Ағылшын тіліндегі қажеттілік пен міндеттілікті білдіру құралдары
Кіріспе 3
1 Аударманың теориялық негіздері 6
1.1 Аударма теориясының тарихы 6
1.2 Лексикалық аспектілер 21
1.3 Грамматикалық аспектілер 26
2 Ағылшын тіліндегі қажеттілік пен міндеттілікті білдіру құралдары 31
2.1 Ағылшын тіліндегі көркем шығармалардағы қажеттілікті білдіретін құралдарды аудару тәсілдері 31
2.2 Ағылшын тіліндегі міндеттілікті білдіретін құралдарды аудару тәсілдері 32
Қорытынды 35
Қолданылған әдебиеттер тізімі 37
1 Аударманың теориялық негіздері 6
1.1 Аударма теориясының тарихы 6
1.2 Лексикалық аспектілер 21
1.3 Грамматикалық аспектілер 26
2 Ағылшын тіліндегі қажеттілік пен міндеттілікті білдіру құралдары 31
2.1 Ағылшын тіліндегі көркем шығармалардағы қажеттілікті білдіретін құралдарды аудару тәсілдері 31
2.2 Ағылшын тіліндегі міндеттілікті білдіретін құралдарды аудару тәсілдері 32
Қорытынды 35
Қолданылған әдебиеттер тізімі 37
Қазіргі қоғамда аудармашылық қызметтің қолданылу шеңбері күн сайын кеңейіп,үлкен әлеуметтік сұранысқа ие болып отыр. Көптеген мемлекеттерде арнайы оқу орындары ашылып,кәсіби аудармашы мамандарды даярлай бастады. Бұған дейін аударма жұмысымен басқа да мамандық иелері айналыса бастаған. Аудармашылық жұмыс қоғамдық ортаның көпшілігін қызықтырды. Осының нәтижесінде көптеген зерттеулер жүргізілді де, жаңа ғылыми пән пайда болды.Ол қазіргі заман талабына сай-аудармашылық мамандық.
Аударма – бұл өте күрделі және көп салалы адами іс -әрекеттің бір түрі. Күнделікті ауызекі тілде аударма ісі туралы “бір тілден екінші тілге аудару делінеді”, бірақ шындығында аударма ісімен айналысқанда тек бір тілді екінші тілге аудару ғана көзделмейді. Аударма ісінде әр түрлі деңгейдегі мәдени ағымдармен,әртүрлі дәрежедегі ой толғау, әртүрлі әдебиеттер, әртүрлі дәуір тынысы, әртүрлі салт-дәстүр, ұстанымдармен танысып жұмыс істеуге мәжбүр боласың.
Аударма – бұл адамдардың арасындағы қарым-қатынасты қамтамасыз етудің құралы, ал оның міндеті – басқа тілдің құралдарымен түпнұсқаның мазмұны мен формасын жеткізу.
Белгілі болғандай, аудару процесі бір тілдің бірліктерін басқа тілдің бірліктерімен жай ғана алмастыру процесі емес. Керісінше, бұл күрделі процесс, ол көптеген грамматикалық аспектілерден тұрады, оларды аудармашы білуі қажет. Аударма тек түпнұсқадан ғана алыс, нақты емес болып қоймай, сондай-ақ тіптен дұрыс емес, мағынасын, стилін, авторлық идеясын және тіпті автордың өзі туралы түсінікті бұзушы бола алады. Көп нәрсе аудармашыға байланысты болады, міне сондықтан ол барлық күштерін түпнұсқа мен аударманың арасындағы ең үлкен сәйкестікке жеткізу үшін жұмсау қажет.
Бұл ретте аударма грамматикалық аспектісін аудармалық эвристикаларды жасауда алдыңғы қатарлы деп санауға тура келеді, өйткені дәл сол аударманың стратегиясын тілдік бірліктің құрылымы мен қызметтерін талдау арқылы анықтайды. Айта кететін жайт, аударманың грамматикалық аспектісі аударманың теориясы мен практикасы бойынша мамандарды қызықтырған болатын, өйткені осы грамматиканың облысында жақсы реттелген тіл жүйесінде тіларалық жүйелі сәйкестіктерді орнату мүмкін, бұл бір жағынан аударманың грамматикалық аспектілерінің жақсы дайындалғанын, екінші жағынан, оларды әрі қарай жасаудың жетістіктеріне қатысты танылмал скептицизмін түсіндіреді.
Біздің курстық жұмысымыз ағылшын тіліндегі қажеттілікті және міндеттеуді білдіретін құралдарды зерттеуге арналған, олар сөйлеушінің заттар мен құбылыстарға қатынасының құралы болып табылады.
Аударма – бұл өте күрделі және көп салалы адами іс -әрекеттің бір түрі. Күнделікті ауызекі тілде аударма ісі туралы “бір тілден екінші тілге аудару делінеді”, бірақ шындығында аударма ісімен айналысқанда тек бір тілді екінші тілге аудару ғана көзделмейді. Аударма ісінде әр түрлі деңгейдегі мәдени ағымдармен,әртүрлі дәрежедегі ой толғау, әртүрлі әдебиеттер, әртүрлі дәуір тынысы, әртүрлі салт-дәстүр, ұстанымдармен танысып жұмыс істеуге мәжбүр боласың.
Аударма – бұл адамдардың арасындағы қарым-қатынасты қамтамасыз етудің құралы, ал оның міндеті – басқа тілдің құралдарымен түпнұсқаның мазмұны мен формасын жеткізу.
Белгілі болғандай, аудару процесі бір тілдің бірліктерін басқа тілдің бірліктерімен жай ғана алмастыру процесі емес. Керісінше, бұл күрделі процесс, ол көптеген грамматикалық аспектілерден тұрады, оларды аудармашы білуі қажет. Аударма тек түпнұсқадан ғана алыс, нақты емес болып қоймай, сондай-ақ тіптен дұрыс емес, мағынасын, стилін, авторлық идеясын және тіпті автордың өзі туралы түсінікті бұзушы бола алады. Көп нәрсе аудармашыға байланысты болады, міне сондықтан ол барлық күштерін түпнұсқа мен аударманың арасындағы ең үлкен сәйкестікке жеткізу үшін жұмсау қажет.
Бұл ретте аударма грамматикалық аспектісін аудармалық эвристикаларды жасауда алдыңғы қатарлы деп санауға тура келеді, өйткені дәл сол аударманың стратегиясын тілдік бірліктің құрылымы мен қызметтерін талдау арқылы анықтайды. Айта кететін жайт, аударманың грамматикалық аспектісі аударманың теориясы мен практикасы бойынша мамандарды қызықтырған болатын, өйткені осы грамматиканың облысында жақсы реттелген тіл жүйесінде тіларалық жүйелі сәйкестіктерді орнату мүмкін, бұл бір жағынан аударманың грамматикалық аспектілерінің жақсы дайындалғанын, екінші жағынан, оларды әрі қарай жасаудың жетістіктеріне қатысты танылмал скептицизмін түсіндіреді.
Біздің курстық жұмысымыз ағылшын тіліндегі қажеттілікті және міндеттеуді білдіретін құралдарды зерттеуге арналған, олар сөйлеушінің заттар мен құбылыстарға қатынасының құралы болып табылады.
1. Андросова М.А. Практика перевода: методические указания для студентов направления «Лингвистика» / Составитель А.М. Андросова. – Ульяновск: Ул. ГТУ, 2009. – 81 с.
2. Комиссаров В.Н. Теория перевода (лингвистические аспекты). Учебник для институтов и факультетов иностранных языков. – М.: Высш. шк., 1990. – 253 с.
3. McCarthy M., O’Dell F. English Vocabulary in Use. – Cambridge University Press, 2005.
4. Mascull B. Key Words in the Media. – Collins Cobuild, 2005.
5. Side R., Wellman G. Grammar and vocabulary for Cambridge Advanced and Proficiency. – Pearson Education Limited, 2002.
6. Арнольд И.В. Стилистика. Современный английский язык: Учебник для вузов. - М.: Флинта: Наука, 2002. - 384 с
7. Бархударов Л.С., Штелинг Д.А. Грамматика английского языка. М.: «Высшая школа», 2009.- С. 321
8. Беляева М.А. Грамматика английского языка, М.: Высш. шк., 2010.- С.98
9. Блох М.Я., Лебедев А.Я., Денисова В.С. Практикум по грамматике английского языка. (Training in English Grammar), М., 2005.- С. 213
10. Голубева Т.М. Модальные глаголы. М.: «Наука», 2009. – С. 135
11. Гордон Е.М. Грамматика современного английского языка. (A Grammar of Present-day English), М.: Книжный дом «Университет», 2010. - С. 348
12. Каушанская В.Л. Грамматика английского языка. Л.: «Просвещение», 2011 (English Grammar).- С. 320
13. Мусаева Г.Ф. Роль категории модальности в художественном тексте. Баку: «Элиста», 2011. – С.67
14. Раевская Н. Н. Modern English Grammar. Киев.: «Днипро», 2012.- С. 305
15. Harper Lee. To kill a Мockingbird. New York: «Grand Central Publising», 2012.- С.281
2. Комиссаров В.Н. Теория перевода (лингвистические аспекты). Учебник для институтов и факультетов иностранных языков. – М.: Высш. шк., 1990. – 253 с.
3. McCarthy M., O’Dell F. English Vocabulary in Use. – Cambridge University Press, 2005.
4. Mascull B. Key Words in the Media. – Collins Cobuild, 2005.
5. Side R., Wellman G. Grammar and vocabulary for Cambridge Advanced and Proficiency. – Pearson Education Limited, 2002.
6. Арнольд И.В. Стилистика. Современный английский язык: Учебник для вузов. - М.: Флинта: Наука, 2002. - 384 с
7. Бархударов Л.С., Штелинг Д.А. Грамматика английского языка. М.: «Высшая школа», 2009.- С. 321
8. Беляева М.А. Грамматика английского языка, М.: Высш. шк., 2010.- С.98
9. Блох М.Я., Лебедев А.Я., Денисова В.С. Практикум по грамматике английского языка. (Training in English Grammar), М., 2005.- С. 213
10. Голубева Т.М. Модальные глаголы. М.: «Наука», 2009. – С. 135
11. Гордон Е.М. Грамматика современного английского языка. (A Grammar of Present-day English), М.: Книжный дом «Университет», 2010. - С. 348
12. Каушанская В.Л. Грамматика английского языка. Л.: «Просвещение», 2011 (English Grammar).- С. 320
13. Мусаева Г.Ф. Роль категории модальности в художественном тексте. Баку: «Элиста», 2011. – С.67
14. Раевская Н. Н. Modern English Grammar. Киев.: «Днипро», 2012.- С. 305
15. Harper Lee. To kill a Мockingbird. New York: «Grand Central Publising», 2012.- С.281
Ағылшын тіліндегі қажеттілік пен міндеттілікті білдіру құралдары
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Аударманың теориялық негіздері 6
1.1 Аударма теориясының тарихы 6
1.2 Лексикалық аспектілер 21
1.3 Грамматикалық аспектілер 26
2 Ағылшын тіліндегі қажеттілік пен міндеттілікті білдіру құралдары 31
2.1 Ағылшын тіліндегі көркем шығармалардағы қажеттілікті білдіретін құралдарды аудару тәсілдері 31
2.2 Ағылшын тіліндегі міндеттілікті білдіретін құралдарды аудару тәсілдері 32
Қорытынды 35
Қолданылған әдебиеттер тізімі 37
Кіріспе
Қазіргі қоғамда аудармашылық қызметтің қолданылу шеңбері күн сайын кеңейіп,үлкен әлеуметтік сұранысқа ие болып отыр. Көптеген мемлекеттерде арнайы оқу орындары ашылып,кәсіби аудармашы мамандарды даярлай бастады. Бұған дейін аударма жұмысымен басқа да мамандық иелері айналыса бастаған. Аудармашылық жұмыс қоғамдық ортаның көпшілігін қызықтырды. Осының нәтижесінде көптеген зерттеулер жүргізілді де, жаңа ғылыми пән пайда болды.Ол қазіргі заман талабына сай-аудармашылық мамандық.
Аударма - бұл өте күрделі және көп салалы адами іс -әрекеттің бір түрі. Күнделікті ауызекі тілде аударма ісі туралы "бір тілден екінші тілге аудару делінеді", бірақ шындығында аударма ісімен айналысқанда тек бір тілді екінші тілге аудару ғана көзделмейді. Аударма ісінде әр түрлі деңгейдегі мәдени ағымдармен,әртүрлі дәрежедегі ой толғау, әртүрлі әдебиеттер, әртүрлі дәуір тынысы, әртүрлі салт-дәстүр, ұстанымдармен танысып жұмыс істеуге мәжбүр боласың.
Аударма - бұл адамдардың арасындағы қарым-қатынасты қамтамасыз етудің құралы, ал оның міндеті - басқа тілдің құралдарымен түпнұсқаның мазмұны мен формасын жеткізу.
Белгілі болғандай, аудару процесі бір тілдің бірліктерін басқа тілдің бірліктерімен жай ғана алмастыру процесі емес. Керісінше, бұл күрделі процесс, ол көптеген грамматикалық аспектілерден тұрады, оларды аудармашы білуі қажет. Аударма тек түпнұсқадан ғана алыс, нақты емес болып қоймай, сондай-ақ тіптен дұрыс емес, мағынасын, стилін, авторлық идеясын және тіпті автордың өзі туралы түсінікті бұзушы бола алады. Көп нәрсе аудармашыға байланысты болады, міне сондықтан ол барлық күштерін түпнұсқа мен аударманың арасындағы ең үлкен сәйкестікке жеткізу үшін жұмсау қажет.
Бұл ретте аударма грамматикалық аспектісін аудармалық эвристикаларды жасауда алдыңғы қатарлы деп санауға тура келеді, өйткені дәл сол аударманың стратегиясын тілдік бірліктің құрылымы мен қызметтерін талдау арқылы анықтайды. Айта кететін жайт, аударманың грамматикалық аспектісі аударманың теориясы мен практикасы бойынша мамандарды қызықтырған болатын, өйткені осы грамматиканың облысында жақсы реттелген тіл жүйесінде тіларалық жүйелі сәйкестіктерді орнату мүмкін, бұл бір жағынан аударманың грамматикалық аспектілерінің жақсы дайындалғанын, екінші жағынан, оларды әрі қарай жасаудың жетістіктеріне қатысты танылмал скептицизмін түсіндіреді.
Біздің курстық жұмысымыз ағылшын тіліндегі қажеттілікті және міндеттеуді білдіретін құралдарды зерттеуге арналған, олар сөйлеушінің заттар мен құбылыстарға қатынасының құралы болып табылады.
Қажеттілік пен міндеттеуді білдіретін модальды етістіктерді зерттеу тақырыбының өзектілігі модальды етістіктердің жан-жақты теориялық теориялық қарастыруымен, олардың статусы мен сипаттамаларын анықтаумен, сондай-ақ олардың қызметінің әдістерін зерттеумен негізделген.
Қажеттілікті және міндеттеуді білдіретін модальды етістіктердің мәселесі біржақты емес, өйткені көптеген грамматистердің көбісінде модальды етістіктерге қатысты өздерінің тақырыптары болады. Модальдылық түсінігін толық түсіндіру жоқ, бұл берілген категорияның көп жоспарлығымен байланысты.
Ағылшын тіліндегі модаль етістіктер бірнеше модальді мағынаға ие болуы мүмкін. Модаль етістіктері мен қыстырма сөздер бірге қолданылғанда, осы жағдайда біз синонимдік құрылымдарды кездестіреміз. Сөйлемдерде модаль етістіктері құрамдас модальды баяндауыш деп аталатын тіркесті құратын тұйық етістіктігімен (перфекті немесе перфекті емес инфинитивпен) үйлеседі. Модаль етістіктері жеке сөйлем мүшелері ретінде қолданыла алмайды.
Must етістігі әдетте фактілерге, білімге негізделген және сенімділікпен шекаралас болжамды білдіреді. Must етістігінің перфекті емес инфинитивпен үйлесуі болжамды іс-әрекеттің немесе қалыптың жасалған болжаммен мезгілдес болғанын білдіреді және осындағы болжам осы шаққа да, өткен шаққа да жатады.
Need модаль етістігі қажеттілікті білдіріп, қазақ тіліне керек, қажет деп аударылады. We need talk of this no more.-Бізге осы туралы сөйлесу керек емес.
Зерттеудің объектісі ағылшын тіліндегі қажеттілік пен міндеттілікті білдіретін модальдылықты анықтау, ал заты - қажеттілік пен міндеттілікті білдіретін модаль етістіктері мен олардың эквиваленттері.
Зерттеу жұмысының мақсаты ағылшын тіліндегі қажеттілік пен міндеттілікті білдіретін модаль етістіктерін зерттеу және оларды көркем шығармалардағы қолданылуын талдау. Берілген мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттерді айқындап алдық:
- Қазіргі заманғы ағылшын тіліндегі қажеттілік пен міндеттілікті білдіретін модаль етістіктерінің теориялық негіздерін зерттеу;
- Ағылшын тіліндегі қажеттілік пен міндеттілікті білдіру құралдарын қарастыру;
- Ағылшын тіліндегі көркем шығармалардағы қажеттілікті білдіретін құралдарды аудару тәсілдерін талдау;
- Ағылшын тіліндегі міндеттілікті білдіретін құралдарды аудару тәсілдерін зерттеу.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде отандық ғалымдардың еңбектері, мерзімдік басылымдардағы мақалалар қолданылды.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Аударманың теориялық негіздері
1.1 Аударма теориясының тарихы
Аударма теориясы - ғылыми пән, оның міндеті - түпнұсқа мен аударма арасындағы заңдылықтарды қарастыру, аударманың жеке жағдайларын ғылыми мәліметтердің көмегімен бақылау, алынған мәліметтерді жалпыландыру. Мұнысымен аударма теориясы аударма тәжірибесіне көмектеседі, ол теорияға ойды жеткізудің қажетті құралдарын іздеу мен таңдауда көмектеседі: теорияға жүгіне отырып, аудармашы қажетті ойларды және дәлелдемелерді нақты мәселелердің белгілі бір шешімдерінің пайдасына шеше алады.
Осы теорияның ғылыми құндылығы оның нысанына, аудармасына тілмен және әдебиетпен байланыстағы шығармашылық қызметке қызығушылықтың түрлілігімен түсіндіріледі [1, б. 67].
Біз бүгінгі таңда классиктердің шығармаларын, дүниежүзі мәдениетінің асқан үлгілерін өз ана тілімізде оқи алатын дәрежедеміз. Прогрестік мәні өзгеше бұл процесс негізінен ағылшын тілі арқылы іске асып жатыр. Қай тілдің, қай халықтың болмасын көптің рухани жан дүниесін байытар қазынасын біз ағылшын тілі арқылы меңгерудеміз. Қазір ағылшын тілінен аударылған сансыз дүниелерді қарап шықсақ, біз ғылым саласында да, көркем әдебиет саласында да әлемнің төрт бұрышында болған, болып отырған небір оқиғалардан оймен, көкірек көзбен көңілге түйер дәрежеге жеткен екенбіз.
Әр тілде сөйлейтін халықтар мекен еткен әлемді және сол халықтардың мәдени мұрасын танып білу тек аударма арқылы мүмкін. Әрине бұдан кез келген аударма түпнұсқаны толығымен танытар дәрежеде деген қорытынды жасалмауы тиіс. Сонда да кез келген аударма, оның ішінде, әсіресе, көркем аударма басқа тілдің амалдарымен жасалған шығарманы екінші тілдің құралдарымен қайта жасау болып табылады. Бұл процесс әр алуан халықтардың өзара қарым-қатынасы негізінде тарихи дәлелденген және жасалған тәжірибелер мұның әбден мүмкін екенін көрсетіп отыр. Ал енді бұл аудармалардың сапасы, салмағы т. б. түрлі қасиеттері деген мәселенің бәрін көркем аударманың теориясы тексеруге тиіс. Аударма теориясы осындай қажеттіліктен келіп туған.
Біздің негізінен көңіл қойып отырғанымыз - көркем аударма. Яғни көркем әдебиеттің екінші елге сапары жайлы деп те айтса болар еді мұны.
Аударманың тарихына үңіліп қарасақ, ел мен елдің, халық пен халықтың өзара ұғысу, жақындасу ниеті ертеден-ақ пайда болған сияқты. Оған дәлел - әр жұрттың өмірінде замандар бойы жалғасып келе жатқан аударма өнерінің үлгілері. Әсіресе, аударманың өзге үлгілерінен гөрі көркем туындылары бір халықтан екінші халыққа, бір тілден екінші тілге жеделірек жетіп отырған. Халықтың рухани тілек-талабынан келіп туған өзге елдің көркем шығармаларын аудару процесі келе-келе өзіндік принциптері мен қағидаларын алға тартады. Аударудың әрқилы тәсілдері мен заңдылықтары бой көрсетеді [2, б. 48].
Сөйтіп бір халықтың әдеби мұрасын екінші елдің рухани қазынасы етуді мұрат тұтқан адам аудару үстінде екі тілдің өзді-өзіне ғана тән неше алуан ішкі заңдылықтарының сырына үңіліп, аударудың өзіндік заң-жобаларын түзе (сыза) бастайды. Әрбір тіл арасында аударма арқылы болып жататын неқилы салыстыру салғастыру дегендердің бір жүйеге түсіріліп, саралануы қажет екенін ертеден ұққан азаматтар осы жөнінде өз пікірлерін айтып, жазып отырған. Мәселен, дүниежүзілік мәдениеттің алтын қорын аралап кетер болсақ, сонау ертедегі Рим дәуірінің алыптары Ливий Андроник, Цицерон, Гораций, Квинтилиан т. б. бастап жиырма бірінші ғасырға дейінгі аударма проблемаларына арналған сан алуан теориялық пікірлердің болғанын тарихтан білеміз.
Сол дәуірлер сырын танытатын бұл қағида, көзқарастардан аңғарылған бір нәрсе: аударманың қай дәуірде болмасын қоғамда үлкен рөл атқаратыны.
Әр дәуірдің дамуына қарай аударманың әрқилы принциптері бой көрсеткен. Сонау ерте дәуірдің өзінде-ақ еркін аударма мен сөзбе-сөз аударма пайда болған.
Тарихқа жүгінсек, грек әдебиетінің римляндықтар әдебиеті мен тіліне тигізген әсері ұшан-теңіз. Бұдан ұғатынымыз: аударманың тіл мен әдебиетке тигізер әсерінің қай кезде де мол екендігі. Тағы бір ескеретін нәрсе, сонау ерте кезде-ақ бой көрсеткен аударманың бұл екі тәсілі күні бүгінге дейін ұласып келе жатқаны. Көп дау, талас-тартыс осы екі принцип маңында өрбиді.
Қайта туу (эпоха Возрождения) дәуірі творчестволық істің жаңа мұраттары мен түрлерін тарата отырып, аударманың рөлін көтеріп тастады. Бұл кезде Германияда аударманың әрқилы принциптері көріне бастайды. Тіпті бөтен тілдің синтаксисіне дейін жеткізуді талап еткендер (Никлос фон Виле) де, қайта өңдеуге дейін баратын еркіндікті талап етушілер (Генрих Штеинхавель, Альбрехт фон Эйб) де болған. Англияда поэтикалық түрлердің қандайын болмасын ұлттық өңге айналдыру арқылы әдебиетін дамыту ағымы болған.
Аударманың бүкіл халықтық сипатқа ие болуы А.М.Горький есіміне тікелей байланысты.
Жауапты мәселенің дұрыс жолға қойылуы үшін аудармашыларды аударманың ең қарапайым да түсінікті қағидаларымен қаруландыратын теория керек еді. Сөйтіп, аударма теориясының әліпбиі жасалды. Мұны алғаш қолға алған аударманың аса көрнекті теоретиктерінің бірі, әдебиетші К. Чуковский болатын. Кейін бұл еңбек әлденеше толықтырылып, жаңартылып басылып отырды.
Аударманың мәселелерін әрқилы көзқарастар тұрғысынан қарастырған әр алуан еңбектер бар. Аударма өнерінің ерекшеліктері мен заңдылықтарын таратып, талдай алатын тамаша теоретиктер бар. Олар - М.П.Алексеев, А.В.Федоров, Г.Гачечиладзе, И.А.Кашкин, О.Кундзич, А.В.Кунин, Ю.Д.Левин, П.М.Топер, Я.И.Рецкер, В.М.Россельс, В.Е.Шор, т. б..
Бұларға қоса аударма проблемаларына арналған түрлі кеңес-мәжілістер көптеген күмәнді, түсініксіз жайларды теориялық тұрғыдан ғылыми талқыға салып, саралап шыққан. Әрине бұл мәжілістер аударма теориясының әр алуан мәселелерін түбегейлі шешіп берді деп айту қате. Алайда ден қоюға тұрарлық бір ақиқат, аударма өнерінің филология ғылымының ерекше бір саласы ретінде танытылып, оның даулы-даусыз мәселелерінің нақты ғылыми жолмен тексеріле басталғандығы. Дәлелдеме, дәйектемелерге негізделген мұндай ғылыми бағыт аударма проблемасының көптеген меселелерін нақтылы шешуге, сөйтіп аудармашыларға қиындық туғызып келген кейбір жайттар жөнінде қажетті принциптерді ұсынуға едәуір септігін тигізгені хақ.
Бұл үлкен проблеманың қағидаларын талдап беруде әрқилы көзқарастар күні бүгінге дейін жалғасып келеді. Аударма өнерінің мәселелерін тексеруде әрқилы ғылым саласы келіп түйісіп жатады. Әдебиет, тіл, психология, тарих, этнография, математика, т.т. Мұның ішінде аударманың өзіндік объекті тіл мен әдебиет болуға тиіс. Өйткені көркем аударманың тексеретін мәселесі белгілі бір тілде жазылған көркем туындының екінші бір тілдегі көрінісі. Осыдан келіп аударманы зерттеу саласында тілшілер мен әдебиетшілер арасында әр алуан көзқарастардың болатыны ақиқат [3, б. 126].
Жалпы, теориямен айналыспаған аудармашының аударманың қазіргі талабына лайықты іс бітіруі неғайбіл. Аударма теориясының бүгінгі талабы дегенде біз көркемдігі жағынан дәл, толыққанды аударманы айтамыз. Қанша дегенмен, өз бетінше, өз қалауынша аудармамен айналысушы адам білгенін өзімен ала кетеді де, оның қолы жеткен ақиқат жұмбақ күйінде калады. Ал теория сондай көптеген тәжірибелерді қорыта келіп, қол жеткен табыстарды көпке ортақ дүниеге айналдырады.
Аударманың ғылыми қағидаларын ортақ мүддеге айналдырушы теоретиктердің бұл жөніндегі ұстанған принциптерін үш түрге бөліп, топтап әңгімелеуге болар еді.
Олардың бірі - аударманы әдебиетгану ғылымының еншісіне беріп, оны таза творчестволық құбылыс ретінде қарастыратындар. Мәселен, И.А.Кашкин, А.А.Смирнов, И.Брагинский, В.Россельс, В.Шор, т.б. пікірлері негізінен осы ыңғайда түйісіп жатады.
Ал А.В.Федоров бастаған тілшілер қауымының көбі аударманы тіл білімінің объектісі ретінде зерттеген. Бұлардың қатарына Л.С.Бархударов, Б.А.Ларин, Я.И.Рецкер, т. б. қосуға болар еді [4, б. 38].
Бұл екі көзқарасты жалғастырып, аралық позицияда тұрған үшінші бір топ аударманы өз алдына бөлек сала ретінде тексереді. Яғни аударма негіздері тіл мен әдебиет қағидаларына сүйенсін дейді. Өзінің дәлелді теориялық тұжырымдарымен аударма ғылымының дамуына бөлекше үлес қосқан Г.Гачечиладзе мұны былай түсіндіреді: Аударма теориясы лингвистика мен әдебиеттану ғылымының аралығында тұрған, өзіндік орны бар өзгеше ғылым. А.Лейтестің де: Она могла бы стать наукой об осмыслении и воссоздании художественных произведений средствами другого языка, показывая на материале многих литератур, как читательское сотворчество перерастает в сотворчество писательское, - деген пікірінен Г.Гачечиладзе ұсынып отырған принциптерді қолдайтынын аңғарамыз. Үш топтың өкілдері аударма проблемаларын осылай әрқилы тараптан тексеруді талап ете отырып, іс жүзінде бірінің мәселесін бірі қамтып кете береді.
Тілдің әрбір элементі көркем контекстке ене отырып, сапалық өзгеріске ұшырайды. Яғни лингвистикалық құралдардың қабілеттілігі көркемдік мән-мағынаға айналып жатады. Сондықтан да: В диалектическом единстве лингвистического и художественного, в способности отмеченного качественного превращения и состоит возможность преодоления основного противоречия, выраженного в формуле -- перевод прекрасного с одной лингвистической системы на другую, -- деген теоретик О. Кундзичтің пікіріне қосылуға тура келеді [5, б. 79].
Осы тұрғыдан алғанда ... область художественного перевода начинается там, где кончается область языковых сопоставлений -- деген Г.Гачечиладзенің; пусть он будет подчинен определенному художественному или идейному замыслу, но сам по себе представляет материал чрезвычайно богатый, -- деп түсінетін А. Федоровтың пікірлері де дау туғызады.
Көркем шығарманы жеке алып қарағанда ол көркем туынды есебінде эстетикалық әсер ететін категория. Біз оны оқығанда оңдағы сөйлем мүшелерін талдап жатпай-ақ таңдай қағамыз. Ал енді сол шығарманы аудару қажет болса, не сол аударманы талдау керек болса, оны бірнеше бөлікке, материалға бөлуге тура келеді. Сөйтіп лингвистикалық анализдің қажетгігі туады. Әдеби-лингвистикалық байланысты осындай бірлікте қарау қажет.
Қазақ аударма өнерінің тарихына үңілсек, дәл осы тектес аражігі айқын, анық пікірлер бар деп айту қиын. Мұнда біз мынау тілшілер ұсынған, мынау әдебиетшілер ұсынған пікір деп бөліп-жарып жатпаймыз. Тек бір ескерте кететін жай мынау: аударманы өнер деп ұғатын жазушы, журналистер қауымы мұны тек әдебиеттің тексеретін саласы деп танитыны. Тілші ғалымдар тарапынан бұл дайыңда айтылған үзілді-кесілді пікірді кездестіре алмаймыз. Мұның мәнісі арнайы зерттелмегендіктен. Ал кейінгі тұжырымның, яғни аударманы әдебиет пен тіл арасындағы құбылыс деп карайтын көзқарасты қолдайтын зерттеушілер де бар. Мәселен, аудармашы ғалым Ә.Сатыбалдиевтың бұл турасындағы қайсыбір ойлары реалистік аударма ғылыми теоретиктерінің бірі Г.Гачечиладзенің кейбір пікірлерімен үндесіп жатады.
Сөзбе-сөз аударма мен еркін аударма: аударманың күнделікті тірлігіңде талай әжетке жаратылып келген тәсілдер. Тіпті күні бүгінге дейін қайсыбір аудармалардан көрініп қалады. Аударманың әрқилы үлгісін жасап, әр алуан қағидаларға жүгінген өнерпаздар іс барысында сан түрлі ағым жетегінде болғанмен, олардың бәрі де осы екі үлгінің, екі тәсілдің маңайына келіп үйіріле береді. Екі тәсілдің әрқайсысын дәуіріне, кезеңіне қарай жеке-дара алып қарастырсақ, оларды түсінуде, қолдануда қилы-қилы ұғымның да болғаны мәлім.
Бұл екі тәсілдің тарихи мәнін бір жақты түсініп, теріс ағым ұстанып жүрген зерттеушілердің де бар екенін ескере отырып, алдымен аударманың біз сөз етіп отырған осы принциптеріне тоқтала кету қажет. Теориялық тұрғыдан қарастырғанда бұл принциптердің мән беруді тілейтін өзіндік ерекшеліктері мол. Және аударма процесіне қырсығын тигізген кездері де жиі кездеседі. Шынында аударманың қай түрі болмасын ол белгілі бір кезеңнің жемісі. Ғылымның, практикалық істің өзі әкелген алғашқы адымдары болады. Сондай қажеттіліктен келіп туған еркін аударма тәсілі кезінде прогрессивтік рөл атқарғаны мәлім. Өйткері ғылым, өнер, экономиканың алғашқы тәй-тәй басқан шағында бірден реалистік аударманы талап ету мүмкін емес еді. Ол кезде халықтың білім дәрежесінің өзі көптеген мәселені түсіндіріп алуды тілейтін. Аудармашылардың өзі тілесін, тілемесін алып отырған объектісін түсіндіруге ыңғайлай беретіні біріншіден осыдан, екіншіден, сол аудармашылар сүйенерлік бірде-бір жол-жобаның, аударманың семантикалық жүйесінің әлі қалыптаспауынан. Осы тұрғыдан қарағанда, бұл принциптің өз кезінде рөлі ерекше болғанын ұғу қажет. Мұның кесірлі тәсілге айнала бастаған кезін анықтау ғылыми байыптылықка саятын нәрсе. Аударма тәжірибесі молайып, оның әрқилы жаңа, жарқын принциптері туа бастағанда, қайсыбіреулердің еркіндіктен арыла алмай жүруі, әрине орынсыз. Оның себебін ашып, бүге-шігесін талдау ғылымның міндеті.
Ал сөзбе-сөз аударманы кейбір практиктер мен зерттеушілер жарамсыз тәсіл деп түсіндіреді. Шынында бұл тәсілдің де себепсіз тумағанын ескеру керек сияқты. Ғылыми-теориялық еңбектерге және аударма тәжірибесіне жүгінсек, бұл принциптің көңіл аударуды тілейтін тұстары көп. Ғылыми тұжырымның мәні я олай, я былай деп тоқ етерін айта салумен анықталмаса керек, қайта нақты мәселенің себеп-салдарына жүгінген жүйелі дәлелдемелерге орай байқалса керек. Әрине сөзбе-сөз, әріпқой аударма дегендердің ғылыми қағидаларға салғанда бадырайып көрінетін баянсыз түрлерін көрсету лазым. Аударманы ғылым деп танитындығымыздан оның әдіс-тәсілдерін ғылыми жүйеге салып, себеп-салдарын дәлелдемелермен аша, ажырата баяндауға міндеттіміз.
Жалпы, ғылымның принциптері, әдіс-тәсілдері себепсіз ойдан жасалмайды. Қандай тәсіл болмасын ол белгілі бір шындықтың айнасы. Ендеше сөзбе-сөз аударма практикасындағы белгілі бір мұқтаждықтан, қажеттіліктен келіп туған. Ал ол тәсілдің жарамды-жарамсыз болмысын анықтау екінші мәселе. Ғылыми талдауды тілейтін тұс осы. Ендеше бір аударма тәжірибесі алып келген әрқилы әдістерді түсіндіруде біржақты ұғымнан қашыңқырап, соның себеп-салдарына үңілуге тиіспіз. Оның жарамды қасиеті қайсы, жарамсыз қасиеті қайсы - міне, осы мәселелер көбінесе көмескі күйде қала беретін. Тағы бір ескеретін жай мынау: әдетте сөзбе-сөз аударманы жарамсыз деп табатындар шыныңда да мұны сөзбе-сөз ұғатын тәрізді. Яғни белгілі бір сөйлем компоненттерін сол тұрған қалпында, сондай тәртіппен көшіру деп түсінеді. Егер мұндай тәртіппен аударсаң, әрине сөзбе-сөз тәсілдің түкке жарағысыз боларына күмән жоқ. Ал сөзбе-сөз аударманы дұрыс ұғатындар ұстанған принцип сәл басқашалау. Олар әлгі сөйлемді мағыналық топқа айналдырып тұрған компоненттердің түпнұсқадағы күйін сақтап жатпайды. Бірақ сондағы айтылмыш ойды білдіруге қатысып тұрған сөздердің бәрінің лексикалық мағынасын жеткізуге тырысады. Жеткізгенде, әрине әр сөзді жеке-жеке қуалап, жеке-жеке аударатын болсаңыз баяғы Гумбольдт айтқан жалған тұжырымға баратыныңыз ақиқат. Гумбольдт не дейді. Оның айтуынша, аударма дегеніміз шешілмейтін жұмбақты шешуге әурелену болып шығады. Мұның мәнісі: аудармашы жүзіп келе жатқан су астында шөккен екі тас бар. Бір халықтың көркем мүлкін жеткізуді мұрат тұтқан адам қалайда осы екі тастың біріне ұрынады. Оның бірі - түпнұсқаға өте адал болу үшін, ана тілінің заңдылықтарын аяққа басу болса, екіншісі ана тілінің заңдылықтарына түпнұсқаның бар қасиетін түгел бағындырып басқа қиянға шығып кету. Осыдан келіп әрбір халықтың зат, материя, болмыс жайындағы түсінігі әрқилы, соған орай тіл байлығы да ала-құла. Ендеше бай тілден кедей тілге аудару мүмкін емес деген идеалистік қорытынды жасайды.
Міне, осы жалған ұғымның жетегінде кетпес үшін сөзбе-сөз аударманың ішкі-тысқы характерін талдап, таратып түсіну қажет. Яғни сөзбе-сөз дегенді сол сірескен қалпында қабылдамай, аудару кезінде сөйлем компоненттері аударылатын тілдің заңдылықтарына қарай ыңғайлана, орындары ауысып түсіп жататынын және сөйте тұра түпнұсқа мазмұны мен формасы түгел жеткізілетінін қамтамасыз ететін тәсіл деп те қарағанымыз жөн.
Көркем аударманың аса үлкен табысы деп адекватты немесе реалистік аударманы айтуға тиіспіз. Бұған дейін адекватты және толыққанды аударма деген терминдер пайда болған. Бұлар жөнінде жоғарыда сілтеме жасалған еңбектерді қарауға болады [6, б. 56].
Семантикалық жүйенің молаюы немесе таралуы аударма қатынасының характеріне байланысты. Көркем шығармалар жиі-жиі аударылып отырса жаңа мағыналық топтар молая, түрлене түспек те, керісінше аудару процесі тежелсе бұлардың да өрісінің тарылуы табиғи нәрсе. Бір кездері ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудың қиындықтары болғаны мәлім. Олар, ілгеріде ескерткеніміздей, ағылшын қазақ тілі құрылысының ерекшелігінен, тілдік дәстүрлі эквиваленттердің аздығынан және осы тілдерде сөйлейтін халықтар ұғымында қалыптасқан әдет-ғұрып, салт-санаға байланысты сөздердің өзгешелігінен туып жатқан қиындықтар еді.
Қазір ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудың алуан түрлі арналы жолдары жасалды. Жаңа ұғымды берерлік тіліміздің дәстүрлі эквивалентті құрайтын жаңа терминдер, жаңа тіркестер пайда болды. Мұның көптеген мысалын шығармаларының аудармаларынан көреміз.
Алайда қайсыбір тілдік материалдың мағыналық салмағы сайма-сай келмей шаршататын түс кездесуі әбден мүмкін. Мұның себебін проф. А.А.Реформатский былай түсіндіреді: Частные случаи непереводимости основываются на чисто язьковом факте - отсутствии в одном языке материальности, имеющейся в другом.
Аудармалық трансформациялар, В.Н.Комиссарвтың көзқарасы бойынша, - бұл өзгертілімдер, олардың көмегімен беріліп отырған мағынадағы түпнұсқаның бірліктерінн аударманың бірліктеріне өтуге болады. Және де аудармалық трансформациялар мазмұны да, түрі де бар тілдік бірліктермен жүзеге асатындықтан, олар бастапқы бірліктердің түрін де, мағынасын да өзгертетін (қайта жасайтын) формаллық-семантикалық сипатқа ие.
Мұндай аудармалық трансфомацияларды аудармашыға кезекті аударманың қиындықтарын жеңуге көмектесетін аударма тәсілдері деп қарастыруға болады.
Жоғарыда келтірілген анықтамалар көрсеткендей,аудармалық трансформация терминіне әр түрлі түсіндірме беріледі.
Аударматанушылардың басым көпшілігі (Л.С.Бархударов,В.Н. Комиссаров, А.Д. Швейцер және т.б.) аудармалық трансформация ұғымын түпнүсқа мәтіні мен аударма мәтінінің белгілі бір үзінділерінің арасында формалық және семантикалық өзгертулер нәтижесінде пайда болатын типтік қатынас деп түсіндіреді. Бұл тұжырым аудармалық
эквиваленттілікке жету үшін жүзеге асырылатын барлық тіларалық өзгертілімдерді мегзеп отыр. Аталмыш көзқарас аудармалық трансформацияның сипаты кешенді болып келетіндігін көрсетеді. Аударманы бір айтылу формасының екіншісіне өзгерту процесі ретінде қарастыру шартты болып табылады. Шын мәнінде, түпнүсқа бірліктері өзгеріссіз қалады, аудармашы тек оларға аударма тіліндегі коммуникациялық жағынан теңбе-тең бірліктерді іздестіреді. Түпнұсқадағы тілдегі бір хабарламаның мағынасы басқаша беріледі, яғни түпнүхқа мен аударма бірліктерінің арасында белгілі бір қатынастар орын алады, оларды шартты түрде, түпнүсқа бірліктерімен қандай да бір манипуляция жасау нәтижесінде алынған аударма бірліктері деп түсіндіруге болады.
Қазіргі таңда аударма теориясында сипатталған аудармалық трансформациялар саны жетерліктей көп. В.Г.Гактың пайымдауынша мүмкін болатын барлық тілдік өзгертілімдерді жүйелеп, типологиялық классификациясын беру - аударматану ғылымы үшін маңызды үлес болар еді. Ол үшін түрлі міндетті жүзеге асыруды қамтамасыз етеді: аудамашыға қажетті әдіс-тәсілдердің толық жиынтығын беру, аудармашы өз жұмысында кей кезендері өте күрделі болып келетін өзгертілімдерді жалма-жан қолданатындықтан, іс-жүзіндегі аударма практикасын дәлелдеу; аудармадағы айырмашылықтың әрбір түріне лингвистикалық түсіндірме беру. Оның үстіне аудармашының белгілі бір әдіс-тәсілдерді, құралдарды білуі - аударма нәтижелерінің сенімділігі мен объективтілігін қамтамасыз етеді, аудармашыны қаруландырады.
Ал Л.С. Бархударов трансформациялардың барлығын төртке бөліп көрсетеді: орын ауыстырулар, орын алмастырулар, қосулар жэне қалдырып кетулер. Мұнда автор бүл жүйелеу жуық шамада, әрі шартты екендігін және аталғандар бір-бірімен қосылып комплексті трансформациялар құрайтындығын ескертеді. Орын ауыстыруды Л.С.Бархударов сөйлем құрылымындағы сөздің, не сөз тіркесінің ретіне немесе құмалас сөйлем бөліктерінің ретінің өзгеруі деп түсіндіреді. Автор орын ауыстыруды Л.С.Бархударов сөйлем құрылымындағы сөздің, не сөз тіркесінің ретінің немесе құрмалас сөйлем бөліктерінің ретінің өзгеруі деп түсіндірді. Автор орын алмастыруларды аудармалық трансформацияның ең кең тараған түрі дей отырып, оларды грамматикалык; және лексикалық түрлерге бөлді. Грамматикалық орын алмастыруларға Л.С.Бархударов сөз формаларының алмасуын (зат есімнің көптік, не жекешелік түрінің, етістік шақтарының және т.б.) және сөз таптарының алмасуын (мысалы, есімдену, етістіктени жасалған зат есімнің орны мен етістіктің алмасуы, сын есімнің үстеуге т.б.) В.Н.Комиссаров классификатция бойынша, аудармалық трансформацияны лексикалық, грамматикалық және лексика-грамматикалық деп бөлінеді.
1. Лексикалық трансформациялар. Тілдік бірліктердің , сөз,
сөз тіркесі арасындағы мағыналық жэне формальды жағы сақталуын көрсетеді. Оған транскрипция, транслитерация және калькалау тәсілі және лексико-семантикалық орын алмастырулар( конкретизациялау ( нақтылау), генерализациялау (жалпылау) жэне модуляция тәсілдері) жатады. Аударма теориясын жетік білу тек аударманың негізгі мақсаттары мен міндеттерін белгілеп қана қоймай ,сонымен қатар аудармашыға көркем шығарманы аударуда тілдің грамматикалық, лексикалық жэне стилистикалық аспектілерін ескеру аударудағы негізгі жолдарына нұсқайды.
2. Лексика-грамматикалық трансформация. Кешенді Лексикалық-грамматикалық трансформациялар: антонимдік . аударма, экспликация ( суреттеу аударма); компенсация тэсілдері жатады.
3. Грамматикалық трансформация. Ал енді негізгі тақырыпқа байланысты грамматикалық трансформациялары автор сөзбе-сөз аударма (дословный) сөйлемдерді бөлу, сөйлемдерді біріктіру, орын алмастыру деп бөледі.
В.Н. Комиссаровтың пайымдауынша , мәтінің түпнүсқа тілінен аударма тіліне грамматикалық орын ауыстырулар арқылы беріледі, яғыни грамматикалық формалардың ауыстырылуы арқылы мәтіннің эквиваленттігіне жетеді. Орын алмастырулар аркылы сөз табы , сөйлем мүшесі және грамматикалық категория, яғыни шақ категориясы да грамматикалық орын алмастырулар арқылы беріледі. Аудармашы - лингвист Л.С.Бархударов осы пікірді ұсынады.Орын ауыстыруды Л.С.Бархударов сөйлем құрылымдардағы сөздің, не сөз тіркесінің ретінің немесе құрмалас сөйлем бөліктерінің ретінің өзгертуі деп түсіндіреді. Автор орын алмастыруларды аудармалық трансформацияның ең кең тараған түрі дей отырып, оларды грамматикалық және лексикалық түрлерге бөлді. Өзгертулер аудармашының түпнүсқаны өзгерту қалауынан емес, оны толықтай қамтып, мүмкіндігінше дәл беру қажеттілігінен беріледі. Сондықтан түпнұсқадағы негізгі мағынаны аудармашы аудармадағы негізгі тәсілдерді қолдана отырып дәл жеткізу керек. Абсолютті аударма ұғымы жоқ болғандықтан да , түпнұсқаның жоғалған элементтерін аудармада орнын алмастыру әдісі орын алады.
Ал Л.С.Бархударов трансформациялардың барлығын төртке бөліп көрсетеді: орын ауыстырулар, орын алмастырулар, қосулар жэне қалдырып кетулер. Мұнда автор бұл жүйелеу жуық шамада , әрі шартты екендігін және аталғандар бір бірімен қосылып комплексті трансформациялар құрайтындығын ескертеді. Орын ауыстыруды Л.С.Бархударов сөйлем құрылымдағы сөздің, не сөз тіркесінің ретінің немесе құрмалас сөйлем бөліктерінің ретінің өзгеруі деп түсіндіреді. Автор орын алмастыруларды аудармалық трансформацияның ең көп тараған түрі дей отырып, оларды грамматикалық және лексикалық түрлерге бөледі. Грамматикалық орын алмастыруларға Л.С.Бархударов сөз формаларының алмасуын ( зат есімнің көптік , не жекешелік түрінің, етістік шақтарының және т.б.) және сөз таптарының ( мысалы, есімдену, зат есімнің орны алмасуы , сын есімнің үстеуге, зат есімге немесе үстеуге т.б.) сөйлем мүшелерінің алмасуын (сөйлемнің синтаксистік құрылымын қайта құру) , мысалы, ырықсыз етіс конструкциясын ашық раймен, ТТ-гі сөйлемнің бастауышын пысықтауышқа және т.с.с сондай-ақ құрмалас сөйлемдегі синтаксистік алмастыруларды жай сөйлемді қүрмалас сөйлеммен, құрмаласты (жай сөйлеммен, бағыныңқыны - басыңқыға, немесе керісінше, жалғаулықты байланысты - жалғаулықсызға немесе керісінше) жатқызды. Лексикалық орын алмастыруға конкретизация ( тілдік және контекстілік), генерализация және себеп салдық қатынастарға негізделген (салдарды себеппен және себепті салдарпмен ) орын ауыстыру енгізілген. Жоғарыда аталғандардан өзге, ол аудармадағы комплексті лексикалық , грамматикалық алмастырудың ( антонимдік аударма) және компенсацияны бөліп алады. Ал қосу тәсілін қолданудың себептерінің ішінен ол эллипсисті атады: аудару барысында түпнүсқа мәтініңде берілген грамматикалық тәсілдер, стилистикалық және прагматикалық факторлардың мағынасын беру қажеттілігіне орай сөйлем құрылымын синтаксистік тұрғыдан қайта құру.
В.Н.Комиссаров аудармалық трансформацияны жеті түрге бөліп көрсетті. Олар:
1. транскрипциялау
2. транслитерациялау
3. калькалау
4. лексикалық-семантикалық орынбасарлар: нақтылау (конкретизациялау) ;
ұлғайту (генерализациялау); модуятциялау;
5. Грамматикалық трансформациялар: синтаксистік ұқсастандыру
(уподбление); грамматикалық орын алмастырулар ( сөз формасы , сөз таптарын, сөйлем мүшелерін, сөйлем түрлерін); сөйлемді бөлу; сөйлемдерді
біріктіру.
6. Кешенді лексикалық-грамматикалық трансформациялар:антонимдік аударма; экспликатция ( суреттемелі аударма); компенсация.
7.Аудармалық техниканың әдіс-тәсілдері: орын ауыстыру; қалдырып кету; қосу.
Қазіргі таңда аударма теориясында сипатталған аудармалық трансформациялар саны жетерліктей көп . В.Г.Гактың пайымдауынша, мүмкін болатын барлық тілдік өзгертілімдерді жүйелеп, типологиялық
классификациясын беру аударматану ғылымы үшін маңызды үлес болар еді. Ол үшін түрлі міндетті жүзеге асыруды қамтамасыз етеді: аудармашы өз жұмысында кей кездері өте күрделі болып келетін өзгертілімдерді жалма-жан қолданатындықтан, іс жүзінде аударма практикасын дәлелдеу; аудармадағы айырмашылықтардың әрбір түріне лингвистикалық түсіндірме беріп кету. Оның үстіне аудармашының белгілі бір әдіс тәсілдерді құралдарды білуі аударма нәтижелерінің сенімділігі мен объективтілігін қамтамасыз етеді, аудармашыны дайындайды.
Аударма негізінен лексикалық мағанамен жұмыс жасайды десек қателескен болар едік . Аударма барысында лексикалық мағынамен қатар грамматикалық мағына да басты болып табылады. Яғыни аударманың сәтті шығуы - басқа да трансформациялар түрлері мен грамматикалық толықтыруларға байланысты.
Табиғаты және мазмұны жағынан мағынаның бұл екі түрі өзара айырмашылықта болады . Бұл туралы Л.С.Бархударов: бір тілде лексикалық болып табылатын мағыналар келесі бір тілде грамматикалық болуы әбден мүмкін - деп көрсетеді 113,1436. Мұндай айырмашылық екі тілдің грамматикалық жүйесінің, грамматикалық категориясының бір -біріне сай келмейтіндігі арқылы түсіндірледі.
Ал қарастырылып отырған зат есімді сөз тіркесіне келсек , екі тілде де зат есім мен зат есім кез келген жерде тіркесе бермейді және де екі тілде ұқсастық көп байқала бермейді. Мысалы:
1. Shadowy theory деген зат есімді сөз тіркесті жаман ой деп
аударған. shadowy деген сөзді тікелей адаратын болсақ қара деп
аударылады .
2. Methodical work - ғажап жұмбақ деп аударған .Ал егер work сөзін
тіркелей аударсақ жұмыс немесе іс теп аударамыз.
Бұл - тілдік жүйеде лексикамен қатар грамматикалық құрылымның да алар орны ерекше екендігінің тағы бір дәлелі.
А.И. Смирницкийдің ойынша лексикалық және грамматикалық мағыналар ең алдымен олардын біреуі жолдары арқылы ерекшеленеді ,сондықтан , тілдік белгілердің сөйлемдегі мағынасын білу аудармашы үшін басты қағида болуы керек . Олай болса , очень важной характерной чертой каждого языка является именно то , какие значения отношений выражаются в нем конкретными словами как таковыми , а какие - несловарными средствами 133,466. Бұл дегеніміз - бір тілде лексикалық болып табылатын мағыналар келесі бір тілде грамматикалық болуы әдбен мүмкін деген көзқарастың тағы бір дәлелі . Ал кез - келген грамматикалық тәсілдің келесі тілді болмауы аударма працесіне еш әсерін тегізбейді . Дегенмен , грамматикалық құрылымның түрліше болуына байланысты туындайтын қиындықтарды жоққа шығаруға болмайды .
Біз қарағанда қазақ , ағылшын тілдерінде зат есімді сөз тіркестер арасында айырмашылықтармен қатар ұқсастықтар да айқындаған едік . Алайда бүл ұқсастықтар үнемі дерлік бір деңгейде бола бермейді. Бұл тілдердегі зат есімді сөз тіркестер ұқсас элементтер болғандығына қарамастан, олардың бірер мағынасы, атқарар қызметі әр тілде әр түрлі.
Мысалы: 1. Is this the bus stop for the number 12 bus?Ол бойшаң ,жақсы киінген ,әдеміше келген жас жігіт екен. Жас шамасы отыздан көп аса қоймағанмен , самайын қырау шала бастапты.
Грамматикалық трансформациялар түпнүсқа тіліндегі грамматикалық бірліктерді аударма тіліне басқа грамматикалық мағына арқылы беруді айтамыз. Грамматикалық орын алмастыруларға түпнұсқа тілдегі барлық тілдік деңгейлердегі барлық грамматикалық бірліктер жатады: сөз тіркесі, сөз жасам, сөз табы, шақтар.
Трансформация формалық құрылым өзгеріссіз қалып, оның мағынасын беретін семалар жиынтығын өзгеріссіз берілуі тиіс. Аудармашы кез-келген түпнүсқадағы мәтінді аудара бастаған кезде, ол ең бастысы белгілі бір
себеппен трансформация әдісін қолданады. Түпнұсқа мағына аудармадағы сәйкестік басқа тілдік белгілерді түпнұсқадағы басқа сема бірліктерінен өзгеше бұл негізі барлық грамматикалық трансформациялар пайымдауына септігін тигізеді.
П.Ньюмарк аудармада қолданылатын трансформацияларды мынадай түрлерге бөледі: ауыспалылық (перемещение), өтпелі ( сквозной) аударма, аудармалық таңба ( метка), компонентті талдау, модуляция, орын алмастыру немесе транспозициялар, функциональды эквивалент, суреттемелі эквивалент, парафраз, қысқарту, кеңейту, натурализация, мәдени эквивалент, синонимия, қабылданған аударма, бірнеше әдіс-тәсілдер жиынтығы, белгілер.
Аудармалық трансформациялардың бір ортақ классификациясы жоқтығы айқындалғандай. Әр типологияда трансформациялар ретінде әр түрлі аудармалық әдіс-тәсілдер енгізілсе де, олардың ұқсас ортақ жақтары да бар екенін де байқауға болады. Авторлар бір аудармалық әдіс-тәсілді ңұсқай отырып, әр түрлі түсіндірме береді. В.Н.Комиссаров ұсынған классификатция транскрипция және транслитерация деп аталған әдісті П.Ньюмарк ауыспалдылық деп атауды. Егер В.Н.Комиссаров калькалау деп бір түрді бөліп алса, П.Ньюмарк оның үшеуін бөліп көрсетеді: өтпелі аударма, аудармалық таңба ( тырнақшаға алынатындар) және компонентті талдау ( лексикалық бірлікті бөліктері бойынша калькалау).
Архиповтың айтуынша аудармалық трансформациялар негізінен аударманың техникалық тәсілдері болып саналады. Олар негізінен тұрақты сәйкестіктер арқылы жүзеге асырылады, (контекстуальды), және де сонымен қатар тілдік айтылымдар , осы тәсілдерді қолдануда пайда болады. Аудармадағы грамматикалық трансформация , сонымен қатар аудармадағы грамматикалық мәселелер эр түрлі авторлар еңбектерінде қарастырылған. Соның ізімен , Е.В.Бреустың айтуы бойынша , егер де белгілі бір сөйлем екінші бір тілге аударылған кезде өзгеріссіз аударылуы тиіс. Алайда , әрбір тілдің өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес тұрақты жиі қолданылатын сәйкестіктер кездеспеуі де мүмкін. Түпнұсқадағы негізгі ой , идея аудармалық сәйкестіктер арқылы беріледі. Ал олар көбіне өзгеше тілдік белгілер мен және түпнұсқадағы семалар бірліктері арқылы беріледі, бұл негізінен әр түрлі грамматикалық ауыстыруларға әкеліп соқтырады.
Грамматикалық орын алмастырулар - нүпнұсқа текстегі грамматикалық құрылымы өзгеше кейбір тілдік элементтердің сәйкес келуі. Ағылшын тіліндегі және қазақ тіліндегі грамматикалық бірліктердің бір-біріне ұқсас бірліктері арқылы трансформацияланады.
- Тһе ехсеllent steak
- Дәмді даярланған
- An ordinary lock
- Жай құлып
Грамматикалық орын алмастыруға Л.С.Бархударов сөз формаларының алмасуын ( зат есімдік көптік , не жекешелік түрінің , етістік шақтарының және т.б. жатқызады. Бархударовтың және Коммисаровтың пікіріне зат есімді сөз тіркесі ағылшын тілінен тікелей немесе мағынасы ауысып келеді . Мысалы,
- A nice looking young fellow ( 44р)
- әдеміше келген жас жігіт (336)
Ағылшын тіліндегі сөйлемде young fellow сөз тіркесі (adj+noun) мән жайын ашып ауту немесе көрсету болып табылады.
Ал Л. С. Бархударов трансформациялардың барлығын төртке бөліп көрсетеді: орын ауыстырулар, орны алмастырулардосулар және қалдырып кетулер. Мұнда автор бұл жүйелеу жуық шамада, әрі шартты екендігін және аталғандар бір-бірімен қосылып комплексті трансформациялар құрайтындығын ескертеді. Орын ауыстыруды Л.С. Бархударов сөйлем құрылымындағы сөздің, не сөз тіркесінің ретінің немесе құрмалас сөйлем бөліктерінің ретінің өзгеруі деп түсіндірді. Автор орын алмастыруларды аудармалық трансформацияның ең кең тараған түрі дей отырып, оларды грамматикалық және лексикалық түрлерге бөлді. Грамматикалық орын алмастыруларға Л.С.Бархударов сөз формаларының алмасуын (зат есімнің көптік, не жекешелік түрінің, етістік шақтарының және т.б.) және сөз таптарының алмасуын (мысалы, етістіктен жасалған зат есімнің орны мен етістіктікінің алмасуы, сын есімінің үстеүге, зат есімге немесе етістікке және т.б.), сөйлем мүшелерінің алмасу (сөйлеменің синтаксистік құрылымын қайта құру), мысалы, ырықсыз етіс конструкциясы ашық раймен, ТТ-гі сөйлемнің бастауышын пысықтауышқа және с.с, сондай-ақ құрмалас сөйлемдегі синтаксистік алмастыруларды (жай сөйлемді құрмалас сөйлеммен, құрмаласты - жай сөйлеммен, бағыныңқыны - басыңқыға, немесе керісінше, жалғаулықты байланысты - жалғаулықсызға немесе керісінше) жатқызды.
Аудармашы ғалым Шлейермехердің 1816 жылы жазған мына бір үзіндісін келтіруге болады: "Чем точнее мы передаем иностранные словаб тем болыыий ущерб терпит произведение. Если переводчик хочет, чтобы драматург заговарил как бы на его языке , многое вообще останется за скобками 6 и своеобразие произведения сильно пострадает. Переводчик поэтому должен искат замену".
Аударма актісі - стихиялы түрде құбылыс емес ; мұнда екі тілдегі амалдарды салыстыру , түпнүсқаның коммуникативтік - функционалдық бергілерін , жанрлық ерекшеліктерін, аударылатын мәтіннің арналатын аудиториясының, қауымының ұлттық кәсіби сипаттарын , білім деңгейін әрдайым назарда ұстау қажет. Сондықтан, екінші тілдің барлық әуелетін сұраптап тиісінше балама табу үшін аудрмашы әртүрлі ізденістерге барады.
Антонимдік аударма тәсілі В.Н.Комиссаровтың да , Л.С.Бархударовтыңда типологиясында бар. Ол В.Г.Гактың жүйесінде семантикалық трансформациялар құрамына кіреді де, контест қатынастарының негізінде шығады. Ал, Комиссаровтың типологисындағы экспликация немесе суреттемелі аударма П.Ньюмарктыңда функционалды эквивалент пен декриптивті эквивалент деген екі түрде берілген.
Компенсация тәсілі барлық автордың типологиясында бар, бірақ В.Г.Гак классификациясында ол алып тастау әдісімен беріледі.
Қосу, қалдырып кету тәсілдері Л.С.Бархударовтың трансформациялар жүйесінде негізгі типтер ретінде көрсетілсе, В.Г.Гак типологиясында ол сандық трансформациялардың құрамына кіргізіледі, ал П.Ньюмарктың классификациясында кеңейту және қысқарту деп аталады.
Іс жүзінде бұл сипатталған аудармалық трансформациялар таза күйінде өте сирек кездеседі. Көп жағдайда олар бір-бірімен тығыз байланысып, тоғысқан күйінде қолданылады. Әрине, бұлар қандай да бір классификатциялар секілді шартты болып табылады, өйткені олар ауармашының шын мәнінде қолданатын барлық әдіс-тәсілдерін қамти алады.
Жұмыста әр автор ұсынған әдіс-тәсілдерге сүйене отырып, зерттеу нысаны ретінде қарастырылған мәтіннің сипатына қарай жиі кездесетін әдіс-тәсілдердің жаңа классификациясы ұсынылады:
Аударма трансформациялары; 1. Лексикалық-семантикалық алмастырулар: Модуляциялау;
Сөз мағынасые нақтылау; Сөз мағынасын ұлғайту; ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Аударманың теориялық негіздері 6
1.1 Аударма теориясының тарихы 6
1.2 Лексикалық аспектілер 21
1.3 Грамматикалық аспектілер 26
2 Ағылшын тіліндегі қажеттілік пен міндеттілікті білдіру құралдары 31
2.1 Ағылшын тіліндегі көркем шығармалардағы қажеттілікті білдіретін құралдарды аудару тәсілдері 31
2.2 Ағылшын тіліндегі міндеттілікті білдіретін құралдарды аудару тәсілдері 32
Қорытынды 35
Қолданылған әдебиеттер тізімі 37
Кіріспе
Қазіргі қоғамда аудармашылық қызметтің қолданылу шеңбері күн сайын кеңейіп,үлкен әлеуметтік сұранысқа ие болып отыр. Көптеген мемлекеттерде арнайы оқу орындары ашылып,кәсіби аудармашы мамандарды даярлай бастады. Бұған дейін аударма жұмысымен басқа да мамандық иелері айналыса бастаған. Аудармашылық жұмыс қоғамдық ортаның көпшілігін қызықтырды. Осының нәтижесінде көптеген зерттеулер жүргізілді де, жаңа ғылыми пән пайда болды.Ол қазіргі заман талабына сай-аудармашылық мамандық.
Аударма - бұл өте күрделі және көп салалы адами іс -әрекеттің бір түрі. Күнделікті ауызекі тілде аударма ісі туралы "бір тілден екінші тілге аудару делінеді", бірақ шындығында аударма ісімен айналысқанда тек бір тілді екінші тілге аудару ғана көзделмейді. Аударма ісінде әр түрлі деңгейдегі мәдени ағымдармен,әртүрлі дәрежедегі ой толғау, әртүрлі әдебиеттер, әртүрлі дәуір тынысы, әртүрлі салт-дәстүр, ұстанымдармен танысып жұмыс істеуге мәжбүр боласың.
Аударма - бұл адамдардың арасындағы қарым-қатынасты қамтамасыз етудің құралы, ал оның міндеті - басқа тілдің құралдарымен түпнұсқаның мазмұны мен формасын жеткізу.
Белгілі болғандай, аудару процесі бір тілдің бірліктерін басқа тілдің бірліктерімен жай ғана алмастыру процесі емес. Керісінше, бұл күрделі процесс, ол көптеген грамматикалық аспектілерден тұрады, оларды аудармашы білуі қажет. Аударма тек түпнұсқадан ғана алыс, нақты емес болып қоймай, сондай-ақ тіптен дұрыс емес, мағынасын, стилін, авторлық идеясын және тіпті автордың өзі туралы түсінікті бұзушы бола алады. Көп нәрсе аудармашыға байланысты болады, міне сондықтан ол барлық күштерін түпнұсқа мен аударманың арасындағы ең үлкен сәйкестікке жеткізу үшін жұмсау қажет.
Бұл ретте аударма грамматикалық аспектісін аудармалық эвристикаларды жасауда алдыңғы қатарлы деп санауға тура келеді, өйткені дәл сол аударманың стратегиясын тілдік бірліктің құрылымы мен қызметтерін талдау арқылы анықтайды. Айта кететін жайт, аударманың грамматикалық аспектісі аударманың теориясы мен практикасы бойынша мамандарды қызықтырған болатын, өйткені осы грамматиканың облысында жақсы реттелген тіл жүйесінде тіларалық жүйелі сәйкестіктерді орнату мүмкін, бұл бір жағынан аударманың грамматикалық аспектілерінің жақсы дайындалғанын, екінші жағынан, оларды әрі қарай жасаудың жетістіктеріне қатысты танылмал скептицизмін түсіндіреді.
Біздің курстық жұмысымыз ағылшын тіліндегі қажеттілікті және міндеттеуді білдіретін құралдарды зерттеуге арналған, олар сөйлеушінің заттар мен құбылыстарға қатынасының құралы болып табылады.
Қажеттілік пен міндеттеуді білдіретін модальды етістіктерді зерттеу тақырыбының өзектілігі модальды етістіктердің жан-жақты теориялық теориялық қарастыруымен, олардың статусы мен сипаттамаларын анықтаумен, сондай-ақ олардың қызметінің әдістерін зерттеумен негізделген.
Қажеттілікті және міндеттеуді білдіретін модальды етістіктердің мәселесі біржақты емес, өйткені көптеген грамматистердің көбісінде модальды етістіктерге қатысты өздерінің тақырыптары болады. Модальдылық түсінігін толық түсіндіру жоқ, бұл берілген категорияның көп жоспарлығымен байланысты.
Ағылшын тіліндегі модаль етістіктер бірнеше модальді мағынаға ие болуы мүмкін. Модаль етістіктері мен қыстырма сөздер бірге қолданылғанда, осы жағдайда біз синонимдік құрылымдарды кездестіреміз. Сөйлемдерде модаль етістіктері құрамдас модальды баяндауыш деп аталатын тіркесті құратын тұйық етістіктігімен (перфекті немесе перфекті емес инфинитивпен) үйлеседі. Модаль етістіктері жеке сөйлем мүшелері ретінде қолданыла алмайды.
Must етістігі әдетте фактілерге, білімге негізделген және сенімділікпен шекаралас болжамды білдіреді. Must етістігінің перфекті емес инфинитивпен үйлесуі болжамды іс-әрекеттің немесе қалыптың жасалған болжаммен мезгілдес болғанын білдіреді және осындағы болжам осы шаққа да, өткен шаққа да жатады.
Need модаль етістігі қажеттілікті білдіріп, қазақ тіліне керек, қажет деп аударылады. We need talk of this no more.-Бізге осы туралы сөйлесу керек емес.
Зерттеудің объектісі ағылшын тіліндегі қажеттілік пен міндеттілікті білдіретін модальдылықты анықтау, ал заты - қажеттілік пен міндеттілікті білдіретін модаль етістіктері мен олардың эквиваленттері.
Зерттеу жұмысының мақсаты ағылшын тіліндегі қажеттілік пен міндеттілікті білдіретін модаль етістіктерін зерттеу және оларды көркем шығармалардағы қолданылуын талдау. Берілген мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттерді айқындап алдық:
- Қазіргі заманғы ағылшын тіліндегі қажеттілік пен міндеттілікті білдіретін модаль етістіктерінің теориялық негіздерін зерттеу;
- Ағылшын тіліндегі қажеттілік пен міндеттілікті білдіру құралдарын қарастыру;
- Ағылшын тіліндегі көркем шығармалардағы қажеттілікті білдіретін құралдарды аудару тәсілдерін талдау;
- Ағылшын тіліндегі міндеттілікті білдіретін құралдарды аудару тәсілдерін зерттеу.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде отандық ғалымдардың еңбектері, мерзімдік басылымдардағы мақалалар қолданылды.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Аударманың теориялық негіздері
1.1 Аударма теориясының тарихы
Аударма теориясы - ғылыми пән, оның міндеті - түпнұсқа мен аударма арасындағы заңдылықтарды қарастыру, аударманың жеке жағдайларын ғылыми мәліметтердің көмегімен бақылау, алынған мәліметтерді жалпыландыру. Мұнысымен аударма теориясы аударма тәжірибесіне көмектеседі, ол теорияға ойды жеткізудің қажетті құралдарын іздеу мен таңдауда көмектеседі: теорияға жүгіне отырып, аудармашы қажетті ойларды және дәлелдемелерді нақты мәселелердің белгілі бір шешімдерінің пайдасына шеше алады.
Осы теорияның ғылыми құндылығы оның нысанына, аудармасына тілмен және әдебиетпен байланыстағы шығармашылық қызметке қызығушылықтың түрлілігімен түсіндіріледі [1, б. 67].
Біз бүгінгі таңда классиктердің шығармаларын, дүниежүзі мәдениетінің асқан үлгілерін өз ана тілімізде оқи алатын дәрежедеміз. Прогрестік мәні өзгеше бұл процесс негізінен ағылшын тілі арқылы іске асып жатыр. Қай тілдің, қай халықтың болмасын көптің рухани жан дүниесін байытар қазынасын біз ағылшын тілі арқылы меңгерудеміз. Қазір ағылшын тілінен аударылған сансыз дүниелерді қарап шықсақ, біз ғылым саласында да, көркем әдебиет саласында да әлемнің төрт бұрышында болған, болып отырған небір оқиғалардан оймен, көкірек көзбен көңілге түйер дәрежеге жеткен екенбіз.
Әр тілде сөйлейтін халықтар мекен еткен әлемді және сол халықтардың мәдени мұрасын танып білу тек аударма арқылы мүмкін. Әрине бұдан кез келген аударма түпнұсқаны толығымен танытар дәрежеде деген қорытынды жасалмауы тиіс. Сонда да кез келген аударма, оның ішінде, әсіресе, көркем аударма басқа тілдің амалдарымен жасалған шығарманы екінші тілдің құралдарымен қайта жасау болып табылады. Бұл процесс әр алуан халықтардың өзара қарым-қатынасы негізінде тарихи дәлелденген және жасалған тәжірибелер мұның әбден мүмкін екенін көрсетіп отыр. Ал енді бұл аудармалардың сапасы, салмағы т. б. түрлі қасиеттері деген мәселенің бәрін көркем аударманың теориясы тексеруге тиіс. Аударма теориясы осындай қажеттіліктен келіп туған.
Біздің негізінен көңіл қойып отырғанымыз - көркем аударма. Яғни көркем әдебиеттің екінші елге сапары жайлы деп те айтса болар еді мұны.
Аударманың тарихына үңіліп қарасақ, ел мен елдің, халық пен халықтың өзара ұғысу, жақындасу ниеті ертеден-ақ пайда болған сияқты. Оған дәлел - әр жұрттың өмірінде замандар бойы жалғасып келе жатқан аударма өнерінің үлгілері. Әсіресе, аударманың өзге үлгілерінен гөрі көркем туындылары бір халықтан екінші халыққа, бір тілден екінші тілге жеделірек жетіп отырған. Халықтың рухани тілек-талабынан келіп туған өзге елдің көркем шығармаларын аудару процесі келе-келе өзіндік принциптері мен қағидаларын алға тартады. Аударудың әрқилы тәсілдері мен заңдылықтары бой көрсетеді [2, б. 48].
Сөйтіп бір халықтың әдеби мұрасын екінші елдің рухани қазынасы етуді мұрат тұтқан адам аудару үстінде екі тілдің өзді-өзіне ғана тән неше алуан ішкі заңдылықтарының сырына үңіліп, аударудың өзіндік заң-жобаларын түзе (сыза) бастайды. Әрбір тіл арасында аударма арқылы болып жататын неқилы салыстыру салғастыру дегендердің бір жүйеге түсіріліп, саралануы қажет екенін ертеден ұққан азаматтар осы жөнінде өз пікірлерін айтып, жазып отырған. Мәселен, дүниежүзілік мәдениеттің алтын қорын аралап кетер болсақ, сонау ертедегі Рим дәуірінің алыптары Ливий Андроник, Цицерон, Гораций, Квинтилиан т. б. бастап жиырма бірінші ғасырға дейінгі аударма проблемаларына арналған сан алуан теориялық пікірлердің болғанын тарихтан білеміз.
Сол дәуірлер сырын танытатын бұл қағида, көзқарастардан аңғарылған бір нәрсе: аударманың қай дәуірде болмасын қоғамда үлкен рөл атқаратыны.
Әр дәуірдің дамуына қарай аударманың әрқилы принциптері бой көрсеткен. Сонау ерте дәуірдің өзінде-ақ еркін аударма мен сөзбе-сөз аударма пайда болған.
Тарихқа жүгінсек, грек әдебиетінің римляндықтар әдебиеті мен тіліне тигізген әсері ұшан-теңіз. Бұдан ұғатынымыз: аударманың тіл мен әдебиетке тигізер әсерінің қай кезде де мол екендігі. Тағы бір ескеретін нәрсе, сонау ерте кезде-ақ бой көрсеткен аударманың бұл екі тәсілі күні бүгінге дейін ұласып келе жатқаны. Көп дау, талас-тартыс осы екі принцип маңында өрбиді.
Қайта туу (эпоха Возрождения) дәуірі творчестволық істің жаңа мұраттары мен түрлерін тарата отырып, аударманың рөлін көтеріп тастады. Бұл кезде Германияда аударманың әрқилы принциптері көріне бастайды. Тіпті бөтен тілдің синтаксисіне дейін жеткізуді талап еткендер (Никлос фон Виле) де, қайта өңдеуге дейін баратын еркіндікті талап етушілер (Генрих Штеинхавель, Альбрехт фон Эйб) де болған. Англияда поэтикалық түрлердің қандайын болмасын ұлттық өңге айналдыру арқылы әдебиетін дамыту ағымы болған.
Аударманың бүкіл халықтық сипатқа ие болуы А.М.Горький есіміне тікелей байланысты.
Жауапты мәселенің дұрыс жолға қойылуы үшін аудармашыларды аударманың ең қарапайым да түсінікті қағидаларымен қаруландыратын теория керек еді. Сөйтіп, аударма теориясының әліпбиі жасалды. Мұны алғаш қолға алған аударманың аса көрнекті теоретиктерінің бірі, әдебиетші К. Чуковский болатын. Кейін бұл еңбек әлденеше толықтырылып, жаңартылып басылып отырды.
Аударманың мәселелерін әрқилы көзқарастар тұрғысынан қарастырған әр алуан еңбектер бар. Аударма өнерінің ерекшеліктері мен заңдылықтарын таратып, талдай алатын тамаша теоретиктер бар. Олар - М.П.Алексеев, А.В.Федоров, Г.Гачечиладзе, И.А.Кашкин, О.Кундзич, А.В.Кунин, Ю.Д.Левин, П.М.Топер, Я.И.Рецкер, В.М.Россельс, В.Е.Шор, т. б..
Бұларға қоса аударма проблемаларына арналған түрлі кеңес-мәжілістер көптеген күмәнді, түсініксіз жайларды теориялық тұрғыдан ғылыми талқыға салып, саралап шыққан. Әрине бұл мәжілістер аударма теориясының әр алуан мәселелерін түбегейлі шешіп берді деп айту қате. Алайда ден қоюға тұрарлық бір ақиқат, аударма өнерінің филология ғылымының ерекше бір саласы ретінде танытылып, оның даулы-даусыз мәселелерінің нақты ғылыми жолмен тексеріле басталғандығы. Дәлелдеме, дәйектемелерге негізделген мұндай ғылыми бағыт аударма проблемасының көптеген меселелерін нақтылы шешуге, сөйтіп аудармашыларға қиындық туғызып келген кейбір жайттар жөнінде қажетті принциптерді ұсынуға едәуір септігін тигізгені хақ.
Бұл үлкен проблеманың қағидаларын талдап беруде әрқилы көзқарастар күні бүгінге дейін жалғасып келеді. Аударма өнерінің мәселелерін тексеруде әрқилы ғылым саласы келіп түйісіп жатады. Әдебиет, тіл, психология, тарих, этнография, математика, т.т. Мұның ішінде аударманың өзіндік объекті тіл мен әдебиет болуға тиіс. Өйткені көркем аударманың тексеретін мәселесі белгілі бір тілде жазылған көркем туындының екінші бір тілдегі көрінісі. Осыдан келіп аударманы зерттеу саласында тілшілер мен әдебиетшілер арасында әр алуан көзқарастардың болатыны ақиқат [3, б. 126].
Жалпы, теориямен айналыспаған аудармашының аударманың қазіргі талабына лайықты іс бітіруі неғайбіл. Аударма теориясының бүгінгі талабы дегенде біз көркемдігі жағынан дәл, толыққанды аударманы айтамыз. Қанша дегенмен, өз бетінше, өз қалауынша аудармамен айналысушы адам білгенін өзімен ала кетеді де, оның қолы жеткен ақиқат жұмбақ күйінде калады. Ал теория сондай көптеген тәжірибелерді қорыта келіп, қол жеткен табыстарды көпке ортақ дүниеге айналдырады.
Аударманың ғылыми қағидаларын ортақ мүддеге айналдырушы теоретиктердің бұл жөніндегі ұстанған принциптерін үш түрге бөліп, топтап әңгімелеуге болар еді.
Олардың бірі - аударманы әдебиетгану ғылымының еншісіне беріп, оны таза творчестволық құбылыс ретінде қарастыратындар. Мәселен, И.А.Кашкин, А.А.Смирнов, И.Брагинский, В.Россельс, В.Шор, т.б. пікірлері негізінен осы ыңғайда түйісіп жатады.
Ал А.В.Федоров бастаған тілшілер қауымының көбі аударманы тіл білімінің объектісі ретінде зерттеген. Бұлардың қатарына Л.С.Бархударов, Б.А.Ларин, Я.И.Рецкер, т. б. қосуға болар еді [4, б. 38].
Бұл екі көзқарасты жалғастырып, аралық позицияда тұрған үшінші бір топ аударманы өз алдына бөлек сала ретінде тексереді. Яғни аударма негіздері тіл мен әдебиет қағидаларына сүйенсін дейді. Өзінің дәлелді теориялық тұжырымдарымен аударма ғылымының дамуына бөлекше үлес қосқан Г.Гачечиладзе мұны былай түсіндіреді: Аударма теориясы лингвистика мен әдебиеттану ғылымының аралығында тұрған, өзіндік орны бар өзгеше ғылым. А.Лейтестің де: Она могла бы стать наукой об осмыслении и воссоздании художественных произведений средствами другого языка, показывая на материале многих литератур, как читательское сотворчество перерастает в сотворчество писательское, - деген пікірінен Г.Гачечиладзе ұсынып отырған принциптерді қолдайтынын аңғарамыз. Үш топтың өкілдері аударма проблемаларын осылай әрқилы тараптан тексеруді талап ете отырып, іс жүзінде бірінің мәселесін бірі қамтып кете береді.
Тілдің әрбір элементі көркем контекстке ене отырып, сапалық өзгеріске ұшырайды. Яғни лингвистикалық құралдардың қабілеттілігі көркемдік мән-мағынаға айналып жатады. Сондықтан да: В диалектическом единстве лингвистического и художественного, в способности отмеченного качественного превращения и состоит возможность преодоления основного противоречия, выраженного в формуле -- перевод прекрасного с одной лингвистической системы на другую, -- деген теоретик О. Кундзичтің пікіріне қосылуға тура келеді [5, б. 79].
Осы тұрғыдан алғанда ... область художественного перевода начинается там, где кончается область языковых сопоставлений -- деген Г.Гачечиладзенің; пусть он будет подчинен определенному художественному или идейному замыслу, но сам по себе представляет материал чрезвычайно богатый, -- деп түсінетін А. Федоровтың пікірлері де дау туғызады.
Көркем шығарманы жеке алып қарағанда ол көркем туынды есебінде эстетикалық әсер ететін категория. Біз оны оқығанда оңдағы сөйлем мүшелерін талдап жатпай-ақ таңдай қағамыз. Ал енді сол шығарманы аудару қажет болса, не сол аударманы талдау керек болса, оны бірнеше бөлікке, материалға бөлуге тура келеді. Сөйтіп лингвистикалық анализдің қажетгігі туады. Әдеби-лингвистикалық байланысты осындай бірлікте қарау қажет.
Қазақ аударма өнерінің тарихына үңілсек, дәл осы тектес аражігі айқын, анық пікірлер бар деп айту қиын. Мұнда біз мынау тілшілер ұсынған, мынау әдебиетшілер ұсынған пікір деп бөліп-жарып жатпаймыз. Тек бір ескерте кететін жай мынау: аударманы өнер деп ұғатын жазушы, журналистер қауымы мұны тек әдебиеттің тексеретін саласы деп танитыны. Тілші ғалымдар тарапынан бұл дайыңда айтылған үзілді-кесілді пікірді кездестіре алмаймыз. Мұның мәнісі арнайы зерттелмегендіктен. Ал кейінгі тұжырымның, яғни аударманы әдебиет пен тіл арасындағы құбылыс деп карайтын көзқарасты қолдайтын зерттеушілер де бар. Мәселен, аудармашы ғалым Ә.Сатыбалдиевтың бұл турасындағы қайсыбір ойлары реалистік аударма ғылыми теоретиктерінің бірі Г.Гачечиладзенің кейбір пікірлерімен үндесіп жатады.
Сөзбе-сөз аударма мен еркін аударма: аударманың күнделікті тірлігіңде талай әжетке жаратылып келген тәсілдер. Тіпті күні бүгінге дейін қайсыбір аудармалардан көрініп қалады. Аударманың әрқилы үлгісін жасап, әр алуан қағидаларға жүгінген өнерпаздар іс барысында сан түрлі ағым жетегінде болғанмен, олардың бәрі де осы екі үлгінің, екі тәсілдің маңайына келіп үйіріле береді. Екі тәсілдің әрқайсысын дәуіріне, кезеңіне қарай жеке-дара алып қарастырсақ, оларды түсінуде, қолдануда қилы-қилы ұғымның да болғаны мәлім.
Бұл екі тәсілдің тарихи мәнін бір жақты түсініп, теріс ағым ұстанып жүрген зерттеушілердің де бар екенін ескере отырып, алдымен аударманың біз сөз етіп отырған осы принциптеріне тоқтала кету қажет. Теориялық тұрғыдан қарастырғанда бұл принциптердің мән беруді тілейтін өзіндік ерекшеліктері мол. Және аударма процесіне қырсығын тигізген кездері де жиі кездеседі. Шынында аударманың қай түрі болмасын ол белгілі бір кезеңнің жемісі. Ғылымның, практикалық істің өзі әкелген алғашқы адымдары болады. Сондай қажеттіліктен келіп туған еркін аударма тәсілі кезінде прогрессивтік рөл атқарғаны мәлім. Өйткері ғылым, өнер, экономиканың алғашқы тәй-тәй басқан шағында бірден реалистік аударманы талап ету мүмкін емес еді. Ол кезде халықтың білім дәрежесінің өзі көптеген мәселені түсіндіріп алуды тілейтін. Аудармашылардың өзі тілесін, тілемесін алып отырған объектісін түсіндіруге ыңғайлай беретіні біріншіден осыдан, екіншіден, сол аудармашылар сүйенерлік бірде-бір жол-жобаның, аударманың семантикалық жүйесінің әлі қалыптаспауынан. Осы тұрғыдан қарағанда, бұл принциптің өз кезінде рөлі ерекше болғанын ұғу қажет. Мұның кесірлі тәсілге айнала бастаған кезін анықтау ғылыми байыптылықка саятын нәрсе. Аударма тәжірибесі молайып, оның әрқилы жаңа, жарқын принциптері туа бастағанда, қайсыбіреулердің еркіндіктен арыла алмай жүруі, әрине орынсыз. Оның себебін ашып, бүге-шігесін талдау ғылымның міндеті.
Ал сөзбе-сөз аударманы кейбір практиктер мен зерттеушілер жарамсыз тәсіл деп түсіндіреді. Шынында бұл тәсілдің де себепсіз тумағанын ескеру керек сияқты. Ғылыми-теориялық еңбектерге және аударма тәжірибесіне жүгінсек, бұл принциптің көңіл аударуды тілейтін тұстары көп. Ғылыми тұжырымның мәні я олай, я былай деп тоқ етерін айта салумен анықталмаса керек, қайта нақты мәселенің себеп-салдарына жүгінген жүйелі дәлелдемелерге орай байқалса керек. Әрине сөзбе-сөз, әріпқой аударма дегендердің ғылыми қағидаларға салғанда бадырайып көрінетін баянсыз түрлерін көрсету лазым. Аударманы ғылым деп танитындығымыздан оның әдіс-тәсілдерін ғылыми жүйеге салып, себеп-салдарын дәлелдемелермен аша, ажырата баяндауға міндеттіміз.
Жалпы, ғылымның принциптері, әдіс-тәсілдері себепсіз ойдан жасалмайды. Қандай тәсіл болмасын ол белгілі бір шындықтың айнасы. Ендеше сөзбе-сөз аударма практикасындағы белгілі бір мұқтаждықтан, қажеттіліктен келіп туған. Ал ол тәсілдің жарамды-жарамсыз болмысын анықтау екінші мәселе. Ғылыми талдауды тілейтін тұс осы. Ендеше бір аударма тәжірибесі алып келген әрқилы әдістерді түсіндіруде біржақты ұғымнан қашыңқырап, соның себеп-салдарына үңілуге тиіспіз. Оның жарамды қасиеті қайсы, жарамсыз қасиеті қайсы - міне, осы мәселелер көбінесе көмескі күйде қала беретін. Тағы бір ескеретін жай мынау: әдетте сөзбе-сөз аударманы жарамсыз деп табатындар шыныңда да мұны сөзбе-сөз ұғатын тәрізді. Яғни белгілі бір сөйлем компоненттерін сол тұрған қалпында, сондай тәртіппен көшіру деп түсінеді. Егер мұндай тәртіппен аударсаң, әрине сөзбе-сөз тәсілдің түкке жарағысыз боларына күмән жоқ. Ал сөзбе-сөз аударманы дұрыс ұғатындар ұстанған принцип сәл басқашалау. Олар әлгі сөйлемді мағыналық топқа айналдырып тұрған компоненттердің түпнұсқадағы күйін сақтап жатпайды. Бірақ сондағы айтылмыш ойды білдіруге қатысып тұрған сөздердің бәрінің лексикалық мағынасын жеткізуге тырысады. Жеткізгенде, әрине әр сөзді жеке-жеке қуалап, жеке-жеке аударатын болсаңыз баяғы Гумбольдт айтқан жалған тұжырымға баратыныңыз ақиқат. Гумбольдт не дейді. Оның айтуынша, аударма дегеніміз шешілмейтін жұмбақты шешуге әурелену болып шығады. Мұның мәнісі: аудармашы жүзіп келе жатқан су астында шөккен екі тас бар. Бір халықтың көркем мүлкін жеткізуді мұрат тұтқан адам қалайда осы екі тастың біріне ұрынады. Оның бірі - түпнұсқаға өте адал болу үшін, ана тілінің заңдылықтарын аяққа басу болса, екіншісі ана тілінің заңдылықтарына түпнұсқаның бар қасиетін түгел бағындырып басқа қиянға шығып кету. Осыдан келіп әрбір халықтың зат, материя, болмыс жайындағы түсінігі әрқилы, соған орай тіл байлығы да ала-құла. Ендеше бай тілден кедей тілге аудару мүмкін емес деген идеалистік қорытынды жасайды.
Міне, осы жалған ұғымның жетегінде кетпес үшін сөзбе-сөз аударманың ішкі-тысқы характерін талдап, таратып түсіну қажет. Яғни сөзбе-сөз дегенді сол сірескен қалпында қабылдамай, аудару кезінде сөйлем компоненттері аударылатын тілдің заңдылықтарына қарай ыңғайлана, орындары ауысып түсіп жататынын және сөйте тұра түпнұсқа мазмұны мен формасы түгел жеткізілетінін қамтамасыз ететін тәсіл деп те қарағанымыз жөн.
Көркем аударманың аса үлкен табысы деп адекватты немесе реалистік аударманы айтуға тиіспіз. Бұған дейін адекватты және толыққанды аударма деген терминдер пайда болған. Бұлар жөнінде жоғарыда сілтеме жасалған еңбектерді қарауға болады [6, б. 56].
Семантикалық жүйенің молаюы немесе таралуы аударма қатынасының характеріне байланысты. Көркем шығармалар жиі-жиі аударылып отырса жаңа мағыналық топтар молая, түрлене түспек те, керісінше аудару процесі тежелсе бұлардың да өрісінің тарылуы табиғи нәрсе. Бір кездері ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудың қиындықтары болғаны мәлім. Олар, ілгеріде ескерткеніміздей, ағылшын қазақ тілі құрылысының ерекшелігінен, тілдік дәстүрлі эквиваленттердің аздығынан және осы тілдерде сөйлейтін халықтар ұғымында қалыптасқан әдет-ғұрып, салт-санаға байланысты сөздердің өзгешелігінен туып жатқан қиындықтар еді.
Қазір ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудың алуан түрлі арналы жолдары жасалды. Жаңа ұғымды берерлік тіліміздің дәстүрлі эквивалентті құрайтын жаңа терминдер, жаңа тіркестер пайда болды. Мұның көптеген мысалын шығармаларының аудармаларынан көреміз.
Алайда қайсыбір тілдік материалдың мағыналық салмағы сайма-сай келмей шаршататын түс кездесуі әбден мүмкін. Мұның себебін проф. А.А.Реформатский былай түсіндіреді: Частные случаи непереводимости основываются на чисто язьковом факте - отсутствии в одном языке материальности, имеющейся в другом.
Аудармалық трансформациялар, В.Н.Комиссарвтың көзқарасы бойынша, - бұл өзгертілімдер, олардың көмегімен беріліп отырған мағынадағы түпнұсқаның бірліктерінн аударманың бірліктеріне өтуге болады. Және де аудармалық трансформациялар мазмұны да, түрі де бар тілдік бірліктермен жүзеге асатындықтан, олар бастапқы бірліктердің түрін де, мағынасын да өзгертетін (қайта жасайтын) формаллық-семантикалық сипатқа ие.
Мұндай аудармалық трансфомацияларды аудармашыға кезекті аударманың қиындықтарын жеңуге көмектесетін аударма тәсілдері деп қарастыруға болады.
Жоғарыда келтірілген анықтамалар көрсеткендей,аудармалық трансформация терминіне әр түрлі түсіндірме беріледі.
Аударматанушылардың басым көпшілігі (Л.С.Бархударов,В.Н. Комиссаров, А.Д. Швейцер және т.б.) аудармалық трансформация ұғымын түпнүсқа мәтіні мен аударма мәтінінің белгілі бір үзінділерінің арасында формалық және семантикалық өзгертулер нәтижесінде пайда болатын типтік қатынас деп түсіндіреді. Бұл тұжырым аудармалық
эквиваленттілікке жету үшін жүзеге асырылатын барлық тіларалық өзгертілімдерді мегзеп отыр. Аталмыш көзқарас аудармалық трансформацияның сипаты кешенді болып келетіндігін көрсетеді. Аударманы бір айтылу формасының екіншісіне өзгерту процесі ретінде қарастыру шартты болып табылады. Шын мәнінде, түпнүсқа бірліктері өзгеріссіз қалады, аудармашы тек оларға аударма тіліндегі коммуникациялық жағынан теңбе-тең бірліктерді іздестіреді. Түпнұсқадағы тілдегі бір хабарламаның мағынасы басқаша беріледі, яғни түпнүхқа мен аударма бірліктерінің арасында белгілі бір қатынастар орын алады, оларды шартты түрде, түпнүсқа бірліктерімен қандай да бір манипуляция жасау нәтижесінде алынған аударма бірліктері деп түсіндіруге болады.
Қазіргі таңда аударма теориясында сипатталған аудармалық трансформациялар саны жетерліктей көп. В.Г.Гактың пайымдауынша мүмкін болатын барлық тілдік өзгертілімдерді жүйелеп, типологиялық классификациясын беру - аударматану ғылымы үшін маңызды үлес болар еді. Ол үшін түрлі міндетті жүзеге асыруды қамтамасыз етеді: аудамашыға қажетті әдіс-тәсілдердің толық жиынтығын беру, аудармашы өз жұмысында кей кезендері өте күрделі болып келетін өзгертілімдерді жалма-жан қолданатындықтан, іс-жүзіндегі аударма практикасын дәлелдеу; аудармадағы айырмашылықтың әрбір түріне лингвистикалық түсіндірме беру. Оның үстіне аудармашының белгілі бір әдіс-тәсілдерді, құралдарды білуі - аударма нәтижелерінің сенімділігі мен объективтілігін қамтамасыз етеді, аудармашыны қаруландырады.
Ал Л.С. Бархударов трансформациялардың барлығын төртке бөліп көрсетеді: орын ауыстырулар, орын алмастырулар, қосулар жэне қалдырып кетулер. Мұнда автор бүл жүйелеу жуық шамада, әрі шартты екендігін және аталғандар бір-бірімен қосылып комплексті трансформациялар құрайтындығын ескертеді. Орын ауыстыруды Л.С.Бархударов сөйлем құрылымындағы сөздің, не сөз тіркесінің ретіне немесе құмалас сөйлем бөліктерінің ретінің өзгеруі деп түсіндіреді. Автор орын ауыстыруды Л.С.Бархударов сөйлем құрылымындағы сөздің, не сөз тіркесінің ретінің немесе құрмалас сөйлем бөліктерінің ретінің өзгеруі деп түсіндірді. Автор орын алмастыруларды аудармалық трансформацияның ең кең тараған түрі дей отырып, оларды грамматикалык; және лексикалық түрлерге бөлді. Грамматикалық орын алмастыруларға Л.С.Бархударов сөз формаларының алмасуын (зат есімнің көптік, не жекешелік түрінің, етістік шақтарының және т.б.) және сөз таптарының алмасуын (мысалы, есімдену, етістіктени жасалған зат есімнің орны мен етістіктің алмасуы, сын есімнің үстеуге т.б.) В.Н.Комиссаров классификатция бойынша, аудармалық трансформацияны лексикалық, грамматикалық және лексика-грамматикалық деп бөлінеді.
1. Лексикалық трансформациялар. Тілдік бірліктердің , сөз,
сөз тіркесі арасындағы мағыналық жэне формальды жағы сақталуын көрсетеді. Оған транскрипция, транслитерация және калькалау тәсілі және лексико-семантикалық орын алмастырулар( конкретизациялау ( нақтылау), генерализациялау (жалпылау) жэне модуляция тәсілдері) жатады. Аударма теориясын жетік білу тек аударманың негізгі мақсаттары мен міндеттерін белгілеп қана қоймай ,сонымен қатар аудармашыға көркем шығарманы аударуда тілдің грамматикалық, лексикалық жэне стилистикалық аспектілерін ескеру аударудағы негізгі жолдарына нұсқайды.
2. Лексика-грамматикалық трансформация. Кешенді Лексикалық-грамматикалық трансформациялар: антонимдік . аударма, экспликация ( суреттеу аударма); компенсация тэсілдері жатады.
3. Грамматикалық трансформация. Ал енді негізгі тақырыпқа байланысты грамматикалық трансформациялары автор сөзбе-сөз аударма (дословный) сөйлемдерді бөлу, сөйлемдерді біріктіру, орын алмастыру деп бөледі.
В.Н. Комиссаровтың пайымдауынша , мәтінің түпнүсқа тілінен аударма тіліне грамматикалық орын ауыстырулар арқылы беріледі, яғыни грамматикалық формалардың ауыстырылуы арқылы мәтіннің эквиваленттігіне жетеді. Орын алмастырулар аркылы сөз табы , сөйлем мүшесі және грамматикалық категория, яғыни шақ категориясы да грамматикалық орын алмастырулар арқылы беріледі. Аудармашы - лингвист Л.С.Бархударов осы пікірді ұсынады.Орын ауыстыруды Л.С.Бархударов сөйлем құрылымдардағы сөздің, не сөз тіркесінің ретінің немесе құрмалас сөйлем бөліктерінің ретінің өзгертуі деп түсіндіреді. Автор орын алмастыруларды аудармалық трансформацияның ең кең тараған түрі дей отырып, оларды грамматикалық және лексикалық түрлерге бөлді. Өзгертулер аудармашының түпнүсқаны өзгерту қалауынан емес, оны толықтай қамтып, мүмкіндігінше дәл беру қажеттілігінен беріледі. Сондықтан түпнұсқадағы негізгі мағынаны аудармашы аудармадағы негізгі тәсілдерді қолдана отырып дәл жеткізу керек. Абсолютті аударма ұғымы жоқ болғандықтан да , түпнұсқаның жоғалған элементтерін аудармада орнын алмастыру әдісі орын алады.
Ал Л.С.Бархударов трансформациялардың барлығын төртке бөліп көрсетеді: орын ауыстырулар, орын алмастырулар, қосулар жэне қалдырып кетулер. Мұнда автор бұл жүйелеу жуық шамада , әрі шартты екендігін және аталғандар бір бірімен қосылып комплексті трансформациялар құрайтындығын ескертеді. Орын ауыстыруды Л.С.Бархударов сөйлем құрылымдағы сөздің, не сөз тіркесінің ретінің немесе құрмалас сөйлем бөліктерінің ретінің өзгеруі деп түсіндіреді. Автор орын алмастыруларды аудармалық трансформацияның ең көп тараған түрі дей отырып, оларды грамматикалық және лексикалық түрлерге бөледі. Грамматикалық орын алмастыруларға Л.С.Бархударов сөз формаларының алмасуын ( зат есімнің көптік , не жекешелік түрінің, етістік шақтарының және т.б.) және сөз таптарының ( мысалы, есімдену, зат есімнің орны алмасуы , сын есімнің үстеуге, зат есімге немесе үстеуге т.б.) сөйлем мүшелерінің алмасуын (сөйлемнің синтаксистік құрылымын қайта құру) , мысалы, ырықсыз етіс конструкциясын ашық раймен, ТТ-гі сөйлемнің бастауышын пысықтауышқа және т.с.с сондай-ақ құрмалас сөйлемдегі синтаксистік алмастыруларды жай сөйлемді қүрмалас сөйлеммен, құрмаласты (жай сөйлеммен, бағыныңқыны - басыңқыға, немесе керісінше, жалғаулықты байланысты - жалғаулықсызға немесе керісінше) жатқызды. Лексикалық орын алмастыруға конкретизация ( тілдік және контекстілік), генерализация және себеп салдық қатынастарға негізделген (салдарды себеппен және себепті салдарпмен ) орын ауыстыру енгізілген. Жоғарыда аталғандардан өзге, ол аудармадағы комплексті лексикалық , грамматикалық алмастырудың ( антонимдік аударма) және компенсацияны бөліп алады. Ал қосу тәсілін қолданудың себептерінің ішінен ол эллипсисті атады: аудару барысында түпнүсқа мәтініңде берілген грамматикалық тәсілдер, стилистикалық және прагматикалық факторлардың мағынасын беру қажеттілігіне орай сөйлем құрылымын синтаксистік тұрғыдан қайта құру.
В.Н.Комиссаров аудармалық трансформацияны жеті түрге бөліп көрсетті. Олар:
1. транскрипциялау
2. транслитерациялау
3. калькалау
4. лексикалық-семантикалық орынбасарлар: нақтылау (конкретизациялау) ;
ұлғайту (генерализациялау); модуятциялау;
5. Грамматикалық трансформациялар: синтаксистік ұқсастандыру
(уподбление); грамматикалық орын алмастырулар ( сөз формасы , сөз таптарын, сөйлем мүшелерін, сөйлем түрлерін); сөйлемді бөлу; сөйлемдерді
біріктіру.
6. Кешенді лексикалық-грамматикалық трансформациялар:антонимдік аударма; экспликатция ( суреттемелі аударма); компенсация.
7.Аудармалық техниканың әдіс-тәсілдері: орын ауыстыру; қалдырып кету; қосу.
Қазіргі таңда аударма теориясында сипатталған аудармалық трансформациялар саны жетерліктей көп . В.Г.Гактың пайымдауынша, мүмкін болатын барлық тілдік өзгертілімдерді жүйелеп, типологиялық
классификациясын беру аударматану ғылымы үшін маңызды үлес болар еді. Ол үшін түрлі міндетті жүзеге асыруды қамтамасыз етеді: аудармашы өз жұмысында кей кездері өте күрделі болып келетін өзгертілімдерді жалма-жан қолданатындықтан, іс жүзінде аударма практикасын дәлелдеу; аудармадағы айырмашылықтардың әрбір түріне лингвистикалық түсіндірме беріп кету. Оның үстіне аудармашының белгілі бір әдіс тәсілдерді құралдарды білуі аударма нәтижелерінің сенімділігі мен объективтілігін қамтамасыз етеді, аудармашыны дайындайды.
Аударма негізінен лексикалық мағанамен жұмыс жасайды десек қателескен болар едік . Аударма барысында лексикалық мағынамен қатар грамматикалық мағына да басты болып табылады. Яғыни аударманың сәтті шығуы - басқа да трансформациялар түрлері мен грамматикалық толықтыруларға байланысты.
Табиғаты және мазмұны жағынан мағынаның бұл екі түрі өзара айырмашылықта болады . Бұл туралы Л.С.Бархударов: бір тілде лексикалық болып табылатын мағыналар келесі бір тілде грамматикалық болуы әбден мүмкін - деп көрсетеді 113,1436. Мұндай айырмашылық екі тілдің грамматикалық жүйесінің, грамматикалық категориясының бір -біріне сай келмейтіндігі арқылы түсіндірледі.
Ал қарастырылып отырған зат есімді сөз тіркесіне келсек , екі тілде де зат есім мен зат есім кез келген жерде тіркесе бермейді және де екі тілде ұқсастық көп байқала бермейді. Мысалы:
1. Shadowy theory деген зат есімді сөз тіркесті жаман ой деп
аударған. shadowy деген сөзді тікелей адаратын болсақ қара деп
аударылады .
2. Methodical work - ғажап жұмбақ деп аударған .Ал егер work сөзін
тіркелей аударсақ жұмыс немесе іс теп аударамыз.
Бұл - тілдік жүйеде лексикамен қатар грамматикалық құрылымның да алар орны ерекше екендігінің тағы бір дәлелі.
А.И. Смирницкийдің ойынша лексикалық және грамматикалық мағыналар ең алдымен олардын біреуі жолдары арқылы ерекшеленеді ,сондықтан , тілдік белгілердің сөйлемдегі мағынасын білу аудармашы үшін басты қағида болуы керек . Олай болса , очень важной характерной чертой каждого языка является именно то , какие значения отношений выражаются в нем конкретными словами как таковыми , а какие - несловарными средствами 133,466. Бұл дегеніміз - бір тілде лексикалық болып табылатын мағыналар келесі бір тілде грамматикалық болуы әдбен мүмкін деген көзқарастың тағы бір дәлелі . Ал кез - келген грамматикалық тәсілдің келесі тілді болмауы аударма працесіне еш әсерін тегізбейді . Дегенмен , грамматикалық құрылымның түрліше болуына байланысты туындайтын қиындықтарды жоққа шығаруға болмайды .
Біз қарағанда қазақ , ағылшын тілдерінде зат есімді сөз тіркестер арасында айырмашылықтармен қатар ұқсастықтар да айқындаған едік . Алайда бүл ұқсастықтар үнемі дерлік бір деңгейде бола бермейді. Бұл тілдердегі зат есімді сөз тіркестер ұқсас элементтер болғандығына қарамастан, олардың бірер мағынасы, атқарар қызметі әр тілде әр түрлі.
Мысалы: 1. Is this the bus stop for the number 12 bus?Ол бойшаң ,жақсы киінген ,әдеміше келген жас жігіт екен. Жас шамасы отыздан көп аса қоймағанмен , самайын қырау шала бастапты.
Грамматикалық трансформациялар түпнүсқа тіліндегі грамматикалық бірліктерді аударма тіліне басқа грамматикалық мағына арқылы беруді айтамыз. Грамматикалық орын алмастыруларға түпнұсқа тілдегі барлық тілдік деңгейлердегі барлық грамматикалық бірліктер жатады: сөз тіркесі, сөз жасам, сөз табы, шақтар.
Трансформация формалық құрылым өзгеріссіз қалып, оның мағынасын беретін семалар жиынтығын өзгеріссіз берілуі тиіс. Аудармашы кез-келген түпнүсқадағы мәтінді аудара бастаған кезде, ол ең бастысы белгілі бір
себеппен трансформация әдісін қолданады. Түпнұсқа мағына аудармадағы сәйкестік басқа тілдік белгілерді түпнұсқадағы басқа сема бірліктерінен өзгеше бұл негізі барлық грамматикалық трансформациялар пайымдауына септігін тигізеді.
П.Ньюмарк аудармада қолданылатын трансформацияларды мынадай түрлерге бөледі: ауыспалылық (перемещение), өтпелі ( сквозной) аударма, аудармалық таңба ( метка), компонентті талдау, модуляция, орын алмастыру немесе транспозициялар, функциональды эквивалент, суреттемелі эквивалент, парафраз, қысқарту, кеңейту, натурализация, мәдени эквивалент, синонимия, қабылданған аударма, бірнеше әдіс-тәсілдер жиынтығы, белгілер.
Аудармалық трансформациялардың бір ортақ классификациясы жоқтығы айқындалғандай. Әр типологияда трансформациялар ретінде әр түрлі аудармалық әдіс-тәсілдер енгізілсе де, олардың ұқсас ортақ жақтары да бар екенін де байқауға болады. Авторлар бір аудармалық әдіс-тәсілді ңұсқай отырып, әр түрлі түсіндірме береді. В.Н.Комиссаров ұсынған классификатция транскрипция және транслитерация деп аталған әдісті П.Ньюмарк ауыспалдылық деп атауды. Егер В.Н.Комиссаров калькалау деп бір түрді бөліп алса, П.Ньюмарк оның үшеуін бөліп көрсетеді: өтпелі аударма, аудармалық таңба ( тырнақшаға алынатындар) және компонентті талдау ( лексикалық бірлікті бөліктері бойынша калькалау).
Архиповтың айтуынша аудармалық трансформациялар негізінен аударманың техникалық тәсілдері болып саналады. Олар негізінен тұрақты сәйкестіктер арқылы жүзеге асырылады, (контекстуальды), және де сонымен қатар тілдік айтылымдар , осы тәсілдерді қолдануда пайда болады. Аудармадағы грамматикалық трансформация , сонымен қатар аудармадағы грамматикалық мәселелер эр түрлі авторлар еңбектерінде қарастырылған. Соның ізімен , Е.В.Бреустың айтуы бойынша , егер де белгілі бір сөйлем екінші бір тілге аударылған кезде өзгеріссіз аударылуы тиіс. Алайда , әрбір тілдің өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес тұрақты жиі қолданылатын сәйкестіктер кездеспеуі де мүмкін. Түпнұсқадағы негізгі ой , идея аудармалық сәйкестіктер арқылы беріледі. Ал олар көбіне өзгеше тілдік белгілер мен және түпнұсқадағы семалар бірліктері арқылы беріледі, бұл негізінен әр түрлі грамматикалық ауыстыруларға әкеліп соқтырады.
Грамматикалық орын алмастырулар - нүпнұсқа текстегі грамматикалық құрылымы өзгеше кейбір тілдік элементтердің сәйкес келуі. Ағылшын тіліндегі және қазақ тіліндегі грамматикалық бірліктердің бір-біріне ұқсас бірліктері арқылы трансформацияланады.
- Тһе ехсеllent steak
- Дәмді даярланған
- An ordinary lock
- Жай құлып
Грамматикалық орын алмастыруға Л.С.Бархударов сөз формаларының алмасуын ( зат есімдік көптік , не жекешелік түрінің , етістік шақтарының және т.б. жатқызады. Бархударовтың және Коммисаровтың пікіріне зат есімді сөз тіркесі ағылшын тілінен тікелей немесе мағынасы ауысып келеді . Мысалы,
- A nice looking young fellow ( 44р)
- әдеміше келген жас жігіт (336)
Ағылшын тіліндегі сөйлемде young fellow сөз тіркесі (adj+noun) мән жайын ашып ауту немесе көрсету болып табылады.
Ал Л. С. Бархударов трансформациялардың барлығын төртке бөліп көрсетеді: орын ауыстырулар, орны алмастырулардосулар және қалдырып кетулер. Мұнда автор бұл жүйелеу жуық шамада, әрі шартты екендігін және аталғандар бір-бірімен қосылып комплексті трансформациялар құрайтындығын ескертеді. Орын ауыстыруды Л.С. Бархударов сөйлем құрылымындағы сөздің, не сөз тіркесінің ретінің немесе құрмалас сөйлем бөліктерінің ретінің өзгеруі деп түсіндірді. Автор орын алмастыруларды аудармалық трансформацияның ең кең тараған түрі дей отырып, оларды грамматикалық және лексикалық түрлерге бөлді. Грамматикалық орын алмастыруларға Л.С.Бархударов сөз формаларының алмасуын (зат есімнің көптік, не жекешелік түрінің, етістік шақтарының және т.б.) және сөз таптарының алмасуын (мысалы, етістіктен жасалған зат есімнің орны мен етістіктікінің алмасуы, сын есімінің үстеүге, зат есімге немесе етістікке және т.б.), сөйлем мүшелерінің алмасу (сөйлеменің синтаксистік құрылымын қайта құру), мысалы, ырықсыз етіс конструкциясы ашық раймен, ТТ-гі сөйлемнің бастауышын пысықтауышқа және с.с, сондай-ақ құрмалас сөйлемдегі синтаксистік алмастыруларды (жай сөйлемді құрмалас сөйлеммен, құрмаласты - жай сөйлеммен, бағыныңқыны - басыңқыға, немесе керісінше, жалғаулықты байланысты - жалғаулықсызға немесе керісінше) жатқызды.
Аудармашы ғалым Шлейермехердің 1816 жылы жазған мына бір үзіндісін келтіруге болады: "Чем точнее мы передаем иностранные словаб тем болыыий ущерб терпит произведение. Если переводчик хочет, чтобы драматург заговарил как бы на его языке , многое вообще останется за скобками 6 и своеобразие произведения сильно пострадает. Переводчик поэтому должен искат замену".
Аударма актісі - стихиялы түрде құбылыс емес ; мұнда екі тілдегі амалдарды салыстыру , түпнүсқаның коммуникативтік - функционалдық бергілерін , жанрлық ерекшеліктерін, аударылатын мәтіннің арналатын аудиториясының, қауымының ұлттық кәсіби сипаттарын , білім деңгейін әрдайым назарда ұстау қажет. Сондықтан, екінші тілдің барлық әуелетін сұраптап тиісінше балама табу үшін аудрмашы әртүрлі ізденістерге барады.
Антонимдік аударма тәсілі В.Н.Комиссаровтың да , Л.С.Бархударовтыңда типологиясында бар. Ол В.Г.Гактың жүйесінде семантикалық трансформациялар құрамына кіреді де, контест қатынастарының негізінде шығады. Ал, Комиссаровтың типологисындағы экспликация немесе суреттемелі аударма П.Ньюмарктыңда функционалды эквивалент пен декриптивті эквивалент деген екі түрде берілген.
Компенсация тәсілі барлық автордың типологиясында бар, бірақ В.Г.Гак классификациясында ол алып тастау әдісімен беріледі.
Қосу, қалдырып кету тәсілдері Л.С.Бархударовтың трансформациялар жүйесінде негізгі типтер ретінде көрсетілсе, В.Г.Гак типологиясында ол сандық трансформациялардың құрамына кіргізіледі, ал П.Ньюмарктың классификациясында кеңейту және қысқарту деп аталады.
Іс жүзінде бұл сипатталған аудармалық трансформациялар таза күйінде өте сирек кездеседі. Көп жағдайда олар бір-бірімен тығыз байланысып, тоғысқан күйінде қолданылады. Әрине, бұлар қандай да бір классификатциялар секілді шартты болып табылады, өйткені олар ауармашының шын мәнінде қолданатын барлық әдіс-тәсілдерін қамти алады.
Жұмыста әр автор ұсынған әдіс-тәсілдерге сүйене отырып, зерттеу нысаны ретінде қарастырылған мәтіннің сипатына қарай жиі кездесетін әдіс-тәсілдердің жаңа классификациясы ұсынылады:
Аударма трансформациялары; 1. Лексикалық-семантикалық алмастырулар: Модуляциялау;
Сөз мағынасые нақтылау; Сөз мағынасын ұлғайту; ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz