Шет тілі сабағында әзіл-сықақ жанрды қолдану ерекшеліктері
Кіріспе 3
1 Шет тілі сабағында әзіл.сықақ жанрын қолданудың теориялық негіздері 6
1.1 Әзіл.сықақ жанрының даму тарихы 6
1.2 Оқу процесінде әзіл.сықақ жанрын қолданудың мәселелері 8
1.3 Педагогтың кәсіби қызметінде әзіл.сықақ жанрын табысты қолданудың психологиялық.педагогикалық негіздері 27
2 Шет тілі сабағында әзіл.сықақ жанрды қолдану арқылы оқытудың негіздері 33
2.1 Шет тілі сабағында балаларды әзіл.сықақ жанрын қолданып оқытуға констатациялаушы тәжірибе жұмысы 33
2.2 Әзіл.сықақ жанрын қолданып шет тіліне оқытудың негізі, сатылары 40
2.3 Әзіл.сықақ жанрын қолданып шет тіліне оқытудың тәжірибесінің нәтижелерін талдау 48
Қорытынды 58
Қолданылған әдебиеттер тізімі 61
Қосымша 64
1 Шет тілі сабағында әзіл.сықақ жанрын қолданудың теориялық негіздері 6
1.1 Әзіл.сықақ жанрының даму тарихы 6
1.2 Оқу процесінде әзіл.сықақ жанрын қолданудың мәселелері 8
1.3 Педагогтың кәсіби қызметінде әзіл.сықақ жанрын табысты қолданудың психологиялық.педагогикалық негіздері 27
2 Шет тілі сабағында әзіл.сықақ жанрды қолдану арқылы оқытудың негіздері 33
2.1 Шет тілі сабағында балаларды әзіл.сықақ жанрын қолданып оқытуға констатациялаушы тәжірибе жұмысы 33
2.2 Әзіл.сықақ жанрын қолданып шет тіліне оқытудың негізі, сатылары 40
2.3 Әзіл.сықақ жанрын қолданып шет тіліне оқытудың тәжірибесінің нәтижелерін талдау 48
Қорытынды 58
Қолданылған әдебиеттер тізімі 61
Қосымша 64
Комедия (гр. котосііа - сауық-сайран, әуезді ән) - өмір құбылыстарының, мінез-құлықтың, іс-әрекеттің күлкілі жақтарын көрсету мақсатымен сахнаға лайықталып жазылған драмалық шығарма. Жанры түрліше: водевиль, фарс, сатиралық комедия, юморлық комедия, лирикалық комедия, музыкалық комедия, т.б. Комедияның алғашқы белгілері Ежелгі Греқияда шарап тәңірісі Диониске құрмет көрсетуге арналған ойын-сауықтан басталған. Оның сол дәуірдегі көрнекті өкілі - Аристофан (б.з.б. 445 - 385). Өмір құбылыстарын бейнелегенде кейіпкерлер, жағдайлар, оқиғалар өсіріліп, ұлғайтылып суреттеледі де, күлкінің күшімен олқылықтар, кемшіліктер, қателіктер сыналып, озық идеялар биік мұраттар мадақталады.
Характерлер қақтығысы, мінездер шайқасы бірінші қатарға шығады. Жағымды, жағымсыз кейіпкерлер тартысының үстінде жеке бастың мақсаты мен құлқынның қайы үшін ұнамсыз кейіпкерлер өзара кикілжіңге барады, күлкіге ұшырайды. Комедияның ерекшелігі тартыспен, сюжетпен, қызықты оқиғамен қатар тіл өрнегіне де қатысты. Дараланған, өзгелерге ұқсамайты нәр кейіпкердің тілі күлкі шақырса, сахналық туындының ажары кете бастайды. Бұл тұрғыда әсірелеу, ұлғайту (гипербола), өсіру (гротеск) сияқты көркемдік құралдары кеңінен пайдаланылады. Комедияда көбінесе жамандық жеңілт, жақсылық үстем болып аяқталады. Жағымсыз кейіпкерлер бармақ шайнап, қателігін мойындады, жеңіліп тізе бүгеді, адал ниет, ақ тілек, әділ іс салтанат құрады.
Әлем әдебиетінде комедияның көптеген классик, үлгілері жасалды. Англияда - У.Шекспир, Испанияда-Лопе де Вега, Францияда - Ж.Б. Мольер, П.Бомарше, Италияда- К.Гольдони тамаша комедиялық шығармалар жазды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кезде ағылшын тіліндегі әзіл-сықақ жанрында жазылған мәтіннің құрылымдық және семантикалық құрамы үлкен мәнге ие болып келуде. Мұнда мынадай ғалымдардың еңбектері қызығушылық тудырады: И.Ильф, Е.Петрова И.А.Гончаров, С.Ахманова, Ю.М.Лотман, З.Я. Скребнев, З.Я. Тураева, Л.Г. Фридман және т.б.
«Әрбір ән сияқты әр комедияның да өз уақыты, өз дәуірі бар» (С. Сервантес).
«Комедияда әр алуан әрсіз әрекеттер баяндалады, келеңсіз кісілер, олардың кесірлі қылықтары мен кесірлі мінездері сықақ етіледі» (әл-Фараби).
Комедияның күші – күлкіде, күлкінің күші – шындық пен табиғилықта. Шыншыл һәм табиғи күлкі терең мазмұнды тартыстан туып, толыққанды юморлық, не сатиралық образдарға кӛркем жинақталып, парасатты биік идеяға шебер бағындырылғанда ғана комедия жалаң водевиль, жеңіл фарс, арзан мелодрама сипаттарынан аулақ, бұл жанрдың шын мәніндегі шынайы шығармасына айнала алады.
Міне сондықтан, ағылшын тілі сабағында оқушылардың танымдық, өмірге деген көзқарасын өзгертудің мақсатында әзіл-сықақ жанрына бағытталған сабақтың түрлерін өткізудің маңызы зор. Бұл олардың тек ағылшын тіліне деген қызығушылығын арттырып қана қоймай, олардың бойындағы әзіл-сықақты түсініп, оның тәрбиелік мәнін ұғынуға жол ашады. Бұл осы жұмыстың тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
Характерлер қақтығысы, мінездер шайқасы бірінші қатарға шығады. Жағымды, жағымсыз кейіпкерлер тартысының үстінде жеке бастың мақсаты мен құлқынның қайы үшін ұнамсыз кейіпкерлер өзара кикілжіңге барады, күлкіге ұшырайды. Комедияның ерекшелігі тартыспен, сюжетпен, қызықты оқиғамен қатар тіл өрнегіне де қатысты. Дараланған, өзгелерге ұқсамайты нәр кейіпкердің тілі күлкі шақырса, сахналық туындының ажары кете бастайды. Бұл тұрғыда әсірелеу, ұлғайту (гипербола), өсіру (гротеск) сияқты көркемдік құралдары кеңінен пайдаланылады. Комедияда көбінесе жамандық жеңілт, жақсылық үстем болып аяқталады. Жағымсыз кейіпкерлер бармақ шайнап, қателігін мойындады, жеңіліп тізе бүгеді, адал ниет, ақ тілек, әділ іс салтанат құрады.
Әлем әдебиетінде комедияның көптеген классик, үлгілері жасалды. Англияда - У.Шекспир, Испанияда-Лопе де Вега, Францияда - Ж.Б. Мольер, П.Бомарше, Италияда- К.Гольдони тамаша комедиялық шығармалар жазды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кезде ағылшын тіліндегі әзіл-сықақ жанрында жазылған мәтіннің құрылымдық және семантикалық құрамы үлкен мәнге ие болып келуде. Мұнда мынадай ғалымдардың еңбектері қызығушылық тудырады: И.Ильф, Е.Петрова И.А.Гончаров, С.Ахманова, Ю.М.Лотман, З.Я. Скребнев, З.Я. Тураева, Л.Г. Фридман және т.б.
«Әрбір ән сияқты әр комедияның да өз уақыты, өз дәуірі бар» (С. Сервантес).
«Комедияда әр алуан әрсіз әрекеттер баяндалады, келеңсіз кісілер, олардың кесірлі қылықтары мен кесірлі мінездері сықақ етіледі» (әл-Фараби).
Комедияның күші – күлкіде, күлкінің күші – шындық пен табиғилықта. Шыншыл һәм табиғи күлкі терең мазмұнды тартыстан туып, толыққанды юморлық, не сатиралық образдарға кӛркем жинақталып, парасатты биік идеяға шебер бағындырылғанда ғана комедия жалаң водевиль, жеңіл фарс, арзан мелодрама сипаттарынан аулақ, бұл жанрдың шын мәніндегі шынайы шығармасына айнала алады.
Міне сондықтан, ағылшын тілі сабағында оқушылардың танымдық, өмірге деген көзқарасын өзгертудің мақсатында әзіл-сықақ жанрына бағытталған сабақтың түрлерін өткізудің маңызы зор. Бұл олардың тек ағылшын тіліне деген қызығушылығын арттырып қана қоймай, олардың бойындағы әзіл-сықақты түсініп, оның тәрбиелік мәнін ұғынуға жол ашады. Бұл осы жұмыстың тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
1. Буало Н. Поэтическое искусство. М., 2002
2. Дземидок Б. О комическом. М., 2000
3. Бентли Э. Жизнь драмы. М., 2000
4. Дживилегов А., Бояджиев Г. История западно-европейского театра. М., 2000
5. Аристотель. Риторика. Поэтика. М., 2005
6. Козинцев А.Г. Антропология смеха. — В сб. Ритуальное пространство культуры. СПб, 2002;
7. Аверинцев С. С. Бахтин и русское отношение к смеху / С. С. Аверинцев // От мифа к литературе : сб. к 70-летию Е. М. Мелетинского. - М., 1993. - С. 342 -345.
8. Амонашвили Ш. А. Гуманно-личностный подход к детям / Ш. Амонашвили. - М. : Институт практической психологии ; Воронеж : МОДЭК, 1998. - 544 с.
9. Антология кинизма : Философия неприятия и протеста. - M. : ТЕРРА, 1996. - 431 с. - (Сокровища мировой литературы: Античная литература).
10. Антонова JI. Г. Письменные жанры речи учителя : учеб. пособие к спецкурсу «Теоретические основы частной педагогической риторики» / JI. Г. Антонова- Ярославль : Изд-во ЯГПУ, 1998. - 114 с.
11. Араева JI. А. Неинтенциональное комическое в текстах судебного приговора / JI. А. Араева, М. Ю. Сапунова // Языковая ситуация в России начала XXI века : материалы Междунар. науч. конф. - Кемерово, 2002. - Т. 1. - С. 84-87.
12. Бабушкина Т. В. Средства комического в дореволюционном фельетоне : автореф. дис.... канд. филол. наук / Т. В. Бабушкина. - М., 1985. - 16 с.
13. Балл Г. А. Анализ психологических воздействий и его педагогическое значение /Г. А. Балл, М. С. Бургин//Вопросы психологии. - 1994. -№ 4.-С.14-19.
14. Бахтин M. М. Творчество Франсуа Рабле и народная культура средневековья и Ренессанса / M. М. Бахтин - М. : Худож. лит., 1990.- 524 с.
15. Бахтин M. М. Автор и герой : к философским основам гуманитарных наук / М. М. Бахтин.- СПб. : Азбука, 2000. - 336 с.
16. Бахтин M. М. Проблема речевых жанров / M. М. Бахтин // Эстетика словесного творчества / M. М. Бахтин. - М., 1986,- С. 237-280.
17. Безменова Н. А. Проблемы эффективности речи в перспективе неориторики / Н. А. Безменова // Оптимизация речевого воздействия / под ред. Р. Г.Котова. - М., 1990. -С.152-161.
18. Бикеева А. Совет усталому учителю: призовите юмор на помощь / А. Бикеева // Народное образование. - 2004. - № 1. - С. 207-311.
19. Болдина Л. И. Ирония как вид комического : автореф. дис... .канд. филос. наук / Л. И. Болдина. - М.: Изд-во МГУ, 1982. - 23 с.
20. Борев Ю. Б. Комическое, или О том, как смех казнит несовершенство мира, очищает и обновляет человека и утверждает радость бытия / Ю. Б. Борев. - М. : Искусство, 1970. - 269 с.
21. Борев Ю. Б. Трагическое и комическое в действительности и в искусстве / Ю. Б. Борев. - М. : Знание, 1955. - 112 с. - (Всесоюзное о-во по распространению полит, и науч. знаний. Сер. 6, № 14).
22. Бутенко И. А. Из истории «черного» юмора / И. А. Бутенко // Социологические исследования. - 1994. - № 11.— С. 148-153.
23. Вакуров В. Н. Речевые средства юмора и сатиры в советском фельетоне : учеб.- метод, пособие для студентов-заочников / В. Н. Вакуров.. -М., 1961. - 59 с.
24. Вартаньян В. JI. Фрагменты психолингвистической теории юмора : автореф. дис.... канд. филол. наук / В. JI. Вартаньян. - М., 1994. - 20 с.
25. Гаспаров М. JI. Античная литературная басня : (Федр и Бабрий) / М. Л. Гаспаров ; АН СССР, Ин-т мировой литературы им. А. М. Горького. - М. : Наука, 1971.-280 с.
26. Гиндин С. И. Речевые действия и речевые произведения / С. И. Гиндин // Логический анализ языка. Язык речевых действий. - М., 1994. - С. 59 -63.
27. Зворыкин Ю. Н. Юмор в публичном выступлении / Ю. Н. Зворыкин. - М. : Знание, 1977. - 55 с.: ил. - (Методика лекторского и ораторского искусства).
28. Иванова Т. В. Остроумие и креативность / Т. В. Иванова // Вопросы психологии. - 2000. - № 1. с. 76-87.
29. Коржева П. Б. Язык юмора и сатиры : (из истории развития речевых средств в создании комического эффекта в русской литературе) / П. Б. Коржева. - Алма-Ата : Мектен, 1979.- 120 с.
30. Лук А. Н. Остроумие: (логико-эстетический и психофизиологический анализ, перспективы моделирования) : автореф. .дис. ... канд. филос. наук / А. Н. Лук. - Киев, 1967.- 16 с.
31. Лук А. Н. О чувстве юмора и остроумии / А. Н. Лук.-М., 1968. - 191с.
32. Лук А. Н. Юмор, остроумие, творчество / А. Н. Лук. - М. : Искусство, 1977. - 184 с.
33. Любимова Т. Б. Комическое: его виды и жанры / Т. Б. Любимова.- М. : Знание, 1990.-62 с.
34. Макарян А. И. О сатире: пер. с арм. / А. И. Макарян. - М. : Советский писатель, 1967. - 192 с.
35. Николаев Д. П. Смех Щедрина : очерки сатирической поэтики / Д. П. Николаев. - М.: Советский писатель, 1988. -397, [2] е., [8] л. ил.: ил.
36. Николина Н. А. К вопросу о речевых средствах иронической экспрессии и ее функциях в художественном тексте / Н. А. Николина // Русский язык в школе. - 1979.-№5.-С. 66-73.
37. Панина М. А. Комическое и языковые средства его выражения : автореф. дис. ... канд. филол. наук / М. А. Панина. - М., 1996. - 20 с.
38. Alpers P. The Eclogue Tradition and the Nature of Pastoral// College English. 1972. - Vol. 34. -No 3. -P.352-371.
39. Alpers P. Empson on Pastoral// New Literary History. 1978. - Vol. 10. -No.l. -P.101-123.
40. Boas G. Essays on Primitivism and Related Ideas in the Middle Ages.-.Baltimore, 1948. XII, 227 p.
41. Bruster D. «Come to the Tent Again»: The Passionate Shepherd To His Love: Dramatic Rape and Lyric Time// Criticism. Detroit, 1991. - Vol. 33. - No. 1. -P.49-72.
42. Carver R.A.F.// Notes and Queries for Readers, Writers, Collectors and Librarians. Oxford, 1992. - Vol. 39 (237). - No.4. - P.505-506.
43. Chaudhuri S.// Notes and Queries. Oxford, 1991. - Vol. 38 (236). - No.l. -P. 102-103.
44. Crowe N.// Journal of European Studies: Literature and Ideas from the Renaissance to the Present. London, 1991. - Vol. 21. - Part 1. - No.81. - P.73-74.
45. Cullen P. Spenser, Marvell, and Renaissance Pastoral. Cambridge (Mass.): Harvard U.P., 1970. - IX, 212 p.
46. Архипова А. С. Анекдот в зарубежных исследованиях XX века. М., 2003. Электронная версия: http://www.ruthenia.ru/folklore/arhipova1.htm
47. Ахманова О. С. Словарь лингвистических терминов. М., 1966.
48. Верещагин Е. М., Костомаров В. Г. Язык и культура. М., 1990.
49. Гачечиладзе А. Д., Пассек К. Английский юмор: Пособие по развитию устной речи. М., 2004.
50. Латышев Ю. В. Феномен юмора в социально-информационном взаимодействии: Теоретико-методологический анализ: Автореф. дисс. канд. филос. наук. М.; Новосибирск, 2003. Электронная версия: http://www.dissercat.com
2. Дземидок Б. О комическом. М., 2000
3. Бентли Э. Жизнь драмы. М., 2000
4. Дживилегов А., Бояджиев Г. История западно-европейского театра. М., 2000
5. Аристотель. Риторика. Поэтика. М., 2005
6. Козинцев А.Г. Антропология смеха. — В сб. Ритуальное пространство культуры. СПб, 2002;
7. Аверинцев С. С. Бахтин и русское отношение к смеху / С. С. Аверинцев // От мифа к литературе : сб. к 70-летию Е. М. Мелетинского. - М., 1993. - С. 342 -345.
8. Амонашвили Ш. А. Гуманно-личностный подход к детям / Ш. Амонашвили. - М. : Институт практической психологии ; Воронеж : МОДЭК, 1998. - 544 с.
9. Антология кинизма : Философия неприятия и протеста. - M. : ТЕРРА, 1996. - 431 с. - (Сокровища мировой литературы: Античная литература).
10. Антонова JI. Г. Письменные жанры речи учителя : учеб. пособие к спецкурсу «Теоретические основы частной педагогической риторики» / JI. Г. Антонова- Ярославль : Изд-во ЯГПУ, 1998. - 114 с.
11. Араева JI. А. Неинтенциональное комическое в текстах судебного приговора / JI. А. Араева, М. Ю. Сапунова // Языковая ситуация в России начала XXI века : материалы Междунар. науч. конф. - Кемерово, 2002. - Т. 1. - С. 84-87.
12. Бабушкина Т. В. Средства комического в дореволюционном фельетоне : автореф. дис.... канд. филол. наук / Т. В. Бабушкина. - М., 1985. - 16 с.
13. Балл Г. А. Анализ психологических воздействий и его педагогическое значение /Г. А. Балл, М. С. Бургин//Вопросы психологии. - 1994. -№ 4.-С.14-19.
14. Бахтин M. М. Творчество Франсуа Рабле и народная культура средневековья и Ренессанса / M. М. Бахтин - М. : Худож. лит., 1990.- 524 с.
15. Бахтин M. М. Автор и герой : к философским основам гуманитарных наук / М. М. Бахтин.- СПб. : Азбука, 2000. - 336 с.
16. Бахтин M. М. Проблема речевых жанров / M. М. Бахтин // Эстетика словесного творчества / M. М. Бахтин. - М., 1986,- С. 237-280.
17. Безменова Н. А. Проблемы эффективности речи в перспективе неориторики / Н. А. Безменова // Оптимизация речевого воздействия / под ред. Р. Г.Котова. - М., 1990. -С.152-161.
18. Бикеева А. Совет усталому учителю: призовите юмор на помощь / А. Бикеева // Народное образование. - 2004. - № 1. - С. 207-311.
19. Болдина Л. И. Ирония как вид комического : автореф. дис... .канд. филос. наук / Л. И. Болдина. - М.: Изд-во МГУ, 1982. - 23 с.
20. Борев Ю. Б. Комическое, или О том, как смех казнит несовершенство мира, очищает и обновляет человека и утверждает радость бытия / Ю. Б. Борев. - М. : Искусство, 1970. - 269 с.
21. Борев Ю. Б. Трагическое и комическое в действительности и в искусстве / Ю. Б. Борев. - М. : Знание, 1955. - 112 с. - (Всесоюзное о-во по распространению полит, и науч. знаний. Сер. 6, № 14).
22. Бутенко И. А. Из истории «черного» юмора / И. А. Бутенко // Социологические исследования. - 1994. - № 11.— С. 148-153.
23. Вакуров В. Н. Речевые средства юмора и сатиры в советском фельетоне : учеб.- метод, пособие для студентов-заочников / В. Н. Вакуров.. -М., 1961. - 59 с.
24. Вартаньян В. JI. Фрагменты психолингвистической теории юмора : автореф. дис.... канд. филол. наук / В. JI. Вартаньян. - М., 1994. - 20 с.
25. Гаспаров М. JI. Античная литературная басня : (Федр и Бабрий) / М. Л. Гаспаров ; АН СССР, Ин-т мировой литературы им. А. М. Горького. - М. : Наука, 1971.-280 с.
26. Гиндин С. И. Речевые действия и речевые произведения / С. И. Гиндин // Логический анализ языка. Язык речевых действий. - М., 1994. - С. 59 -63.
27. Зворыкин Ю. Н. Юмор в публичном выступлении / Ю. Н. Зворыкин. - М. : Знание, 1977. - 55 с.: ил. - (Методика лекторского и ораторского искусства).
28. Иванова Т. В. Остроумие и креативность / Т. В. Иванова // Вопросы психологии. - 2000. - № 1. с. 76-87.
29. Коржева П. Б. Язык юмора и сатиры : (из истории развития речевых средств в создании комического эффекта в русской литературе) / П. Б. Коржева. - Алма-Ата : Мектен, 1979.- 120 с.
30. Лук А. Н. Остроумие: (логико-эстетический и психофизиологический анализ, перспективы моделирования) : автореф. .дис. ... канд. филос. наук / А. Н. Лук. - Киев, 1967.- 16 с.
31. Лук А. Н. О чувстве юмора и остроумии / А. Н. Лук.-М., 1968. - 191с.
32. Лук А. Н. Юмор, остроумие, творчество / А. Н. Лук. - М. : Искусство, 1977. - 184 с.
33. Любимова Т. Б. Комическое: его виды и жанры / Т. Б. Любимова.- М. : Знание, 1990.-62 с.
34. Макарян А. И. О сатире: пер. с арм. / А. И. Макарян. - М. : Советский писатель, 1967. - 192 с.
35. Николаев Д. П. Смех Щедрина : очерки сатирической поэтики / Д. П. Николаев. - М.: Советский писатель, 1988. -397, [2] е., [8] л. ил.: ил.
36. Николина Н. А. К вопросу о речевых средствах иронической экспрессии и ее функциях в художественном тексте / Н. А. Николина // Русский язык в школе. - 1979.-№5.-С. 66-73.
37. Панина М. А. Комическое и языковые средства его выражения : автореф. дис. ... канд. филол. наук / М. А. Панина. - М., 1996. - 20 с.
38. Alpers P. The Eclogue Tradition and the Nature of Pastoral// College English. 1972. - Vol. 34. -No 3. -P.352-371.
39. Alpers P. Empson on Pastoral// New Literary History. 1978. - Vol. 10. -No.l. -P.101-123.
40. Boas G. Essays on Primitivism and Related Ideas in the Middle Ages.-.Baltimore, 1948. XII, 227 p.
41. Bruster D. «Come to the Tent Again»: The Passionate Shepherd To His Love: Dramatic Rape and Lyric Time// Criticism. Detroit, 1991. - Vol. 33. - No. 1. -P.49-72.
42. Carver R.A.F.// Notes and Queries for Readers, Writers, Collectors and Librarians. Oxford, 1992. - Vol. 39 (237). - No.4. - P.505-506.
43. Chaudhuri S.// Notes and Queries. Oxford, 1991. - Vol. 38 (236). - No.l. -P. 102-103.
44. Crowe N.// Journal of European Studies: Literature and Ideas from the Renaissance to the Present. London, 1991. - Vol. 21. - Part 1. - No.81. - P.73-74.
45. Cullen P. Spenser, Marvell, and Renaissance Pastoral. Cambridge (Mass.): Harvard U.P., 1970. - IX, 212 p.
46. Архипова А. С. Анекдот в зарубежных исследованиях XX века. М., 2003. Электронная версия: http://www.ruthenia.ru/folklore/arhipova1.htm
47. Ахманова О. С. Словарь лингвистических терминов. М., 1966.
48. Верещагин Е. М., Костомаров В. Г. Язык и культура. М., 1990.
49. Гачечиладзе А. Д., Пассек К. Английский юмор: Пособие по развитию устной речи. М., 2004.
50. Латышев Ю. В. Феномен юмора в социально-информационном взаимодействии: Теоретико-методологический анализ: Автореф. дисс. канд. филос. наук. М.; Новосибирск, 2003. Электронная версия: http://www.dissercat.com
Дипломдық жұмыс: Шет тілі сабағында әзіл-сықақ жанрды қолдану ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Шет тілі сабағында әзіл-сықақ жанрын қолданудың теориялық негіздері 6
1.1 Әзіл-сықақ жанрының даму тарихы 6
1.2 Оқу процесінде әзіл-сықақ жанрын қолданудың мәселелері 8
1.3 Педагогтың кәсіби қызметінде әзіл-сықақ жанрын табысты қолданудың психологиялық-педагогикалық негіздері 27
2 Шет тілі сабағында әзіл-сықақ жанрды қолдану арқылы оқытудың негіздері 33
2.1 Шет тілі сабағында балаларды әзіл-сықақ жанрын қолданып оқытуға констатациялаушы тәжірибе жұмысы 33
2.2 Әзіл-сықақ жанрын қолданып шет тіліне оқытудың негізі, сатылары 40
2.3 Әзіл-сықақ жанрын қолданып шет тіліне оқытудың тәжірибесінің нәтижелерін талдау 48
Қорытынды 58
Қолданылған әдебиеттер тізімі 61
Қосымша 64
Кіріспе
Комедия (гр. котосііа - сауық-сайран, әуезді ән) - өмір құбылыстарының, мінез-құлықтың, іс-әрекеттің күлкілі жақтарын көрсету мақсатымен сахнаға лайықталып жазылған драмалық шығарма. Жанры түрліше: водевиль, фарс, сатиралық комедия, юморлық комедия, лирикалық комедия, музыкалық комедия, т.б. Комедияның алғашқы белгілері Ежелгі Греқияда шарап тәңірісі Диониске құрмет көрсетуге арналған ойын-сауықтан басталған. Оның сол дәуірдегі көрнекті өкілі - Аристофан (б.з.б. 445 - 385). Өмір құбылыстарын бейнелегенде кейіпкерлер, жағдайлар, оқиғалар өсіріліп, ұлғайтылып суреттеледі де, күлкінің күшімен олқылықтар, кемшіліктер, қателіктер сыналып, озық идеялар биік мұраттар мадақталады.
Характерлер қақтығысы, мінездер шайқасы бірінші қатарға шығады. Жағымды, жағымсыз кейіпкерлер тартысының үстінде жеке бастың мақсаты мен құлқынның қайы үшін ұнамсыз кейіпкерлер өзара кикілжіңге барады, күлкіге ұшырайды. Комедияның ерекшелігі тартыспен, сюжетпен, қызықты оқиғамен қатар тіл өрнегіне де қатысты. Дараланған, өзгелерге ұқсамайты нәр кейіпкердің тілі күлкі шақырса, сахналық туындының ажары кете бастайды. Бұл тұрғыда әсірелеу, ұлғайту (гипербола), өсіру (гротеск) сияқты көркемдік құралдары кеңінен пайдаланылады. Комедияда көбінесе жамандық жеңілт, жақсылық үстем болып аяқталады. Жағымсыз кейіпкерлер бармақ шайнап, қателігін мойындады, жеңіліп тізе бүгеді, адал ниет, ақ тілек, әділ іс салтанат құрады.
Әлем әдебиетінде комедияның көптеген классик, үлгілері жасалды. Англияда - У.Шекспир, Испанияда-Лопе де Вега, Францияда - Ж.Б. Мольер, П.Бомарше, Италияда- К.Гольдони тамаша комедиялық шығармалар жазды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кезде ағылшын тіліндегі әзіл-сықақ жанрында жазылған мәтіннің құрылымдық және семантикалық құрамы үлкен мәнге ие болып келуде. Мұнда мынадай ғалымдардың еңбектері қызығушылық тудырады: И.Ильф, Е.Петрова И.А.Гончаров, С.Ахманова, Ю.М.Лотман, З.Я. Скребнев, З.Я. Тураева, Л.Г. Фридман және т.б.
Әрбір ән сияқты әр комедияның да өз уақыты, өз дәуірі бар (С. Сервантес).
Комедияда әр алуан әрсіз әрекеттер баяндалады, келеңсіз кісілер, олардың кесірлі қылықтары мен кесірлі мінездері сықақ етіледі (әл-Фараби).
Комедияның күші - күлкіде, күлкінің күші - шындық пен табиғилықта. Шыншыл һәм табиғи күлкі терең мазмұнды тартыстан туып, толыққанды юморлық, не сатиралық образдарға кӛркем жинақталып, парасатты биік идеяға шебер бағындырылғанда ғана комедия жалаң водевиль, жеңіл фарс, арзан мелодрама сипаттарынан аулақ, бұл жанрдың шын мәніндегі шынайы шығармасына айнала алады.
Міне сондықтан, ағылшын тілі сабағында оқушылардың танымдық, өмірге деген көзқарасын өзгертудің мақсатында әзіл-сықақ жанрына бағытталған сабақтың түрлерін өткізудің маңызы зор. Бұл олардың тек ағылшын тіліне деген қызығушылығын арттырып қана қоймай, олардың бойындағы әзіл-сықақты түсініп, оның тәрбиелік мәнін ұғынуға жол ашады. Бұл осы жұмыстың тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Әзіл-сықақ жанрының әр қырын ашып қарастыра отырып, оның шет тілі сабағында қолданылу ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Шет тілі сабағында әзіл-сықақ жанрын қолданудың теориялық негіздерін анықтау;
- Оқу процесінде әзіл-сықақ жанрын қолданудың мәселелерін қарастыру;
- Педагогтың кәсіби қызметінде әзіл-сықақ жанрын табысты қолданудың психологиялық-педагогикалық негіздерін зерттеу;
- Шет тілі сабағында әзіл-сықақ жанрды қолдану арқылы оқытудың негіздерін анықтау;
- Шет тілі сабағында балаларды әзіл-сықақ жанрын қолданып оқытуға констатациялаушы тәжірибе жұмысын жасау;
- Әзіл-сықақ жанрын қолданып шет тіліне оқытудың негізі, сатыларын қарастыру;
- Әзіл-сықақ жанрын қолданып шет тіліне оқытудың тәжірибесінің нәтижелерін талдау
Зерттеу жұмысының нысаны: Шет тілі сабағында әзіл-сықақ жанрды қолдану арқылы оқытудың негіздері.
Зерттеу жұмысының пәні: Шет тілі сабағында әзіл-сықақ жанрды қолдану ерекшеліктерін қарастыру.
Зерттеу жұмысының жаңалығы: Дипломдық жұмыста шет тілі сабағында балаларды әзіл-сықақ жанрын қолданып оқытудың констатациялаушы тәжірибе жұмысы жасалған, соның негізінде оқушылар мен оқытушылардан сауалнама жұмысы жүргізіліп, мектеп бағдарламасында ағылшын тіліне балалардың үйренуі оңайға соғатындай және сабақтың тақырыбы балаларды жалықтырып жібермейтіндей, әзіл-сықақтарды қолданудың үлгілері келтірілген. Бұл әзіл-сықақ жанрын жағдайға байланысты шет тілі сабағында практикада кеңінен қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының теориялық құндылығы. Зерттеудің нәтижелері ағылшын тілі сабағына оқытуда, ағылшын тіліндегі әзіл-сықақ жанрын зерттеудегі теориясына нақты үлес қосады. Зерттеу барысында жасалынған тұжырымдамалар мен нәтижелер әзіл-сықақ жанры мәселелерінің дамуына, қалыптасуына септігін тигізеді.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік құндылығы. Бұл зерттеу жұмысында әзіл-сықақ жанрында жазылған әзілдердің ағылшын тілі сабағында қолданудың ерекшеліктері туралы мәселелері қарастырылған, сонымен қатар ағылшын тілі сабағында өзге оқытушылардың әзіл-сықақтарды қолдануының үлгілері сауалнама жүзінде жинақталған.
Берілген жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Шет тілі сабағында әзіл-сықақ жанрын қолданудың теориялық негіздері
1.1 Әзіл-сықақ жанрының даму тарихы
Комедия грек драмасының екінші саласы, Афиныда ресми мойындауға трагедиядан біршама кейін ие болды. Ұлы комедиялық хорлардың жарысы 488 - 486 жылдары ұлы Диосинияларда болған, ал Ленеяларда одан кейінірек болған. Бұған дейін комедия Диосиндік мерекелердің құрамына халықтық дәстүрлі ойын ретінде кірді, ал мемлекет оны ұйымдастыру үшін өзіне жауапкершілік алмайтын. Аттикалық комедияның әдеби жанр ретінде орнығуының алғашқы сатылары антикалық зерттеушілерге танымал болды; олар оны V ғасырдың екінші жартысында қалыптасқан форма ретінде білген. Осы уақыттың комедиясы ежелгі комедия деп аталады.
Ежелгі аттикалық комедия өзіндік архаикалық пен күрделі істің орнығуының әлеуметтік және мәдени мәселелерімен байланысты, ол грек қоғамының алдында тұрған. Афиндік демократия карнавалдық еркінділікті қоғамдық сынның қаталдығына дейін көтерді де, бұл кезде дәстүрлік ойынның қол сұғылмаушылық формасын сақтап қалды. Ежелгі комедияның фольклорлы саласымен ең алдымен жанрдың өзгешелігімен танысу үшін қажет.
Аристотель комедияның бастамасын фалликалық әндердің түйіндеріне алып келеді, ол қазіргі күнге дейін көптеген қоғамдардың салт-дәстүрлерінде сақталған. Фалликалық әндер -- жемістілік құдайларының құрметіне орындалатын әндер, әсіресе Дионистің құрметіне, бұл кезде жемістіліктің символы ретінде фалға ие. Мұндай процессиялардың кезінде күлкілі мимикалық қойылымдар қойылатын, жеке азаматтарға қатысты әзіл-сықақтар айтылатын; бұл кезінде сатиралық және әшкерелеуші әдеби ямбалар дамыған әндер. Барлық бұл ойындар мен әндер дәстүрдің негізгі мақсатына ықпал етуші болып саналды - өмірдің іске асыру күштерімен қамтамасыз ететін: күлкі мен әзілді сөздерде өмірді тудырушы күшті көретін, бұл кезде қарапайым инабаттылық уақытша алынып тасталынатын [1, 83].
Комедияның теориялық зерттелуінің бірінші талпынысы - ол ежелгі грек философы Аристотельдікі болатын. Трагедия мен эпосқа назарын аудара отырып, Аристотель комедияға тек фрагментарлы қарайды, оған трагедияға ұқсас аналогияларды өткізеді. (Мынадай гипотеза бар, алғашында поэтика екі бөлімнен тұрған, алайда комедияға арналған оның екінші бөлімі жоғалып кеткен). Бірақ бұл жерде Аристотельдің өте қызықты тұжырымдамасы бар: ...комедияның тарихы бізге белгісіз, өйткені оған алдында мән бермеген болатын... Бұл комедиялық стихияның өте кең танылуы, ол тілдік дәстүрлік әрекеттердің бөлінбейтін бөлігі ғана емес, сондай-ақ күнделікті өмірдің де бір бөлігі екенін көрсетеді. Комедияның болуы барынша табиғи болғаны соншалықты, ерекше ойластыруды да талап етпейтін.
Б.з.д. 5 ғасырдың өзінде әуесқой әртістер импровизациялық сипаттағы тұрмыстық және сатикалық қойылымдарды қоятын, онда диалог, би, ән бірге үйлесетін. Онда комедияның демократиялық, еркін сипаты көрініс табады, кейіннен ол кез-келген регламентацияға қарама-қарсы келеді: антикалық театрдың басқа түрлеріне қарағанда мұндай қойылымдарға әйелдер де қатысатын. Ежелгі грек ақындары Софрон мен Ксенарх мимаға әдеби форманы берген. Содан бастап комедияның дамуы екі сызық бойынша жүретін: халықтық, импровизациялық шығармашылық басым болып келетін және кәсіби - қойылымдық және әдеби өнер.
Алғашқы көбіне танылмал болған комедиограф Аристофан болған (б.з. 5 ғ дейін), ол қырыққа жуық комедиялар жазған, олардың ішінде он бірі ғана сақталған. Оның пьесалары терең қоғамдық-әлеуметтік бағытталғандығымен, заманауи проблематикасымен, адамгершілік және әлеуметтік кемшіліктерді сатиралық күлкіге айналдыруымен ерекшеленетін (Әлем, Лисистрата, Бұлттар, Бақалар, Құстар және т.б.). Алайда бұл кезде комедия жеке декларативті, эпизодтық, хорлық әуенмен жүретін тізбекті құрайды. Б.з.д. 3 ғ. комедия үлкен құрылымдық бүтіндікке ие болады: онда мұқият қарастырылған интрига-фабула бекітіледі. Сонымен қатар, комедияда заманауи құндылықтар көріне бастайды (бұл бағыттағы ірі өкілдің шығармашылығы, комедиограф Менандрдікі сақталған үзінділері бойынша танымал) [2, 59].
Әлем мойындаған Шекспир шығармашылығы үш кезеңге бөлінеді. Шекспир шығармашылығының бірінші кезеңі 1590-1600 жж. қамтиды. Оның алғашқы шығармалары 90-шы жж. басында жазылған: драмалық хроникалар, комедиялар және екі поэма Венера мен Адонис (1593), Лукреция (1594). Бұл екі поэманы Шекспир граф Саутгемптонға арнаған. Осы жылдары аралығындағы пьесалары оптимистік сарында болып келеді. Комедияларында адамдардың бақытқа ұмтылу жолындағы кездесетін қиындықтармен күресі суреттеледі, жаңа дендеп келе жатқан буржуазиялық қатынастар әшкереленеді (Қателіктер комедиясы - қойылуы 1594 ж., басылуы 1623 ж.; Асауға тұсау - қойылуы және басылуы 1594 ж. т.б. І кезеңдегі пьесаларында Шекспир адамның және оның тұрған жерінің сұлулығын, өмірдің қарапайым қуаныштарын мадақтайды. Драматург орта ғасырлық жазушыларда бұрын болмаған сұлулықтың жаңа, гуманистік идеалын жасады, сондықтан оның шығарған образдары айқын және көп-кырлы. Шекспир комедиялары мен драмаларының әрекеті әр түрлі елдерде болады, бірақ олар қай жерде өтсе де, барлығында Англияның рухы сезіледі. Драматург өткен ғасырды суреттесе де, оның жасаған кейіпкерлері Қайта өрлеу дәуірінің өкілдері болып көрінеді.
19 ғ. еуропалық көңіл көтеретін комедияға интрига (Э.Скриб, Э.Лабиш, Э.Ожье, В.Сарду және т.б.) мен сатрикалық комедия (Г.Бюхнер, К.Гуцков, Э.Золя, Г.Гауптман, Б.Нушич, А.Фредро және т.б.) дамуды тудырды.
Өте қызықты және расында да жаңашыл болып 19 ғасырдағы комедиялардың идеясы атты ағылшындық комедия танылды. Оның негізін қалаушы парадокстың шебері О.Уайльд болса, оны өз шығармашылығында жалғастырған және бекіткен Б.Шоу.
20 ғ. өнеріне жанрлардың араласуы, оның күрделенуі және әр түрлі жанраралық туындылардың дамуы тән. Бұл тенденциядан комедия да арылмады. Комедияның сценалық түрлерінің әр алуандығына режиссура өнерінің қалыптасуы да ықпал етті, ол қойылымдардың жанрымен экспериментелетін. Комедияның дамуының қосымша түрі туралы ерекше атап өткен жөн [3, 58].
Орыс әдебиетінде Д.И. Фон-визиннің "Тоғышары" А.С. Гри-боедовтің "Ақылдың азабы", Н.В. Гогольдің "Ревизоры" шебер жазылған туындылар қатарына жатады. Қазақ әдебиетінде алғашқы комедиялық шығарма Б.Майлиннің қаламынан тулы ("Шаншар молда", "Некеқияр", "Талтаңбайдың тәртібі", т б.).М.Әуезов ("Айман-Шолпан"), Ж.Шанин ("Торсықбай", "Айдарбек"), Ә.Тәжібаев ("Той боларда"), ҚМұхамеджанов ("Бөлтірік бөрік астында"), Қ.Байсейітов пен Қ Шаңғытбаев ("Беу, қыздар-ай"), ҚАманжолов ("Досымның үйленуі"), С.Балғабаев "Тойлан қайтқан қазақтар", Т.Нұрмағанбетов ("Қырманбайдың тойы"), т.б. көптеген комедиялар жазды. Бүгінде қазақ комедиясы белгілі жанрлық жүйесі бар арналы салаға айналды.
Комедияның негізгі функциясы - күлдіру. Күлдіре отырып көрерменге ой салу. Күлкі белгілі бір кейіпкердің іс-әрекетінен немесе оқиғаның қызықты өрбуінен, яки диалогтардың қызықты құрылымынан туындайды. Комедия жанрындағы кез-келген туынды көрерменді шексіз күлкіге бөлеп, әсем көңіл-күй сыйлауға тырысады.
Әлем кино тарихында алғашқы комедиялық элементтер ағайынды Люмьерлердің Политый поливальщигіннен бастап, Чарли Чаплин, Бастер Китон, Григорий Александров, Иван Пырьев, Григорий Данелия сынды режиссерлердің фильмдерінен көрініс тауып, кино өнерінің алтын қорына енді. Комедия жанры содан бері уақыт белгісін, қоғам тынысын, халықтың мұң-мұқтажын, арман-мүддесін, әділдік пен әділетсіздіктің ара-жігін әзіл-әжуамен жеткізу көрерменді экранға жақындатудың бірден-бір жолы болды.
1.2 Оқу процесінде әзіл-сықақ жанрын қолданудың мәселелері
Тіректік түсініктерді сипаттауда біз өзімізге мәселелердің шеңберін сызып алдық, оларды шешпей әзіл-сықақ жанрында оқытудың әдістемелік үлгісін жасау мүмкін емес. Осылайша біз күлкі, күлдіргінің (соның ішінде әзіл-сықақ) мәдени-дидактикалық аспектісін анықтауға тырыстық.
Күлкі басқа ұқсас мәдени, эстетикалық және әдеби түсініктермен үйлесімінде нені көрсететінін де анықтауға тырыстық.
Күлдіргінің антикалық дәуірден бастап болуының ғылыми әдебиеттерінде күлкі тілдік құбылыс ретінде көптеген адам қызметінің саласында бар: философия, саясат, мәдениет, өнер және педагогика.
Жоғарыда аталғанды ескере отырып, біз күлдіргінің бір аспектісінің қолданылуын, соның ішінде коммуникативті мәдениет ретіндегі күлкінің дидактикалық аспектісін қолдануды толықтай қарастыру үшін бөліп алдық, өйткені біздің ойымызша, ол қазіргі кездегі педагогтың тәрбиелеу-білім процесіне ықпал ете түседі. Бұл кезде әзіл-сықақтың дидактикалық мүмкіндіктері, яғни тек оқыту және тәрбиелеу процесіне қатысты ғана қолданылуы емес, сондай-ақ шынайылықтың құбылыстарын күлкіге айналдыру құбылысы ретінде көрінеді, содан қоғамның ақыл көңіл-күйіне әсер етеді, оны тәрбиелейді және аша түседі.
Әзіл адаммен бірге оның барлық тіршілік ету кезеңінен бастап бірге жүргеніне қарамастан, алдымен ол тек физиологиялық сипаттағы құбылыс болды, яғни адамның әр түрлі қажетттіліктері мен ұмтылыстарының қанағаттандырылуының табиғи реакциясы, сондай-ақ оның дене және рухани ыңғайлығының көрсеткіші болды. Сонымен қатар, адам тарихының алдыңғы сатыларында әзіл ең бастысы мерекелік салт-дәстүрлердегі жаппай және тұрмыстық құбылыс болып табылды. Біздің ата-бабаларымыз күлкіге қайта жаңарудың белгісі және өмірдің жалғасының символы деп қарады.
Алғашқы халықтардың ауыз әдебиетінде қатаң салт-дәстүрлермен бірге күлкімен байланысты салт-дәстүрлер, күлкі құдайы да болды. Зерттеушілер қазіргі кезде біз күлкінішті деп табатынды архаикалық күлкі деп тануға болмайтынын атап көрсетеді. Бұл қуаныштың, адамның денінің саулығының, тоқтығының, күшінің күлкісі. Бұл тағы да - дәстүрлік, метафизикалық күлкі, ол денелік энтузиазмды өмірдің, дүниенің жарық пен қараңғылықтың әлеміне алмастыратын күлкі. Осылайша, қоғамның осы даму кезеңдерінде күлкі басымдылығымен дене немесе дәстүрлік қызметтерді атқарды, сондықтан оның іске асырушы, соның ішінде жалпыдидактикалық функциялары туралы қазіргі кезде айту қиын [4, 68].
Алайда антикалық дәуірдің өзінде күлдіргінің мәселесі көптеген философтарды, ақындарды, саясатшыларды, ораторларды қоғамдық сипаттағы мәселе ретінде мазалады: күлкінің әсер етуші мәселелері кеңінен талқыланды. Азаматтардың тәрбиеленуіне, олардың бір-біріне қарым-қатынасына ерекше мән бере отырып, антикалық дәуірдің теория мамандары негізінен ауыр қарудың түріне айналатындығын атап өткен болатын, ол кімге және қалай қолданылуына байланысты. Антикалық әдебиеттің әзілдік туындылары, сондай-ақ философиялық, дидактикалық диалогтарға, саяси көзқарастарға қатысты қолдануынуы олардың авторларында екі міндеттің болуын куәландырады: көрермендердің тек көңілін көтіріп қана қоймай, оларда заттарға деген қатаң көзқарасын тәрбиелейді.
Біздің зерттеуіміз үшін маңызды аспектілерді қысқаша сипаттап өтейік.
Қол жетімді еңбектерді зерттеу (антикалық философтар мен риторлардың еңбектерін: Аристотель, Квинтилиан, Ксенофонт, Платон, Сократ, Цицерон, сондай-ақ ауызекі тіл білімінің және әзіл-сықақ жанрының зерттеушілері: С. С. Аверинцев, М. М. Бахтин, А. В. Дмитриев, А. А. Елистратова, А. Ф. Лосев, Д. С. Лихачев, Л. Е. Пинский және т.б.) күлдіргінің әдебиетпен әсерін анықтауға жол ашты.
Әзілдің ағартушы мүмкіндіктері Сократпен және оның ізбасарларымен танылған және керемет қолданылған, соның ішінде Платонмен. Платонның сократтық диалогтарында ораторлықтың сөздік шеберлігі даудағы шындықты табуға бағытталған. Сократтың маңызды жетістігі оның тәжірибеде бір құқықты әңгімелесушілердің диалогы ретіндегі шынайылықты табу болып табылады (бұл әдіс майевтика деген атауға ие болған, тура мағынасында негізгі өнер дегенді білдіреді, яғни дұрыс қойылған сұрақтардың арқасында Сократ шындықтың тууына ықпал етті). Сократ барлық мүмкін көзқарастарды қарастырып, алдын ала оның ешқайсысына қосылмауға ұмтылды. Ол софистерге қарағанда нағыз шебер сөздің негізгі мақсаты - шындықты анықтау, бірақ оратордың аудиторға не болса соған сендіруі емес.
Біздің ойымызша ерекше назарды шындық үшін даудың әдісі ретіндегі Сократтың ирониясы иемдене алады. А.Ф.Лосеваның ойынша, бұл иронияда терең жағымды мән жатыр: категориялық ұстанымдарды қолданбай отырып, өзін кемсіте отырып, Сократ сырттай өзінің сұхаббатушысын биікке көтереді, онымен жоғары санадағы адамдарды мадақтайды. Өзінің алдамшы өзін-өзі жоюымен Сократ сұхбаттасушысын логикалық лабиринтке енгізеді, ол одан жалғыз жолды табуына тура келеді, оған белсенді түрде, бірақ жалықтырмайтын сұрақтармен Сократ көмектеседі. Сократтың өзін-өзі жоюы, оның білімсіздігі өзінің қарама-қарсылығына өтеді де, біреудің білімсіздігін ироникалық анықтап, шынайы білімге жеткізеді. Мұны Сократтың Евфидеммен әділеттілік туралы әңгімесінің мысалында көрсетейік (Ксенофонттың әңгімесімен) [5, 35]:
Сократтың Евфидем деген жас досы болған, ал оның лақап аты Сұлу. Ол тез есейгісі келді, себебі ол халықтық жиналыстарда сөз сөйлегісі келетін. Сократтың оның есін жиғысы келді. Ол одан сұрады:
- Евфидем, айтшы осы сен әділеттіліктің не екенін білесің бе?
- Әрине білемін, мұны бәрі біледі ғой.
- Мен осы саясатты жақсы білмейтін адаммын, маған осы саясаттағы кейбір жағдайлардың мәнін ашып алу қиын. Айтшы: алдау, арбау, ұрлау, адамдарды ұстап алып сату бұл әділеттілікке жата ма?
Әрине, әділетсіз.
- Ал егер қолбасшы өзінің жауластарының басшылығына қарсы шығып, тұтқынға түскендерді құлдыққа сатып жіберетін болса, бұл да әділетсіз бе?
Жоқ, бұл әділетті.
- Ал егер ол олардың жерлерін тонап, талан-таражға салатын болса ше?
Бұл да әділетті.
- Ал егер оны әскери қулықтармен алдайтын болса ше?
Бұл да әділетті. Мен саған дәлірек айтпаппын: алдау, арбау, ұрлау жауларға қарсы әділетті, ал достарына қатысты әділетсіз.
Керемет. Енді мен де түсіне бастадым. Ал енді маған мынаны айтшы, Евфидем: ал егер қолбасшы өзінің жауларына олармен қосылатынын мойындап, алдап жақындайтын болса, мұндай әділеттікке жата ма?
Бұл әділетті.
Ал егер баласына дәрілер керек болып, бірақ ол оны қабылдағысы келмесе, ал әкесі оны алдап тамағына дәрі қосып беріп, ол емделіп кететін болса, бұл әділетті ме?
Бұл да әділетті.
Егер біреу досының халі нашар екенін біліп, ол өзіне қол жұмсап қоймауы үшін пышағын және қару-жарақтарын ұрлайтын болса, бұл ұрлық туралы не айтуға болады?
Бұл да әділетті. Иә, Сократ, мен саған тағы да дәл айтпаппын: алдау, арбау, ұрлық - жауларына қатысты әділетті, ал достарына қатысты егер ол олар үшін жақсы ниетпен жасалатын болса, ол әділетті.
Өте дұрыс, Евфидем; енді менің көзім жетті, әділеттілікті тану үшін алдымен маған жақсылық пен жамандықты ажырата білу керек. Мұны енді сен де білесің? ....
Сократтың бұл диалогының идеясы, Евфидемге мен ештеңені білмейді екенмін дегенін түсінідіріп, одан да үйде отырғаным жақсы деген ойды қалыптастыру. Бұл кезде Сократ Евфидемге саясатқа соншама ұмтыласың, сонда өзің әділеттілік туралы ештеңе білмейді екенсің деп айтқысы келеді. Кітаптық ғылымның орнына Сократ оған басқа жолды ұсынады, оның бастамасы өзін-өзі тану мен адамгершіліктен басталатынын түсіндіру, яғни өзінің мүмкіндіктерін дұрыс бағалау [6, 76].
А. Ф. Лосев, А. К. Михальская сынды зерттеушілердің ойынша, Сократтың ирониясы тек философияның ғана құралы емес, педагогиканың да құралы. Осындай ирония өмірді жақсы жаққа өзгертуге және адамды тәрбиелеудегі белсенді тірек бола алады. Психологияның ішінде жүріп, мұндай адамның шексіз ішкі дүниесінің бұралаңдарымен жүре отырып, аз мәнді, күнделікті және тұрмыстық заттардың ішінен, Сократ үнемі адам өмірінің алдына бастайтын мақсаттарын айтқысы келді, сондықтан оның ирониясы біртіндеп, адамдарды жаңа жаққа тәрбиелей бастады.
Мұны көрсету үшін Сократтың сұлу Критобулмен әңгімесін мысалға алып көрсетейік, мұнда біріншісі ақылмен және күлкімен қайтпас қайсар оқушысын тәрбиелейді:
- Сен білесің бе осы, - деп сұрады Сократ, - бізге көзіміз не үшін керек?
- Түсінікті, - деп жауап қатып, - көру үшін.
- Мұндай жағдайда, менің көздерім сенікінен де сұлу.
- Неліктен?
- Өйткені сенің көзің тура көреді, ал менікі бадырайған, сондықтан мен қиғаштап көремін.
- Сенің көздеріңе қарап отырсам, - деп айтты Критобул. - Шаянның көздері барлық жануарлардың ішіндегі ең жақсысы?
- Әрине, - деп жауап қатты Сократ. - Өйткені көру қабілеті бойынша оның табиғатынан көздері өте жақсы.
Жақсы, - деді Критобул, - ал мұрын кімдікі әдемі, менікі ме, сенікі ме?
Менің ойымша, менікі, - деді Сократ. - Егер құдайлар бізге мұрынды иіскеу үшін берген болса, ал менде олар төбеге қарай ашылған, сондықтан иісті барлық жерлерден қабылдайды.
Ал жалпақ мұрын тік мұрыннан несімен әдемі?
Ол көруге кедергі болатынымен, ол көзге нені көргісі келсе, соны көруге мүмкіндік береді; ал жоғарғы мұрын көзге кедергі болып келеді.
Ал ауызға келетін болсақ, - деді Критобул, - егер оларды тістеп алу үшін жаратқан болса, онда сен маған қарағанда көп тістеп аласың. Ал сенің еріндерің менікінен жуандығы, сенің сүйісіңді жұмсақ ете түседі.
Сенің сөздеріңе қарап отырсам, - дейді Сократ, - менің аузым есектікінен де жаман екенін білдіреді. Су перісінің жидектері маған ұқсайды, саған қарағанда, ал бұл менің сұлулығымның кепілі емес пе?.
Келтірілген диалогта Сократ Критобулға адамның сыртқы сұлулығы оның жеке мүшелерінің толықтығына қарағанда аз мәнді, тіпті эстетикалық әсер бермесе де.
Осыған ұқсас тәрбиелеуші міндеттерді антикалық дәуірде күлкі театры да атқарған. Көптеген зерттеушілердің ойынша, оратор да, өнердің қызметшісі де халықтың ұстаздары ретінде қабылданған, ал олардың қызметі анық педагогикалық-риторикалық бағытқа ие болды. Мысалға алсақ, ежелгі аттикалық комедияның ең талантты және танымал авторы Аристофан комедиографтың негізгі міндеті күлкіні шақыру деп есептеген, алайда бұл күлкі бос және мазмұнсыз болмауы керек, тек күлкіге арналған әзіл болмауы керек. Примитивті күлдіргіні (шашы жоқтардың немесе аяғы ақсақтардың үстінен күлгенде, жаман би билегенде, әртістер бір-бірін ағаштармен ұрып тастағанда және т.б.) Аристофан мегарлік күлкі деп атаған, ол тек кішкентай балаларға ғана сәйкес келеді және оны өзінің комедияларында табысты пародияға салған болатын [7, б. 56].
Әзілдің көңіл көтеруші функциясы комедиограф үшін мақсат болмас еді. Аристофан өзінің көрермендерінде саналы, түсінігі бар адамдарды көргісі келді, өйткені күле отырып, ол азаматтар үшін ненің зиянды екенін түсінуіне үйрететін (демагогтар, әділетсіз мемлекеттік қызметкерлер, софистік түсініктің философтары және т.б.). Негізінен Аристофан күлдіргі ақынды үлкендердің оқытушысы деп атайды, өйткені комедияны сатираның тілімен шындық пен әділеттіліктің тілі деп атайды, көрермендерге заманауи шындықтың мәнін ашуға көмектесе отырып, олардың санасын жалған түсініктер мен иллюзиялардан тазартады. Аристофанның және басқа да антикалық дәуірдің комедиографтарының комедияларының мәні де осында; дидактикалық аспект көптеген сатиралық туындыларда бар екенін болжауға болады, өйткені әр сатирик оқырманға немесе тыңдарманға әсер етуше ұмтылады, бұл кезде ол оның өмірге деген көзқарасын өзгертуге тырысады.
Күлдіргінің ағартумен және тәрбиемен байланысындағы сипаттамасына орала отырып, Сократтың идеялары кинизмнің философиясында дамуға ие болғанын атап өтуімізге болады. Киниялық мектептің негізін салушы Горгийдің, кейіннен Сократтың тәрбиешісі болған Антисфен Афинский болып табылады (б.з.д. 444 - 368 жж.). Сократтың өлімінен соң ол Киносаргта өмір сүрді, мүмкін осы жерден киник - ит деген лақап ат пайда болған. Антисфен және оның ізбасарлары (соның ішінде, ең танымал киник -Диоген Синопский) рақаттылықтардан бас тарту арқылы рухани бостандыққа қол жеткізгісі келді. Міне осылайша, киниктер бұл аскетизмді насихаттаушылар. Бұл лас, таралмаған, дөрекі әзілқойлар мен циниктер нағыз үздіксіздік жаттығулар мен күштің нағыз қозғалушылары, аскетиктері және теоретиктері болды. Сана еместің бәрін олар құр бос елес деп жариялайтын. Киниктердің ирониясы өзіндік бір ерекше болатын: киник өзіне кез-келген адамға, ол тиран, демагог, басқарушы, император болсын бәріне бірдей бүкіл шындықты бетіне айтып салу құқығын иемденіп алған. Сәйкес мысалды келтірейік:
Бәріне Диоген мен Александр Македонскийдің кездесуі туралы мәлім. Александр: Мен Александрмын, ұлы патша! - дегенде, Диоген оған: Ал мен Диоген, киникпін! деп жауап қатқан болатын. Александр одан бірдеңе керек пе деп сұрағанда, Диоген былай деп жауап қатты: Былай қарай тұр да, күнді жаппа деп айтқан [8, 52].
Кинизмнің өмір сүру бейнесінде көп нәрсе адамдарды одан аулақтатынына қарамастан, алайда ежелгі киниктерде бұл эпатаж, бұл барлық физиологиялық ашықтық әдептіліктің ережелерін бұзғанға қарағанда қайталанбайтын, барынша мотивацияланған мағынаға ие болатын, өйткені бұл өзіндік туралыққа, ашық шындыққа, шексіз еркіндікке бұлжымастық болып табылатын.
Диогеннің жасаған сол парадоксті күлдіргісі оның замандастарының қызығушылығын тудыратын да, өзінше коринфяндықтарды тәрбиелейтін, ол бәрінен бас тартуға болатынын көрсететін: байлық, атақ, лауазым, қарапайым ыңғайлылықтардан және рухтың еркіндігімен өмір сүруге мүмкіндік беретін. Көрнекілік үшін Диогеннің бірнеше тұжырымдамаларын келтірейік:
Диоген бұлақтың басында өзіне тамаққа тамыр сабақтарын жуып жатқан; Аристипп былай деді: Егер сен тирандармен сөйлесуді білгеніңде, тамыр сабақтарын жумаушы едің. Диоген жауап қатты: Егер сен тамыр сабақтарын жууды білгеніңде, тирандармен сөйлеуіңе тура келмес еді.
Платон мынадай анықтамасымен шыққанда: Адам екі аяғы бар, қауырсындары жоқ жануар, - оны көпшілік қолдады, Диоген әтешті жүндерінен тазартып, оны платондық мектепке Мынау Платонның адамы деген сөздермен алып келді. Ол сол кезде өзінің анықтамасына тағы былай деп қосыты: Сонымен қатар, жалпақ тырнақтарымен.
Біреу соқырлар мен ақсақтарға қайыр береді, ал философтарға бермейді деп күлкіге айналдырған болатын; Диоген оны былайша түсіндірді: Бұл адамдардың мынаны жақсы білетінінен: соқыр және ақсақ өздері де бола алады, бірақ ешқашан философ бола алмайды.
Тек сол ғана толық кифаредті басқалар мазақтағанда, мақтайтын. Одан бәрі не үшін деп сұраған. Ол былайша жауап қайтты: Осындай тәбетінің өзінде ол әлі ұрлаудың орнына кифарьда ойнайтынына рақмет айтыңыздар.
Коринфтік азаматтар киник Диогенге философқа және ересектердің оқытушысына деген құрметіне мынау да мысал бола алады:
Диоген алыс Вавилондағы Александрдың қайтқан күніндей өлді. Ол өзінің өмірінің ақырып сезіп, қалалық ен жерге келіп жыраның шетіне жатып, күзетшіге былай деген: Менің дем алмай жатқанымды көргеніңде, жыраға итеріп жібер, иттер тамақтанып алсын. Бірақ коринфяндықтар күзетшіден Диогеннің денесін тартып алып, оны құрметпен жерледі де, бағана қойып, онда мәрмар тастан итті қойды [9, 76].
Көріп отырғанымыздай, Диогеннің ащы және күлкілі тіліне қарамастан, оны елі құрметтегенін көреміз.
Бұдан кейінгі антикалық негіздерде (Платонның, Аристотельдің, Цицеронның, Квинтилианның еңбектерінде) күлдіргі мәселесінің теориялық ойластырылуы жалғаса береді.
Айта кететін жайт, әзіл мен күлдіргі туралы антикалық философтардың тұжырымдамалары аз сақталған, күлдіргілі туындыларға арналған Фефрасттың, Деметрийдің, Домиций Марстың күлдіргі туындылары және Аристотельдің Поэтикасы күлдіргінің түрлері туралы мәнін жоғалтқан. Сондықтан ежелгілердің күлдіргі туралы тұжырымдамалары арнайы шығармалар арқылы бізге жеткен жоқ, ал жеке себептер бойынша ойлар арқылы жетті. Жоғарыда аталғанға орай, біз антикалық дәуірдің туындыларын берілген зерттеу жұмысына маңызды аспектілер бойынша қарастырамыз.
Әсіресе маңызды болып ежелгі зерттеушілер күлкініштіге қоюшы талаптарын қарастыру болып табылады.
Ең алдымен, олармен сөйлеудегі күлкінің екі жақты рөлі анықталады, ол туралы Цицерон өзінің Оратор туралы трактатында жазған болатын, біріншіден оратор тапқырлық пен қуаныштылықты, сыпайылықты, білімділікті анықтай отырып, өзінің осындай сүйкімді мінезімен өзінің тыңдаушыларының рақымшылығына ие болуы керек; екіншіден,зәрлі күлкісімен қарсыласының қаталдығын жеңеді, ал оны аргументтермен шешуге болмайды. Көбінесе тәжірибелі ораторлардың сөз сөйлеулерінде аталған мақсаттар кешенде үйлеседі және іске асырылады. Мысал келтірейік.
Демад, IV ғасырдың ең шебер оратор туралы хабарлайтын анекдот бар. Демад халықтық жиналыста сөз сөйлейтін, бірақ оны тыңдамаған. Онда ол айта бастады: Деметра, қарлығаш пен жыланбалық үшеуі саяхаттап жүрген, олар өзенге жақындаған, қарлығаш ауаға ұшты, жыланбалық суға батып кетті. Ол мұнда тоқтады, одан сұрай бастады: Ал Деметра? - Ал Деметра сендерге сендер мемлекеттік істер туралы ойламай, Эзоповтік аңыздармен көңіл көтеретіндеріңіз үшін ренжиді, - деп жауап қайтты.
Мысалдан көрініп тұрғандай, Демад өзінің тілінде шебер көңіл көтеруші мақсатты да жүзеге асырады (қызықты комикалық үлгінің көмегімен өзінің оқырмандарының назарын аударады), және әсер ету мақсатын да: аудиторияны мемлекеттік маңызды мәселелердің қарым-қатынастарының байыпсыздығы үшін ұялтуға тырысады.
Ежелгі теория мамандары ораторға қандай күлкі тән екендігін көрсете отырып, төменгі, қатал, күлдіргі және шебер әзілдің арасын ашады. Осылайша, Цицерон күлдіргінің екі түрі бар екендігін көрсетеді, оның бірі рақымсыз, арсыз, ұятсыз, басқасы - жақсы, нәзік, ойлап табушылық, ақылды. Бірінші түрдегі күлкі еріксіз, шынайы кейіпсіздіктің түрінде пайда болады, күлкіні әзіл шақырмайды, зат өз бетінше шақырады. Цицеронның ойынша ұятсызды ұятты кейіпте келтірмеуі керек, бұл кезде тілдің ұятсыздығын болдырмай, тыңдарман көргеніне қарағанда көп көретіндей оратор алдында ұсынғандай әзілдерді кеңінен тарату ұсынылады. Жалпы күлдіру қабілеті шамалау және қисынды күлдіргіштен айырады.
Цицеронның ойынша ең өткір тілділер деп екі мағыналыққа негізделгендерді атайды, алайда тіпті олардың өзі үнемі күлдіргіге ие болмайды да, жиі қатал түрде болып келеді. Мысалға алсақ, Публий Луциний танымал Африкан Үлкенге ол үлкен мерекелердің бірінде басына бұзылып жатқан венокты қойып жатқанда, ол былай дейді: "Таң қалатын ештеңе жоқ: мұндай басқа венокты таңдай алмайсың!" Бұл мақтанарлық және құрметті деп Цицерон сын айтады. Оның ойынша, қатал және маңыздысын бөліп алуға болатын бірде бір әзілдің түрі жоқ[10, 27].
Бұл кезде антикалық авторлар біреудің үстіндегі мазақты талқылайды, осылайша ол толық бір халықтардың жағдайы мен лауазымы туралы жөнсіз күлуге болмайды деп санайды. Үнемі жақындарының үстінен күлумен айталысатындардың әрекеттері ұятты, комедиялық ақындар сияқты, неге қатал түрге айналысатынына байланысты ол қатал ашуды шақырады, сондықтан Аристотель Платонның артынан біреудің үстінен күлуді шектеу керек деп ойлайды.
Плутархтың ойынша, мерекенің үстінде орынды әзіл айту керек деп ойлайды, қатысушылардың мүдделерін тактикалық ескере отырып, мазақталушылардың өзіне қанағаттандыру мен қуанышты әкеледі, бұл мерекенің атмосферасына зиянсыз, пайдалы қанағатты, күлкіні енгізуге тырысады, оның серігі күлдіргі мен мазақ емес, қуанышқа деген бейімділік те болып табылады.
Осылайша, көптеген антикалық дәуірдің ұлы ораторлары мен философтары әзіл мен оның түрлерінің өзінің отандастарына әсер ету (күлкі, ирония, сатира), соның ішінде дидактикалық (ағарту, үйрету және тәрбиелік әсер беру) мақсаттағы қабілеттерін мойындайды, алайда белгілі бір дәрежеде қолданылатын әзілдерді шектеуді ұсынады.
Күлдіргінің дидактикалық аспектімен үйлесіміндегі кейінгі эволюциясы қандай?
Біздің ойымызша, аталған байланысты өткеннің барынша танымал авторларының жұмыстарының мысалында көрсеткен дұрыс: Эразм Роттердамский, Вольтер мен Джонатан Свифт (олардың еңбектерінде біздің ойымызша, жалпыдидактикалық бағытталғандық анық көрінеді). Ұлы жасап шығарушылардың біріншісі Қайта өрлеу дәуірінің өкілі болып табылады, қалған екеуі Ағартуды көрсетеді.
Христиандық өнердің әзілдік жанрларына негативті қатынаста болғандықтан, қарапайым өмірдегі күлкі мен күлкініштіге Орта ғасырларда, Қайта өрлеуді қосқанда сәйкес эстетикалық категориядағы өнердің қатал түрлеріне негізгі қызығушылық көрінген. Күлдіргі сақталады, дамиды, ал кейде төменгі кәсіби емес халықтық мәдениетте күлденеді, оны М. М. Бахтин өзінің Франсуа Рабленің шығармашылығы және Орта ғасырдың және Ренессанстың халық мәдениеті зерттеуінде күлкі мәдениеті деп атайды. Универсалды күлкінің әзілге жақын алғашқы әдеби үлгілері Қайта өрлеу дәуіріне жатады, ол адам мен әлемнің ашылуымен байланысты, тұлға мен табиғаттың жаңа түсінігімен, мұнда архаикалық күлкімен генетикалық байланысы оларда жеткілікті түрде көрнекі, ол туралы төменде дәлірек айтылған [11, 63].
Қайта өрлеу дәуірінің танымал өкілдерінің бірі танымал нидерландық гуманист Эразм Роттердамский (1469-1536), негізінен бір кітаптың жазушысы - Ақымақтық сөзінің мадақтаушысы.
Л. Е. Пинскийдің ойынша, бұл шығармада екі дәстүр кездеседі және органикалық үйлеседі: бір жағынан алғанда, берілген сатира мадақтаушы сөздің формасында жазылған, оны антикалық дәуірдің жазушылары да айтқан болатын (мысалға алсақ, Лукиан пародиялық панегирик - Шыбынды мақтауды жазған). Басқа жағынан алғанда, әлемді басқаратын Ақымақтықтың тақырыбы мадақтаудың жайдан жай заты емес, ол әдеттегі әзілдік панегириктердегідей емес тема. Берілген тақырып тура жүретін сызық арқылы ХV-ХVI ғасырлардағы поэзиядан, өнерден, халықтық театрдан өтеді. Кейінгі ортағасырлық және ренессанстық қаланың сүйікті оқиғасы болып ақымақтардың карнавалдық жүріп өтуі болған, Князь Ақымақтың, Ақымақ Әкенің және Ақымақ Ананың бастауындағы алаңсыз балалар болған, олар процесте Мемлекетті, Шіркеуді, Әділеттілікті, Отбасыны бейнелейтін. Аталған ойындардың ұстанымы - ақымақтардың саны шексіз. Французша сотиларда (ақымақтықтар) және голландық фарстарда немесе немістік фастнахтшпильдерде Ақымақтықтың құдайы болған: ақымақтық пен оның ағайыны шарлатан әр түрлі кейіптерде көрінген, өмірлік ұстанымдардың және жағдайлардың әр түрлі көріністерінде берілген. Бүкіл әлем ақымақтықты сындырған.
Кетіп бара жатқан әлемді шығарып сала және жаңа туындап жатқанды ең жанды және ұлы ұстанымдарында көрсете отырып, гуманистік ой көбінесе осындай ақымақтық оймен жақын тұрады. Әрине, сана әзілмен беруге мәжбүрлеуі бақытқа орай, сословиелік-иерархиялық қоғамға берілген, мұнда критикалық ой әзілдің маскасын киіп, ол шындықты әзілмен беру үшін қажет. Бірақ бұл ақылдылықтың формасы сонымен қатар нақты тарихы түбірдегі ауыспалы кезеңдегі терең түбіріне ие.
Көріп отырғанымыздай, Эразм Роттердамский өзінің шығармасында әзілмен тура әсер ете алмайтын, оның ирониясы мен сатирасы жасырылған болатын, сонда да тиімді болған. Аталып өткендей, Эразм Роттердамскийдің оның замандастарына әсері өте үлкен: көптеген кітаптар оның монахтардың, теологтардың армиясымен күресудегі құрал болды, одан үнемі олардың ізін басушылар өзіне керек жерлерін алып отыратын [12, 74].
Ирониялық кітап үлкен алғысөзбен көрінетін, мұнда Ақымақтық өзінің сөзінің тақырыбын хабарлайды және аудиторияға көрсетеді. Бұдан кейін жалпы адамилықты дәлелдейтін Ақымақтықтың универсалды билігі тұр, ол адамның өмірінің әр түрлі негіздері мен табиғатында бар. Екінші бөлімін Ақымақтықтың әр түрлі формалары мен түрлері құрайды - оның халықтың төменгі деңгейінен жоғарғы лауазымына дейінгі болуы тұр. Бұл шынайы өмірдің картинасы берілген негізгі бөлімдерден кейін қорытынды бөлім келеді, мұнда рақаттықтың идеалы қандай болуы тиіс Морий болып табылады. Әрине, бұл кітаптың ойланған оқырманы Эразмның шығармасында үнемі өмірлік қуаныштың еркін формасын көрген, ол адам мен оның санасының білімсіздігіне қарсы бағытталады.
Мадақтаушы сөздің екінші бөлімі Ақымақтықтың әр түрі мен формаларына арналған. Бұл кезде байқамайтындай тек зат қана өзгермей, оның мәні мен мағынасы, күлкінің сипаты мен тенденциясы көрінеді. Сонымен қатар, панегириктің сөйлеу мәнері де өзгереді. Ақымақтық өзінің рөлін жоғалтып, өзін және өзінің қызметшілерін мадақтаудың орнына Морияның қызметкерлеріне наразылық таныта бастайды, осылайша Эразмның ирониясы сатираға өтеді.
Ақымақтықтың панегиригінің жалпы философиялық күлкісі мен ирониясы заманауи құндылықтар мен түсініктердің әлеуметтік сынымен алмаса түседі. Эразмның универсалды сатирасы ешкімді аямайды: ақымақтық халықтық ортада да бар, сарай ортасында ол патшалар мен ақсүйектерде жарты унцияға татитын дені сау ойды табуға болмайды. Ең үлкен ашықтыққа сатира философтардың бөлімдерінде және құдай туралы сөздерде, инокалар мен монакаларда, епископтарда, кардиналдар мен алғашқы дін қызметшілерінде жетеді, әсіресе құдай туралы сөздердің және монахтар туралыда колоритті сипаттамасына ие болады, Эразмның барлық өмір бойындағы ең басты қарсыласы. Авторға сол кезде жиіркенішті сазды әлемге көрсету үшін құдай сөзін ұстанушылардың батылдығы қажет болды. Әрине, олар сатирик сонымен жауап беретін, оған испандықтардағы танымал мақал мысал болады, онда былай делінген: "Кім Эразм туралы жаман айтатын болса - ол не монах, не есек".
Осылайша, Э.Роттердамскийдің оқырмандық ақылдарға әзілдік әрекеті өзіндік сана мен ой еркіндігіне әсер ететін, орнатылған тәртіпке негізді дайындады. XVIII ғасырдың ағартушылары жаңа, көрінбейтін күшпен Эразмның қаруын - басылымдық сөзін қолданады. Тек XVIII ғасырларда эразмизмнің түптері бай шығыстарын береді, оның догматиктілік пен жанамалыққа бағытталған күдіктері, оның табиғат пен сананың қорғанысы Ағартудың өмірлік қуанышты ой еркіндігінде күрделене түседі [13, 66].
Ағартудың кезеңінде өнердің теоретиктерінде және философтарда өнердің әзілдік жанрларына күлкінішті және шынайы, адамгершілігі жоқ әрекеттерге сынды қайта қызығушылық пайда болады, алайда комедия драматикалық өнердің жанры ретінде еуропалық өнерде кішкене ертерек пайда болған. Олар теориялық толғаныстарға серпін берген. Ірі XVII ғасырдың комедиографы Мольер комедияның міндеті адамдарды олардың көңілін көтере отырып, дұрыс жолға салуда деп есептеген.
Ең танымал ағартушылардың бірі Вольтердің ирониялық көзқарастарының сипаттамасына жүгінейік, ол өзінің азаматтары үшін философ және тәрбиеші.
Зерттеушілердің ойынша, Вольтердің философиялық теориясын толық құқықпен ирониялық дискурс ретінде талдауға болады, өйткені ирониялық болып сәйкес оқырмандық қабылдауға арналған авторлық қондырғы саналады. Ирония фразаның деңгейінде де, сонымен қатар Вольтердің фабуласы мен хабарлаушы құрылымының деңгейінде де көрінеді.
Осыған сәйкес, философиялық повестьтің XVIII ғасырдағы франциялық қоғамның шынайылықтарына қатысты вольтерлік ирония ағартылған философтың, сатириктің позициясын білдіреді, оның қазіргі заманғы құндылықтардың бағалауы төменгі мазақ ету мен ашулық сарказмның арасында болады. Мұның бәрі толық бір деңгейде біздің ойымызша өзінің бағытталғандығы бойынша педагогикалық жүзеге асырылуға ықпал етеді.
Көптеген зерттеушілердің ойынша, Вольтер үшін көпшілікпен қабылданған философиялық жүйелерге сенімсіздік тән, ол бәрін күдікке айналдыруға тырысады, осыған орай ол жиі өзінің трактаттары мен повестьтеріне ирониялық философтық диалогтың күйін береді (осыған орай, біздің ойымызша, шындықты табудың әдісі ретінде сократтық диалогпен параллель жүргізуге болады). Егер дауда шындық табылмаса және оппоненттердің көзқарасы қарама-қарсылыққа келсе, ол мұнымен күдіктің табысты және бұзушы доғмаларынан ұялмады, мәселені ашық қалдыруға қорықпады [14, 76].
Г.Н. Ермоленконың ойынша, Вольтердің философиялық повестінің ирониялық функцияларының бірі - жанр жасаушысы болып табылады. Вольтерлік повесттің хабарлаушы құрылымы қолданыстағы жанрлық модельдердің негізінде жасалады, гипермәтіндік табиғатқа ие, қолданыстағы жанрлардың хабарлаушы құрылымын жасайды, ең алдымен романның әр түрлері. Мысалға алсақ, кейбір повесттерде тәрбиелеу романыны жанрлық каноны қайта ойластырылады. Задиг повестінде тәрбиелеу романының жеке белгілері бар, мысалы оған тән жағдай оқытушыоқушы.
Задиг және Кандид повесттеріндегі оқушыоқытушы жағдайы ескі романдардағы тәрбиелеуші мен тәрбиеленушінің арасындағы қатынасты парадирлейді. Осылайша, Вольтердің повесіндегі Панглос пен Мартен қарама-қарсы философиялық жүйелерді ұстанады, Том Джонстың оқушылары сынды. Вольтерлік кейіпкерге Панглос пен Мартеннің философиялық постулаттарын тексерудің мүмкіндігі туады, ол Том өзінің көзқарасын Таулық Дуананың және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Шет тілі сабағында әзіл-сықақ жанрын қолданудың теориялық негіздері 6
1.1 Әзіл-сықақ жанрының даму тарихы 6
1.2 Оқу процесінде әзіл-сықақ жанрын қолданудың мәселелері 8
1.3 Педагогтың кәсіби қызметінде әзіл-сықақ жанрын табысты қолданудың психологиялық-педагогикалық негіздері 27
2 Шет тілі сабағында әзіл-сықақ жанрды қолдану арқылы оқытудың негіздері 33
2.1 Шет тілі сабағында балаларды әзіл-сықақ жанрын қолданып оқытуға констатациялаушы тәжірибе жұмысы 33
2.2 Әзіл-сықақ жанрын қолданып шет тіліне оқытудың негізі, сатылары 40
2.3 Әзіл-сықақ жанрын қолданып шет тіліне оқытудың тәжірибесінің нәтижелерін талдау 48
Қорытынды 58
Қолданылған әдебиеттер тізімі 61
Қосымша 64
Кіріспе
Комедия (гр. котосііа - сауық-сайран, әуезді ән) - өмір құбылыстарының, мінез-құлықтың, іс-әрекеттің күлкілі жақтарын көрсету мақсатымен сахнаға лайықталып жазылған драмалық шығарма. Жанры түрліше: водевиль, фарс, сатиралық комедия, юморлық комедия, лирикалық комедия, музыкалық комедия, т.б. Комедияның алғашқы белгілері Ежелгі Греқияда шарап тәңірісі Диониске құрмет көрсетуге арналған ойын-сауықтан басталған. Оның сол дәуірдегі көрнекті өкілі - Аристофан (б.з.б. 445 - 385). Өмір құбылыстарын бейнелегенде кейіпкерлер, жағдайлар, оқиғалар өсіріліп, ұлғайтылып суреттеледі де, күлкінің күшімен олқылықтар, кемшіліктер, қателіктер сыналып, озық идеялар биік мұраттар мадақталады.
Характерлер қақтығысы, мінездер шайқасы бірінші қатарға шығады. Жағымды, жағымсыз кейіпкерлер тартысының үстінде жеке бастың мақсаты мен құлқынның қайы үшін ұнамсыз кейіпкерлер өзара кикілжіңге барады, күлкіге ұшырайды. Комедияның ерекшелігі тартыспен, сюжетпен, қызықты оқиғамен қатар тіл өрнегіне де қатысты. Дараланған, өзгелерге ұқсамайты нәр кейіпкердің тілі күлкі шақырса, сахналық туындының ажары кете бастайды. Бұл тұрғыда әсірелеу, ұлғайту (гипербола), өсіру (гротеск) сияқты көркемдік құралдары кеңінен пайдаланылады. Комедияда көбінесе жамандық жеңілт, жақсылық үстем болып аяқталады. Жағымсыз кейіпкерлер бармақ шайнап, қателігін мойындады, жеңіліп тізе бүгеді, адал ниет, ақ тілек, әділ іс салтанат құрады.
Әлем әдебиетінде комедияның көптеген классик, үлгілері жасалды. Англияда - У.Шекспир, Испанияда-Лопе де Вега, Францияда - Ж.Б. Мольер, П.Бомарше, Италияда- К.Гольдони тамаша комедиялық шығармалар жазды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кезде ағылшын тіліндегі әзіл-сықақ жанрында жазылған мәтіннің құрылымдық және семантикалық құрамы үлкен мәнге ие болып келуде. Мұнда мынадай ғалымдардың еңбектері қызығушылық тудырады: И.Ильф, Е.Петрова И.А.Гончаров, С.Ахманова, Ю.М.Лотман, З.Я. Скребнев, З.Я. Тураева, Л.Г. Фридман және т.б.
Әрбір ән сияқты әр комедияның да өз уақыты, өз дәуірі бар (С. Сервантес).
Комедияда әр алуан әрсіз әрекеттер баяндалады, келеңсіз кісілер, олардың кесірлі қылықтары мен кесірлі мінездері сықақ етіледі (әл-Фараби).
Комедияның күші - күлкіде, күлкінің күші - шындық пен табиғилықта. Шыншыл һәм табиғи күлкі терең мазмұнды тартыстан туып, толыққанды юморлық, не сатиралық образдарға кӛркем жинақталып, парасатты биік идеяға шебер бағындырылғанда ғана комедия жалаң водевиль, жеңіл фарс, арзан мелодрама сипаттарынан аулақ, бұл жанрдың шын мәніндегі шынайы шығармасына айнала алады.
Міне сондықтан, ағылшын тілі сабағында оқушылардың танымдық, өмірге деген көзқарасын өзгертудің мақсатында әзіл-сықақ жанрына бағытталған сабақтың түрлерін өткізудің маңызы зор. Бұл олардың тек ағылшын тіліне деген қызығушылығын арттырып қана қоймай, олардың бойындағы әзіл-сықақты түсініп, оның тәрбиелік мәнін ұғынуға жол ашады. Бұл осы жұмыстың тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Әзіл-сықақ жанрының әр қырын ашып қарастыра отырып, оның шет тілі сабағында қолданылу ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Шет тілі сабағында әзіл-сықақ жанрын қолданудың теориялық негіздерін анықтау;
- Оқу процесінде әзіл-сықақ жанрын қолданудың мәселелерін қарастыру;
- Педагогтың кәсіби қызметінде әзіл-сықақ жанрын табысты қолданудың психологиялық-педагогикалық негіздерін зерттеу;
- Шет тілі сабағында әзіл-сықақ жанрды қолдану арқылы оқытудың негіздерін анықтау;
- Шет тілі сабағында балаларды әзіл-сықақ жанрын қолданып оқытуға констатациялаушы тәжірибе жұмысын жасау;
- Әзіл-сықақ жанрын қолданып шет тіліне оқытудың негізі, сатыларын қарастыру;
- Әзіл-сықақ жанрын қолданып шет тіліне оқытудың тәжірибесінің нәтижелерін талдау
Зерттеу жұмысының нысаны: Шет тілі сабағында әзіл-сықақ жанрды қолдану арқылы оқытудың негіздері.
Зерттеу жұмысының пәні: Шет тілі сабағында әзіл-сықақ жанрды қолдану ерекшеліктерін қарастыру.
Зерттеу жұмысының жаңалығы: Дипломдық жұмыста шет тілі сабағында балаларды әзіл-сықақ жанрын қолданып оқытудың констатациялаушы тәжірибе жұмысы жасалған, соның негізінде оқушылар мен оқытушылардан сауалнама жұмысы жүргізіліп, мектеп бағдарламасында ағылшын тіліне балалардың үйренуі оңайға соғатындай және сабақтың тақырыбы балаларды жалықтырып жібермейтіндей, әзіл-сықақтарды қолданудың үлгілері келтірілген. Бұл әзіл-сықақ жанрын жағдайға байланысты шет тілі сабағында практикада кеңінен қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының теориялық құндылығы. Зерттеудің нәтижелері ағылшын тілі сабағына оқытуда, ағылшын тіліндегі әзіл-сықақ жанрын зерттеудегі теориясына нақты үлес қосады. Зерттеу барысында жасалынған тұжырымдамалар мен нәтижелер әзіл-сықақ жанры мәселелерінің дамуына, қалыптасуына септігін тигізеді.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік құндылығы. Бұл зерттеу жұмысында әзіл-сықақ жанрында жазылған әзілдердің ағылшын тілі сабағында қолданудың ерекшеліктері туралы мәселелері қарастырылған, сонымен қатар ағылшын тілі сабағында өзге оқытушылардың әзіл-сықақтарды қолдануының үлгілері сауалнама жүзінде жинақталған.
Берілген жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Шет тілі сабағында әзіл-сықақ жанрын қолданудың теориялық негіздері
1.1 Әзіл-сықақ жанрының даму тарихы
Комедия грек драмасының екінші саласы, Афиныда ресми мойындауға трагедиядан біршама кейін ие болды. Ұлы комедиялық хорлардың жарысы 488 - 486 жылдары ұлы Диосинияларда болған, ал Ленеяларда одан кейінірек болған. Бұған дейін комедия Диосиндік мерекелердің құрамына халықтық дәстүрлі ойын ретінде кірді, ал мемлекет оны ұйымдастыру үшін өзіне жауапкершілік алмайтын. Аттикалық комедияның әдеби жанр ретінде орнығуының алғашқы сатылары антикалық зерттеушілерге танымал болды; олар оны V ғасырдың екінші жартысында қалыптасқан форма ретінде білген. Осы уақыттың комедиясы ежелгі комедия деп аталады.
Ежелгі аттикалық комедия өзіндік архаикалық пен күрделі істің орнығуының әлеуметтік және мәдени мәселелерімен байланысты, ол грек қоғамының алдында тұрған. Афиндік демократия карнавалдық еркінділікті қоғамдық сынның қаталдығына дейін көтерді де, бұл кезде дәстүрлік ойынның қол сұғылмаушылық формасын сақтап қалды. Ежелгі комедияның фольклорлы саласымен ең алдымен жанрдың өзгешелігімен танысу үшін қажет.
Аристотель комедияның бастамасын фалликалық әндердің түйіндеріне алып келеді, ол қазіргі күнге дейін көптеген қоғамдардың салт-дәстүрлерінде сақталған. Фалликалық әндер -- жемістілік құдайларының құрметіне орындалатын әндер, әсіресе Дионистің құрметіне, бұл кезде жемістіліктің символы ретінде фалға ие. Мұндай процессиялардың кезінде күлкілі мимикалық қойылымдар қойылатын, жеке азаматтарға қатысты әзіл-сықақтар айтылатын; бұл кезінде сатиралық және әшкерелеуші әдеби ямбалар дамыған әндер. Барлық бұл ойындар мен әндер дәстүрдің негізгі мақсатына ықпал етуші болып саналды - өмірдің іске асыру күштерімен қамтамасыз ететін: күлкі мен әзілді сөздерде өмірді тудырушы күшті көретін, бұл кезде қарапайым инабаттылық уақытша алынып тасталынатын [1, 83].
Комедияның теориялық зерттелуінің бірінші талпынысы - ол ежелгі грек философы Аристотельдікі болатын. Трагедия мен эпосқа назарын аудара отырып, Аристотель комедияға тек фрагментарлы қарайды, оған трагедияға ұқсас аналогияларды өткізеді. (Мынадай гипотеза бар, алғашында поэтика екі бөлімнен тұрған, алайда комедияға арналған оның екінші бөлімі жоғалып кеткен). Бірақ бұл жерде Аристотельдің өте қызықты тұжырымдамасы бар: ...комедияның тарихы бізге белгісіз, өйткені оған алдында мән бермеген болатын... Бұл комедиялық стихияның өте кең танылуы, ол тілдік дәстүрлік әрекеттердің бөлінбейтін бөлігі ғана емес, сондай-ақ күнделікті өмірдің де бір бөлігі екенін көрсетеді. Комедияның болуы барынша табиғи болғаны соншалықты, ерекше ойластыруды да талап етпейтін.
Б.з.д. 5 ғасырдың өзінде әуесқой әртістер импровизациялық сипаттағы тұрмыстық және сатикалық қойылымдарды қоятын, онда диалог, би, ән бірге үйлесетін. Онда комедияның демократиялық, еркін сипаты көрініс табады, кейіннен ол кез-келген регламентацияға қарама-қарсы келеді: антикалық театрдың басқа түрлеріне қарағанда мұндай қойылымдарға әйелдер де қатысатын. Ежелгі грек ақындары Софрон мен Ксенарх мимаға әдеби форманы берген. Содан бастап комедияның дамуы екі сызық бойынша жүретін: халықтық, импровизациялық шығармашылық басым болып келетін және кәсіби - қойылымдық және әдеби өнер.
Алғашқы көбіне танылмал болған комедиограф Аристофан болған (б.з. 5 ғ дейін), ол қырыққа жуық комедиялар жазған, олардың ішінде он бірі ғана сақталған. Оның пьесалары терең қоғамдық-әлеуметтік бағытталғандығымен, заманауи проблематикасымен, адамгершілік және әлеуметтік кемшіліктерді сатиралық күлкіге айналдыруымен ерекшеленетін (Әлем, Лисистрата, Бұлттар, Бақалар, Құстар және т.б.). Алайда бұл кезде комедия жеке декларативті, эпизодтық, хорлық әуенмен жүретін тізбекті құрайды. Б.з.д. 3 ғ. комедия үлкен құрылымдық бүтіндікке ие болады: онда мұқият қарастырылған интрига-фабула бекітіледі. Сонымен қатар, комедияда заманауи құндылықтар көріне бастайды (бұл бағыттағы ірі өкілдің шығармашылығы, комедиограф Менандрдікі сақталған үзінділері бойынша танымал) [2, 59].
Әлем мойындаған Шекспир шығармашылығы үш кезеңге бөлінеді. Шекспир шығармашылығының бірінші кезеңі 1590-1600 жж. қамтиды. Оның алғашқы шығармалары 90-шы жж. басында жазылған: драмалық хроникалар, комедиялар және екі поэма Венера мен Адонис (1593), Лукреция (1594). Бұл екі поэманы Шекспир граф Саутгемптонға арнаған. Осы жылдары аралығындағы пьесалары оптимистік сарында болып келеді. Комедияларында адамдардың бақытқа ұмтылу жолындағы кездесетін қиындықтармен күресі суреттеледі, жаңа дендеп келе жатқан буржуазиялық қатынастар әшкереленеді (Қателіктер комедиясы - қойылуы 1594 ж., басылуы 1623 ж.; Асауға тұсау - қойылуы және басылуы 1594 ж. т.б. І кезеңдегі пьесаларында Шекспир адамның және оның тұрған жерінің сұлулығын, өмірдің қарапайым қуаныштарын мадақтайды. Драматург орта ғасырлық жазушыларда бұрын болмаған сұлулықтың жаңа, гуманистік идеалын жасады, сондықтан оның шығарған образдары айқын және көп-кырлы. Шекспир комедиялары мен драмаларының әрекеті әр түрлі елдерде болады, бірақ олар қай жерде өтсе де, барлығында Англияның рухы сезіледі. Драматург өткен ғасырды суреттесе де, оның жасаған кейіпкерлері Қайта өрлеу дәуірінің өкілдері болып көрінеді.
19 ғ. еуропалық көңіл көтеретін комедияға интрига (Э.Скриб, Э.Лабиш, Э.Ожье, В.Сарду және т.б.) мен сатрикалық комедия (Г.Бюхнер, К.Гуцков, Э.Золя, Г.Гауптман, Б.Нушич, А.Фредро және т.б.) дамуды тудырды.
Өте қызықты және расында да жаңашыл болып 19 ғасырдағы комедиялардың идеясы атты ағылшындық комедия танылды. Оның негізін қалаушы парадокстың шебері О.Уайльд болса, оны өз шығармашылығында жалғастырған және бекіткен Б.Шоу.
20 ғ. өнеріне жанрлардың араласуы, оның күрделенуі және әр түрлі жанраралық туындылардың дамуы тән. Бұл тенденциядан комедия да арылмады. Комедияның сценалық түрлерінің әр алуандығына режиссура өнерінің қалыптасуы да ықпал етті, ол қойылымдардың жанрымен экспериментелетін. Комедияның дамуының қосымша түрі туралы ерекше атап өткен жөн [3, 58].
Орыс әдебиетінде Д.И. Фон-визиннің "Тоғышары" А.С. Гри-боедовтің "Ақылдың азабы", Н.В. Гогольдің "Ревизоры" шебер жазылған туындылар қатарына жатады. Қазақ әдебиетінде алғашқы комедиялық шығарма Б.Майлиннің қаламынан тулы ("Шаншар молда", "Некеқияр", "Талтаңбайдың тәртібі", т б.).М.Әуезов ("Айман-Шолпан"), Ж.Шанин ("Торсықбай", "Айдарбек"), Ә.Тәжібаев ("Той боларда"), ҚМұхамеджанов ("Бөлтірік бөрік астында"), Қ.Байсейітов пен Қ Шаңғытбаев ("Беу, қыздар-ай"), ҚАманжолов ("Досымның үйленуі"), С.Балғабаев "Тойлан қайтқан қазақтар", Т.Нұрмағанбетов ("Қырманбайдың тойы"), т.б. көптеген комедиялар жазды. Бүгінде қазақ комедиясы белгілі жанрлық жүйесі бар арналы салаға айналды.
Комедияның негізгі функциясы - күлдіру. Күлдіре отырып көрерменге ой салу. Күлкі белгілі бір кейіпкердің іс-әрекетінен немесе оқиғаның қызықты өрбуінен, яки диалогтардың қызықты құрылымынан туындайды. Комедия жанрындағы кез-келген туынды көрерменді шексіз күлкіге бөлеп, әсем көңіл-күй сыйлауға тырысады.
Әлем кино тарихында алғашқы комедиялық элементтер ағайынды Люмьерлердің Политый поливальщигіннен бастап, Чарли Чаплин, Бастер Китон, Григорий Александров, Иван Пырьев, Григорий Данелия сынды режиссерлердің фильмдерінен көрініс тауып, кино өнерінің алтын қорына енді. Комедия жанры содан бері уақыт белгісін, қоғам тынысын, халықтың мұң-мұқтажын, арман-мүддесін, әділдік пен әділетсіздіктің ара-жігін әзіл-әжуамен жеткізу көрерменді экранға жақындатудың бірден-бір жолы болды.
1.2 Оқу процесінде әзіл-сықақ жанрын қолданудың мәселелері
Тіректік түсініктерді сипаттауда біз өзімізге мәселелердің шеңберін сызып алдық, оларды шешпей әзіл-сықақ жанрында оқытудың әдістемелік үлгісін жасау мүмкін емес. Осылайша біз күлкі, күлдіргінің (соның ішінде әзіл-сықақ) мәдени-дидактикалық аспектісін анықтауға тырыстық.
Күлкі басқа ұқсас мәдени, эстетикалық және әдеби түсініктермен үйлесімінде нені көрсететінін де анықтауға тырыстық.
Күлдіргінің антикалық дәуірден бастап болуының ғылыми әдебиеттерінде күлкі тілдік құбылыс ретінде көптеген адам қызметінің саласында бар: философия, саясат, мәдениет, өнер және педагогика.
Жоғарыда аталғанды ескере отырып, біз күлдіргінің бір аспектісінің қолданылуын, соның ішінде коммуникативті мәдениет ретіндегі күлкінің дидактикалық аспектісін қолдануды толықтай қарастыру үшін бөліп алдық, өйткені біздің ойымызша, ол қазіргі кездегі педагогтың тәрбиелеу-білім процесіне ықпал ете түседі. Бұл кезде әзіл-сықақтың дидактикалық мүмкіндіктері, яғни тек оқыту және тәрбиелеу процесіне қатысты ғана қолданылуы емес, сондай-ақ шынайылықтың құбылыстарын күлкіге айналдыру құбылысы ретінде көрінеді, содан қоғамның ақыл көңіл-күйіне әсер етеді, оны тәрбиелейді және аша түседі.
Әзіл адаммен бірге оның барлық тіршілік ету кезеңінен бастап бірге жүргеніне қарамастан, алдымен ол тек физиологиялық сипаттағы құбылыс болды, яғни адамның әр түрлі қажетттіліктері мен ұмтылыстарының қанағаттандырылуының табиғи реакциясы, сондай-ақ оның дене және рухани ыңғайлығының көрсеткіші болды. Сонымен қатар, адам тарихының алдыңғы сатыларында әзіл ең бастысы мерекелік салт-дәстүрлердегі жаппай және тұрмыстық құбылыс болып табылды. Біздің ата-бабаларымыз күлкіге қайта жаңарудың белгісі және өмірдің жалғасының символы деп қарады.
Алғашқы халықтардың ауыз әдебиетінде қатаң салт-дәстүрлермен бірге күлкімен байланысты салт-дәстүрлер, күлкі құдайы да болды. Зерттеушілер қазіргі кезде біз күлкінішті деп табатынды архаикалық күлкі деп тануға болмайтынын атап көрсетеді. Бұл қуаныштың, адамның денінің саулығының, тоқтығының, күшінің күлкісі. Бұл тағы да - дәстүрлік, метафизикалық күлкі, ол денелік энтузиазмды өмірдің, дүниенің жарық пен қараңғылықтың әлеміне алмастыратын күлкі. Осылайша, қоғамның осы даму кезеңдерінде күлкі басымдылығымен дене немесе дәстүрлік қызметтерді атқарды, сондықтан оның іске асырушы, соның ішінде жалпыдидактикалық функциялары туралы қазіргі кезде айту қиын [4, 68].
Алайда антикалық дәуірдің өзінде күлдіргінің мәселесі көптеген философтарды, ақындарды, саясатшыларды, ораторларды қоғамдық сипаттағы мәселе ретінде мазалады: күлкінің әсер етуші мәселелері кеңінен талқыланды. Азаматтардың тәрбиеленуіне, олардың бір-біріне қарым-қатынасына ерекше мән бере отырып, антикалық дәуірдің теория мамандары негізінен ауыр қарудың түріне айналатындығын атап өткен болатын, ол кімге және қалай қолданылуына байланысты. Антикалық әдебиеттің әзілдік туындылары, сондай-ақ философиялық, дидактикалық диалогтарға, саяси көзқарастарға қатысты қолдануынуы олардың авторларында екі міндеттің болуын куәландырады: көрермендердің тек көңілін көтіріп қана қоймай, оларда заттарға деген қатаң көзқарасын тәрбиелейді.
Біздің зерттеуіміз үшін маңызды аспектілерді қысқаша сипаттап өтейік.
Қол жетімді еңбектерді зерттеу (антикалық философтар мен риторлардың еңбектерін: Аристотель, Квинтилиан, Ксенофонт, Платон, Сократ, Цицерон, сондай-ақ ауызекі тіл білімінің және әзіл-сықақ жанрының зерттеушілері: С. С. Аверинцев, М. М. Бахтин, А. В. Дмитриев, А. А. Елистратова, А. Ф. Лосев, Д. С. Лихачев, Л. Е. Пинский және т.б.) күлдіргінің әдебиетпен әсерін анықтауға жол ашты.
Әзілдің ағартушы мүмкіндіктері Сократпен және оның ізбасарларымен танылған және керемет қолданылған, соның ішінде Платонмен. Платонның сократтық диалогтарында ораторлықтың сөздік шеберлігі даудағы шындықты табуға бағытталған. Сократтың маңызды жетістігі оның тәжірибеде бір құқықты әңгімелесушілердің диалогы ретіндегі шынайылықты табу болып табылады (бұл әдіс майевтика деген атауға ие болған, тура мағынасында негізгі өнер дегенді білдіреді, яғни дұрыс қойылған сұрақтардың арқасында Сократ шындықтың тууына ықпал етті). Сократ барлық мүмкін көзқарастарды қарастырып, алдын ала оның ешқайсысына қосылмауға ұмтылды. Ол софистерге қарағанда нағыз шебер сөздің негізгі мақсаты - шындықты анықтау, бірақ оратордың аудиторға не болса соған сендіруі емес.
Біздің ойымызша ерекше назарды шындық үшін даудың әдісі ретіндегі Сократтың ирониясы иемдене алады. А.Ф.Лосеваның ойынша, бұл иронияда терең жағымды мән жатыр: категориялық ұстанымдарды қолданбай отырып, өзін кемсіте отырып, Сократ сырттай өзінің сұхаббатушысын биікке көтереді, онымен жоғары санадағы адамдарды мадақтайды. Өзінің алдамшы өзін-өзі жоюымен Сократ сұхбаттасушысын логикалық лабиринтке енгізеді, ол одан жалғыз жолды табуына тура келеді, оған белсенді түрде, бірақ жалықтырмайтын сұрақтармен Сократ көмектеседі. Сократтың өзін-өзі жоюы, оның білімсіздігі өзінің қарама-қарсылығына өтеді де, біреудің білімсіздігін ироникалық анықтап, шынайы білімге жеткізеді. Мұны Сократтың Евфидеммен әділеттілік туралы әңгімесінің мысалында көрсетейік (Ксенофонттың әңгімесімен) [5, 35]:
Сократтың Евфидем деген жас досы болған, ал оның лақап аты Сұлу. Ол тез есейгісі келді, себебі ол халықтық жиналыстарда сөз сөйлегісі келетін. Сократтың оның есін жиғысы келді. Ол одан сұрады:
- Евфидем, айтшы осы сен әділеттіліктің не екенін білесің бе?
- Әрине білемін, мұны бәрі біледі ғой.
- Мен осы саясатты жақсы білмейтін адаммын, маған осы саясаттағы кейбір жағдайлардың мәнін ашып алу қиын. Айтшы: алдау, арбау, ұрлау, адамдарды ұстап алып сату бұл әділеттілікке жата ма?
Әрине, әділетсіз.
- Ал егер қолбасшы өзінің жауластарының басшылығына қарсы шығып, тұтқынға түскендерді құлдыққа сатып жіберетін болса, бұл да әділетсіз бе?
Жоқ, бұл әділетті.
- Ал егер ол олардың жерлерін тонап, талан-таражға салатын болса ше?
Бұл да әділетті.
- Ал егер оны әскери қулықтармен алдайтын болса ше?
Бұл да әділетті. Мен саған дәлірек айтпаппын: алдау, арбау, ұрлау жауларға қарсы әділетті, ал достарына қатысты әділетсіз.
Керемет. Енді мен де түсіне бастадым. Ал енді маған мынаны айтшы, Евфидем: ал егер қолбасшы өзінің жауларына олармен қосылатынын мойындап, алдап жақындайтын болса, мұндай әділеттікке жата ма?
Бұл әділетті.
Ал егер баласына дәрілер керек болып, бірақ ол оны қабылдағысы келмесе, ал әкесі оны алдап тамағына дәрі қосып беріп, ол емделіп кететін болса, бұл әділетті ме?
Бұл да әділетті.
Егер біреу досының халі нашар екенін біліп, ол өзіне қол жұмсап қоймауы үшін пышағын және қару-жарақтарын ұрлайтын болса, бұл ұрлық туралы не айтуға болады?
Бұл да әділетті. Иә, Сократ, мен саған тағы да дәл айтпаппын: алдау, арбау, ұрлық - жауларына қатысты әділетті, ал достарына қатысты егер ол олар үшін жақсы ниетпен жасалатын болса, ол әділетті.
Өте дұрыс, Евфидем; енді менің көзім жетті, әділеттілікті тану үшін алдымен маған жақсылық пен жамандықты ажырата білу керек. Мұны енді сен де білесің? ....
Сократтың бұл диалогының идеясы, Евфидемге мен ештеңені білмейді екенмін дегенін түсінідіріп, одан да үйде отырғаным жақсы деген ойды қалыптастыру. Бұл кезде Сократ Евфидемге саясатқа соншама ұмтыласың, сонда өзің әділеттілік туралы ештеңе білмейді екенсің деп айтқысы келеді. Кітаптық ғылымның орнына Сократ оған басқа жолды ұсынады, оның бастамасы өзін-өзі тану мен адамгершіліктен басталатынын түсіндіру, яғни өзінің мүмкіндіктерін дұрыс бағалау [6, 76].
А. Ф. Лосев, А. К. Михальская сынды зерттеушілердің ойынша, Сократтың ирониясы тек философияның ғана құралы емес, педагогиканың да құралы. Осындай ирония өмірді жақсы жаққа өзгертуге және адамды тәрбиелеудегі белсенді тірек бола алады. Психологияның ішінде жүріп, мұндай адамның шексіз ішкі дүниесінің бұралаңдарымен жүре отырып, аз мәнді, күнделікті және тұрмыстық заттардың ішінен, Сократ үнемі адам өмірінің алдына бастайтын мақсаттарын айтқысы келді, сондықтан оның ирониясы біртіндеп, адамдарды жаңа жаққа тәрбиелей бастады.
Мұны көрсету үшін Сократтың сұлу Критобулмен әңгімесін мысалға алып көрсетейік, мұнда біріншісі ақылмен және күлкімен қайтпас қайсар оқушысын тәрбиелейді:
- Сен білесің бе осы, - деп сұрады Сократ, - бізге көзіміз не үшін керек?
- Түсінікті, - деп жауап қатып, - көру үшін.
- Мұндай жағдайда, менің көздерім сенікінен де сұлу.
- Неліктен?
- Өйткені сенің көзің тура көреді, ал менікі бадырайған, сондықтан мен қиғаштап көремін.
- Сенің көздеріңе қарап отырсам, - деп айтты Критобул. - Шаянның көздері барлық жануарлардың ішіндегі ең жақсысы?
- Әрине, - деп жауап қатты Сократ. - Өйткені көру қабілеті бойынша оның табиғатынан көздері өте жақсы.
Жақсы, - деді Критобул, - ал мұрын кімдікі әдемі, менікі ме, сенікі ме?
Менің ойымша, менікі, - деді Сократ. - Егер құдайлар бізге мұрынды иіскеу үшін берген болса, ал менде олар төбеге қарай ашылған, сондықтан иісті барлық жерлерден қабылдайды.
Ал жалпақ мұрын тік мұрыннан несімен әдемі?
Ол көруге кедергі болатынымен, ол көзге нені көргісі келсе, соны көруге мүмкіндік береді; ал жоғарғы мұрын көзге кедергі болып келеді.
Ал ауызға келетін болсақ, - деді Критобул, - егер оларды тістеп алу үшін жаратқан болса, онда сен маған қарағанда көп тістеп аласың. Ал сенің еріндерің менікінен жуандығы, сенің сүйісіңді жұмсақ ете түседі.
Сенің сөздеріңе қарап отырсам, - дейді Сократ, - менің аузым есектікінен де жаман екенін білдіреді. Су перісінің жидектері маған ұқсайды, саған қарағанда, ал бұл менің сұлулығымның кепілі емес пе?.
Келтірілген диалогта Сократ Критобулға адамның сыртқы сұлулығы оның жеке мүшелерінің толықтығына қарағанда аз мәнді, тіпті эстетикалық әсер бермесе де.
Осыған ұқсас тәрбиелеуші міндеттерді антикалық дәуірде күлкі театры да атқарған. Көптеген зерттеушілердің ойынша, оратор да, өнердің қызметшісі де халықтың ұстаздары ретінде қабылданған, ал олардың қызметі анық педагогикалық-риторикалық бағытқа ие болды. Мысалға алсақ, ежелгі аттикалық комедияның ең талантты және танымал авторы Аристофан комедиографтың негізгі міндеті күлкіні шақыру деп есептеген, алайда бұл күлкі бос және мазмұнсыз болмауы керек, тек күлкіге арналған әзіл болмауы керек. Примитивті күлдіргіні (шашы жоқтардың немесе аяғы ақсақтардың үстінен күлгенде, жаман би билегенде, әртістер бір-бірін ағаштармен ұрып тастағанда және т.б.) Аристофан мегарлік күлкі деп атаған, ол тек кішкентай балаларға ғана сәйкес келеді және оны өзінің комедияларында табысты пародияға салған болатын [7, б. 56].
Әзілдің көңіл көтеруші функциясы комедиограф үшін мақсат болмас еді. Аристофан өзінің көрермендерінде саналы, түсінігі бар адамдарды көргісі келді, өйткені күле отырып, ол азаматтар үшін ненің зиянды екенін түсінуіне үйрететін (демагогтар, әділетсіз мемлекеттік қызметкерлер, софистік түсініктің философтары және т.б.). Негізінен Аристофан күлдіргі ақынды үлкендердің оқытушысы деп атайды, өйткені комедияны сатираның тілімен шындық пен әділеттіліктің тілі деп атайды, көрермендерге заманауи шындықтың мәнін ашуға көмектесе отырып, олардың санасын жалған түсініктер мен иллюзиялардан тазартады. Аристофанның және басқа да антикалық дәуірдің комедиографтарының комедияларының мәні де осында; дидактикалық аспект көптеген сатиралық туындыларда бар екенін болжауға болады, өйткені әр сатирик оқырманға немесе тыңдарманға әсер етуше ұмтылады, бұл кезде ол оның өмірге деген көзқарасын өзгертуге тырысады.
Күлдіргінің ағартумен және тәрбиемен байланысындағы сипаттамасына орала отырып, Сократтың идеялары кинизмнің философиясында дамуға ие болғанын атап өтуімізге болады. Киниялық мектептің негізін салушы Горгийдің, кейіннен Сократтың тәрбиешісі болған Антисфен Афинский болып табылады (б.з.д. 444 - 368 жж.). Сократтың өлімінен соң ол Киносаргта өмір сүрді, мүмкін осы жерден киник - ит деген лақап ат пайда болған. Антисфен және оның ізбасарлары (соның ішінде, ең танымал киник -Диоген Синопский) рақаттылықтардан бас тарту арқылы рухани бостандыққа қол жеткізгісі келді. Міне осылайша, киниктер бұл аскетизмді насихаттаушылар. Бұл лас, таралмаған, дөрекі әзілқойлар мен циниктер нағыз үздіксіздік жаттығулар мен күштің нағыз қозғалушылары, аскетиктері және теоретиктері болды. Сана еместің бәрін олар құр бос елес деп жариялайтын. Киниктердің ирониясы өзіндік бір ерекше болатын: киник өзіне кез-келген адамға, ол тиран, демагог, басқарушы, император болсын бәріне бірдей бүкіл шындықты бетіне айтып салу құқығын иемденіп алған. Сәйкес мысалды келтірейік:
Бәріне Диоген мен Александр Македонскийдің кездесуі туралы мәлім. Александр: Мен Александрмын, ұлы патша! - дегенде, Диоген оған: Ал мен Диоген, киникпін! деп жауап қатқан болатын. Александр одан бірдеңе керек пе деп сұрағанда, Диоген былай деп жауап қатты: Былай қарай тұр да, күнді жаппа деп айтқан [8, 52].
Кинизмнің өмір сүру бейнесінде көп нәрсе адамдарды одан аулақтатынына қарамастан, алайда ежелгі киниктерде бұл эпатаж, бұл барлық физиологиялық ашықтық әдептіліктің ережелерін бұзғанға қарағанда қайталанбайтын, барынша мотивацияланған мағынаға ие болатын, өйткені бұл өзіндік туралыққа, ашық шындыққа, шексіз еркіндікке бұлжымастық болып табылатын.
Диогеннің жасаған сол парадоксті күлдіргісі оның замандастарының қызығушылығын тудыратын да, өзінше коринфяндықтарды тәрбиелейтін, ол бәрінен бас тартуға болатынын көрсететін: байлық, атақ, лауазым, қарапайым ыңғайлылықтардан және рухтың еркіндігімен өмір сүруге мүмкіндік беретін. Көрнекілік үшін Диогеннің бірнеше тұжырымдамаларын келтірейік:
Диоген бұлақтың басында өзіне тамаққа тамыр сабақтарын жуып жатқан; Аристипп былай деді: Егер сен тирандармен сөйлесуді білгеніңде, тамыр сабақтарын жумаушы едің. Диоген жауап қатты: Егер сен тамыр сабақтарын жууды білгеніңде, тирандармен сөйлеуіңе тура келмес еді.
Платон мынадай анықтамасымен шыққанда: Адам екі аяғы бар, қауырсындары жоқ жануар, - оны көпшілік қолдады, Диоген әтешті жүндерінен тазартып, оны платондық мектепке Мынау Платонның адамы деген сөздермен алып келді. Ол сол кезде өзінің анықтамасына тағы былай деп қосыты: Сонымен қатар, жалпақ тырнақтарымен.
Біреу соқырлар мен ақсақтарға қайыр береді, ал философтарға бермейді деп күлкіге айналдырған болатын; Диоген оны былайша түсіндірді: Бұл адамдардың мынаны жақсы білетінінен: соқыр және ақсақ өздері де бола алады, бірақ ешқашан философ бола алмайды.
Тек сол ғана толық кифаредті басқалар мазақтағанда, мақтайтын. Одан бәрі не үшін деп сұраған. Ол былайша жауап қайтты: Осындай тәбетінің өзінде ол әлі ұрлаудың орнына кифарьда ойнайтынына рақмет айтыңыздар.
Коринфтік азаматтар киник Диогенге философқа және ересектердің оқытушысына деген құрметіне мынау да мысал бола алады:
Диоген алыс Вавилондағы Александрдың қайтқан күніндей өлді. Ол өзінің өмірінің ақырып сезіп, қалалық ен жерге келіп жыраның шетіне жатып, күзетшіге былай деген: Менің дем алмай жатқанымды көргеніңде, жыраға итеріп жібер, иттер тамақтанып алсын. Бірақ коринфяндықтар күзетшіден Диогеннің денесін тартып алып, оны құрметпен жерледі де, бағана қойып, онда мәрмар тастан итті қойды [9, 76].
Көріп отырғанымыздай, Диогеннің ащы және күлкілі тіліне қарамастан, оны елі құрметтегенін көреміз.
Бұдан кейінгі антикалық негіздерде (Платонның, Аристотельдің, Цицеронның, Квинтилианның еңбектерінде) күлдіргі мәселесінің теориялық ойластырылуы жалғаса береді.
Айта кететін жайт, әзіл мен күлдіргі туралы антикалық философтардың тұжырымдамалары аз сақталған, күлдіргілі туындыларға арналған Фефрасттың, Деметрийдің, Домиций Марстың күлдіргі туындылары және Аристотельдің Поэтикасы күлдіргінің түрлері туралы мәнін жоғалтқан. Сондықтан ежелгілердің күлдіргі туралы тұжырымдамалары арнайы шығармалар арқылы бізге жеткен жоқ, ал жеке себептер бойынша ойлар арқылы жетті. Жоғарыда аталғанға орай, біз антикалық дәуірдің туындыларын берілген зерттеу жұмысына маңызды аспектілер бойынша қарастырамыз.
Әсіресе маңызды болып ежелгі зерттеушілер күлкініштіге қоюшы талаптарын қарастыру болып табылады.
Ең алдымен, олармен сөйлеудегі күлкінің екі жақты рөлі анықталады, ол туралы Цицерон өзінің Оратор туралы трактатында жазған болатын, біріншіден оратор тапқырлық пен қуаныштылықты, сыпайылықты, білімділікті анықтай отырып, өзінің осындай сүйкімді мінезімен өзінің тыңдаушыларының рақымшылығына ие болуы керек; екіншіден,зәрлі күлкісімен қарсыласының қаталдығын жеңеді, ал оны аргументтермен шешуге болмайды. Көбінесе тәжірибелі ораторлардың сөз сөйлеулерінде аталған мақсаттар кешенде үйлеседі және іске асырылады. Мысал келтірейік.
Демад, IV ғасырдың ең шебер оратор туралы хабарлайтын анекдот бар. Демад халықтық жиналыста сөз сөйлейтін, бірақ оны тыңдамаған. Онда ол айта бастады: Деметра, қарлығаш пен жыланбалық үшеуі саяхаттап жүрген, олар өзенге жақындаған, қарлығаш ауаға ұшты, жыланбалық суға батып кетті. Ол мұнда тоқтады, одан сұрай бастады: Ал Деметра? - Ал Деметра сендерге сендер мемлекеттік істер туралы ойламай, Эзоповтік аңыздармен көңіл көтеретіндеріңіз үшін ренжиді, - деп жауап қайтты.
Мысалдан көрініп тұрғандай, Демад өзінің тілінде шебер көңіл көтеруші мақсатты да жүзеге асырады (қызықты комикалық үлгінің көмегімен өзінің оқырмандарының назарын аударады), және әсер ету мақсатын да: аудиторияны мемлекеттік маңызды мәселелердің қарым-қатынастарының байыпсыздығы үшін ұялтуға тырысады.
Ежелгі теория мамандары ораторға қандай күлкі тән екендігін көрсете отырып, төменгі, қатал, күлдіргі және шебер әзілдің арасын ашады. Осылайша, Цицерон күлдіргінің екі түрі бар екендігін көрсетеді, оның бірі рақымсыз, арсыз, ұятсыз, басқасы - жақсы, нәзік, ойлап табушылық, ақылды. Бірінші түрдегі күлкі еріксіз, шынайы кейіпсіздіктің түрінде пайда болады, күлкіні әзіл шақырмайды, зат өз бетінше шақырады. Цицеронның ойынша ұятсызды ұятты кейіпте келтірмеуі керек, бұл кезде тілдің ұятсыздығын болдырмай, тыңдарман көргеніне қарағанда көп көретіндей оратор алдында ұсынғандай әзілдерді кеңінен тарату ұсынылады. Жалпы күлдіру қабілеті шамалау және қисынды күлдіргіштен айырады.
Цицеронның ойынша ең өткір тілділер деп екі мағыналыққа негізделгендерді атайды, алайда тіпті олардың өзі үнемі күлдіргіге ие болмайды да, жиі қатал түрде болып келеді. Мысалға алсақ, Публий Луциний танымал Африкан Үлкенге ол үлкен мерекелердің бірінде басына бұзылып жатқан венокты қойып жатқанда, ол былай дейді: "Таң қалатын ештеңе жоқ: мұндай басқа венокты таңдай алмайсың!" Бұл мақтанарлық және құрметті деп Цицерон сын айтады. Оның ойынша, қатал және маңыздысын бөліп алуға болатын бірде бір әзілдің түрі жоқ[10, 27].
Бұл кезде антикалық авторлар біреудің үстіндегі мазақты талқылайды, осылайша ол толық бір халықтардың жағдайы мен лауазымы туралы жөнсіз күлуге болмайды деп санайды. Үнемі жақындарының үстінен күлумен айталысатындардың әрекеттері ұятты, комедиялық ақындар сияқты, неге қатал түрге айналысатынына байланысты ол қатал ашуды шақырады, сондықтан Аристотель Платонның артынан біреудің үстінен күлуді шектеу керек деп ойлайды.
Плутархтың ойынша, мерекенің үстінде орынды әзіл айту керек деп ойлайды, қатысушылардың мүдделерін тактикалық ескере отырып, мазақталушылардың өзіне қанағаттандыру мен қуанышты әкеледі, бұл мерекенің атмосферасына зиянсыз, пайдалы қанағатты, күлкіні енгізуге тырысады, оның серігі күлдіргі мен мазақ емес, қуанышқа деген бейімділік те болып табылады.
Осылайша, көптеген антикалық дәуірдің ұлы ораторлары мен философтары әзіл мен оның түрлерінің өзінің отандастарына әсер ету (күлкі, ирония, сатира), соның ішінде дидактикалық (ағарту, үйрету және тәрбиелік әсер беру) мақсаттағы қабілеттерін мойындайды, алайда белгілі бір дәрежеде қолданылатын әзілдерді шектеуді ұсынады.
Күлдіргінің дидактикалық аспектімен үйлесіміндегі кейінгі эволюциясы қандай?
Біздің ойымызша, аталған байланысты өткеннің барынша танымал авторларының жұмыстарының мысалында көрсеткен дұрыс: Эразм Роттердамский, Вольтер мен Джонатан Свифт (олардың еңбектерінде біздің ойымызша, жалпыдидактикалық бағытталғандық анық көрінеді). Ұлы жасап шығарушылардың біріншісі Қайта өрлеу дәуірінің өкілі болып табылады, қалған екеуі Ағартуды көрсетеді.
Христиандық өнердің әзілдік жанрларына негативті қатынаста болғандықтан, қарапайым өмірдегі күлкі мен күлкініштіге Орта ғасырларда, Қайта өрлеуді қосқанда сәйкес эстетикалық категориядағы өнердің қатал түрлеріне негізгі қызығушылық көрінген. Күлдіргі сақталады, дамиды, ал кейде төменгі кәсіби емес халықтық мәдениетте күлденеді, оны М. М. Бахтин өзінің Франсуа Рабленің шығармашылығы және Орта ғасырдың және Ренессанстың халық мәдениеті зерттеуінде күлкі мәдениеті деп атайды. Универсалды күлкінің әзілге жақын алғашқы әдеби үлгілері Қайта өрлеу дәуіріне жатады, ол адам мен әлемнің ашылуымен байланысты, тұлға мен табиғаттың жаңа түсінігімен, мұнда архаикалық күлкімен генетикалық байланысы оларда жеткілікті түрде көрнекі, ол туралы төменде дәлірек айтылған [11, 63].
Қайта өрлеу дәуірінің танымал өкілдерінің бірі танымал нидерландық гуманист Эразм Роттердамский (1469-1536), негізінен бір кітаптың жазушысы - Ақымақтық сөзінің мадақтаушысы.
Л. Е. Пинскийдің ойынша, бұл шығармада екі дәстүр кездеседі және органикалық үйлеседі: бір жағынан алғанда, берілген сатира мадақтаушы сөздің формасында жазылған, оны антикалық дәуірдің жазушылары да айтқан болатын (мысалға алсақ, Лукиан пародиялық панегирик - Шыбынды мақтауды жазған). Басқа жағынан алғанда, әлемді басқаратын Ақымақтықтың тақырыбы мадақтаудың жайдан жай заты емес, ол әдеттегі әзілдік панегириктердегідей емес тема. Берілген тақырып тура жүретін сызық арқылы ХV-ХVI ғасырлардағы поэзиядан, өнерден, халықтық театрдан өтеді. Кейінгі ортағасырлық және ренессанстық қаланың сүйікті оқиғасы болып ақымақтардың карнавалдық жүріп өтуі болған, Князь Ақымақтың, Ақымақ Әкенің және Ақымақ Ананың бастауындағы алаңсыз балалар болған, олар процесте Мемлекетті, Шіркеуді, Әділеттілікті, Отбасыны бейнелейтін. Аталған ойындардың ұстанымы - ақымақтардың саны шексіз. Французша сотиларда (ақымақтықтар) және голландық фарстарда немесе немістік фастнахтшпильдерде Ақымақтықтың құдайы болған: ақымақтық пен оның ағайыны шарлатан әр түрлі кейіптерде көрінген, өмірлік ұстанымдардың және жағдайлардың әр түрлі көріністерінде берілген. Бүкіл әлем ақымақтықты сындырған.
Кетіп бара жатқан әлемді шығарып сала және жаңа туындап жатқанды ең жанды және ұлы ұстанымдарында көрсете отырып, гуманистік ой көбінесе осындай ақымақтық оймен жақын тұрады. Әрине, сана әзілмен беруге мәжбүрлеуі бақытқа орай, сословиелік-иерархиялық қоғамға берілген, мұнда критикалық ой әзілдің маскасын киіп, ол шындықты әзілмен беру үшін қажет. Бірақ бұл ақылдылықтың формасы сонымен қатар нақты тарихы түбірдегі ауыспалы кезеңдегі терең түбіріне ие.
Көріп отырғанымыздай, Эразм Роттердамский өзінің шығармасында әзілмен тура әсер ете алмайтын, оның ирониясы мен сатирасы жасырылған болатын, сонда да тиімді болған. Аталып өткендей, Эразм Роттердамскийдің оның замандастарына әсері өте үлкен: көптеген кітаптар оның монахтардың, теологтардың армиясымен күресудегі құрал болды, одан үнемі олардың ізін басушылар өзіне керек жерлерін алып отыратын [12, 74].
Ирониялық кітап үлкен алғысөзбен көрінетін, мұнда Ақымақтық өзінің сөзінің тақырыбын хабарлайды және аудиторияға көрсетеді. Бұдан кейін жалпы адамилықты дәлелдейтін Ақымақтықтың универсалды билігі тұр, ол адамның өмірінің әр түрлі негіздері мен табиғатында бар. Екінші бөлімін Ақымақтықтың әр түрлі формалары мен түрлері құрайды - оның халықтың төменгі деңгейінен жоғарғы лауазымына дейінгі болуы тұр. Бұл шынайы өмірдің картинасы берілген негізгі бөлімдерден кейін қорытынды бөлім келеді, мұнда рақаттықтың идеалы қандай болуы тиіс Морий болып табылады. Әрине, бұл кітаптың ойланған оқырманы Эразмның шығармасында үнемі өмірлік қуаныштың еркін формасын көрген, ол адам мен оның санасының білімсіздігіне қарсы бағытталады.
Мадақтаушы сөздің екінші бөлімі Ақымақтықтың әр түрі мен формаларына арналған. Бұл кезде байқамайтындай тек зат қана өзгермей, оның мәні мен мағынасы, күлкінің сипаты мен тенденциясы көрінеді. Сонымен қатар, панегириктің сөйлеу мәнері де өзгереді. Ақымақтық өзінің рөлін жоғалтып, өзін және өзінің қызметшілерін мадақтаудың орнына Морияның қызметкерлеріне наразылық таныта бастайды, осылайша Эразмның ирониясы сатираға өтеді.
Ақымақтықтың панегиригінің жалпы философиялық күлкісі мен ирониясы заманауи құндылықтар мен түсініктердің әлеуметтік сынымен алмаса түседі. Эразмның универсалды сатирасы ешкімді аямайды: ақымақтық халықтық ортада да бар, сарай ортасында ол патшалар мен ақсүйектерде жарты унцияға татитын дені сау ойды табуға болмайды. Ең үлкен ашықтыққа сатира философтардың бөлімдерінде және құдай туралы сөздерде, инокалар мен монакаларда, епископтарда, кардиналдар мен алғашқы дін қызметшілерінде жетеді, әсіресе құдай туралы сөздердің және монахтар туралыда колоритті сипаттамасына ие болады, Эразмның барлық өмір бойындағы ең басты қарсыласы. Авторға сол кезде жиіркенішті сазды әлемге көрсету үшін құдай сөзін ұстанушылардың батылдығы қажет болды. Әрине, олар сатирик сонымен жауап беретін, оған испандықтардағы танымал мақал мысал болады, онда былай делінген: "Кім Эразм туралы жаман айтатын болса - ол не монах, не есек".
Осылайша, Э.Роттердамскийдің оқырмандық ақылдарға әзілдік әрекеті өзіндік сана мен ой еркіндігіне әсер ететін, орнатылған тәртіпке негізді дайындады. XVIII ғасырдың ағартушылары жаңа, көрінбейтін күшпен Эразмның қаруын - басылымдық сөзін қолданады. Тек XVIII ғасырларда эразмизмнің түптері бай шығыстарын береді, оның догматиктілік пен жанамалыққа бағытталған күдіктері, оның табиғат пен сананың қорғанысы Ағартудың өмірлік қуанышты ой еркіндігінде күрделене түседі [13, 66].
Ағартудың кезеңінде өнердің теоретиктерінде және философтарда өнердің әзілдік жанрларына күлкінішті және шынайы, адамгершілігі жоқ әрекеттерге сынды қайта қызығушылық пайда болады, алайда комедия драматикалық өнердің жанры ретінде еуропалық өнерде кішкене ертерек пайда болған. Олар теориялық толғаныстарға серпін берген. Ірі XVII ғасырдың комедиографы Мольер комедияның міндеті адамдарды олардың көңілін көтере отырып, дұрыс жолға салуда деп есептеген.
Ең танымал ағартушылардың бірі Вольтердің ирониялық көзқарастарының сипаттамасына жүгінейік, ол өзінің азаматтары үшін философ және тәрбиеші.
Зерттеушілердің ойынша, Вольтердің философиялық теориясын толық құқықпен ирониялық дискурс ретінде талдауға болады, өйткені ирониялық болып сәйкес оқырмандық қабылдауға арналған авторлық қондырғы саналады. Ирония фразаның деңгейінде де, сонымен қатар Вольтердің фабуласы мен хабарлаушы құрылымының деңгейінде де көрінеді.
Осыған сәйкес, философиялық повестьтің XVIII ғасырдағы франциялық қоғамның шынайылықтарына қатысты вольтерлік ирония ағартылған философтың, сатириктің позициясын білдіреді, оның қазіргі заманғы құндылықтардың бағалауы төменгі мазақ ету мен ашулық сарказмның арасында болады. Мұның бәрі толық бір деңгейде біздің ойымызша өзінің бағытталғандығы бойынша педагогикалық жүзеге асырылуға ықпал етеді.
Көптеген зерттеушілердің ойынша, Вольтер үшін көпшілікпен қабылданған философиялық жүйелерге сенімсіздік тән, ол бәрін күдікке айналдыруға тырысады, осыған орай ол жиі өзінің трактаттары мен повестьтеріне ирониялық философтық диалогтың күйін береді (осыған орай, біздің ойымызша, шындықты табудың әдісі ретінде сократтық диалогпен параллель жүргізуге болады). Егер дауда шындық табылмаса және оппоненттердің көзқарасы қарама-қарсылыққа келсе, ол мұнымен күдіктің табысты және бұзушы доғмаларынан ұялмады, мәселені ашық қалдыруға қорықпады [14, 76].
Г.Н. Ермоленконың ойынша, Вольтердің философиялық повестінің ирониялық функцияларының бірі - жанр жасаушысы болып табылады. Вольтерлік повесттің хабарлаушы құрылымы қолданыстағы жанрлық модельдердің негізінде жасалады, гипермәтіндік табиғатқа ие, қолданыстағы жанрлардың хабарлаушы құрылымын жасайды, ең алдымен романның әр түрлері. Мысалға алсақ, кейбір повесттерде тәрбиелеу романыны жанрлық каноны қайта ойластырылады. Задиг повестінде тәрбиелеу романының жеке белгілері бар, мысалы оған тән жағдай оқытушыоқушы.
Задиг және Кандид повесттеріндегі оқушыоқытушы жағдайы ескі романдардағы тәрбиелеуші мен тәрбиеленушінің арасындағы қатынасты парадирлейді. Осылайша, Вольтердің повесіндегі Панглос пен Мартен қарама-қарсы философиялық жүйелерді ұстанады, Том Джонстың оқушылары сынды. Вольтерлік кейіпкерге Панглос пен Мартеннің философиялық постулаттарын тексерудің мүмкіндігі туады, ол Том өзінің көзқарасын Таулық Дуананың және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz