нормаларын қолданады;
- алдын ала тергеу органдарынан қылмыстық істі ала отырып, сот іс
жүргізу заңының нұсқауларына сүйенеді;
-жасалған әрекеттің дәлелдемелерін тексере отырып, сот жәбірленушімен,
куәгермен, сарапшымен, маманмен, қорғаушымен және процестің қатысушыларымен
қылмыстық іс жүргізу қарым-қатынастарына түседі;
-жазалау үкімін шығара отырып, сот жазаны орындаушы әкімшіліктің
орындарымен қылмыстық іс жүргізу жүзеге асырады [11, 37].
Іс бойынша төрағалық етуші сот отырысының барысына басшылық етедi,
қылмыстық iстiң әдiл қаралуын және осы Кодекстiң басқа да талаптарының
сақталуын, сондай-ақ сот отырысына қатысушы барлық адамдардың өздерiн
тиiсiнше ұстауын қамтамасыз ету үшiн барлықшараларды қолданады. Сот
отырысына төрағалық етушiнiң өкiмдерi процеске қатысушылардың барлығы және
сот залындағы өзге де адамдар үшiн мiндеттi.
Тергеу судьясына келетін болсак, сотқа дейінгі іс жүргізу барысында
мынадай:
1) күзетпен ұстауды санкциялау;
2) үйқамақты санкциялау;
3) лауазымынан уақытша шеттетуді санкциялау;
4) жақындауға тыйым салуды санкциялау;
5) экстрадициялық қамақты санкциялау;
6) күзетпен ұстау, үйқамақ, экстрадициялық қамақ мерзімдерін ұзарту;
7) кепілді қолдану;
8) мүлікке тыйым салуды санкциялау;
9) күзетпен ұсталмайтын адамды сот-психиатриялық және (немесе) сот-
медициналық сараптама жүргізу үшін медициналық ұйымға мәжбүрлеп
орналастыру;
10) бұрын өзіне қатысты күзетпен ұстау қолданылған адамның психикалық
ауру фактісі анықталған кезде, оны ауруларды қатаң оқшаулау жағдайында
ұстауға лайықталған, психиатриялық көмек көрсететін арнаулы медициналық
ұйымға ауыстыру;
11) мәйітті эксгумациялау;
12) күдіктіге, айыпталушыға халықаралық іздеу жариялау мәселелерін
қарайды [12, 97].
Ол анықтаушының, анықтау органының, тергеушінің және прокурордың
әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) және шешімдеріне жасалған шағымдарды; тез
бұзылатын немесе қылмыстық істі мәні бойынша шешкенге дейін ұзақ сақталуы
елеулі материалдық шығындарды қажет ететін заттай дәлелдемелерді өткізу
туралы мәселені қарайды; сотқа дейінгі іс жүргізу барысында жәбірленуші мен
куәның айғақтарын сақтауға қояды; адвокаттар мен прокурорларды қоспағанда,
сотқа дейінгі іс жүргізуде процестік міндеттерді орындамайтын немесе
тиісінше орындамайтын тұлғаларға ақшалай өндіріп алуды қолданады;
прокурордың ұсынуымен қылмыстық іс бойынша процестік шығындарды өндіріп алу
туралы мәселені қарайды; сұрау салуды орындаудан бас тартылған не ол
бойынша үш тәулік ішінде шешім қабылданбаған жағдайда, қорғаушы ретінде
қатысатын адвокаттың уәжді өтінішхаты бойынша, мемлекеттік құпияларды
құрайтын мәліметтерді қоспағанда, қылмыстық іс үшін маңызы бар кез келген
мәліметтерді, құжаттарды, нәрселерді талап етіп алдыру және қылмыстық іске
қосып тігу туралы мәселені қарайды; қорғаушы ретінде қатысатын адвокаттың
уәжді өтінішхаты бойынша, егер қылмыстық қудалау органы осындай өтінішхатты
қанағаттандырудан негізсіз бас тартса не ол бойынша үш тәулік ішінде шешім
қабылданбаса, сараптама тағайындау туралы мәселені қарайды; қылмыстық
процесті жүргізетін органға айғақ беруі үшін келуін қамтамасыз ету қиындық
тудыратын, бұрын өздері жауап алған куәні, қорғаушы ретінде қатысатын
адвокаттың өтінішхаты бойынша, мәжбүрлеп әкелу туралы мәселені қарайды.
Азаматтардың құқық қорғау органдарына, сондай-ақ, сот жүйесіне
сенімділігін арттыру мақсатында 2015 жылдан бастап тергеу судьясы атты жаңа
лауазым енгізілген болатын. Тергеу судьясы, былайша айтқанда, кәдімгі
соттың судьясы. Бірақ, ол көп судьялардың ішінен тергеу барысында, яғни,
қылмыстық іс қозғалғаннан бастап, сотқа түскенге дейінгі аралықта сот
бақылауын жүргізіп отыратын судья. Оған бүгінгі судьялардың ішінен
тәжірибесі мол, кәсіби деңгейі жоғары, тергеу амалдарын жетік меңгерген
мамандар тобы таңдалады. Яғни, Тергеу судьясы тергеушінің, прокурордың
және басқа да сотқа дейінгі жүргізілген тергеудегі азаматтардың
әрекеттеріне арыз-шағым бере алады. Сотқа барғанда кейбіреулер өздерінің
берген жауаптарынан бас тартып, кейбірі тергеу барысында зорлық-зомбылық
көрсетілгенін көлденең тартады. Жалпы, тергеу процесі дұрыс жүрмеді деген
әртүрлі себептердің кесірінен істің қаралуы баяулай түседі. Осыларды
мейілінше азайтып, сотқа барғанда істің таза болуын қамтамасыз ету
мақсатында осы мәртебелі судья енгізіліп отыр. Тараптардың мүддесін шешіп
беруге жұмыс істейтін бұл судья қылмыстық іс сотқа өткеннен кейін бақылауын
жоймайды [13, 42].
Қылмысты іс жүргізу қатысушысы ретіндегі прокурордың орны мен мәні ҚР
Конституциясының, ҚР ҚПК және Прокуратура туралы заңның сәйкес
жағдайларымен анықталады. Бұл ретте аталған заңдардың қолданылуы субсидарлы
сипатқа ие [3].
ҚР Конституциясының 83 бабына сәйкес, Қазақстан Республикасының
ауданындағы заңдардың нақты орындалуы мен біріңғай орындалуына бақылау
орнатылады [1].
Прокурордың жағдайының өзгешелігі прокуратура органдарының көп
функционалдығымен көрінеді. Заңдылықты бақылаудан басқа прокуратура
органдары қылмыстық қудалауды жүзеге асырады, істердің соттық қаралуына
қатысады, мемлекеттік кінәләуді қолдайды. Прокурордың құқықтық лауазымы
прокуратура органдарымен шешілетін міндеттердің жүйесімен байланысты, ол
әділеттілікті жеткізу кезіндегі прокуратура органдарымен шешіледі. Мұндай
міндеттемелер ретінде мыналар көрінеді:
Осылайша, қылмыстық іс жүргізу құқықтық қарым-қатынастар жүйесіндегі
прокурор статусының маңызы келесідей сәттермен анықталады, ол оның
құқықтары мен міндеттемелерінің жиынтығына негізделген:
1. Прокурор соттың ісі аяқталатын қылмыстық іс бойынша шешім қабылдауға
құқылы.
2. Процестің жеке стадияларында прокурор істің шешілімі бойынша ешқандай
құқықтарға ие емес, соңғысы бақылау қызметінің мақсаттары мен
міндеттемелерімен қашан негізделгені де маңызды емес.
3. Қадағалау қызметінің формасы процестің белгілі бір қатысушыларының
қызметтерімен араластырыла алынады.
Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес, прокурор мыналарға құқылы:
-қылмыстық істі жүргізуге немесе оның жүргізілуінен бас тартуға;
- прокуратурамен қоздырылған қылмыстық істерді тергеу немесе алдын ала
тергеу мақсатында сәйкес органға беруге;
- жеке тергеу әрекеттерінің іске асырылуында қатысуға;
- куәлер мен тергеушілердің заңсыз қаулыларынан бас тартуға;
- тергеу органдарынан қылмыстық істің тексерілуіне құжаттарды,
мәліметтерді және жасалған қылмыс туралы басқа мәліметтерді алуға құқылы;
- үйде тұтқында ұстау, кепілдеме алу сынды шараларды санкциялауға;
- процесс қатысушыларының құқықтарының бұзылысына жол берген тұлғаларды
жауапкершілікке тартуға;
- жасалған немесе дайындалып жатқан қылмыстардың қабылдануында,
тіркелуінде, рұқсат етілуінде заңдылықтың орындалуын тексеруге.
Ал ендігі кезекте тергеу бөлімінің бастығына тоқталып кетсем, ҚР ҚПК 59
бабына сәйкес, ол – алдын ала тергеудi немесе сотқа дейінгі жеңілдетілген
іс жүргізуді жүзеге асыратын органның тергеу бөлiмшесiнiң бастығы мен өз
құзыретi шегiнде iс-әрекет жасайтын оның орынбасарлары [2].
Қылмыстық іс жүргізу қарым-қатынастарының қатысушысы ретінде тергеу
бөлімінің бастығы мыналарға құқылы:
- істің қаралуын нақты тергеушіге оның қылмыстық істің қозғалуы мен
басқа сәйкес құжаттарымен бірге беруге құқылы.
- олардың құзырындағы қылмыстық істер бойынша тергеушілердің өз
уақыттылығын бақылауға;
- прокурор нұсқауларының орындалуын бақылауға;
- ҚР ҚПК орнатылған жағдайларда басқа тергеушілердің орындауын бақылауға
(мысалы, басқа облыста тұратын куәгерден куәлік алу);
- белгілі бір негіздер болған жағдайда істің қозғалуынан тергеушіні алып
тастауға;
- қылмыстық iстердi айыптау актісімен бірге прокурорға жіберуге;
- тергеушінің негізсіз процестік шешімінің күшін жою туралы өтінішхатпен
прокурорға өтініш жасауға;
- өз құзыреті шегінде анықтау органдарына орындау үшін міндетті
тапсырмалар мен нұсқаулар беруге уәкілетті.
Тергеушінің міндеттемелері оның алдын ала тергеу қызметінен
ажыратылмайды, сонымен бірге олар тергеу бөлімі бастығының процессуалдық
жағдайымен қатынаста қарастырылуы тиіс [14, 34].
ҚР ҚПК 60 бабына сәйкес, тергеуші бұл - өз құзыретi шегiнде қылмыстық iс
бойынша алдын ала тергеудi немесе сотқа дейінгі жеңілдетілген іс жүргізуді
жүзеге асыруға уәкiлеттiк берiлген лауазымды адам: арнайы прокурор, iшкi
iстер органдарының тергеушiсi, ұлттық қауiпсiздiк органдарының тергеушiсi,
сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің тергеушісі және экономикалық тергеу
қызметінің тергеушiсi.
Тергеушінің негізгі тағайындалуы істің тергеуіне негізделеді.
Осылайша, тергеушінің процессуалдық жағдайы оның қылмыстық сот ісін
жүргізудегі қызметтеріне негізделген, онда соңғылары ретінде мыналар
көрінеді:
1) қылмыстар туралы мәлімдемелер мен хабарламаларды қарастыру;
2) істің жағдайларын зерттеу;
3) тұлғаның кінәлі ретінде қарастырылуы:
4) қылмыспен келтірілген материалдық зиянның орнын толтыру және мүліктен
айыру бөлімін орындау;
5) қылмыстарды анықтау және қылмыстың жасалуына ықпал ететін жағдайларды
жою;
6) тұрғылықты жері белгісіз кінәлілерді іздестіру;
7) заңды негіздердің болған жағдайындағы қылмыстық істердің шешілуі.
Тергеушінің процессуалдық дербестігі мен жауапкершілігінің принципі.
Бұл принцип мынаған негізделеді:
- тергеуші қылмыстық істі қоздыруға және оны толық көлемде тергеуге
құқылы;
- тергеудің бағытталуы және тергеу амалдарының өндірісі туралы барлық
шешімдерді тергеуші өз бетінше қабылдайды, тек прокурордың санкциясын алу
керек жағдайлар заңмен қарастырылған жағдайлардан басқа;
- тергеу әрекеттерінің өндірісі туралы шешімдердің қабылдануының
заңдылығы және өз уақыттылығына тергеуші толық жауапкершілікке тартылады;
-қылмыстың жасалуына ықпал ететін жағдайларын жоюбойынша шаралардың
қабылдануына тергеуші анықтамаларды енгізе алады;
- тергеу және жедел-іздестіру әрекеттерінің іске қосылуын тергеу
орынарына береді, қатысуға және тергеу әрекеттеріне шақырады;
- тергеуші дәлелді өзінің ішкі сенімі бойынша бағалайды, ол жан-жақты,
толық және барлық жағдайлардың объективті қарастырылуына негізделеді.
Тергеушінің дербестілігі абсолютті сипатқа ие емес (мысалы: тергеу
бөлімі бастығының немесе прокурордың нұсқаулары, олармен заңмен берілгендер
тергеушіге міндетті) [15, 102].
Келесі кезекте ҚР ҚПК 61 бабына сәйкес, қылмыстық құқық бұзушылықтың
сипатына қарай анықтау органдарына:
1) заңда белгiленген құзыретiне сәйкес қылмыстық құқық бұзушылық
белгiлерi мен оларды жасаған адамдарды табу, қылмыстық құқық
бұзушылықтардың алдын алу және жолын кесу мақсатында қажеттi қылмыстық-
процестік және iздестiру іс-шараларын қолдану;
2) алдын ала тергеу жүргiзілетін iстер бойынша ҚПК 196 бабында көзделген
тәртiппен қылмыстық-процестік және iздестiру іс-шараларын орындау;
3) алдын ала тергеу жүргiзу мiндеттi емес iстер бойынша ҚПК 191 бабында
көзделген тәртiппен анықтау;
4) ҚПК 190 бабында белгіленген сотқа дейінгі жеделдетілген тергеп-
тексеруді жүзеге асыру;
5) қылмыстық теріс қылық бойынша сотқа дейінгі тергеп-тексеруді
хаттамалық нысанда жүзеге асыру;
6) ҚПК 189 бабының үшінші және бесінші бөліктерінде көзделген
жағдайларда алдын ала тергеу ісін жүргізу жүктеледі.
Мыналар анықтау органдары болып табылады:
1) iшкi iстер органдары;
2) ұлттық қауiпсiздiк органдары;
3) сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет;
4) экономикалық тергеу қызметі;
5) Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерiнде, Қазақстан
Республикасының басқа да әскерлерi мен әскери құралымдарында шақыру немесе
келiсiмшарт бойынша әскери қызметiн өткеріп жүрген әскери қызметшiлер;
әскери жиындардан өту кезiнде запастағы азаматтар; әскери бөлiмдердiң,
құрамалардың, мекемелердiң азаматтық персоналы өздерінің қызметтiк
мiндеттерiн орындауына байланысты немесе осы бөлiмдердiң, құрамалардың және
мекемелердiң орналасқан жерiнде жасаған барлық қылмыстар туралы iстер
бойынша – әскери полиция органдары анықтау органдары болып табылады;
6) Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк шекарасы туралызаңдарды бұзу
туралы iстер бойынша, сондай-ақ Қазақстан Республикасының континентальдық
шельфiнде жасалған қылмыстар туралы iстер бойынша - шекара бөлiмдерiнiң
командирлерi;
7) Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерiнде, Қазақстан
Республикасының басқа да әскерлерi мен әскери құрамаларында шақыру немесе
келiсiм-шарт бойынша әскери қызметiн атқарып жүрген өздерiне бағынысты
әскери қызметшiлер, сондай-ақ олар әскери жиындар өткеру кезiнде запастағы
азаматтар жасаған барлық қылмыстар туралы iстер бойынша; әскери
бөлiмдердiң, құрамалардың, мекемелердiң азаматтық қызметкерлерi олардың
өзiнiң қызметтiк мiндеттерiн атқаруына байланысты немесе осы бөлiмдердiң,
құрамалардың және мекемелердiң орналасқан жерiнде жасаған қылмыстары туралы
iстер бойынша - әскери полиция органы болмаған жағдайда әскери бөлiмдердiң,
құрамалардың командирлерi, әскери мекемелер мен гарнизондардың бастықтары;
8) өздерiнiң қызметкерлерi болған елдерiнде жасаған қылмыстар туралы
iстер бойынша - Қазақстан Республикасы дипломатиялық өкiлдiктерiнiң,
консулдық мекемелерiнiң және өкiлеттi өкiлдiктерiнiң басшылары;
9) күзет іс-шаралары өткізілетін аймақта жасалған және тізбесі Заңда
белгіленген күзетілетін адамдарға қарсы тікелей бағытталған қылмыстар
туралы істер бойынша – Қазақстан Республикасы Мемлекеттік күзет қызметі;
10) өртке байланысты барлық қылмыстар туралы iстер бойынша - өртпен
күресу қызметiнiң басқару органдары мен бөлiмшелерi [16, 86].
Анықтау органдарының міндеттемелеріне мыналар жатады:
- заңдылық пен құқықтық тәртіптің бекітілуі, тұлғаның, азаматтың
заңдылығы мен құқық тәртібінің бекітілуі, қылмыспен күресу мен оның алдын
алу;
- қылмыстардың тез және толық ашылуы;
- қылмысты жасаған тұлғаларды анықтау және оларды әшкерелеу;
- заңның дұрыс қолданылуын әр қылмысты жасаушы әділетті жазаға
ұшырайтындай және ешқандай кінәлісіз қылмыстық жауапкершілікке тартылмауын
қамтамасыз ету;
- қылмыспен келтірілген зиянның сипаты мен көлемін анықтау, азаматтық
арыздың немесе мүліктің мүмкін конфискациялануын қамтамасыз ететін
шараларды қолдану.
ҚР ҚПК 64 бабына сәйкес күдікті бұл мынадай тұлға:
1) қылмыстық іс соған қатысты қозғалған адам;
2) қылмысты жасауға күдікті ретінде тұтқындалған;
3) кінәлауды ұсынғанға дейінгі бұлтартпау шарасы қолданылған тұлға.
Осылайша, күдікті – бұл қылмыстық-іс жүргізу құқықтық қарым-
қатынастарының жалғыз қатысушысы, оның лауазымы тұлғаны күдікті деп танумен
анықталмайды, ал берілген тұлғаға қатысты оның қылмыс жасауға қатысты деген
күдікпен қатысты іс қозғалатын тұлға.
ҚР ҚПК сәйкес қылмыстық іс тергеу органы тұлғаны күдікті ретінде ұстай
алмайды:
1) тұтқындалғанды – жетпіс екі сағаттан артық;
2) бұлтартпау шарасы қолданылған тұлға – оған бұлтарпау шарасын
шығарылғанынан кейін он сағаттан артық ұстауға. Көрсетілген уақыттың
аралығында қылмыстық тергеу органы екі шешімнің біреуін қабылдауға
міндетті:
- егер күдіктіге кінәні тағайындау бойынша жеткілікті түрде дәлелдемелер
жинақталса, - оған кінә тағуға;
- егер күдік жеткіліксіз негізделгені анықталса – күдіктіні тұтқыннан
босатып, таңдалған бұлтартпау шарасынан бас тарту.
Тұлғаның оған қатысты қылмыстық іс жүргізілгендегі күдікті ретінде болу
мерзімі аз нақтыланған, ал негізінен ол тұтқындалмаса және бұлтартпау
шарасы кінәні таққанға дейін таңдалмаған болса. Бұл жағдайда ол күдіктінің
жағдайында болады немесе оған кінәні таққанға дейін, немесе оған қатысты
қылмыстық істі қозғау тоқталғанға дейін.
Күдіктінің процессуалдық жағдайы біршама күрделі. Нақты тұлғамен
қылмысты жасағанға күдік тергеушіде немесе анықтаушыда интуитивті немесе
басқа субъективті болжамдардан пайда болады, алайда күдікті деп тану үшін
бұл жеткіліксіз, белгілі бір фактілік мәліметтер керек, олар тұлғаның
қылмыстың жасалуына нұсқайды. Тіпті осындай мәліметтер болған жағдайдың
өзінде күдікті қаралатын қылмысқа қатысы болмауы да мүмкін. Тұлғаның
күдікті деп танылуы оған қатысты процессуалдық мәжбүрлеу шараларының
қолданылуына, оның құқықтары мен бостандықтарының шектелуіне, адамгершілік
зиян келтіруге алып келетін болса, заң күдіктіге оның күдіктен шығуына және
олардың жүзеге асырылуына кең құқықтар береді [17, 89].
Күдіктінің процессуалдық жағдайы істегі бар қызығушылығына негізделеді.
Бұл ретте тұлғаның жеке және заңды қызығушылықтары үнемі сәйкес келе
бермейді. Күдікті – бұл маңызды іс жүргізу тұлғаларының бірі, ол процестің
қатысушыларының тізімін ашады, ол өздерінің құқықтары мен қызығушылықтарын
қорғайды. Күдіктінің қызығушылықтарын қорғаудың іс жүргізушілік формалары
жеткілікті түрде әр түрлі болып келеді.
Күдіктінің тұтқындалуын жүзеге асырғанда немесе кінәні таққанға дейінгі
оған бұлтартпау шарасын қолдану қорғаушымен оған бетпе-бет кездесу
құқығымен және бірінші сауалнаманы жүргізгенге дейін құпия жүргізілуі тиіс.
Қорғаушының болмауы тұтқындалғанға ешқандай анықтамаларды бермеуге
мүмкіндік береді. Қорғаушының қатысуы тұтқындалғанға бірінші сауалнаманы
жүргізгенге дейін біршама табысты мінез-құлықты шығаруға мүмкіндік береді.
Бірінші сауалнама аяқталғаннан кейін күдікті мүмкіндігінше өзінің
тұтқындалуы және тұтқындағы орны немесе жұмысы туралы хабарлауға құқылы.
Күдіктінің жағдайы заңның тұтқындаудың шекті мерзімдерін сақтау
талаптарымен шектеледі - жетпіс екі сағат. Күдіктіге бұлтартпау шарасын
қолданған жағдайында күдікті тұлға он сағаттан артық ұсталына алма йды.
Көрсетілген мерзімдердің өтуі келесідей шаралардың қолданылуын талап
етеді:
- күдіктіні тұтқыннан босату;
- таңдалған бұлтартпау шарасын болдырмау;
- тұлғаны күдікті ретінде қарастыру.
ҚР ҚПК 64 бабына сәйкес, күдіктінің келесідей құқықтары бар:
- ол неге айыпталатынын білуге. Бұл қылмыстық қудалау органы күдіктің
болмысын түсіндіру керектігін білдіреді.
- мұндай түсіндірменің берілуі күдіктіге өзінің кінәсіздігіне
дәлелдемелерді ұсынуға заңмен қарастырылған шараларды орындауға мүмкіндік
береді;
- оған қарсы күдік бойынша түсініктеме және анықтама беруге,
түсіндірмелер мен анықтамалар беруден бас тартуға. Қылмыстық қудалаудың
алдыңғы сатыларында мүмкін қателерді жедел жоюға арналған жағдайлар
жасалынады, олар күдіктің қалыптасуымен, күдікті қажет деп санаған
түсініктемелерді беру жолымен қалыптасады;
- дәлелдерді ұсыну. Бұл дәлелдер күдіктіге өзінің мүдделері мен
ұсынылған құқықтарының сақталуын қамтамасыз етуге бағытталған. Тұлғаның
күдікті ретінде ұсталынған кезеңінде қылмыстық қудалау органына күдіктімен
ұсынылған дәлелдемелерді тексеру мен бағалау мүмкіндігі беріледі, ол сотқа
дейінгі қызмет барысында жинақталады;
- қолдау хаттар мен өтініштерді мәлімдеуге. Кез-келген өтініш хаттар
қарауға жатқызылады. Өтініш хатты қанағаттандырудан бас тарту
мотивацияланған болуы тиіс. Бас тартуға мотивацияның болмауы күдіктінің
өтініш хатының қанағаттануын талап етеді. Бұл ретте өтініш хаттардың
көмегімен күдікті оған заңмен бекітілген құқықтарды талап етіп қоймай,
сондай-ақ өзінің мүдделерінің қорғанысын қамтамасыз етеді.
- бір тілде анықтама беруге немесе өзі білетін тілде беруге. Осы
құқықтың жүзеге асырылуы күдіктінің процессуалдық жағдайын дұрыс түсінуге
ықпал етеді;
- аудармашының қызметін тегін қолдануға. Жүзеге асыру және құқықтар
тергеушінің, анықтаушының аудармашыны ұсыну міндеттілігімен
кепілдендіріледі, оның еңбегінің ақысы күдіктіге қойылмайтын болады. Заң
мұндай жағдайларда аудармашының қызметіне мемлекеттің төлеуін міндеттейді.
- тергеу әрекеттерінің хаттамаларымен танысуға және хаттамаларға
ескертулерді беруге. Берілген құқық күдіктіге өз уақытында қосымшаларды
енгізуге мүмкіндік береді;
- тергеушінің немесе анықтаушының келісімімен тергеу әрекеттеріне
қатысуға;
- соттың, прокурордың, тергеушінің және анықтаушының әрекеттеріне
арыздарды келтіруге. Заң шешімдер мен әрекеттерге арыз беруге мүмкіндік
береді;
- оның сұрауы бойынша қорғаушының қатысуында сұрала алынады. Қорғаушының
күдіктінің сұралуындағы қатысуы тек күдіктінің жеке қалауы бойынша ғана
қамтамасыз етіле алынады. Оның сұрауынсыз ол туралы тергеуші оған қорғаушы
беруге міндетті емес [2].
ҚР ҚПК 65 бабына сәйкес, айыпталушы деп оған кінәлі ретінде қаулы
шығарылған немесе соған қатысты сотта қылмыстық немесе анықтаушы органмен
кінәлау хаттамасы бекітілген және құрастырылған тұлға танылады. Кінәлінің
жағдайы күдіктінің жағдайымен көп кезде сәйкес келеді.
Олардың құқықтық лауазымындағы негізгі ерекшеліктер күдіктену және
айыптау түсініктерінің арасындағы айырмашылықтармен байланысты, олар
мынаған негізделеді:
1) дәлелденгендігінің деңгейі бойынша:
Күдіктену – бұл құқық қорғау органдарының және лауазымды тұлғалардың
нақты тұлғаны кінәлі деп тануға қатысты негіз.
Айыптау – бұл тергеушінің, анықтау органының, анықтаушының, прокурордың
немесе соттың қылмыстың белгілі бір тұлғамен жасауы туралы дәлелденген
анықтама.
2) мақсаттары бойынша:
- күдіктену нақты тұлғаның анықталуына, күдікті шынында да сол қылмысты
жасады немесе жасамады дегенді анықтауға бағытталған.
3) іс жүргізу бекітілу әдістері бойынша:
- күдік қылмыстық істі жүргізу бойынша қаулыдан, айыпты таққанға дейінгі
тұтқындау хаттамасынан немесе қаулысынан шығады; тұлғаны айыпталушы ретінде
тану туралы дербес әрекет немесе құжат айыпты білдірмейді, арнайы құжатта –
қаулыда бекітіледі [19, 33].
4) құқықтық салдарлар бойынша:
- күдік күдіктінің іс жүргізу фигурасының дербес қалыптасуын
білдіреді;
- тұлға күдікті ретінде процессуалды істің тоқталғанына дейін немесе
тұлғаның кінәлі деп танылғанына дейін бола алады;
- күдіктің дәлелденуі күдіктіні айыпталушының процессуалдық жағдайына
қояды;
- жазалау айыпталушының процессуалдық фигурасының пайда болуына алып
келеді;
- тұлға кінәлі ретінде бола алады: тар мағынасында – тұлғаның сотқа
берілгеніне дейін (сот стадияларында кінәлі сотталушыға айталады); кең
мағынасында - тұлға қаулының заңды күшіне енгеніне дейін кінәлі болып
табылады;
- айыптың дәлелгендігі айыпталушыны сотталушының процессуалдық жағдайына
қояды.
Айыпталушы барлық қылмыстық сотта істің жүруінде кінәні ұсынудан
қорғауға субъект болып табылады. Негізінен айыпталушының келесідей
құқықтары бар:
Айыпталушы ҚПК 65-бабының тоғызыншы бөлігінде көзделген құқықтарды
пайдалануға, сондай-ақ:
1) өзінің не үшін айыпталып отырғанын білуге;
2) прокурор бекіткен айыптау актісінің, қылмыстық теріс қылық туралы
хаттаманың көшірмесін алуға;
3) өзінің құқықтары мен заңды мүдделерін заңға қайшы келмейтін
құралдармен және тәсілдермен қорғауға және қорғануға дайындалу үшін
жеткілікті уақыт пен мүмкіндікке ие болуға;
4) іс бойынша азаматтық талап қойылуына байланысты өзін азаматтық
жауапкер деп таныған жағдайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 1
1 Қылмыстық процеске қатысушылардың ұғымы, мәні 5
1.1 Процеске қатысушылардың түсінігі, белгілері 5
1.2 Қылмыстық процеске қатысушылардың жіктелуі 8
1.3 Өзге де тұлғалардың процестегі орны 28
2 Куәнің қылмыстық процесске қатысушылар арасындағы орны 35
2.1 Куәнің процеске қатысуының құқықтық негіздері 35
2.2 Куәнің процессуалдық жағдайы 44
2.3 Қылмыстық процесте куәге берілетін кепілдіктер 49
3 Қылмыстық процессте куәнің қауіпсіздігін қамтамасыз етуді ұйымдастыру.
56
Қорытынды. 65
Қолданылған әдебиеттер тізімі: 67
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 7-бабының 25-
тармағына сәйкес қылмыстық процеске қатысушылар деп, қылмыстық қудалауды
және сотта айыптауды қолдауды жүзеге асыратын органдар мен адамдар, сондай-
ақ қылмыстық iс бойынша iс жүргiзу кезiнде өз құқықтары мен мүдделерін
немесе өздері өкілдік ететін құқықтар мен мүдделердi қорғайтын тұлғалар:
прокурор (мемлекеттiк айыптаушы), тергеушi, анықтау органы, анықтаушы,
күдіктi, айыпталушы, олардың заңды өкiлдерi, қорғаушы, азаматтық жауапкер,
жәбiрленушi, жекеше айыптаушы, азаматтық талапкер, олардың заңды өкiлдерi
және өкiлдерiн түсіну керек [2].
Ғылымда процеске қатысушылар мәнінің сыртқы жағын түрліше түсіну
байқалып отыр. Атап өтер болсақ, М.М.Михеенко қылмыстық іс жүргізу
қызметіне белгілі бір дәрежеде қатынасатын адамдар процесс субьектілеріне
және қатысушыларына бөлінеді деп санайды [1, 78]. Субьектілер - сот ісін
жүргізуді жүзеге асырушы лауазымды адамдар мен органдар ғана, ал
басқалардың бәрі – процеске қатысушылар. Л.Д.Кокоревтің пікірінше,
“субьектілер” және “қатысушылар” терминдері – мән-маңызы бірдей ұғымдар,
бірақ қылмыстық процесс үшін “қатысушылар” термині лайықтылау, өйткені
“субьектілер” термині жалпылама сипатта болып кетеді [2, 90].
Процесс субьектілері мен қатысушыларына бөлу біршама жасанды сипат алып
отыр деп топшылауға негіз бар, себебі құқық қатынастарына қатысушылардың
кез келгенінде құқықтар да, міндеттер де бар. Айырмашылық – сол құқықтар
мен міндеттердің сипаты мен бағытында. Процеске қатысушылар мәнінің ішкі
жағы да айтыс туғызуда. Процеске қатысушылар категориясына жататын адамдар
шеңберін анықтау мәселесіне түрлі ғылыми мектептер түрліше қарайды.
Субъектілер – бір нәрсені өндіруші қатысушы деген мағынаны білдіреді.
Қылмыстық іс жүргізу субъектісі бұл қылмыстық іс жүргізу құқықтарына ие
болатын және процессуалдық міндеттемелерді орындайтын, өз құқықтары мен
міндеттемелерін орындау барысында басқа субъектілермен қылмыстық іс жүргізу
қатынастарына түсетін тұлға. Іс жүргізу субъектілері мен қатысушыларына
бөлу үрдісі жасанды сипатқа ие деп айтудың негізі бар, өйткені құқықтық
қатынастың кез келген қатысушысы жиынтық құқықтар мен міндеттемелерге ие
болады. ҚР ҚПК-не сәйкес қылмыстық іс жүргізуге қатыстырылған тұлғалар бір
терминмен, яғни іс жүргізудің қатысушылары деп белгіленген.
Іс жүргізуге қатысушылар мәнінің ішкі жағы да даулы мәселе болып
табылады. Іс жүргізуге қатысушылар санатына жататын тұлғалар шеңберін
анықтау мәселесіне түрлі ғылыми мектептер түрлі көзқарастарды қолдайды.
Олардың ішінде басты үш көзқарас бар:
Бірінші көзқарасқа сәйкес, мүдденің бар жоғына қарамастан, іске қандай
да қатысы бар кез келген тұлғалар іс жүргізуге қатысушылар болып табылады,
деген позицияны В.П.Божьев қолдайды [3, 87].
Екінші көзқарас істің барысында мүддені білдіруші немесе қорғаушы
адамдар. Үшінші позиция қылмыстық сот өндірісінде іс жүргізуге қатысушылары
санатын жоққа шығарумен байланысты. Айтылғаннан келесі қорытынды шығаруға
болады: кез келген тұлға немесе орган қылмыстық іс жүргізудің қатысушысы
ретінде танылуы үшін ол заңда көрсетілуге тиісті. Егер тұлға немесе орган
ҚР ҚПК көрсетілмесе, онда қылмыстық іс жүргізу қызметінің қатысушысы бола
алмайды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі. Қылмыстық іс жүргізуге
қатысушылардың ішіндегі істің әділетті қаралуына куәнің атқаратын рөлі зор.
Куә – іс үшін маңызы бар қандай да болсын мән-жайлар туралы айғақ бере
алатын кез келген адам. Азамат кездейсоқ жағдайдың болуымен жиі куә бола
алады, бірақ қылмыстық сот ісін жүргізуде оның рөлі едәуір маңызды, өйткені
куә ауыстырылмайды. Ол тек істің мән-жайын анықтау үшін қажетті ақпаратқа
ие. Сондықтан да кейбір жағдайларда, азаматтың іске немесе өзге де субъект
ретінде қатысу мүмкіндігі пайда болғанда, заң оған біріншіге артықшылық
береді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қылмыстық істі жүргізуді куәлердің
қатысуынсыз елестету мүмкін емес. Ол қылмыстық іс жүргізу қарым-
қатынастарының саласына ендіріледі және куәнің іс жүргізу жағдайына
ендіріледі.
Куә – бұл фактілер туралы мәліметтердің теңдесі жоқ көзі, ол
жағдайлардың анықталуы немесе қарсы шығарылуы үшін негізгі мәнге ие, ол
қылмыстық іс бойынша дәлелдеу пәніне кіреді. Осының негізінде зерттеу
тақырыбы куәлік куәліктердің қатыстылығына, рұқсаттылығына және
деректілігіне тікелей қатысты. Куәнің құқықтарының қатаң бақылануы және
оның өзінің міндеттемелерін орындауы оның жауабының дұрыс бағалануының
кепілдемесі болып табылады.
Бүгінгі күнде куәнің негізгі құқықтарының мәселесі өзекті болып келеді,
өйткені қазіргі күнде олардың барлығы қылмыстық процестің ғылымымен толық
деңгейде зерттелмеген, алайда дәл осыны үнемі пайда болатын практикалық
мәселелер талап етеді, олар куәлік артықшылықтар мен оның заңмен қорғалатын
құпияларымен байланысты.
Заманауи құқық қолданушылық тәжірибесі куәнің міндеттемелерін
орындамағаны үшін барынша тиімді жауапқа тартатын заңнаманың әрі қарайғы
жетілдірілуіне бағыттайды. Куәлердің қауіпсіздігіне бағытталған шаралар
тәжірибеде ұзақ емес уақыт қолданылады, сондықтан олардың жүзеге
асырылуымен байланысты барлық мәселелер жоғарғы ғылыми қызығушылықты
тудырады.
Заманауи қылмыстық іс жүргізу ғылымы куәлік куәліктердің мәселесін,
олардың рөлін, дәлелдеудегі мәндерді, сондай-ақ қылмыстық істі жүргізудегі
куәнің құқықтық жағдайының мәселесін назарында ұстайды.
Зерттеудің мақсаты Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік
кодексіндегі қылмыстық процеске қатысушылардың ішіндегі куәнің рөлін
айқындай отырып, куәнің қылмыстық істегі атқаратын рөліне ерекше мән беріп,
оның Қазақстанның заңнамасындағы құқықтарын анықтау және куәнің куәлік
етуінің негіздеріне кедергі болатын жағдайлардың себептерін анықтау және
шешу жолдарын ұсыну.
Көрсетілген мақсатқа келесідей міндеттер арқылы қол жеткізілді:
- Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік Кодексіне сәйкес,
Қылмыстық процеске қатысушылардың қылмыстық істегі мәнін ашу;
- Куәнің қылмыстық процеске қатысушылар арасындағы заңды құқықтарының
аражігін ажырату, әрқайсысының құқықтық міндеттемелері мен құқықтарына
сипаттама беру;
- Куәнің процеске қатысуының құқықтық негіздерін қарастыру және куәнің
процессуалдық жағдайы мен қылмыстық процесте куәге берілетін кепілдіктердің
ерекшеліктерін анықтау;
- Қылмыстық процесте куәнің қауіпсіздігін қамтамасыз етудің жолдарын
қарастыру.
Зерттеудің объектісі. Куәнің қылмыстық іс жүргізудегі орнын зерттей
отырып, оның процессуалдық жағдайы қарастыру.
Зерттеудің пәні: ҚР ҚПК сәйкес куәнің қылмыстық іс жүргізудегі
процессуалдық жағдайын зерттеу.
Зерттеудің әдістемелік негізін қоғамдық процестер мен әлеуметтік-
құқықтық құбылыстарды танудың диалектикалық әдісі құрайды. Зерттеу
барысында жалпы ғылыми, жеке-ғылыми және арнайы таным әдістері қолданылды:
тарихи-құқықтық, ресми-логикалық, салыстырмалы-құқықтық, статистикалық,
нақты-әлеуметтік және т.б.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы ҚР ҚПК 78 бабымен қарастырылған жаңа
қылмыстық құрам шеңберіндегі куәнің қылмыстық-құқықтық мәселесінің бірінші
рет кешенді теориялық талдануы қолданылды, ол барлық элементтер мен
белгілер, сондай-ақ сараланған және ерекше сараланған белгілері толық
қарастырылған. Бұл жұмыста ҚР ҚПК куәнің атқаратын рөлі мен оның құқықтары
мен міндеттемелерін айқындаудың жолдары қарастырыла отырып, сонымен бірге
куәні қорғау шаралары бойынша мәселелер жете зерттелген.
Зерттеу объектісі. ҚР ҚПК бойынша куәнің қылмыстық істі қараудағы
процессуалдық жағдайын зерттеу.
Зерттеу жұмысының теᴏриялық құндылығы. Зерттеу жұмысының барысында
куәнің қылмыстық істі қараудағы құқықтары мен міндеттемелерінің үлкен
арнасы ашылып, өзінің ерекше зерттеу нысаны, ғылыми ұстанымдары, түрлері
мен үлгілері анықталды. Зерттеудің нәтижелері құқық саласында қᴏлданудың
ерекшеліктеріне нақты үлес қᴏсады. Зерттеу барысында жасалынған
тұжырымдамалар мен нәтижелер куәні құқықтық қорғаудың дамуына, қалыптасуына
септігін тигізеді.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы. Алынған мәліметтер ҚР ҚПК
бᴏйынша зерттеу жұмыстары үшін қᴏлданыла алынады, курстық, диплᴏмдық,
диссертациялық жұмыстарды жазу үшін де қᴏлданыла алады. Сᴏндай-ақ бұл
зерттеу жұмысы құқықтық ᴏқытуда, практикалық сабақтарда, дәрістерде
қᴏлданыла алады.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қылмыстық процеске қатысушылардың ұғымы, мәні
1.1 Процеске қатысушылардың түсінігі, белгілері
Процеске қатысушыларға жататын адамдар түсінігінде мынадай үш көзқарас
барынша айқын байқалады.
Бірінші көзқарасқа сәйкес, мүдденің бар жоғына қарамастан іске белгілі
бір қатысы бар кез келген адам процеске қатысушы болып табылады. Бұл
көзқарасты В.П.Божьев барынша дәйекті түрде жақтап келеді [3, 87]. Барынша
көп қолдау тапқан екінші көзқарас процеске қатысушылар деп, тек істе
мүддені білдіруші немесе қорғаушы адамдарды тануға негізделген. Үшінші
көзқарасқылмыстық сот ісін жүргізуде “процеске қатысушылар” категориясының
заңдылығын жалпы теріске шығарумен байланысты. Осы көзқарасты жақтаушы
С.А.Альперт процеске қатысушылардың бәріне түрлі құқықтармен міндеттер
берілген, сондықтан да оларды “процеске қатысушылар” деген бір ұғыммен
біріктіруге болмайды деп санады [4, 93].
Сонымен, “процеске қатысушылар” терминін түсіну, ал екінші жағынан –
процеске қатысушылар категориясына жатқызылатын адамдар шеңберін анықтау
жөніндегі ғылыми көзқарастарда орын алып отырған алшақтықтарға обьективті
негіз бар, оның мәні мынада:
1. “процеске қатысушылар” категориясының өзін қылмыстық іс жүргізу
құқығы ғылымының әр түрлі түсінуімен;
2. іс жүргізушілердің қылмыстық процестегі функциялар мәнін түрліше
түсінуімен байланысты.
Ғылымда процеске қатысушылар мәнінің сыртқы жағын түрліше түсіну
байқалып отыр. Атап өтер болсақ, М.М.Михеенко қылмыстық іс жүргізу
қызметіне белгілі бір дәрежеде қатынасатын адамдар процесс субьектілеріне
және қатысушыларына бөлінеді деп санайды [1, 78]. Субьектілер - сот ісін
жүргізуді жүзеге асырушы лауазымды адамдар мен органдар ғана, ал
басқалардың бәрі – процеске қатысушылар. Л.Д.Кокоревтің пікірінше,
“субьектілер” және “қатысушылар” терминдері – мән-маңызы бірдей ұғымдар,
бірақ қылмыстық процесс үшін “қатысушылар” термині лайықтылау, өйткені
“субьектілер” термині жалпылама сипатта болып кетеді [2, 90].
Процесс субьектілері мен қатысушыларына бөлу біршама жасанды сипат алып
отыр деп топшылауға негіз бар, себебі құқық қатынастарына қатысушылардың
кез келгенінде құқықтар да, міндеттер де бар. Айырмашылық – сол құқықтар
мен міндеттердің сипаты мен бағытында. Процеске қатысушылар мәнінің ішкі
жағы да айтыс туғызуда. Процеске қатысушылар категориясына жататын адамдар
шеңберін анықтау проблемасына түрлі ғылыми мектептер түрліше қарайды [5,
65].
Қылмыстық іс жүргізу заңында “процеске қатысушылар” категориясының
түрліше түсінілуі мынадан көрінеді:
1.Қылмыстық процестік кодексінің нормалары процеске қатысушылар тізбесі
берілген бөліктерде бір-біріне сәйкес келмейді, мысалы:
а) Қылмыстық процестік кодексінің 7-бабының 24-тармағында қылмыстық
процеске қатысушылар – қылмыстық қудалауды және сотта айыптауды қолдауды
жүзеге асыратын органдар мен адамдар, сондай-ақ қылмыстық iс бойынша iс
жүргiзу кезiнде өз құқықтары мен мүдделерін немесе өздері өкілдік ететін
құқықтар мен мүдделердi қорғайтын тұлғалар: прокурор (мемлекеттiк
айыптаушы), тергеушi, анықтау органы, анықтаушы, күдіктi, айыпталушы,
олардың заңды өкiлдерi, қорғаушы, азаматтық жауапкер, жәбiрленушi, жекеше
айыптаушы, азаматтық талапкер, олардың заңды өкiлдерi және өкiлдерi деп
түсіндірілген; осылармен қатар Қылмыстық процестік кодексінің 7-бабының 24
тармағында тағы да бір түсініктеме берілген: қылмыстық процеске қатысатын
өзге де адамдар – сот отырысының хатшысы, аудармашы, куә, қорғалуға
құқығы бар куә, куәгер, сарапшы, маман, сот приставы, медиатор .
ә) Қылмыстық процестік кодексінің 2-бөлімі (“Қылмыстық процеске
қатысатын мемлекеттік органдар мен адамдар”) сот немесе судья, іс бойынша
төрағалық етуші,тергеу бөлімінің бастығы, анықтау органы бастығы қызметін
регламенттеген.
б) 10-тарауда (“қылмыстық процеске қатысатын өзге де адамдар”) процеске
қатысушылар ретінде куә, сарапшы, маман, аудармашы, куәгер, сот отырысының
хатшысы, сот приставы аталған, мұның өзіҚылмыстық процестік кодексінің 7-
бабының 24 тармағына сәйкес келеді [2].
Сонымен, қолданылып отырған қылмыстық процестік кодексінің бірде-бір
нормасы қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушылар белгісіне жататын
адамдардың егжей-тегжейлі тізбесін бермейді. Сонымен бірге “процеске
қатысушылар” категориясына жататын адамдар шеңберінің заң мен қылмыстық іс
жүргізу теориясында бір мағынада түсінілуі:
-заңды бір ізге салу;
-заңды әмбебаптандыру;
-заң бұзылуының алдын алу;
-құқық нормаларын түсіндіруде, түсінуде және қолдануда біркелкілікке
жету мақсаттарында маңызды.
Соңғы кезде, әдебиетте процеске қатысушылар мәселелерін қылмыстық іс
жүргізу функцияларымен байланыстыра қараудың тұрақты тенденциясы байқалып
отыр.
Процеске қатысушылар проблемаларын қылмыстық іс жүргізу функцияларымен
өзара байланыстыра шешу екі мақсатқа жетуге:
- сот ісін жүргізуге әрбір қатысушының статусын белгілеуге;
- түрлі қатысушылардың өзара іс-қимыл жасау шектерін жекелеген
функциялар арасындағы генетикалық байланыстарды табу арқылы анықтауға
мүмкіндік береді [6, 45].
Қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушылардың мәнін түсінудің біз жақтап
отырған жолының пайдалы жағы мыналар:
а) функция, бүкіл қылмыстық іс жүргізу қызметі секілді, құқық
қатынастарында жүзеге асырылады;
ә) функциялар қылмыстық іс жүргізу қызметіне әрбір қатысушының құқықтар
мен міндеттерді жүзеге асару жолымен орындалады;
б) қылмыстық іс жүргізу қызметіне әрбір қатысушының тек өзіне тән
құқықтары мен міндеттері болады;
в) құқық қатынастарының сипаты адамның құқықтық статусын негізге ала
отырып белгіленеді (тергеуші мен прокурор қатынастары, тергеуші мен
күдікті, тергеуші мен куә қатынастарынан өзгеше және т.б.);
г) құқық қатынастарында әрбір қатысушы тек бір рөль атқарады (куә судья
бола алмайды, судья сарапшы бола алмайды т.т.).
Сонымен, бұрын қаралған қылмыстық іс жүргізу функцияларына орай сот
ісіне мынадай қатысушыларды ажыратуға болады:
- қылмыстық ізге түсу функциясы – прокурор, тергеуші, анықтау органы,
анықтаушы;
- тергеу функциясы – тергеуші, анықтаушы;
- айыптау функциясы - айыптаушы (мемлекеттік айыптауды қолдайтын
прокурор, бірқатар жағдайларда жәбірленушінің өзі);
- прокурордың заңдылықты қадағалау функциясы – прокурор;
- қорғау функциясы – күдікті, айыпталушы, сотталушы, қорғаушы;
- қылмыстық істі сотта қарау және шешу – судья, сот, ал жекеленген
жағдайларда тергеуші не прокурор (мысалы, істі аладын ала тергеу сатысында
қысқарту);
- азаматтық талапты қолдау – азаматтық талапкер;
- азаматтық талаптан қорғау – айыпталушы, азаматтық жауапкер [7, 64].
Сонымен бірге процеске қатысушылардың бұл тізбесі мұнымен шектелмейді,
себебі функцияларды тікелей орындау процеске өзге де адамдардың тартылуын,
оларға да құқықтар мен міндеттер жүктелуін көздейді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық процестік кодексіне сәйкес,
қылмыстық процеске қатысатын органдар мен адамдарды келесідей жіктеуге
болады: сот, соттың құрамы, судья, тергеу судьясы, іс бойынша төрағалық
етуші.
Сот, сот билiгi органы бола отырып, қылмыстық iстер бойынша сот
төрелігін жүзеге асырады және оның келесідей негізгі функциялары бар: нақты
iстердiң соттылығын анықтай отырып, нақты қылмыстық істерді тергеу үшін
соттың құрамын жинақтау, судьяларды жіктеу, істі шешу мақсатында айыптау
мен қорғау функцияларының ара жігін ажырату. Қазіргі кезде Қазақстан
Республикасында қылмыстық істер бойынша соттарды келесідей жіктеуге болады:
жоғарғы сот, облыстық және оларға теңестірілген соттар, аудандық және
оларға теңестірілген соттар, қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған
ауданаралық соттар, қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық
әскери соттар, кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған
ауданаралық соттар, гарнизондардың әскери соттары жүзеге асырады [18, 69].
Соттың өкілеттігі сот билігінің органы ретіндегі заңда қарастырылады.Тек
соттың ғана төмендегідей функциялары бар: ол адамды қылмыстың жасалуына
кінәлі деп тани алады және оған жаза қолдана алады, тұлғаға медициналық
немесе тәрбиелік сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану, өзінен төмен тұрған
соттың қабылдаған шешімін өзгертуге немесе жоюға,тергеушінің, анықтау
органының, прокурордың айыпталушыға, күдіктіге қатысты үйде қамауда ұстау,
қамауға алу түріндегі таңдаған бұлтартпау шараларына санкция беруге және
олардың мерзімін ұзартуға, сот актілерін жаңадан анықталған мән-жайлар
бойынша қайта қарауға, күзетпен ұсталмаған адамдысот-психиатриялық
сараптама жүргізу үшін медициналық ұйымға мәжбүрлеп орналастыру туралы
шешім қабылдауға құқықты [8, 98].
Судьялар өз лауазымы шегiнде iстi жеке қарастыратын, соттың отырысын
дайындайтын немесе оның үкiмiнiң немесе басқа шешiмiнiң атқарылуын
қамтамасыз ету жөнiнде өкiм жасау қызметiн жүзеге асыратын тұлға болып
табылады.
Іс бойынша төрағалық етушi сот отырысының барысына басшылық жүргізеді,
қылмыстық iстiң әдiлетті жүргізілуі мен қаралуын және осы Кодекстегі басқа
да талаптардың сақталуын, сонымен бірге сот отырысына қатысушы барлық
тұлғалардың өздерiн сәйкесінше ұстауын қамтамасыз ету үшiн барлық шараларды
қолданады.
Мемлекет қылмыстық процеске қатысушыларды, атап айтқанда, судьяны,
тергеушіні, прокурорды, анықтаушыны , сарапшыны, маманды, қорғаушыны, сот
приставын өз қорғауына алады. Сондай-ақ, осы аталғандармен қоса олардың
отбасы мүшелерін және жақын туыстарын да өз қорғауына алуы тиіс.
Осы аталған адамдар үшін мемлекет заңда көзделген тәртіппен сотта
қылмыстық істерді немесе материалдарды қарауға, анықтау немесе алдын ала
тергеу жүргізуге байланысты олардың өміріне қауіп төнуден немесе күш
қолданудан қауіпсіздендіру шараларын қолдануды қамтамасыз етеді.
1.2 Қылмыстық процеске қатысушылардың жіктелуі
Қылмыстық процеске қатысушылар деп – қылмыстық істерді тергеуге жәнк
қарауға өздерінің немесе өздері білдіретін құқықтар мен заңды мүдделерді
қорғауы мақсатымен мемлекеттік органдар тартатын немесе қатыстыратын
процестік кең құқықтар берілген жеке және заңды тұлғаларды, қылмыстық сот
ісін жүргізуге өкілетті лауазымды адамдар мен мемлекеттік органдарды,
қосалқы функциялар атқаратын адамдар мен органдарды түсіну керек.
Оларды жүзеге асыратын қызметтер мен тұлғалардың қатынасы қылмыстық
процестің келесідей жіктелуіне мүмкіндік береді:
1. Қылмыстық процеске қатысушы мемлекеттік органдар мен лауазымды
тұлғалар.
Берілген топ екі топшаға бөлінеді:
а) сот, соттың құрамы, судья, іс бойынша төрағалық етушілер, тергеулік
судья жатады.
б) қылмыстық ізге түсу функциясын жүзеге асыратын мемлекеттік органдар
мен лауазымды адамдар, яғни прокурор, тергеу бөлімінің бастығы, тергеуші,
тергеу органы, тергеу органының бастығы, анықтаушы, анықтау органының
бастығы, анықтау органы.
2. Өз құқықтары мен мүдделерін немесе өздері білдіретін құқықтар мен
мүдделерді қорғап процеске қатысушылар: күдікті, айыпталушы, жәбірленуші.
3. Өзгенің мүддесін көздеп процеске қатысатындар. Бұл тұлғалар қорғаушы,
адвокат, жекеше айыптаушы, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер,
кәмелетке толмаған күдіктінің, айыпталушының, сотталушының, сотталған
адамның заңды өкiлдерi, жәбiрленушiнiң, азаматтық талапкердің және жекеше
айыптаушының өкiлдерi, азаматтық жауапкердiң өкiлдерi.
4. Қылмыстық процеске қатысушы өзге де адамдар: куә, сарапшы, маман,
аудармашы, куәгер, сот отырысының хатшысы, сот приставы, медиатор.
Сот қылмыстық істер бойынша сот әділдігін жүзеге асыратын заңды,
тәуелсіз, білікті, бейтарап, сот билігі органы болып табылады [9, 72].
Қазақстан Республикасындағы қылмыстық істер бойынша сот әділдігін
мыналар жүзеге асырады: Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты, облыстық және
оларға тең соттар, аудандық, қалалық және оларға тең соттар, әскери,
әкімшілік, экономикалық соттар. Бірқатар қылмыстық істерді судья жеке
қарастырады, өлім жазасы айыбына тағайындалу қаупі төніп тұрған кінәліні
айыптау ісі құрамы үш соттан тұратын немесе ант берген заседательдердің
қатысуымен болатын соттың бірінші сатында іс жүргізуі негізінде жүзеге
асырылады.
Кез келген қылмыстық iс соттың заңды, тәуелсiз, құзыреттi және бейтарап
құрамымен ғана қаралады, бұл ҚПК келесідей:
- нақты iстердiң соттылығын анықтау;
- нақты қылмыстық iстердi қарау үшiн соттың құрамын жасақтау;
- судьяларды бөлу;
- iстi шешу функциясын айыптау және қорғау функциясынан бөлектеу
ережелерiн сақтаумен қамтамасыз етiледi.
Өз қызметінде сот анықтау органдары мен алдын ала тергеу органдарының
қорытындысын, прокурор пікіріне және жоғары тұрған сот инстанцияларының
қорытындысына байланысты болмайды. Сот бірінші сатыдағы сот ретінде,
апелляциялық және қадағалау сатысындағы сот ретінде әрекет ете алады. Ол
әрқашан ешкімге тәуелді болмай-ақ, өзінің ішкі сеніміне сүйене отырып,
дәлелдемелерді саратайды, жеке өз алдына барлық мәселелерді шешу арқылы
қылмыстық процесте басқарушы, билік етуші дәрежеге ие бола алады. Ескерте
кету керек, тек сот қана азаматтың конституциялық құқығын шектей алады.
ҚР ҚПК 53 бабына сәйкес, тек сот қана:
1) адамды қылмыстың жасалуына кінәлі деп тануға және оған жаза
тағайындауға;
2) адамға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын не мәжбүрлеп
тәрбиелік ықпал ету шараларын қолдануға;
3) төмен тұрған сот қабылдаған шешімнің күшін жоюға немесе оны
өзгертуге;
4) тергеушінің, анықтау органының, прокурордың айыпталушыға, күдіктіге
қатысты үйде қамауда ұстау, қамауға алу түріндегі таңдаған бұлтартпау
шараларына санкция беруге және олардың мерзімін ұзартуға;
5) сот актілерін жаңадан анықталған мән-жайлар бойынша қайта қарауға;
6) күзетпен ұсталмаған адамдысот-психиатриялық сараптама жүргізу үшін
медициналық ұйымға мәжбүрлеп орналастыру туралы шешім қабылдауға құқықты.
Сот Қылмыстық-процестік кодексте көзделген жағдайларда және тәртіппен:
1) қылмыстық қудалау органының шешімдері мен іс-әрекеттеріне
(әрекетсіздігіне) жасалған шағымдарды қарайды;
2) әкімшілік жаза қолданады;
3) іс бойынша жаңадан анықталған мән-жайларға орай іс жүргізуді
жаңғыртуға негіздердің болмауына байланысты қозғалған іс жүргізуді қысқарту
туралы прокурордың қаулысына шағымдарды қарайды;
4) үкімнің орындалуына байланысты мәселелерді қарайды [10, 73].
Егер істі сотта қарау кезінде қылмыс жасауға, азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын бұзуға ықпал еткен мән-жайлар, сондай-ақ анықтау, алдын ала
тергеу барысында жол берілген басқа да заң бұзушылықтар анықталса, сот жеке
қаулы шығарып, онда заңды бұзудың қажетті шаралар қабылдауды талап ететін
осы мән-жайлар мен фактілерге тиісті ұйымдардың немесе тұлғалардың назарын
аударады. Егер сот мұны қажет деп тапса, басқа жағдайларда да жеке қаулы
шығаруға құқылы.
Қылмыстар құрамын құрайтын әрекеттердің жасалу фактілері анықталған
кезде сот заңда көзделген шараларды қабылдау үшін тиісті прокурордың атына
жеке қаулы шығарады.
Заң қылмыстық істердің қаралуының екі формасын білдіреді:
1) біріңғай судьямен;
2) үш судьялардан тұратын судьялардың коллегиясымен.
Қылмыстық іс жүргізу қарым-қатынастарының қатысушысы ретіндегі соттың
қызметі келесідей жолмен көрсетіледі:
-сот қылмыстық істі қарастырады және шешеді, ол қылмыстық және қылмыстық
іс жүргізу құқығының нормаларын қолданады;
- алдын ала тергеу органдарынан қылмыстық істі ала отырып, сот іс
жүргізу заңының нұсқауларына сүйенеді;
-жасалған әрекеттің дәлелдемелерін тексере отырып, сот жәбірленушімен,
куәгермен, сарапшымен, маманмен, қорғаушымен және процестің қатысушыларымен
қылмыстық іс жүргізу қарым-қатынастарына түседі;
-жазалау үкімін шығара отырып, сот жазаны орындаушы әкімшіліктің
орындарымен қылмыстық іс жүргізу жүзеге асырады [11, 37].
Іс бойынша төрағалық етуші сот отырысының барысына басшылық етедi,
қылмыстық iстiң әдiл қаралуын және осы Кодекстiң басқа да талаптарының
сақталуын, сондай-ақ сот отырысына қатысушы барлық адамдардың өздерiн
тиiсiнше ұстауын қамтамасыз ету үшiн барлықшараларды қолданады. Сот
отырысына төрағалық етушiнiң өкiмдерi процеске қатысушылардың барлығы және
сот залындағы өзге де адамдар үшiн мiндеттi.
Тергеу судьясына келетін болсак, сотқа дейінгі іс жүргізу барысында
мынадай:
1) күзетпен ұстауды санкциялау;
2) үйқамақты санкциялау;
3) лауазымынан уақытша шеттетуді санкциялау;
4) жақындауға тыйым салуды санкциялау;
5) экстрадициялық қамақты санкциялау;
6) күзетпен ұстау, үйқамақ, экстрадициялық қамақ мерзімдерін ұзарту;
7) кепілді қолдану;
8) мүлікке тыйым салуды санкциялау;
9) күзетпен ұсталмайтын адамды сот-психиатриялық және (немесе) сот-
медициналық сараптама жүргізу үшін медициналық ұйымға мәжбүрлеп
орналастыру;
10) бұрын өзіне қатысты күзетпен ұстау қолданылған адамның психикалық
ауру фактісі анықталған кезде, оны ауруларды қатаң оқшаулау жағдайында
ұстауға лайықталған, психиатриялық көмек көрсететін арнаулы медициналық
ұйымға ауыстыру;
11) мәйітті эксгумациялау;
12) күдіктіге, айыпталушыға халықаралық іздеу жариялау мәселелерін
қарайды [12, 97].
Ол анықтаушының, анықтау органының, тергеушінің және прокурордың
әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) және шешімдеріне жасалған шағымдарды; тез
бұзылатын немесе қылмыстық істі мәні бойынша шешкенге дейін ұзақ сақталуы
елеулі материалдық шығындарды қажет ететін заттай дәлелдемелерді өткізу
туралы мәселені қарайды; сотқа дейінгі іс жүргізу барысында жәбірленуші мен
куәның айғақтарын сақтауға қояды; адвокаттар мен прокурорларды қоспағанда,
сотқа дейінгі іс жүргізуде процестік міндеттерді орындамайтын немесе
тиісінше орындамайтын тұлғаларға ақшалай өндіріп алуды қолданады;
прокурордың ұсынуымен қылмыстық іс бойынша процестік шығындарды өндіріп алу
туралы мәселені қарайды; сұрау салуды орындаудан бас тартылған не ол
бойынша үш тәулік ішінде шешім қабылданбаған жағдайда, қорғаушы ретінде
қатысатын адвокаттың уәжді өтінішхаты бойынша, мемлекеттік құпияларды
құрайтын мәліметтерді қоспағанда, қылмыстық іс үшін маңызы бар кез келген
мәліметтерді, құжаттарды, нәрселерді талап етіп алдыру және қылмыстық іске
қосып тігу туралы мәселені қарайды; қорғаушы ретінде қатысатын адвокаттың
уәжді өтінішхаты бойынша, егер қылмыстық қудалау органы осындай өтінішхатты
қанағаттандырудан негізсіз бас тартса не ол бойынша үш тәулік ішінде шешім
қабылданбаса, сараптама тағайындау туралы мәселені қарайды; қылмыстық
процесті жүргізетін органға айғақ беруі үшін келуін қамтамасыз ету қиындық
тудыратын, бұрын өздері жауап алған куәні, қорғаушы ретінде қатысатын
адвокаттың өтінішхаты бойынша, мәжбүрлеп әкелу туралы мәселені қарайды.
Азаматтардың құқық қорғау органдарына, сондай-ақ, сот жүйесіне
сенімділігін арттыру мақсатында 2015 жылдан бастап тергеу судьясы атты жаңа
лауазым енгізілген болатын. Тергеу судьясы, былайша айтқанда, кәдімгі
соттың судьясы. Бірақ, ол көп судьялардың ішінен тергеу барысында, яғни,
қылмыстық іс қозғалғаннан бастап, сотқа түскенге дейінгі аралықта сот
бақылауын жүргізіп отыратын судья. Оған бүгінгі судьялардың ішінен
тәжірибесі мол, кәсіби деңгейі жоғары, тергеу амалдарын жетік меңгерген
мамандар тобы таңдалады. Яғни, Тергеу судьясы тергеушінің, прокурордың
және басқа да сотқа дейінгі жүргізілген тергеудегі азаматтардың
әрекеттеріне арыз-шағым бере алады. Сотқа барғанда кейбіреулер өздерінің
берген жауаптарынан бас тартып, кейбірі тергеу барысында зорлық-зомбылық
көрсетілгенін көлденең тартады. Жалпы, тергеу процесі дұрыс жүрмеді деген
әртүрлі себептердің кесірінен істің қаралуы баяулай түседі. Осыларды
мейілінше азайтып, сотқа барғанда істің таза болуын қамтамасыз ету
мақсатында осы мәртебелі судья енгізіліп отыр. Тараптардың мүддесін шешіп
беруге жұмыс істейтін бұл судья қылмыстық іс сотқа өткеннен кейін бақылауын
жоймайды [13, 42].
Қылмысты іс жүргізу қатысушысы ретіндегі прокурордың орны мен мәні ҚР
Конституциясының, ҚР ҚПК және Прокуратура туралы заңның сәйкес
жағдайларымен анықталады. Бұл ретте аталған заңдардың қолданылуы субсидарлы
сипатқа ие [3].
ҚР Конституциясының 83 бабына сәйкес, Қазақстан Республикасының
ауданындағы заңдардың нақты орындалуы мен біріңғай орындалуына бақылау
орнатылады [1].
Прокурордың жағдайының өзгешелігі прокуратура органдарының көп
функционалдығымен көрінеді. Заңдылықты бақылаудан басқа прокуратура
органдары қылмыстық қудалауды жүзеге асырады, істердің соттық қаралуына
қатысады, мемлекеттік кінәләуді қолдайды. Прокурордың құқықтық лауазымы
прокуратура органдарымен шешілетін міндеттердің жүйесімен байланысты, ол
әділеттілікті жеткізу кезіндегі прокуратура органдарымен шешіледі. Мұндай
міндеттемелер ретінде мыналар көрінеді:
Осылайша, қылмыстық іс жүргізу құқықтық қарым-қатынастар жүйесіндегі
прокурор статусының маңызы келесідей сәттермен анықталады, ол оның
құқықтары мен міндеттемелерінің жиынтығына негізделген:
1. Прокурор соттың ісі аяқталатын қылмыстық іс бойынша шешім қабылдауға
құқылы.
2. Процестің жеке стадияларында прокурор істің шешілімі бойынша ешқандай
құқықтарға ие емес, соңғысы бақылау қызметінің мақсаттары мен
міндеттемелерімен қашан негізделгені де маңызды емес.
3. Қадағалау қызметінің формасы процестің белгілі бір қатысушыларының
қызметтерімен араластырыла алынады.
Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес, прокурор мыналарға құқылы:
-қылмыстық істі жүргізуге немесе оның жүргізілуінен бас тартуға;
- прокуратурамен қоздырылған қылмыстық істерді тергеу немесе алдын ала
тергеу мақсатында сәйкес органға беруге;
- жеке тергеу әрекеттерінің іске асырылуында қатысуға;
- куәлер мен тергеушілердің заңсыз қаулыларынан бас тартуға;
- тергеу органдарынан қылмыстық істің тексерілуіне құжаттарды,
мәліметтерді және жасалған қылмыс туралы басқа мәліметтерді алуға құқылы;
- үйде тұтқында ұстау, кепілдеме алу сынды шараларды санкциялауға;
- процесс қатысушыларының құқықтарының бұзылысына жол берген тұлғаларды
жауапкершілікке тартуға;
- жасалған немесе дайындалып жатқан қылмыстардың қабылдануында,
тіркелуінде, рұқсат етілуінде заңдылықтың орындалуын тексеруге.
Ал ендігі кезекте тергеу бөлімінің бастығына тоқталып кетсем, ҚР ҚПК 59
бабына сәйкес, ол – алдын ала тергеудi немесе сотқа дейінгі жеңілдетілген
іс жүргізуді жүзеге асыратын органның тергеу бөлiмшесiнiң бастығы мен өз
құзыретi шегiнде iс-әрекет жасайтын оның орынбасарлары [2].
Қылмыстық іс жүргізу қарым-қатынастарының қатысушысы ретінде тергеу
бөлімінің бастығы мыналарға құқылы:
- істің қаралуын нақты тергеушіге оның қылмыстық істің қозғалуы мен
басқа сәйкес құжаттарымен бірге беруге құқылы.
- олардың құзырындағы қылмыстық істер бойынша тергеушілердің өз
уақыттылығын бақылауға;
- прокурор нұсқауларының орындалуын бақылауға;
- ҚР ҚПК орнатылған жағдайларда басқа тергеушілердің орындауын бақылауға
(мысалы, басқа облыста тұратын куәгерден куәлік алу);
- белгілі бір негіздер болған жағдайда істің қозғалуынан тергеушіні алып
тастауға;
- қылмыстық iстердi айыптау актісімен бірге прокурорға жіберуге;
- тергеушінің негізсіз процестік шешімінің күшін жою туралы өтінішхатпен
прокурорға өтініш жасауға;
- өз құзыреті шегінде анықтау органдарына орындау үшін міндетті
тапсырмалар мен нұсқаулар беруге уәкілетті.
Тергеушінің міндеттемелері оның алдын ала тергеу қызметінен
ажыратылмайды, сонымен бірге олар тергеу бөлімі бастығының процессуалдық
жағдайымен қатынаста қарастырылуы тиіс [14, 34].
ҚР ҚПК 60 бабына сәйкес, тергеуші бұл - өз құзыретi шегiнде қылмыстық iс
бойынша алдын ала тергеудi немесе сотқа дейінгі жеңілдетілген іс жүргізуді
жүзеге асыруға уәкiлеттiк берiлген лауазымды адам: арнайы прокурор, iшкi
iстер органдарының тергеушiсi, ұлттық қауiпсiздiк органдарының тергеушiсi,
сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің тергеушісі және экономикалық тергеу
қызметінің тергеушiсi.
Тергеушінің негізгі тағайындалуы істің тергеуіне негізделеді.
Осылайша, тергеушінің процессуалдық жағдайы оның қылмыстық сот ісін
жүргізудегі қызметтеріне негізделген, онда соңғылары ретінде мыналар
көрінеді:
1) қылмыстар туралы мәлімдемелер мен хабарламаларды қарастыру;
2) істің жағдайларын зерттеу;
3) тұлғаның кінәлі ретінде қарастырылуы:
4) қылмыспен келтірілген материалдық зиянның орнын толтыру және мүліктен
айыру бөлімін орындау;
5) қылмыстарды анықтау және қылмыстың жасалуына ықпал ететін жағдайларды
жою;
6) тұрғылықты жері белгісіз кінәлілерді іздестіру;
7) заңды негіздердің болған жағдайындағы қылмыстық істердің шешілуі.
Тергеушінің процессуалдық дербестігі мен жауапкершілігінің принципі.
Бұл принцип мынаған негізделеді:
- тергеуші қылмыстық істі қоздыруға және оны толық көлемде тергеуге
құқылы;
- тергеудің бағытталуы және тергеу амалдарының өндірісі туралы барлық
шешімдерді тергеуші өз бетінше қабылдайды, тек прокурордың санкциясын алу
керек жағдайлар заңмен қарастырылған жағдайлардан басқа;
- тергеу әрекеттерінің өндірісі туралы шешімдердің қабылдануының
заңдылығы және өз уақыттылығына тергеуші толық жауапкершілікке тартылады;
-қылмыстың жасалуына ықпал ететін жағдайларын жоюбойынша шаралардың
қабылдануына тергеуші анықтамаларды енгізе алады;
- тергеу және жедел-іздестіру әрекеттерінің іске қосылуын тергеу
орынарына береді, қатысуға және тергеу әрекеттеріне шақырады;
- тергеуші дәлелді өзінің ішкі сенімі бойынша бағалайды, ол жан-жақты,
толық және барлық жағдайлардың объективті қарастырылуына негізделеді.
Тергеушінің дербестілігі абсолютті сипатқа ие емес (мысалы: тергеу
бөлімі бастығының немесе прокурордың нұсқаулары, олармен заңмен берілгендер
тергеушіге міндетті) [15, 102].
Келесі кезекте ҚР ҚПК 61 бабына сәйкес, қылмыстық құқық бұзушылықтың
сипатына қарай анықтау органдарына:
1) заңда белгiленген құзыретiне сәйкес қылмыстық құқық бұзушылық
белгiлерi мен оларды жасаған адамдарды табу, қылмыстық құқық
бұзушылықтардың алдын алу және жолын кесу мақсатында қажеттi қылмыстық-
процестік және iздестiру іс-шараларын қолдану;
2) алдын ала тергеу жүргiзілетін iстер бойынша ҚПК 196 бабында көзделген
тәртiппен қылмыстық-процестік және iздестiру іс-шараларын орындау;
3) алдын ала тергеу жүргiзу мiндеттi емес iстер бойынша ҚПК 191 бабында
көзделген тәртiппен анықтау;
4) ҚПК 190 бабында белгіленген сотқа дейінгі жеделдетілген тергеп-
тексеруді жүзеге асыру;
5) қылмыстық теріс қылық бойынша сотқа дейінгі тергеп-тексеруді
хаттамалық нысанда жүзеге асыру;
6) ҚПК 189 бабының үшінші және бесінші бөліктерінде көзделген
жағдайларда алдын ала тергеу ісін жүргізу жүктеледі.
Мыналар анықтау органдары болып табылады:
1) iшкi iстер органдары;
2) ұлттық қауiпсiздiк органдары;
3) сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет;
4) экономикалық тергеу қызметі;
5) Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерiнде, Қазақстан
Республикасының басқа да әскерлерi мен әскери құралымдарында шақыру немесе
келiсiмшарт бойынша әскери қызметiн өткеріп жүрген әскери қызметшiлер;
әскери жиындардан өту кезiнде запастағы азаматтар; әскери бөлiмдердiң,
құрамалардың, мекемелердiң азаматтық персоналы өздерінің қызметтiк
мiндеттерiн орындауына байланысты немесе осы бөлiмдердiң, құрамалардың және
мекемелердiң орналасқан жерiнде жасаған барлық қылмыстар туралы iстер
бойынша – әскери полиция органдары анықтау органдары болып табылады;
6) Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк шекарасы туралызаңдарды бұзу
туралы iстер бойынша, сондай-ақ Қазақстан Республикасының континентальдық
шельфiнде жасалған қылмыстар туралы iстер бойынша - шекара бөлiмдерiнiң
командирлерi;
7) Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерiнде, Қазақстан
Республикасының басқа да әскерлерi мен әскери құрамаларында шақыру немесе
келiсiм-шарт бойынша әскери қызметiн атқарып жүрген өздерiне бағынысты
әскери қызметшiлер, сондай-ақ олар әскери жиындар өткеру кезiнде запастағы
азаматтар жасаған барлық қылмыстар туралы iстер бойынша; әскери
бөлiмдердiң, құрамалардың, мекемелердiң азаматтық қызметкерлерi олардың
өзiнiң қызметтiк мiндеттерiн атқаруына байланысты немесе осы бөлiмдердiң,
құрамалардың және мекемелердiң орналасқан жерiнде жасаған қылмыстары туралы
iстер бойынша - әскери полиция органы болмаған жағдайда әскери бөлiмдердiң,
құрамалардың командирлерi, әскери мекемелер мен гарнизондардың бастықтары;
8) өздерiнiң қызметкерлерi болған елдерiнде жасаған қылмыстар туралы
iстер бойынша - Қазақстан Республикасы дипломатиялық өкiлдiктерiнiң,
консулдық мекемелерiнiң және өкiлеттi өкiлдiктерiнiң басшылары;
9) күзет іс-шаралары өткізілетін аймақта жасалған және тізбесі Заңда
белгіленген күзетілетін адамдарға қарсы тікелей бағытталған қылмыстар
туралы істер бойынша – Қазақстан Республикасы Мемлекеттік күзет қызметі;
10) өртке байланысты барлық қылмыстар туралы iстер бойынша - өртпен
күресу қызметiнiң басқару органдары мен бөлiмшелерi [16, 86].
Анықтау органдарының міндеттемелеріне мыналар жатады:
- заңдылық пен құқықтық тәртіптің бекітілуі, тұлғаның, азаматтың
заңдылығы мен құқық тәртібінің бекітілуі, қылмыспен күресу мен оның алдын
алу;
- қылмыстардың тез және толық ашылуы;
- қылмысты жасаған тұлғаларды анықтау және оларды әшкерелеу;
- заңның дұрыс қолданылуын әр қылмысты жасаушы әділетті жазаға
ұшырайтындай және ешқандай кінәлісіз қылмыстық жауапкершілікке тартылмауын
қамтамасыз ету;
- қылмыспен келтірілген зиянның сипаты мен көлемін анықтау, азаматтық
арыздың немесе мүліктің мүмкін конфискациялануын қамтамасыз ететін
шараларды қолдану.
ҚР ҚПК 64 бабына сәйкес күдікті бұл мынадай тұлға:
1) қылмыстық іс соған қатысты қозғалған адам;
2) қылмысты жасауға күдікті ретінде тұтқындалған;
3) кінәлауды ұсынғанға дейінгі бұлтартпау шарасы қолданылған тұлға.
Осылайша, күдікті – бұл қылмыстық-іс жүргізу құқықтық қарым-
қатынастарының жалғыз қатысушысы, оның лауазымы тұлғаны күдікті деп танумен
анықталмайды, ал берілген тұлғаға қатысты оның қылмыс жасауға қатысты деген
күдікпен қатысты іс қозғалатын тұлға.
ҚР ҚПК сәйкес қылмыстық іс тергеу органы тұлғаны күдікті ретінде ұстай
алмайды:
1) тұтқындалғанды – жетпіс екі сағаттан артық;
2) бұлтартпау шарасы қолданылған тұлға – оған бұлтарпау шарасын
шығарылғанынан кейін он сағаттан артық ұстауға. Көрсетілген уақыттың
аралығында қылмыстық тергеу органы екі шешімнің біреуін қабылдауға
міндетті:
- егер күдіктіге кінәні тағайындау бойынша жеткілікті түрде дәлелдемелер
жинақталса, - оған кінә тағуға;
- егер күдік жеткіліксіз негізделгені анықталса – күдіктіні тұтқыннан
босатып, таңдалған бұлтартпау шарасынан бас тарту.
Тұлғаның оған қатысты қылмыстық іс жүргізілгендегі күдікті ретінде болу
мерзімі аз нақтыланған, ал негізінен ол тұтқындалмаса және бұлтартпау
шарасы кінәні таққанға дейін таңдалмаған болса. Бұл жағдайда ол күдіктінің
жағдайында болады немесе оған кінәні таққанға дейін, немесе оған қатысты
қылмыстық істі қозғау тоқталғанға дейін.
Күдіктінің процессуалдық жағдайы біршама күрделі. Нақты тұлғамен
қылмысты жасағанға күдік тергеушіде немесе анықтаушыда интуитивті немесе
басқа субъективті болжамдардан пайда болады, алайда күдікті деп тану үшін
бұл жеткіліксіз, белгілі бір фактілік мәліметтер керек, олар тұлғаның
қылмыстың жасалуына нұсқайды. Тіпті осындай мәліметтер болған жағдайдың
өзінде күдікті қаралатын қылмысқа қатысы болмауы да мүмкін. Тұлғаның
күдікті деп танылуы оған қатысты процессуалдық мәжбүрлеу шараларының
қолданылуына, оның құқықтары мен бостандықтарының шектелуіне, адамгершілік
зиян келтіруге алып келетін болса, заң күдіктіге оның күдіктен шығуына және
олардың жүзеге асырылуына кең құқықтар береді [17, 89].
Күдіктінің процессуалдық жағдайы істегі бар қызығушылығына негізделеді.
Бұл ретте тұлғаның жеке және заңды қызығушылықтары үнемі сәйкес келе
бермейді. Күдікті – бұл маңызды іс жүргізу тұлғаларының бірі, ол процестің
қатысушыларының тізімін ашады, ол өздерінің құқықтары мен қызығушылықтарын
қорғайды. Күдіктінің қызығушылықтарын қорғаудың іс жүргізушілік формалары
жеткілікті түрде әр түрлі болып келеді.
Күдіктінің тұтқындалуын жүзеге асырғанда немесе кінәні таққанға дейінгі
оған бұлтартпау шарасын қолдану қорғаушымен оған бетпе-бет кездесу
құқығымен және бірінші сауалнаманы жүргізгенге дейін құпия жүргізілуі тиіс.
Қорғаушының болмауы тұтқындалғанға ешқандай анықтамаларды бермеуге
мүмкіндік береді. Қорғаушының қатысуы тұтқындалғанға бірінші сауалнаманы
жүргізгенге дейін біршама табысты мінез-құлықты шығаруға мүмкіндік береді.
Бірінші сауалнама аяқталғаннан кейін күдікті мүмкіндігінше өзінің
тұтқындалуы және тұтқындағы орны немесе жұмысы туралы хабарлауға құқылы.
Күдіктінің жағдайы заңның тұтқындаудың шекті мерзімдерін сақтау
талаптарымен шектеледі - жетпіс екі сағат. Күдіктіге бұлтартпау шарасын
қолданған жағдайында күдікті тұлға он сағаттан артық ұсталына алма йды.
Көрсетілген мерзімдердің өтуі келесідей шаралардың қолданылуын талап
етеді:
- күдіктіні тұтқыннан босату;
- таңдалған бұлтартпау шарасын болдырмау;
- тұлғаны күдікті ретінде қарастыру.
ҚР ҚПК 64 бабына сәйкес, күдіктінің келесідей құқықтары бар:
- ол неге айыпталатынын білуге. Бұл қылмыстық қудалау органы күдіктің
болмысын түсіндіру керектігін білдіреді.
- мұндай түсіндірменің берілуі күдіктіге өзінің кінәсіздігіне
дәлелдемелерді ұсынуға заңмен қарастырылған шараларды орындауға мүмкіндік
береді;
- оған қарсы күдік бойынша түсініктеме және анықтама беруге,
түсіндірмелер мен анықтамалар беруден бас тартуға. Қылмыстық қудалаудың
алдыңғы сатыларында мүмкін қателерді жедел жоюға арналған жағдайлар
жасалынады, олар күдіктің қалыптасуымен, күдікті қажет деп санаған
түсініктемелерді беру жолымен қалыптасады;
- дәлелдерді ұсыну. Бұл дәлелдер күдіктіге өзінің мүдделері мен
ұсынылған құқықтарының сақталуын қамтамасыз етуге бағытталған. Тұлғаның
күдікті ретінде ұсталынған кезеңінде қылмыстық қудалау органына күдіктімен
ұсынылған дәлелдемелерді тексеру мен бағалау мүмкіндігі беріледі, ол сотқа
дейінгі қызмет барысында жинақталады;
- қолдау хаттар мен өтініштерді мәлімдеуге. Кез-келген өтініш хаттар
қарауға жатқызылады. Өтініш хатты қанағаттандырудан бас тарту
мотивацияланған болуы тиіс. Бас тартуға мотивацияның болмауы күдіктінің
өтініш хатының қанағаттануын талап етеді. Бұл ретте өтініш хаттардың
көмегімен күдікті оған заңмен бекітілген құқықтарды талап етіп қоймай,
сондай-ақ өзінің мүдделерінің қорғанысын қамтамасыз етеді.
- бір тілде анықтама беруге немесе өзі білетін тілде беруге. Осы
құқықтың жүзеге асырылуы күдіктінің процессуалдық жағдайын дұрыс түсінуге
ықпал етеді;
- аудармашының қызметін тегін қолдануға. Жүзеге асыру және құқықтар
тергеушінің, анықтаушының аудармашыны ұсыну міндеттілігімен
кепілдендіріледі, оның еңбегінің ақысы күдіктіге қойылмайтын болады. Заң
мұндай жағдайларда аудармашының қызметіне мемлекеттің төлеуін міндеттейді.
- тергеу әрекеттерінің хаттамаларымен танысуға және хаттамаларға
ескертулерді беруге. Берілген құқық күдіктіге өз уақытында қосымшаларды
енгізуге мүмкіндік береді;
- тергеушінің немесе анықтаушының келісімімен тергеу әрекеттеріне
қатысуға;
- соттың, прокурордың, тергеушінің және анықтаушының әрекеттеріне
арыздарды келтіруге. Заң шешімдер мен әрекеттерге арыз беруге мүмкіндік
береді;
- оның сұрауы бойынша қорғаушының қатысуында сұрала алынады. Қорғаушының
күдіктінің сұралуындағы қатысуы тек күдіктінің жеке қалауы бойынша ғана
қамтамасыз етіле алынады. Оның сұрауынсыз ол туралы тергеуші оған қорғаушы
беруге міндетті емес [2].
ҚР ҚПК 65 бабына сәйкес, айыпталушы деп оған кінәлі ретінде қаулы
шығарылған немесе соған қатысты сотта қылмыстық немесе анықтаушы органмен
кінәлау хаттамасы бекітілген және құрастырылған тұлға танылады. Кінәлінің
жағдайы күдіктінің жағдайымен көп кезде сәйкес келеді.
Олардың құқықтық лауазымындағы негізгі ерекшеліктер күдіктену және
айыптау түсініктерінің арасындағы айырмашылықтармен байланысты, олар
мынаған негізделеді:
1) дәлелденгендігінің деңгейі бойынша:
Күдіктену – бұл құқық қорғау органдарының және лауазымды тұлғалардың
нақты тұлғаны кінәлі деп тануға қатысты негіз.
Айыптау – бұл тергеушінің, анықтау органының, анықтаушының, прокурордың
немесе соттың қылмыстың белгілі бір тұлғамен жасауы туралы дәлелденген
анықтама.
2) мақсаттары бойынша:
- күдіктену нақты тұлғаның анықталуына, күдікті шынында да сол қылмысты
жасады немесе жасамады дегенді анықтауға бағытталған.
3) іс жүргізу бекітілу әдістері бойынша:
- күдік қылмыстық істі жүргізу бойынша қаулыдан, айыпты таққанға дейінгі
тұтқындау хаттамасынан немесе қаулысынан шығады; тұлғаны айыпталушы ретінде
тану туралы дербес әрекет немесе құжат айыпты білдірмейді, арнайы құжатта –
қаулыда бекітіледі [19, 33].
4) құқықтық салдарлар бойынша:
- күдік күдіктінің іс жүргізу фигурасының дербес қалыптасуын
білдіреді;
- тұлға күдікті ретінде процессуалды істің тоқталғанына дейін немесе
тұлғаның кінәлі деп танылғанына дейін бола алады;
- күдіктің дәлелденуі күдіктіні айыпталушының процессуалдық жағдайына
қояды;
- жазалау айыпталушының процессуалдық фигурасының пайда болуына алып
келеді;
- тұлға кінәлі ретінде бола алады: тар мағынасында – тұлғаның сотқа
берілгеніне дейін (сот стадияларында кінәлі сотталушыға айталады); кең
мағынасында - тұлға қаулының заңды күшіне енгеніне дейін кінәлі болып
табылады;
- айыптың дәлелгендігі айыпталушыны сотталушының процессуалдық жағдайына
қояды.
Айыпталушы барлық қылмыстық сотта істің жүруінде кінәні ұсынудан
қорғауға субъект болып табылады. Негізінен айыпталушының келесідей
құқықтары бар:
Айыпталушы ҚПК 65-бабының тоғызыншы бөлігінде көзделген құқықтарды
пайдалануға, сондай-ақ:
1) өзінің не үшін айыпталып отырғанын білуге;
2) прокурор бекіткен айыптау актісінің, қылмыстық теріс қылық туралы
хаттаманың көшірмесін алуға;
3) өзінің құқықтары мен заңды мүдделерін заңға қайшы келмейтін
құралдармен және тәсілдермен қорғауға және қорғануға дайындалу үшін
жеткілікті уақыт пен мүмкіндікке ие болуға;
4) іс бойынша азаматтық талап қойылуына байланысты өзін азаматтық
жауапкер деп таныған жағдайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz