Жалпы неологизмдердің ерекшеліктерін ескере отырып, ағылшын тіліндегі неологизмдердің пайда болу тәсілдерін зерттеу
Кіріспе 3
1 Қазіргі ағылшын тіліндегі «неологизм» түсінігі 5
1.1 Тіл бірлігі ретіндегі неологизмнің ерекшеліктері 5
1.2 Неологизмдердің жасалу жолдары 21
1.3 Неологизмдердің жіктелуі мен функциялары 35
2 Ағылшын көркем шығармаларындағы неологизмдердің жасалу жолдарын талдау 41
2.1 Көркем шығармалардағы авторлық неологизмдердің лингвистикалық аспектілері мен олардың тіларалық трансляциясы 41
2.2 Джоан Роуллингтің «Harry Potter» туралы шығармаларындағы неологизмдердің жіктелуі 44
Қорытынды 57
Қолданылған әдебиеттер тізімі 59
1 Қазіргі ағылшын тіліндегі «неологизм» түсінігі 5
1.1 Тіл бірлігі ретіндегі неологизмнің ерекшеліктері 5
1.2 Неологизмдердің жасалу жолдары 21
1.3 Неологизмдердің жіктелуі мен функциялары 35
2 Ағылшын көркем шығармаларындағы неологизмдердің жасалу жолдарын талдау 41
2.1 Көркем шығармалардағы авторлық неологизмдердің лингвистикалық аспектілері мен олардың тіларалық трансляциясы 41
2.2 Джоан Роуллингтің «Harry Potter» туралы шығармаларындағы неологизмдердің жіктелуі 44
Қорытынды 57
Қолданылған әдебиеттер тізімі 59
Неологизмдер – бұл қазіргі тарихи кезеңге тән түгелімен жаңа лексикалық бірлік.
Неологизмдердің пайда болуының себебі қоғамдық және ғылыми-техникалық прогресс болып табылады:
- әлеуметтік-экономикалық жаңа сөздердің пайда болуы;
- ғылым мен техниканың қарқынды дамуы мен жаңалықтары;
- мәдениет саласындағы жетістіктер.
Неологизмнің ең басты белгісі көптеген тілдердегі сөздердің жаңа түрі. Сөздер неологизмдік қасиетін көп уақыт сақтай алмайды. Жаңа сөзіміз белсенді қолданысқа түсе бастағаннан өзінің жаңа қасиетінен айрыла бастайды, яғни бірте-бірте жаңалық кейпін жойып, жалпы тілдік сөз ретінде лексика жүйесіне енеді. Қазіргі уақытта ай бетіндегі жүруші, космодром, радар, ракета-тасушы, бағдарламалау сияқты сөздерді неологизмдер деуге болмайды. Өйткені бұл сөздер өзінің тарихи кезеңінде жаңа сөз деген атқа ие болғанымен, қазіргі уақытта тіл қолданысына еніп, қарапайым сөздер қатарына ауысқан. Көптеген ағылшын лексикографтары қазіргі уақытта «окказиональды» деп аталатын неологизмдерді қолданып жүр, яғни олардың мағынасы өзгеше немесе аяқ астынан айтылған немесе қолданылған сөздер дегенді білдіреді.
Неологизмдер мен жаңа сөздердің жасалуына қатысты уақытша белгілерді объективті түрде анықтауға болмайды, сондықтан да жоғарыда айтылғандардан ұғатынымыз - неологизм түсінігі уақытқа байланысты өзгергіш, сөздер қашан өзінің жаңалық кейпін жоғалтпайынша неологизм сөздер болып қала береді.
Қазіргі ағылшын тілінде жаңа сөздердің пайда болуының көптеген әдістері бар, олардың қатарына жаңа сөз өнімділігі, сөз құрау, конверсиялық (өзгерту), қысқарту, адьективизациялық, субстиантивтік (бір есімнің екінші есімге айналуы), кері сөз құрылымы, лексико-семантикалық тәсіл, дыбыстардың кезектесуі және сөздегі екпіннің ауыстырылуы (фонологиялық тәсіл) және т.б. Бірақ, аталған тәсілдердің барлығы да бірдей қолданыла бермейді және әрқайсысының өзіндік сөзқұрылым процесіндегі салмақтары бірдей емес. Жаңа сөз өнімділігі мен сөз құрылым сияқты тәсілдер жаңа сөз құраудың негізгісі болып табылады.
Нағыз неологизмдер өте сирек кездеседі, олардың 99% - дәлелденген. Авторлық неологизмдерді авторлар мен ғалымдар жасайды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: қазіргі кездегі ағылшын тіліндегі неологизмдердің пайда болу тәсілдерін анықтау.
Зерттеу жұмысының мақсаты: жалпы неологизмдердің ерекшеліктерін ескере отырып, ағылшын тіліндегі неологизмдердің пайда болу тәсілдерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- тіл бірлігі ретіндегі неологизмнің ерекшеліктерін қарастыру;
- неологизмдердің жасалу жолдары мен жіктелуі, функцияларын зерттеу;
- ағылшын көркем шығармаларындағы неологизмдердің жасалу жолдарын талдау;
- көркем шығармалардағы авторлық неологизмдердің лингвистикалық аспектілері мен олардың тіларалық трансляциясын анықтау;
- Джоан Роуллингтің «Harry Potter» туралы шығармаларындағы неологизмдердің жіктелуін талдау.
Зерттеу жұмысының нысаны: ағылшын тіліндегі неологизмдерді зерттеу.
Неологизмдердің пайда болуының себебі қоғамдық және ғылыми-техникалық прогресс болып табылады:
- әлеуметтік-экономикалық жаңа сөздердің пайда болуы;
- ғылым мен техниканың қарқынды дамуы мен жаңалықтары;
- мәдениет саласындағы жетістіктер.
Неологизмнің ең басты белгісі көптеген тілдердегі сөздердің жаңа түрі. Сөздер неологизмдік қасиетін көп уақыт сақтай алмайды. Жаңа сөзіміз белсенді қолданысқа түсе бастағаннан өзінің жаңа қасиетінен айрыла бастайды, яғни бірте-бірте жаңалық кейпін жойып, жалпы тілдік сөз ретінде лексика жүйесіне енеді. Қазіргі уақытта ай бетіндегі жүруші, космодром, радар, ракета-тасушы, бағдарламалау сияқты сөздерді неологизмдер деуге болмайды. Өйткені бұл сөздер өзінің тарихи кезеңінде жаңа сөз деген атқа ие болғанымен, қазіргі уақытта тіл қолданысына еніп, қарапайым сөздер қатарына ауысқан. Көптеген ағылшын лексикографтары қазіргі уақытта «окказиональды» деп аталатын неологизмдерді қолданып жүр, яғни олардың мағынасы өзгеше немесе аяқ астынан айтылған немесе қолданылған сөздер дегенді білдіреді.
Неологизмдер мен жаңа сөздердің жасалуына қатысты уақытша белгілерді объективті түрде анықтауға болмайды, сондықтан да жоғарыда айтылғандардан ұғатынымыз - неологизм түсінігі уақытқа байланысты өзгергіш, сөздер қашан өзінің жаңалық кейпін жоғалтпайынша неологизм сөздер болып қала береді.
Қазіргі ағылшын тілінде жаңа сөздердің пайда болуының көптеген әдістері бар, олардың қатарына жаңа сөз өнімділігі, сөз құрау, конверсиялық (өзгерту), қысқарту, адьективизациялық, субстиантивтік (бір есімнің екінші есімге айналуы), кері сөз құрылымы, лексико-семантикалық тәсіл, дыбыстардың кезектесуі және сөздегі екпіннің ауыстырылуы (фонологиялық тәсіл) және т.б. Бірақ, аталған тәсілдердің барлығы да бірдей қолданыла бермейді және әрқайсысының өзіндік сөзқұрылым процесіндегі салмақтары бірдей емес. Жаңа сөз өнімділігі мен сөз құрылым сияқты тәсілдер жаңа сөз құраудың негізгісі болып табылады.
Нағыз неологизмдер өте сирек кездеседі, олардың 99% - дәлелденген. Авторлық неологизмдерді авторлар мен ғалымдар жасайды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: қазіргі кездегі ағылшын тіліндегі неологизмдердің пайда болу тәсілдерін анықтау.
Зерттеу жұмысының мақсаты: жалпы неологизмдердің ерекшеліктерін ескере отырып, ағылшын тіліндегі неологизмдердің пайда болу тәсілдерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- тіл бірлігі ретіндегі неологизмнің ерекшеліктерін қарастыру;
- неологизмдердің жасалу жолдары мен жіктелуі, функцияларын зерттеу;
- ағылшын көркем шығармаларындағы неологизмдердің жасалу жолдарын талдау;
- көркем шығармалардағы авторлық неологизмдердің лингвистикалық аспектілері мен олардың тіларалық трансляциясын анықтау;
- Джоан Роуллингтің «Harry Potter» туралы шығармаларындағы неологизмдердің жіктелуін талдау.
Зерттеу жұмысының нысаны: ағылшын тіліндегі неологизмдерді зерттеу.
1. Александрова О.И. Неологизмы и окказионализмы [Текст] // Вопросы современного русского словообразования лексики и стилистики : науч. Труд / Самарский гос. пед. ин-т. - Самара, 2004.
2. Арнольд И.В. Стилистика современного английского языка. - М.: Просвещение. 1990
3. Смирницкий А. И. Лексикология английского языка. - М.: Изд-во литературы на иностранных языках, 1956. - 260 с.
4. Заботкина В.И. Новая лексика современного английского языка. - М: Высшая школа, 1990.
5. Английские неологизмы. – Киев: Наукова думка, 2000
6. Заботкина В.И. Новая лексика современного английского языка: [учеб. пособие для филол. фак. ун-тов] / В.И. Заботкина. - М.: Высш. шк., 1989. - 124 с. - Библиогр.: с.125.
7. Земская Е.А. Словообразование как деятельность. М., 1992
8. Козырев В.А., Черняк В.Д. Вселенная в алфавитном порядке. - В кн.: Очерки о словарях русского языка. СПб, 2000
9. Лопатин В.В. Рождение слова. Неологизмы и окказиональные образования. М., 2003
10. Мельников, Геннадий Прокопьевич. Системная типология языков: принципы, методы, модели/ Г.П. Мельников. - М.: Наука, 2003.
11. Новые слова и значения // Под ред. Е.А. Левашова. СПб., 2007.
12. Реформатский, Александр Александрович. Введение в языковедение: учебник для студентов-филологов спец. пед. вузов/ А.А. Реформатский. - 5-е изд., испр. - М.: Аспект Пресс, 2006.
13. Словарь новых слов и значений в английском языке / Dictionary of New Words and Meanings З.С. Трофимовой АСТ, Восток-Запад, 2006 г.
14. Шулежкова, Светлана Григорьевна. История лингвистических учений: учеб. пособие/ С.Г. Шулежкова. - 2-е изд., испр. и доп.. - М.: Флинта: Наука, 2006.
15. Хахам Л. А. Основные типы новообразований в современном английском языке и способы их перевода на русский язык: Автореф. дис. … канд. филол. наук. - М., 1970. - 24 с.
16. Эйто Дж. Словарь новых слов английского языка. The Longman Register of New Words. - М.: Русский язык, 1990.- 434 с.
17. Jespersen O. A Modern English Grammar on Historical Principles. - Copenhagen, 1942. - Part VI. Morphology. - 570 p.
18. Казакова Т. А. Практические основы перевода. Учебное пособие. – СПб.: Лениздат; Издательство «Союз», 2002
19. Лопатин Н.М. Рождение слова. Неологизмы и окказиональные образования. – М.: Наука, 1999
20. Мешков О.Д. Словообразование современного английского языка. М: Наука, 1990
21. Намитокова Р.Ю. Авторские неологизмы: словообразовательный аспект. – Ростов-на-Дону, 1998
22. Новые слова и словари новых слов. – Л: Наука, 1999
23. Рецкер Я.И. Пособие по переводу с английского языка на русский. – М.: Просвещение, 2000.
24. Розен Е.В. Новые слова и устойчивые словосочетания в английском языке.– М.: Просвещение, 2001
25. Харитончик З. А. Лексикология английского языка». – Минск: 1992,
26. Цвиллинг М.Я. Переводные эквиваленты неологизмов в словаре и тексте. – М.: Просвещение, 1998
27. Аристов Н.Б. Основы перевода. - М: Литература на иностранных языках, 1990г.
28. Ахмедчина Н.В. Основные словообразовательные модели неологизмов в языке современной англоязычной прессы / Н.В. Ахмедчина, Л.П. Ковалева // Вестн. Бурят. ун-та. Сер. 14, Романо-герман. филология. - 2006. - Вып.2. – с. 344
29. Быкова О.И. Специфика передачи коннотации новизны при переводе аторских неологизмов // Социокультур. проблемы пер. - 2001. - Вып.4. – с. 356
30. Волкова А.А. Об актуальных проблемах последовательного перевода // VI Общероссийская межвузовская конференция студентов, аспирантов и молодых ученых "Наука и образование" (15-20 апр. 2002 г.): материалы конф.: в 5 т. / Том. гос. пед. ун-т. - Томск, 2003. - Т.2. - С.282.
31. Волошин Ю.К. Новообразования и собственно неологизмы современного английского языка: автореф. дис. … канд. филол. наук / Ю.К. Волошин; Моск. пед. ин-т им.В.И. Ленина. - М., 1990. - 16 с.
32. Дмитриева Л.Ф. Кунцевич С.Е. Мартинкевич Е. А Английский язык. Курс перевода. - М: Март, 2005 - 304 с.
33. Ермакова О.В. Неологизмы в современном английском языке и их перевод на русских язык // Лучшие выпускные квалификационные работы 2004 года: (сб. ст. на основе лучших выпускных квалификационных работ): в 4 ч. / Тюмен. гос. ун-т; отв. ред.А.Ю. Деревнина. - Тюмень, 2005. - Ч.3: Гуманитар. напрвление. - С.100-106.
34. Макарова М.Е. Лексико-грамматические проблемы перевода с английского языка на русский язык на примере газетного лексикона // Вестн. Самар. гос. экон. акад. - 2003. - № 2. - С.355.
35. Морозова О.А. Особенности английских неологизмов и их перевод на русский язык // Филология и проблемы преподавания иностранных языков: сб. науч. тр. / Моск. пед. гос. ун-т. - М.: Прометей, 2006. - Вып.2. - С.132.
36. Муругова Е.В. Словообразовательное поле неологизмов британского и американского вариантов современного английского языка // Личность, речь и юридическая практика. - Ростов н/Д, 2003. - Вып.6. - С.148.
37. Неологизмы в современной английской периодике: учеб. - метод. пособие по пер. англ. Неологизмов на рус. яз. / под. ред. Н.В. Кленовой. - Магнитогорск: Изд-во магнитог. гос. ун-та, 2004. - 301 с.
38. Шанский Н. М. Лексикология современного русского языка. — М., 1972. - 304 с.
39. Куликова В.И. Образование неологизмов в английском языке в результате семантического переосмысления. Калининград, 1976. С. 11-18.
40. Беликов В. И. Социолингвистика (совм. с Л. П. Крысиным) - М., Изд. РГГУ, 2001. – 439с.
41. Сироткина Т.Е. Структурные типы потенциальных и окказиональных слов (на материале стилистических неологизмов современного французского языка) - М, 1976. С. 184 - 201.
42. Намитокова Р.Ю. Авторские неологизмы: словообразовательный аспект. Ростов-на-Дону, 2003
43. Котелова, Н.З. Первый опыт лексикографического описания русских неологизмов. Новые слова и словари новых слов. Д.: Наука, 1978. - 456 с.
44. Лыков, А.Г. Можно ли окказиональное слово назвать неологизмом? - М. 1972. - С. 85-89
45. Ворожцов, Б.Н. Авторские окказионализмы как способ реализации игровой функции языка.— Дубна: Феникс +, 2001. С. 79 – 86
46. Алаторцева, С.И. Проблемы неологии и русская неография. Автореферат : дис. . докт. филол. наук. СПб. 1998. - 317с.
47. Wray A. Formulaic language and the lexicon. Cambridge. Cambridge University Press, 2002.- р.-279
48. Новый словарь иностранных слов. Более 60000 слов и выражений. - М.: АСТ, Харвест, 2007.
49. Крысин Л.П. 1000 новых иностранных слов. - М.: АСТ-Пресс Книга, 2009.-289с.
50. Карлинский А.Е. Методология и парадигмы современной лингвистики. – Алматы, 2009.-352с.
51. Виноградов В.В. Основные типы лексических значений. – ВЯ., 1953.- с.-48
52. Каращук П.М. Аффиксальное словообразование в английском языке. –М., 2005.- с.-75
53. Найда Ю., Ян де Ваард. На новых языках заговорят. Пер. с англ. под ред. Алексеева А.А. РБО, СПб, 1998.-89с.
54. Lazard Gilbert. Actancy. Berlin New York: Mouton de Gruyter, 1998.-147с.
2. Арнольд И.В. Стилистика современного английского языка. - М.: Просвещение. 1990
3. Смирницкий А. И. Лексикология английского языка. - М.: Изд-во литературы на иностранных языках, 1956. - 260 с.
4. Заботкина В.И. Новая лексика современного английского языка. - М: Высшая школа, 1990.
5. Английские неологизмы. – Киев: Наукова думка, 2000
6. Заботкина В.И. Новая лексика современного английского языка: [учеб. пособие для филол. фак. ун-тов] / В.И. Заботкина. - М.: Высш. шк., 1989. - 124 с. - Библиогр.: с.125.
7. Земская Е.А. Словообразование как деятельность. М., 1992
8. Козырев В.А., Черняк В.Д. Вселенная в алфавитном порядке. - В кн.: Очерки о словарях русского языка. СПб, 2000
9. Лопатин В.В. Рождение слова. Неологизмы и окказиональные образования. М., 2003
10. Мельников, Геннадий Прокопьевич. Системная типология языков: принципы, методы, модели/ Г.П. Мельников. - М.: Наука, 2003.
11. Новые слова и значения // Под ред. Е.А. Левашова. СПб., 2007.
12. Реформатский, Александр Александрович. Введение в языковедение: учебник для студентов-филологов спец. пед. вузов/ А.А. Реформатский. - 5-е изд., испр. - М.: Аспект Пресс, 2006.
13. Словарь новых слов и значений в английском языке / Dictionary of New Words and Meanings З.С. Трофимовой АСТ, Восток-Запад, 2006 г.
14. Шулежкова, Светлана Григорьевна. История лингвистических учений: учеб. пособие/ С.Г. Шулежкова. - 2-е изд., испр. и доп.. - М.: Флинта: Наука, 2006.
15. Хахам Л. А. Основные типы новообразований в современном английском языке и способы их перевода на русский язык: Автореф. дис. … канд. филол. наук. - М., 1970. - 24 с.
16. Эйто Дж. Словарь новых слов английского языка. The Longman Register of New Words. - М.: Русский язык, 1990.- 434 с.
17. Jespersen O. A Modern English Grammar on Historical Principles. - Copenhagen, 1942. - Part VI. Morphology. - 570 p.
18. Казакова Т. А. Практические основы перевода. Учебное пособие. – СПб.: Лениздат; Издательство «Союз», 2002
19. Лопатин Н.М. Рождение слова. Неологизмы и окказиональные образования. – М.: Наука, 1999
20. Мешков О.Д. Словообразование современного английского языка. М: Наука, 1990
21. Намитокова Р.Ю. Авторские неологизмы: словообразовательный аспект. – Ростов-на-Дону, 1998
22. Новые слова и словари новых слов. – Л: Наука, 1999
23. Рецкер Я.И. Пособие по переводу с английского языка на русский. – М.: Просвещение, 2000.
24. Розен Е.В. Новые слова и устойчивые словосочетания в английском языке.– М.: Просвещение, 2001
25. Харитончик З. А. Лексикология английского языка». – Минск: 1992,
26. Цвиллинг М.Я. Переводные эквиваленты неологизмов в словаре и тексте. – М.: Просвещение, 1998
27. Аристов Н.Б. Основы перевода. - М: Литература на иностранных языках, 1990г.
28. Ахмедчина Н.В. Основные словообразовательные модели неологизмов в языке современной англоязычной прессы / Н.В. Ахмедчина, Л.П. Ковалева // Вестн. Бурят. ун-та. Сер. 14, Романо-герман. филология. - 2006. - Вып.2. – с. 344
29. Быкова О.И. Специфика передачи коннотации новизны при переводе аторских неологизмов // Социокультур. проблемы пер. - 2001. - Вып.4. – с. 356
30. Волкова А.А. Об актуальных проблемах последовательного перевода // VI Общероссийская межвузовская конференция студентов, аспирантов и молодых ученых "Наука и образование" (15-20 апр. 2002 г.): материалы конф.: в 5 т. / Том. гос. пед. ун-т. - Томск, 2003. - Т.2. - С.282.
31. Волошин Ю.К. Новообразования и собственно неологизмы современного английского языка: автореф. дис. … канд. филол. наук / Ю.К. Волошин; Моск. пед. ин-т им.В.И. Ленина. - М., 1990. - 16 с.
32. Дмитриева Л.Ф. Кунцевич С.Е. Мартинкевич Е. А Английский язык. Курс перевода. - М: Март, 2005 - 304 с.
33. Ермакова О.В. Неологизмы в современном английском языке и их перевод на русских язык // Лучшие выпускные квалификационные работы 2004 года: (сб. ст. на основе лучших выпускных квалификационных работ): в 4 ч. / Тюмен. гос. ун-т; отв. ред.А.Ю. Деревнина. - Тюмень, 2005. - Ч.3: Гуманитар. напрвление. - С.100-106.
34. Макарова М.Е. Лексико-грамматические проблемы перевода с английского языка на русский язык на примере газетного лексикона // Вестн. Самар. гос. экон. акад. - 2003. - № 2. - С.355.
35. Морозова О.А. Особенности английских неологизмов и их перевод на русский язык // Филология и проблемы преподавания иностранных языков: сб. науч. тр. / Моск. пед. гос. ун-т. - М.: Прометей, 2006. - Вып.2. - С.132.
36. Муругова Е.В. Словообразовательное поле неологизмов британского и американского вариантов современного английского языка // Личность, речь и юридическая практика. - Ростов н/Д, 2003. - Вып.6. - С.148.
37. Неологизмы в современной английской периодике: учеб. - метод. пособие по пер. англ. Неологизмов на рус. яз. / под. ред. Н.В. Кленовой. - Магнитогорск: Изд-во магнитог. гос. ун-та, 2004. - 301 с.
38. Шанский Н. М. Лексикология современного русского языка. — М., 1972. - 304 с.
39. Куликова В.И. Образование неологизмов в английском языке в результате семантического переосмысления. Калининград, 1976. С. 11-18.
40. Беликов В. И. Социолингвистика (совм. с Л. П. Крысиным) - М., Изд. РГГУ, 2001. – 439с.
41. Сироткина Т.Е. Структурные типы потенциальных и окказиональных слов (на материале стилистических неологизмов современного французского языка) - М, 1976. С. 184 - 201.
42. Намитокова Р.Ю. Авторские неологизмы: словообразовательный аспект. Ростов-на-Дону, 2003
43. Котелова, Н.З. Первый опыт лексикографического описания русских неологизмов. Новые слова и словари новых слов. Д.: Наука, 1978. - 456 с.
44. Лыков, А.Г. Можно ли окказиональное слово назвать неологизмом? - М. 1972. - С. 85-89
45. Ворожцов, Б.Н. Авторские окказионализмы как способ реализации игровой функции языка.— Дубна: Феникс +, 2001. С. 79 – 86
46. Алаторцева, С.И. Проблемы неологии и русская неография. Автореферат : дис. . докт. филол. наук. СПб. 1998. - 317с.
47. Wray A. Formulaic language and the lexicon. Cambridge. Cambridge University Press, 2002.- р.-279
48. Новый словарь иностранных слов. Более 60000 слов и выражений. - М.: АСТ, Харвест, 2007.
49. Крысин Л.П. 1000 новых иностранных слов. - М.: АСТ-Пресс Книга, 2009.-289с.
50. Карлинский А.Е. Методология и парадигмы современной лингвистики. – Алматы, 2009.-352с.
51. Виноградов В.В. Основные типы лексических значений. – ВЯ., 1953.- с.-48
52. Каращук П.М. Аффиксальное словообразование в английском языке. –М., 2005.- с.-75
53. Найда Ю., Ян де Ваард. На новых языках заговорят. Пер. с англ. под ред. Алексеева А.А. РБО, СПб, 1998.-89с.
54. Lazard Gilbert. Actancy. Berlin New York: Mouton de Gruyter, 1998.-147с.
Диплом жұмысы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 Қазіргі ағылшын тіліндегі неологизм түсінігі 5
1.1 Тіл бірлігі ретіндегі неологизмнің ерекшеліктері 5
1.2 Неологизмдердің жасалу жолдары 21
1.3 Неологизмдердің жіктелуі мен функциялары 35
2 Ағылшын көркем шығармаларындағы неологизмдердің жасалу жолдарын талдау 41
2.1 Көркем шығармалардағы авторлық неологизмдердің лингвистикалық аспектілері мен олардың тіларалық трансляциясы 41
2.2 Джоан Роуллингтің Harry Potter туралы шығармаларындағы неологизмдердің жіктелуі 44
Қорытынды 57
Қолданылған әдебиеттер тізімі 59
Кіріспе
Неологизмдер - бұл қазіргі тарихи кезеңге тән түгелімен жаңа лексикалық бірлік.
Неологизмдердің пайда болуының себебі қоғамдық және ғылыми-техникалық прогресс болып табылады:
- әлеуметтік-экономикалық жаңа сөздердің пайда болуы;
- ғылым мен техниканың қарқынды дамуы мен жаңалықтары;
- мәдениет саласындағы жетістіктер.
Неологизмнің ең басты белгісі көптеген тілдердегі сөздердің жаңа түрі. Сөздер неологизмдік қасиетін көп уақыт сақтай алмайды. Жаңа сөзіміз белсенді қолданысқа түсе бастағаннан өзінің жаңа қасиетінен айрыла бастайды, яғни бірте-бірте жаңалық кейпін жойып, жалпы тілдік сөз ретінде лексика жүйесіне енеді. Қазіргі уақытта ай бетіндегі жүруші, космодром, радар, ракета-тасушы, бағдарламалау сияқты сөздерді неологизмдер деуге болмайды. Өйткені бұл сөздер өзінің тарихи кезеңінде жаңа сөз деген атқа ие болғанымен, қазіргі уақытта тіл қолданысына еніп, қарапайым сөздер қатарына ауысқан. Көптеген ағылшын лексикографтары қазіргі уақытта окказиональды деп аталатын неологизмдерді қолданып жүр, яғни олардың мағынасы өзгеше немесе аяқ астынан айтылған немесе қолданылған сөздер дегенді білдіреді.
Неологизмдер мен жаңа сөздердің жасалуына қатысты уақытша белгілерді объективті түрде анықтауға болмайды, сондықтан да жоғарыда айтылғандардан ұғатынымыз - неологизм түсінігі уақытқа байланысты өзгергіш, сөздер қашан өзінің жаңалық кейпін жоғалтпайынша неологизм сөздер болып қала береді.
Қазіргі ағылшын тілінде жаңа сөздердің пайда болуының көптеген әдістері бар, олардың қатарына жаңа сөз өнімділігі, сөз құрау, конверсиялық (өзгерту), қысқарту, адьективизациялық, субстиантивтік (бір есімнің екінші есімге айналуы), кері сөз құрылымы, лексико-семантикалық тәсіл, дыбыстардың кезектесуі және сөздегі екпіннің ауыстырылуы (фонологиялық тәсіл) және т.б. Бірақ, аталған тәсілдердің барлығы да бірдей қолданыла бермейді және әрқайсысының өзіндік сөзқұрылым процесіндегі салмақтары бірдей емес. Жаңа сөз өнімділігі мен сөз құрылым сияқты тәсілдер жаңа сөз құраудың негізгісі болып табылады.
Нағыз неологизмдер өте сирек кездеседі, олардың 99% - дәлелденген. Авторлық неологизмдерді авторлар мен ғалымдар жасайды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: қазіргі кездегі ағылшын тіліндегі неологизмдердің пайда болу тәсілдерін анықтау.
Зерттеу жұмысының мақсаты: жалпы неологизмдердің ерекшеліктерін ескере отырып, ағылшын тіліндегі неологизмдердің пайда болу тәсілдерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- тіл бірлігі ретіндегі неологизмнің ерекшеліктерін қарастыру;
- неологизмдердің жасалу жолдары мен жіктелуі, функцияларын зерттеу;
- ағылшын көркем шығармаларындағы неологизмдердің жасалу жолдарын талдау;
- көркем шығармалардағы авторлық неологизмдердің лингвистикалық аспектілері мен олардың тіларалық трансляциясын анықтау;
- Джоан Роуллингтің Harry Potter туралы шығармаларындағы неологизмдердің жіктелуін талдау.
Зерттеу жұмысының нысаны: ағылшын тіліндегі неологизмдерді зерттеу.
Зерттеу жұмысының пәні: ағылшын тіліндегі неологизмдердің пайда болу тәсілдерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негізі ретінде келесі авторлардың еңбектері қолданылды: Арбекова Т.И., Арнольд И.В., Ворно Е.Ф. (Кащеева М.А., Малишевская Е.В., Потапова И.А), Волков С.С. (Сенько Е.В.), Заботкина О.А., Котелова Н.З., Мешков О.Д. (Москалева И.Н.), Хидекель С.С. (Гинзбург Р.З., Князева Г.Ю., Санкин А.А.).
Зерттеу жұмысының теориялық құндылығы. Зерттеудің нәтижелері ағылшын тіл білімінде аталым теориясын дамытады, уәжтану, термин жасам мен сөз жасам теориясына нақты үлес қосады. Зерттеу барысында жасалынған тұжырымдамалар мен нәтижелер неологизм мәселелерінің дамуына, қалыптасуына септігін тигізеді.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік құндылығы. Зерттеудің нәтижелері неологизмдер жөнінде жаңа пайымдаулар жасауға мүмкіндік береді. Дипломдық жұмыстың негізгі материалдары мен теориялық тұжырымдарын жоғары оқу орындарында ағылшын тілін оқыту салаласынан оқулықтар мен оқу құралдарын жасауда, арнайы семинар мен арнайы курстық, аудиториялық дәріс оқуда пайдалануға болады. Сонымен, өз шешімін күтіп тұрған басқа да ұқсас құбылыстардың ара жігін ашуда септігін тигізіп, неологизмдік терминология салаларына қатысты болашақ зерттеулерге жол ашады. Ең бастысы, зерттеу барысында алынған нәтижелер мен тұжырымдардың бірқатары неологизмдік аталым үдерісінің ғылыми принциптерін белгілеуге негіз болады.
Берілген жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазіргі ағылшын тіліндегі неологизм түсінігі
1.1 Тіл бірлігі ретіндегі неологизмнің ерекшеліктері
Қоғамдық қатынастар, ғылым мен техника, мәдениет пен шаруашылықтың дамуымен байланысты тілде пайда болған жаңа сөздер мен сөз тіркестері неологизмдер деп аталады. Неологизмдер тілге сіңісіп, жалпыхалықтық сипат ала қоймаған жаңа сөздер деген ұғымды біддіреді. Халыққа әбден танылып болмаған, белгілі бір саладағы тар көлемде қолданылып жүрген жаңа сөздердің бәрі де неологизмдердің тобына кіреді.
Неологияның шешімін таппаған мәселелерінің бірі, кез-келген ғылым саласындікіндей, нақты терминологиялық базаның болмауы. Неологияны жаңа ғылым деп атай отырып, біз антикалық тіл білімінің өзінде жаңа сөздердің мәселелері туралы қозғалғандығын айтатын боламыз. Алайда тек алдыңғы ғасырдың жартысында лексикологияның осы саласы белсенді түрде дами бастады. Неология түсінігі әлі күнге дейін сөздіктерде жоқ, ал көптеген терминдер біріңғай емес, бірақ нақты белгіленген түсініктемесіне ие. Лексикологияның жас саласына аяқ басуды жөн көрген ғалым алдымен өз қолданатын терминдердің шеңберін жасап алуы тиіс. Ең жаңа диссертацияларда, ғылыми мақалаларда, баяндамаларда көбінесе авторлар мынадай сөздерді қолданады: бұл жұмыста неологиз термині... былайша түсіндіріледі немесе жеке авторлық неологизмдер деп біз... түсінеміз. Осылайша, жаңа сөздерді зерттеудің жолы ғалымның терминдердің бір ұғымдарын таңдаумен немесе өзінің жаңа терминдерді жасауымен, яғни зерттеудің нысаны болып табылатын сөз шығармашылығымен айналысуымен қиындай түседі.
Ешқандай ғылым терминологиялық құралсыз алдыға жылжи алмайтыны белгілі. Егер екі ғалым әр түрлі түсініктердегі бір терминді қолданатын болса, онда олар бір-бірін түсіне қоймайды. Сондықтан да бүгінгі күндегі неологияның бірінші кезектегі міндеттерінің бірі - неологиялық түсініктерлің терминологиялық стандартқа келтірілуі болып табылады.
Егер неологизм деп алдында тілде мүлдем қолданылмаған кез-келген сөзді санайтын болсақ, онда жаңа бірліктермен бір қатарда бір күндік сөздерді де қарастыруымызға тура келеді.
Сөздің мұндай туындылары лексеманың қасиетіне ие емес, сөздік қордың бірлігін құрамайды, олардың саны шексіз, теориялық шексіз. Сөздіктер оларды бекітпейді және бекіте алмайды.
Тілдің толықтыру процесін жай ғана тілдегі жаңа сөздердің санына келтіре алмаймыз. Экстралингвистикалық факторлармен қатар, адамның жеке тілдік қызметі жаңа сөздердің пайда болуына ықпал етеді.
Жаңа туынды сөздерді неологизмдерден ажырата білу керек. Лексикологияның тағы бір мәселесі - жаңа сөздердің пайда болу процесі неге негізделеді [1, б. 78].
И.В. Арнольдтың ойынша, жаңа түсінікті немесе құбылысты білдіретін жаңа сөз бе, әлде тілдегі бар сөз бе дегеніне қарай неологизмдер лексикалық және семантикалық болып бөлінеді. Негізінен бар тілдердің базасында басқа тілдерден енген сөздер ретінде лексикалық неологизмдер танылады. Семантикалықтар нақты бір стилистикалық мақсаттарда қызмет етеді. Өзінің неологизмдер туралы түсініктемесін айта отырып, ол былай дейді: Жаңа сөздер термині жаңа туындылардың, кірме сөздердің әр түрлерін біріктіреді. Бұл тек қана әдеби тілдің жаңа туынды сөздері ғана емес, сондай-ақ шет тілдерінен енген, қайта қалыптасқан, жеке авторлық сөздер [2, б. 90].
А.И. Смирницкий де осы көзқарасты ұстанады; ол окказионалды сөздерді неологизмдердің қатарына жатқызады. Оның ойынша, жаңа сөздер өздерінің стилистикалық маркирленуі, қолданылуы, пайда болуы, семантикалық ерекшеліктері, грамматикалық белгілері бойынша ерекшеленеді [3, б. 78].
Өзінің көптеген зерттеулерін неология мен неологизмдерге арнаған француз лингвисті Гилберт олардың жасалу жолдарына қарай неологизмдердің 4 түрін бөліп көрсетеді. Бұл: фонологиялық неологизмдер, семантикалық неологизмдер, кірме сөздер, синтагматикалық неологизмдер [4, б. 56].
Орыс лингвисті В.И.Заботкина және қазақстандық лингвист Н.Н.Королёва жаңа сөздерді мынадай топтарға бөледі:
1) нағыз неологизмдер (формасының жаңалығы мазмұнының жаңалығы болып саналады): audiotyping аудиобасылым; bio-computer тірі ағзалардың жүйке жүйесін келтіретін компьютер; thought-processor логикалық реттелетін және идеяларды дамытушы компьютер;
2) трансноминациялар, алдында басқа формамен берілген сөздің жаңалығының формасын мағынасымен үйлестіретін сөздер: sudser құнсыз опера; big С (мед.) рак; Af, houtie негр [5, б. 98].
Пайда болуының көзқарасымен алғанда, В.И.Заботкина, Загидуллин Р.З., Королева Н.Н. неологизмдерді фонологиялық, кірме, семантикалық және синтаксистік деп бөледі [6, б. 97].
Осылайша, берілген жіктелу бізге бұл жаңа сөздердің басқа тармақшалар бойынша таралуының мәселесін шешеді. Бірақ берілген мәселені шешу үшін белгілі бір жіктелімдегі әр неологизмнің түріне нақты анықтама беру керек.
Жеке дыбыстардың фонологиялық неологизмдері. Мұндай сөздерді кейде жасанды немесе ойлап табылған деп атайды. Дыбыстардың жаңа конфигурациялары кейде латындық немесе гректік пайда болудағы морфемалармен сәйкес келеді: perfol пластикалық таспа, acryl, perlon (синтетикалық материалдар).
Фонологиялық неологизмдердің тобына біз шартты түрде одағайлардан пайда болған сөздерді жатқызамыз, мысалы: zizz (британдық сленг) қысқа ұйқы (ұйықтап жатқан адамның шығаратын дыбысына еліктеумен пайда болған, жиі комикстерде zzz үш әріпінің көмегімен беріледі). Немесе sis-boombah (американдық сленг) спорттың қызықты бір түрі, әсіресе футбол (буындарды оқушылар ойыншыларға қолдау көрсету мақсатында қолданады).
Салыстыру үшін to zap ату', тісті тісіне тигізу (тура және ауыспалы мағынасында) (алғашында zap комиктерде одағай ретінде ғарыштық қарудың графикалық дыбысының формасын жеткізу үшін қолданылған);
to whee (американдық сленг) толқыту (whee дегеннен шыққан - одағай, қуанышты білдіретін сөз ретінде қолданылады).
to diddy-bop (американдық сленг) жеңіл, қарқынды, билік жүріспен жүру, qwerty баспа машинасындағы батырмалардың ресми емес атауы (стандартты машинаның жоғарғы қатарындағы бірінші q, w, e, r, t, у әріптері бойынша).
Осы топқа шартты түрде жаңа неологизмдерді де жатқызуға болады: yech [jek] немесе yuck (американдық сленгпен қолданысқа шектелген) -- қатты жек көруді білдіретін одағай (берілген одағайдан көбінесе балалардың қолданылатын yuckyyukky жек көрушілік сын есімі пайда болған).
Берілген неологизмдер жаңалық коннотациясының ең жоғарғы деңгейіне ие және күшті неологизмдердің қатарына жатқызыла алады. Олардың жоғарғы жаңалық дәрежесі олардың формасының жаңалғы мен ерекшелігімен түсіндіріледі.
Бүгінгі күндегі лингвистика бойынша сөздіктер мен ғылыми еңбектерде келтірілген неологиялық түсініктемелерді қарастырайық. Неология саласында ғана мамандар болып табылмайтын лингвистердің арасында тілдегі барлық инновацияларды жалпы неологизм терминімен біріктіру болып табылады. Алайда тілдің табиғаты көп қырлы және әр түрлі болғандықтан, барлық салалардағы жаңалықтарды бір терминге келтіру мүмкін емес болып табылады. Сондықтан да жаңаның әр түрлі аспектілерімен айналысатын ғалымдар неологизмдердің санаттарын белгілейтін жаңа терминдердің жасауына мәжбүр болады. Мұнымен неологизм түсінігінде пайда болған әр қилылықтар, сондай-ақ терминдердің көптеген анықтамалары анықталады [7, б. 102].
Тіл-тілде жаңа пайда болған және оның жаңа сөз екендігі аңғарылып тұратын лексика қабатын неологизмдер деп атайды. Неологизм сөзін грек тілінен аударғанда - тілдегі жаңалық, жаңа сөз деген ұғымдарды білдіреді. Неологизмдердің актив лексикадан өзгешелігі тек жаңалығымен, өлшенбейді. Кей сөз пайда болысымен актив лексика қатарына өтіп, жиі қолданысқа түседі. Енді бірі неологизм қалпын ұзағырақ сақтайды. Мұның өзі неологизмдердің қандай ұғымды аңғартатындығында болса керек. Satellite, space сөздері ұғымымен бірге бүкіл әлемді таңдандыра келген, ал қазір актив лексикаға қосылған жай сөздер. Сонымен неологизмдер дегеніміз - актив лексика қатарына енбеген жаңа сөздер.
Неологизм термині алдында адамдарға белгісіз болған, тілдегі бар жаңа сөз жасаушы модельдерге сәйкестендіріліп жасалады. Мысалы: reactor - ядролық реактор, biocide - биологиялық соғыс. Кейде ол тілдегі қолданыстағы сөздерді жаңарту үшін де қолданылады, мысалы, boffin (көбінесе әскери мақсаттарда құпия жұмыспен айналысатын ғалым) сөзі scientist сөзіне жақын сөз болып келеді, бірақ өзгеше семантикалық боямаға ие. Сонымен қатар, бұл лексикалық инновациялардың біркелкі емес құрамы өзінің пайда болу себептері, тілдегі тұрақтылығы, қолданылу жиілігі, әрі қарайғы тағдыры, яғни біреулері тілде берік орнығып кететіндей, екіншілері тез қолданыстан шығып кететіндей ерекшеленеді.
Сурет 1 - Жаңа туынды сөздің даму бағыттары
Неологизмдердің пайда болу себептері - қоғамдық және ғылыми-техникалық прогресс болып табылады: жаңа әлеуметтік-экономикалық шынайылықтардың, ғылым мен техника саласындағы жаңа ашылулар, мәдениеттегі жетістіктер. Неологизмнің белгісі - сол тілде сөйлеушілер үшін мүлде жаңа ұғым болып саналуы. Сөз неологизм болып ұзақ уақыт сақталмайды. Сөз белсенді қолданыла бастағаннан, ол өзінің жаңалық белгісін жоғалтып, көпшілікпен қолданылатын сөзге айналады. Қазіргі кезде computer, cell-phone, cosmonaut сөздері неологизм болып саналмайды. Олар өздерінің тарихи кезеңіне дейін неологизм болған, ал қазір ол барлық тілдерге еніп, жаңа сөз ретінде қабылданбайды.
Ғылыми стильді зерттеу үшін көп уақыт жұмсалғанына қарамастан, стилистикалық тәсілдер мен амалдарды ерекшеліктерін зерттеу мен ғылыми прозадағы тілдің икемділігі мен мәнерін сиппатау соңғы жылдары ғана стилисттердің қызығушылығын оятып отыр.
Неологизмдердің қолдануы кәсіби тілге тән екендігі ақиқат. Сонымен қатар кәсіби тілде арнайы лексика яғни special terms және аббревиатуралар қолданылады.
Ғылыми техникалық революция, өміріміздің барлық салаларына әсерін тигізеді, оның салдарынан білім және мәдениет деңгейі де өсіп келуде. Ғылымның қарқынды дамуымен, жаппай қарым қатынастардың кеңейуімен негізгі мәселе айқындала түсті, ол жоғарғы деңгейде мәдени қарым қатынастар, ғылыми әдеби қарым қатынастар және ең басты мәселе ол лингвистикалық компетенция мәселесі болып табылады.
Сөйлеу мәдениетін дамыту үшін ең басты факторлар стилистикалық өзгешіліктерін және лексикалық өзгешіліктерін практикалық тұрғыдан зерттеп білу. Оған қоса ағылшын тілін тереңдетіп білу өте маңызды, себебі "ағылшын тілі, халықаралық қарым қатынастар тілі".
Баспа сөзде неологизмдердің пайда болуы салдарының бірі, ол халықтың өмірінің политика, экономика, мәдениет салаларында қарқынды өзгеруі. Неологизмдердің 2 түрі бар, олар жаңа сөздер және ескірген сөздердің жаңа мағынасы.
Кәсіби әлем қарқынды дамығандықтан, неологизмдер де көбінесе осы салада өте көп пайда болады. Осымен байланысты неологизмдердің 2 түрі де аудармашыларға белгілі бір мөлшерде қиындықтар туғызады. Себебі мұндай сөздер мен мағыналарды сөздіктерден таба алмайсыз. Тіпті жаңадан шықан түсіндірме сөздіктерінен де таба алмайсыздар, себебі әр бір сөздік екі немесе үш жылға қалып отырады. Ал неологизмдер кунде пайда болады.
Неологизмдердің сөздіктерге басылмауының бірде бір себебі, ол олардың қысқа мерзімділігі. Яғни олар әдеби шығармалардағы эпитеттер сияқты, тек бір затты сипаттау үшін қолданылады да кейін ұмытылып кетеді.
Лексикалық шеттен алынған сөздердің кейінгі тағдыры әр түрлі болады. Мысалы кейбір ағылшын тіліндегі етістіктер үлкен полисимияға ие болды және кейін сөздіктерге енгізіледі. Егер де ол күнделікті ақпарат тарату жолдары болса (мысалы, Нью-Йорк Таймс), әдеттегідей , стилистикалық жоғарғы лексика қолданылады, ал басқалары (мысалы, Дейли ньюс) әдеттегәдей стилистикалық төменгі лексиканы таңдайды.
Мемлекеттік газеттерде ондай айырмашылықтар жоқ, бұл жерде бірқалыпты лексика қолданылады. Сонымен қатар бірқалыпты лексиканы қолданатын шығарылымдардың бірі, ол ақшаның құндылығын бақылап және де мәлімдеп отыратын басылым.
Америкалық ағылшын тіліне қысқа да жеңіл сөйлемдер тән. Мысалы :кариес болмас үшін (to prevent caries you'd try it). Бұндай синтактикалық құрылым мәтінді қысқа да нұсқа түрінде аударуға мүмкіндік береді, оған қоса ол мәтіннің мағынасы да түгелдей аударылады. Бұл процесс лексикалық бірліктермен алмасуды жеңілдетеді.
Неологизмдердің ерекше бір қасиетті о полисимия. Роберт Е. Гарст және М. Бернштейн өздерінің кітабында сондай лексикаға арнайы глоссарий жасады. Сол глоссарийден бірнеше мысалды қарастырып шыңайық. Итермелеу (to advance) сөзіне синоним ретінде to act (қимылдау), to bring (әкелу), to cause (шақыру), to expedite (тездету), to facilitate (себеп болу), to hasten (асықтыру), to impel ; (ояту), to press (кеуделену немесе тұрып алу), to prod (аңду), to push (итермелеу), to quicken (жылдамдату), to result (нәтиже болуы), to rush (асықтыру), to speed (жылдамдату),tostimulate (стимуляциялау), to stir (ояту). Бұндай сөздердің жақсы ерекшелігі ол мағыналарының неғұрлым кең диапозоны.Соның арқасында бұл сөздерді әр түрлі жағдайларда қолдануға болады,
Негізі бұндай лексика ашық түрдегі синонимдік қатарды көрсетеді , бірақ ол күнделікті синонимдар емес, бұл синонимдер шетен алу процессі барысында пайда болған сөздер. Және де бұл глоссарий күннен күнге өсіп келе жатқанын есінізге түсіріп кетейік.
Қазіргі америкалық ағылшын тіліне үлкен көлемдегі динамизм тән. Ол экономиканың қарқынды дамуымен, халықаралық политикалық жағдайға байланысты.
Ағылшындардың соғысқұмарлығы, тілдерінен де білініп тұр.Мысалы осы сөздер арқылы warlike, warring, militant, battle, clash, combat, revolt, riot және т.б., сонымен қатар мысалы осындай күрделі сөздер де қолданылады trigger-happy; политик -- авантюраларға құмар адам, политикалық авантюрист кейбір мәтіндерде trigger-happy politician деп те аударылуы мүмкін.
Ал келесі сөз тіркесі бар. Ол finger on the button ( қару жарақтың батырмасын басуға дайын тұрған адам), яғнии қазақ тіліне аударғанда соғысқа арналған түгел дайындық.
Happy элементті, америкалық ағылшын тілінде, күрделі сөздерде өте жиі кездеседі. Ол көбінесе адам деген мағынаны береді. Мысалы: өз билігіне өзі хан адамpower-happy, бұл өмірде шатасып, жоғалып жүрген адам slap-happy және т.б.
Gap сөзі өз алдына мәселе деген мағынаны береді. Қазақ тіліндегі сенімділік дағдарысы деген сөзді біз crisis of trust емес, ал credibility gap деп аударамыз.
Бұл екеуінің айырмашылығы неде десеніз, мен оны былай түсіндіріп беремін. (crisis of trust) -- бұл ескерген бос сөзтіркесі, ал(credibility gap) -- ол жаңаклише. Төменде тағы да бірнеше сөзтіркесьерді мысал ретінде қарастырайық. Оларға gap элементәмен жаңа клишелер табамыз.
- әкелер мен балалар мәселесі generation gap;
- қаражаттардың жетіспеушілігі financial gap;
- доллар валюталарының жетіспеушілігі dollar gap;
- тағамдағы жұғымдылықтың жетіспеушілік (ақуыздың жетіспеушілігі) protein gap;
- Техникалық тұрғыда қалып кету мәселесі technological gap;
- Тепе-теңдігін жоғалтқан сатылым trade gap;
- Ракеталарды қару жарақтармен қамту мәселесіmissile gap;
- Келіссөзде шешілмеген мәселелер negotiation gap.
Бұл клишелерді абайлап қолдану керек, себебі олар әзірше барлық сөздіктерге енген жоқ.
Осылайша, жоғарыдан айтқаннан, неологизм түсінігі уақыт бойынша өзгермелі және ол тілде сөйлеушілер оның жаңалығын сезінгенге дейін жаңа сөз болып қалады [8, б. 85].
Жаңа сөзді жасаушы адам (originator) индивидуализм мен оригиналдылыққа ұмтылады. Кейін сөз әлеуметтену (қоғамда қабылдануы) мен лексикологияланудың (тілдік жүйеде бекітілуі) бірнеше сатысынан өтеді. Сөзді таратушылармен (purveyors) ол сөз қабылданады. Әдетте ол университеттің мұғалімдері, мектептің мұғалімдері, журналисттер, бұқаралық ақпарат құралдарының қызметкерлері. Сөз басылымдарда бекітіледі. Әлеуметтенудің тағы бір сатысы - сөзді кең қоғам мүшелерінің барлығымен қабылдануы. Кейін лексикализация процесі, ал одан кейін - тілді ұстанушылардың арасында коммуникативті-прагматикалық құзыреттілігінің алынуы жүреді.
Сөздің әлеуметтену мен лексикализация үрдістері арасындағы таратушылардың әсерімен жүреді.
Ағылшын тілі басқа да тілдер сияқты үнемі өзгеріс пен қозғалыста. Тілдің ең қозғалмалы қабаты ретіндегі лексика әлеуметтік, мәдени ортадағы барлық жаңалықтарға әсер етеді.
Ағылшын тілінде сөйлеушілерде компьютерлену өмірдің әр түрлі саласында, соның ішінде тұрмыста да жүріп жатыр. тұрмыста компьютерді қолданумен байланысты көптеген неологизмдер tele- қысқартылған формасының жалғануы арқылы жасалады, мысалы: telepost - "үйдегі компьютер тұратын орын", telework, to telecommute - "өндіріске компьютерлік байланысқа ие болып, үйде жұмыс істеу", telebanking - "теледидар немесе үй компьютері арқылы клиентке банктік операцияларды орындауға мүмкіндік беретін қаржылық қызметтің түрі ", teleshopping - "телефон арқылы сауда жасау". Лексикалық бірліктердің басқа түрлері де қолданылады:dial-a-taxi - "телефон арқылы такси шақыру", dial-meal - "телефон арқылы тамаққа тапсырыс беру".
Компьютеризация ғылым мен техниканың әр түрлі салаларында қолданылады, бұл көптеген терминологиялық неологизмдердің пайда болуына алып келеді. Мысалы, лингвистика саласында: translation - "машиналық аударма", interlingual- "бірнеше тілдерге аударуға арналған машиналық аударманың жасанды түрі", electronic -translator - "ЭВМ-аудармашы"; биометрияда: biometric security - "биометрикалық қорғаныс", biometric systems- "биометрикалық қорғаныс құралы", biometric locks - "биометрикалық құлыптар", computerized card -"есікті, сейфті ашуға арналған биометрикалық құрылғысы бар карточкалар", finger-print-scanner - "қол саусақтарын тануға арналған биометрикалық құрылғы ", biometric eye-scanner - "көздің қарашығын анықтауға арналған биометрикалық құрылғы", медицинада: telemonitory systemsunit - "дәрігерге ауруларды алыс арақашықтықтан емдеуге мүмкіндік беруші құрылғы ".
Сондай-ақ неологизмдердің өздері де тілде белгілі бір мағынаны белгілейтін жаңа синонимдерді қалыптастырады. Бірақ бұл синонимдерге коннотативті бояулар тән, яғни сөздерге жаңадан мән, сипат, маңыздылық беретін семантикалық және стилистикалық сөз бояуларына ықпал етеді. Мысалы, boffin (көбінесе әскери мақсаттарда құпия жұмыспен айналысатын ғалым) сөзі scientist сөзіне жақын синоним болғанымен, басқа семантикалық бояуға ие [9, б. 65].
Осы лексикалық инновациялардың пайда болуына, тіл тұрақтылығына, қолдану жиілігіне байланысты біртектілік байқалмайды. Біреулері тілге енсе, екінші біреулері қысқаша уақыт ішінде қолданудан шығып кетуі мүмкін. Көбіне жаңа сөздердің пайда болуы жаңа ассоциациялардың қалыптасуымен байланысты болғанымен осы кезде сөз түсінігі сақталады, өйткені тіл және жалпы лексика қарым-қатынас құралы ретінде өз қызметін атқарады, сөздерге қатысты жаңа түсініктерді бекітіп, қайта өңдейді. Тілдік жүйеде жаңадан пайда болған неологизмдер біраз уақытқа дейін таралмай, тілдің құрылымдық талаптарына жауап беретін сөздер ғана кейіннен бірте-бірте тілдік жүйенің орталығына негізгі сөздік қорға ауысады.
Жаңадан қалыптасқан сөздер тез арада орталыққа еніп, қажетті және белсенді түрде сөздік құрамға кіреді. Негізінен жаңадан қалыптасқан сөздер ғылым, техника, мәдениет, саясат салаларында пайда болса, ал неологизмдер сөйлесу барысында қалыптасады.
Жаңа қалыптасқан сөздер мен неологизмдерді уақытша критерийлер объективті анықтай алмағандықтан, субъективті критерийлерді қолданудың мәні зор.
Енді ыңғайлы болу үшін неологизм термині ретінде лексикалық жаңа қалыптасқан сөздерді де, жеке неологизмдерді де сипаттайтын сөздерді белгілейтін боламыз.
Қазіргі ағылшын тілінде жаңа сөздердің пайда болуының көптеген әдістері бар, олардың қатарына жаңа сөз өнімділігі, сөз құрау, конверсиялық (өзгерту), қысқарту, адьективизациялық, субстиантивтік (бір есімнің екінші есімге айналуы), кері сөз құрылымы, лексико-семантикалық тәсіл, дыбыстардың кезектесуі және сөздегі екпіннің ауыстырылуы (фонологиялық тәсіл) және т.б. Бірақ, аталған тәсілдердің барлығы да бірдей қолданыла бермейді және әрқайсысының өзіндік сөзқұрылым процесіндегі салмақтары бірдей емес. Жаңа сөзөнімділігі мен сөзқұрылым сияқты тәсілдер жаңа сөзқұраудың негізгісі болып табылады.
Жаңа сөзөнімділігі мен сөзқұраудың көмегімен 88% жаңа сөздер құрылады (3000 зерттелген сздердің ішінде).
Мысалы, басқалар конверсия, лексико-сементикалық тәсіл, жаңа сөздерді аз көлемде құрайды, және сөзқұраудың тарихи тәсілдерінің қатарына өткендігімен, үшіншіге жатқызуға болатын тәсілдер, сөздерде дыбыстардың кездесуі мен екпіннің ауыстырылуы, аз өнімді және қазіргі кезде дерлік қолданылмайды. Осыған байланысты бөліп көрсету керек:
- аз өнімді аффикстер;
- абсолюттік өнімділік бұл өнімді аффикс, сөзқұру тәсілінің сөзқұру элементі ретінде, осы ортада өзінің қолданылуында минималды шектеулі.
Өнімділік, әртүрлі тілдік бірліктің басты сипаттамаларының бірі болып табылады. Өнімділік сөзқұру моделінің салмағы басым болады. Өнімділік жаңа сөзқұрылуында орталық механизмнің жұмысын атқарады, сөзқұру моделінің сипатында басым салмаққа ие. Сөзқұруды өнімділік мағынасы, моделдерден басқа, аффикстерге де, сөзқұру элементтерінің негізіне және де сөзқұру тәсілдеріне де таралады, өнімділік сөзінің өзінің семантикасы өте кең көлемде [10, б. 57].
Мүмкін, осы факт, зерттеушілердің арасында, осы мағынаның жекеленген аспектілері мен оның негізгі сипаты жайлы бірдей пікір жоқ екендігінің себебі шығар.
Сөзқұру негізіндегі өнімділік синонимдік термин екенін атап өту маңызды - сөзқұрулық белсенділік, ол сөздердің құрылулық қабілеті, мысалы, сөзқұру элементі мен жаңа сөзжасаудың. Модель, аффикс жаңа сөздер құруда белсенді негізі болуы мүмкін және керісінше пассивті, бұлардың көмегімен жаңа сөздер аз көлемде құрылады немесе тіптен құрылмайды.
Л.Гилберт сөзқұрау тәсілінің өнімділігі ретінде неологизмдер жіктеуін түбегейлі ұсынды.
Ол сөзқұрау тәсілі бойынша неологизмнің мына топтарын бөліп көрсетуді ұсынады:
1. Жеке дыбыстардан немесе дыбыстардың өзіндік конфигурациясынан құрылатын, фонологиялық неологизм. Бұл неолоизмде жаңашылдық, жасандылық байқалады. Дыбыстардың мұндай үйлесімділігі, грек немесе латын тілдерінің морфемімен сыйысады.
Мұндай сөздердің мысалы, соңғы онжылдықта жасалған талшықтар полимері сөздері болады: polysterol, nylon, ets. Немесе, физика, химия, оптикада және т.б. қолданылып жүрген терминдер.
Polychromatic - көптүсті.
Monochromatic - біртүсті.
Мұндай неологизмдер, фонологиялық неологизм деп аталады.
Бұл топқа одағайда туындаған сөздер кіреді.
zizz (қысқа түс) - ұйықтап жатқанда шығатын дыбыс имитациясы;
to buzz (телефон соғу) - телефон тетігінің жұмысының дыбыс иммитациясы [11, б. 123].
Көріп тұрғанымыздай, керіодағайлық неологизмнің негізі - дыбыстардың және дыбысқа еліктеудің имплекациясы.
Сонымен қатар, осы топқа жаңа одағай түрлері шартты түрде кіреді:
Ytch немесе yuck - қатты жиіркенішті білдіретін одағай;
Wow - таң қалу, масаттану;
Ouch бір жерінің қатты ауырғанынан кенет айқайлап жіберу;
Oops - адам бір нәрсені түсіріп алғанда айқайлап жібері.
2. Шеттен алып пайдаланылған неолоизмдер
Бұл топтың неологизмі, күшті неологизмге жатады. Олардың жалпы тенденциясы болып, ағылшын тіліне ұқсамайтын фонетикалық дистрибуция жатады. Оларда салдар болмайды, олар ағылшын тіліне жанаспайтын морфологиялық мүшені иемденеді. Шеттен алып пайдалануды төрт топқа бөлуге болады:
а) Өз еркімен шеттен алу. Бұл неологизм бұлағының - негізгі тілі - француз тілі. Ауысып алу өсуінің жаңа тенденциясы, ол африка және азия елдері тілдері, әсіресе жапон тілдерінен ауысып алудың өсуі болып табылады. Бұл категориядағы неологизмдер көбінесе мәдениет аумағында кездеседі:
discothegue, cinemathegue.
Қоғамдық - саяси өмір:
the Duma - Дума
Күнделікті тұрмыс:
petit dejeuner - азғантай таңғы ас.
ryokan - риокан (дәстүрлі жапон стиліедегі қонақ үиі).
Ғылым және техника және т.б.
б) Бұл топқа варварлық тәсіл жатады - олар жаңашылдықпен ерекшеленетін аз ғана ассимиляцияланған неологизмдер, мысалы: dolue vita , perestroika, glasnost.
в) Үшінші топқа - ксенизмдер жатады. Бұлар шындықты, елдің тұрмыс ерекшелігін бейнелейтін тілдің өзіне тән емес неологизмдер, мысалы:
Kung - fu (кунг - фу)
Ninjia - ниндзя,
Guro- бутерброд түрі.
Ксенизм, барлық ауысып алынған сөздердің 14% құрайды және варварлыққа қарағанда жаңа сөздер көп.
4. Төртінші топты - калька құрайды (басқа тілдің үлгісінен сөз жасау). Соңғы 25 жылда, ағылшын тілінде кальканың мөлшері бірден азайып кетті. Заботкина қолданылып жүрген неологизм калькасының үш түрін көрсетті:
Dialogue jf the death ( фр.тілінің dialogue des sourds ) - сөз таластыру, мұнда қатысушылар бір-бірінің дәлеліне назар аудармайды [12, б. 102].
Gliding time ( неміс сөзінен glietzeit) - жылжымалы график;
Photonovel (исп.тілінен Photonovela) - фотороман, роман, фотосуреттерден тұратын диалог қоспасы бар комикс стилінде.
II . Тілдік жүйедегі үлгілерден, және осы жүйедегі морфемадан құралған морфологиялық неологизм. Мұнда бірнеше топты бөліп көрсетуге болады:
Аффикстік нелогизм. Аффикстік бірлік, Кэнонның мәліметтері бойынша барлық жаңа құралған сөздердің 24% құрайды және болар болмас дәрежеде күрделі сөздерге жол береді. Жаңа сөздер құруда қолданылып жүрген аффикстердің саны, және олардың дистрибуциясы қазіргі уақытта өте бай әрі әртүрлі. Жаңа сөздер құрудағы, соңғы 25 жылда 103 жұрнақ, 127 осымша (префикс) және жартылай қосымшалар қолданылады. Әрине, жаңа аффикстер мен жартылай аффикстердің көмегімен құрылған бірліктер, жаңа сөздерде аздаған ғана мөлшерде болады.Олар көп емес: -on, -ase, -nik, mansship, eco-, mini-, maxi-, mega-, cine-, - oholic, -gate, -natcher, dtal-a-, flexi-, apses-.
Қазіргі кездегі аффикстердің өзіндік сипаты, олар қатаң түрде терминделгендігі және нақты ғылыми - техникалық ортаға бекітілген (мысалы, muson - қарапайым бөлшек, histosol - ылғал топырақ, nudnik - жазушылық стиль, ecological - экологиялық, mini - bikini ) [13, б. 87].
Көптеген сөзқұру моделдері, неологизмнен сөзқұру элементтерін алып тастаудың нәтижесі, сонымен, аффикстер өздерінің мәнін кеңейтеді немесе оны өзгертеді, мысалы: aholic, неологизмнен алынып тасталған norkoholic кең таралған alckoholic сөзінен), өзінің мағынасын кеңейтіп және бірнәрсені білдіретіндігін көрсетеді: bookaholik, chocoholic, coffeholik, осы принциппен келесі сөзқұру бірліктері кеңейтіліп және өзгертілді -super-, counter-, anti-, - ism.
Сөзқұрау. Соңғы онжылда қосымша сөз ролі айтарлықтай өсті. Ал, моделдің мөлшері, сол күйінде қалды. Анағұрлым кең тараған моделдер: N + N -N немесе A+N-N, болып табылады. Мысалы:
High - rise - көпқабатты үй.
Cloth - cap - жұмысшы.
Ratflink - сатқын.
Hard - line - ымырасыз көзқарас.
Earthday - жер тәуліктері.
Сөздердің көлемі көбеюде, оның бірінші компоненті - өзіндік аты.
Reaganomics - рейганомика, Рейганның саясаты, оның басқару стилін ұстану. Келесі модель жоғары дәрежелі өнімділіктің иесі болып табылады.
Part II + А
Laid - back - әлсірегендік.
Бұл моделдің сөздері, көбінесе неформалды жағдайларда кездеседі. Қанша жерден өзекті модель болғанымен, ол жаңа болып есептелмейді, олардың күрделі сөздерге қатыстылығ және герундиалдық формасы ертедегі ағылшын кезеңіне шығады.
Моделде буындық етістіктің көмегімен құрылатын сансыз көп таптарды сөздер құрайды.
V+PP
Осы моделмен құрылған сөздердің қолданлуы, неформалдық қатынас жағдайының шеңберімен шектелген.
Warm - up - дене жаттығулары арқылы бұлшық еттерді қыздыру;
Be - in - достық кездесу;
a write - off - қолданыстан шыққан;
lie - in - қарсылық демонстрациясының жатын түрі;
a pay out - төлеу.
Компонентті комбинациялық құрылымның тенденциясы күшеюде. 500 дей бірлік (Заботкинаның мәліметі бойынша күрделі сөздің 12%) үш компоненттен тұрады:
Middle - of- the - read - орташа,
Head - to - head - қоян - қолтық күресу,
Easy - to - use - жайлы, қолданыста жеңіл,
Do - it - yourself - өзің жаса.
Бұлар дәстүрлі моделдер. Бірақ, қазіргі кезде ағылшын тілінде сөзқұрудың жаңа моделдері пайда болды, бұлар олардың ішіндегі ең өнімділері:
Abbr+N-N, мысалы:
T-shirt - тениска,
V-ball_ баскетбол,
B-ball - - волейбол,
N+Numeral-N
Cats 22 - a directive that is impossible to obey violating somebody, or some other, egually important - 22 амал Дж.Хеллердің Cats 22 - атты сатиралық романы шыққаннан кейін, тіл ғылымында пайда болған жаңақұрудыңкең қолданылуы.
Participle +N-A
Off-the-shelf- пайдалануға дайын
N+ Particle -A
Hands - on-тәжірибелік
Бұданда да күржелі сөзжерді кездестіруге болады.
N+ Prepositional Phrase +N-N
Right-to-work law
Конверсияланған неологизмдер. Конверсияланған неологизмнің моделі N-V немесе V-N өзінің белсенділігін едәуір төмендетті. Бұл, ағылшын тілінде зат есім-етістіктен аффиксті жолымен жеңіл құрылатынымен байланысты. Бұл етістікке де тән, мысалы: a seeker - a person, who wants is going to a Christian, but doubts in some points of the religion- жан ашу, құдайға сенуші [14, б. 39].
Конверсияланған неологизмге, аффикстік немесе сөзқұру жолымен жасалған неологизмге сияқты көпкомпонентті құрыым типі тенденциясы тән:
work-to-rule (Заботкина мысалы) жұмысшылардың еңбек келісім шартының барлық пунктерін сақтауын талап етіп шығуы.
Конверсияланған неологизмнің құрылуының негізгі моделінен бөлек N-V және V-N басқалары да бар, мысалы:
Prefix- N or A
Huper - ашулы,
Maxi - үлкен размердегі бір нәрсе, немесе:
Abbr - V, мысалы:
R.S.C.P. ( фр.тілінен Responder sil vojs plait ) - жауап беріңізші, өтінем (хатта).
Конверсияның мәнін түсіну үшін, талданған моделдерге қайта оралайық.
N(жансыз)-V. Сонымен, конверсия мәні неологизмнің құрылу тәсілі ретінде келтіруге болады: конверсияда ұғымның мазмұны байиды, жаңа сапалар қосылады.
Төртінші топқа морфологиялық неологизмнің қысқартылуы қатысты. Қысқартылу соңғы онжылда анағұрлым өнімді және морфологиялық неологизмнің құрылуының жүйелі амалы болып табылады. Бұл амал көрнекі өнеге болып, тіл күшін үнемдеуде, тілді ұтымды көрсету тенденциясы. Қысқартудың төрт түрі бар: неологизм - аббревиатура (баспада шартты қысқартылған сөздер). Аббревцияға көбінесе техникалық терминдер кіреді, және әдетте аббревиатура терминдерден гөрі жиі қолданылады:
Е.V.A. (extra vehicular activity)- ашық космостағы жұмыс,
RE.M. (rapid eye movement)- тез ұйықтау фазасында көздің қимылы.
Абревиатуралар әрпімен айтылады.
Неологизмдер - аккронимдер:
WAY (world Assembly of Youth)- жастардың халықаралық ассамблеясы;
NORAD (North Amerigan Air Defence Commanol)- солтүстікамерикандық ВВС командованиесі.
Келте-неологизм ең үлкен топты құрайды (сөздің соңындағы бөлігінің акоп - келтесі).
Doc - Doctor-дәрігер, қосылу дәрігері. Соңғы онжылда неологизмнің ішінде осы тип бірлігінің көбею тенденциясы байқалады. Олардың ішінде кейбір сөздер - кесектер басым келеді, бір сөздің келте эленменті мен келесі сөздің толық түрі қосылады:
Work+ alchoholic- workajolic
Addi + Dasster-Adidas
Europe+television- Eurovizion.
Кесек сөздердің негізгі массасы бұқаралық-ақпарат құралдарында және жарнамаларда қолданылады. Олар жаңалығымен өздеріне назар аудартады және оқырманға айқын әсер тигізеді [15, б. 49].
Сонымен ағылшын тіліндегі неологизм құрылымының бірнеше негізгі амалдарын қарастырдық.
Лингвистер атап көрсеткендей, морфологиялық атап айтқанда жұрнақтық сөз жасау ортасында басты өнімді жұрнақ - er жұрнағы болып табылады.
Соңғы 15-20 жылда күрделі өнімділік моделі + er жұрнағы негізінде, едәуір мөлшерде ағылшын неологизмдеоі құрылды: baby - boomer, онжылдықтың соғыстан кейінгі демографиялық дүмпуі кезінде туылған нәресте (қазіргі кезде ұрпақ baby - boomers, yuppies немесе yupies-ке өсті, 70-ші жылдары me- generation (me- decade ) кезеңінен өтіп), өте қызықты кітап; all-nighter- yuppies түні бойына созылған таңқаларлықтай бірнәрсе, мысалы: сессия кезіндегі сабақ. Осы тенденциямен толық сәйкес түрінде, жұрнақтық моделдің өнімділігі өте жоғары.
Өнімді сөз жасау, қазіргі кездегі ағылшын тілінің өнімді сөз жасалуының жалпы тенденциясымен толық сәйкестік жағдайда. Көбінесе морфологиялық сөз жасау амалы қолданылады - айрықша және қайталанбайтын авторлық лексикалық бірлік құру үшін, транспозиция, жұрнақтық, сөзқосу, күрделі құрылымды модельдері қолданылады.
Ассоциативтік байланыс негізінде қайтадан құрылған тіл бірлігін, оқырманмен кейіптік түрде ұғыну үшін, ол жеңіл танылатын, түсінікті тіл моделінде құрылуы қажет.
Неологизм терминіне анықтама бердік, ендігі кезекте аудару барысында неологизмдерді анықтаудың келесі әдістерін жеке-жеке қарастырамыз: неологизмнің мағынасын анықтауда сөздікті пайдалану, неологизмнің мағынасын контекстен анықтау, неологизмнің мағынасын анықтау үшін құрылымын талдау [16, б. 45].
1 Неологизмнің мағынасын анықтауда сөздікті пайдалану
Неологизмдерді аударудағы негізгі қиындық - ол жаңа сөздің маңыздылығын анықтау. Негізінен неологизмді аударудың маңыздылығын маман білуі тиіс. Маманның мақсаты неологизмнің қай сөздік типке жататындығын анықтап, төмендегі әдістерді қолдану болып табылады.
Егер жаңа сөз ағылшын-қазақ сөздігінде болмаса, онда ол сөзді ағылшын анықтамалық сөздігінен іздестіру қажет. Кең таралған сөздіктердің көбінде Жаңа сөздер (New Words Section) атты бөлімдер бар. Сонымен қатар ең соңғы басылымдарда шығарылған сөздіктерді пайдалану ұсынылады. Кіші және орта көлемдегі сөздіктер көптеп дайындалып басып шығарылатынын есте ұстау керек. Бірақ сөздік қорының шектеулі болуына байланысты бұл сөздіктер маманның қажеттілігін қанағаттандыра алмайды.
2 Неологизмнің мағынасын контекстен анықтау
Неологизм терминін анықтау барысында, маман неологизмге алғаш рет тап болғанда неологизм түсінігін білмеуі де мүмкін. Сондықтан неологизмнің белгілерін негізінен контексттен анықтауға тура келеді. Жазбаша аударуда контекст мағлұматқа толы болады [17, б. 21].
3 Неологизмнің мағынасын анықтау үшін құрылымын талдау
Негізінен жаңа сөздер тілдегі бұрыннан бар сөздер мен морфемалар барысында пайда болады. Осы сөздер мен морфемаларды талдау неологизмнің мағынасын анықтауда маманға көптеп көмегін тигізеді. Бұл үшін ағылшын тіліндегі сөздің жасалу әдістерін жақсы білу қажет. Ал енді сондай әдістерді қарастырайық:
1. Бұрыннан бар сөзге тағы бір мағына беру.
Мысалы, call сөзі ағылшын тілінде атау, шақырту, шақыру, сымтетік қоңырауы, қоңырау және тағы басқа мағыналарды білдіреді. Бірақ жақын арада биржалық істердің дамуына байланысты бұл сөздердің жаңа мағынасы пайда болды, ол колл, опцион колл сөздерімен белгіленді (белгілі бір уақыт ішінде келісілген бағада құнды қағаздарды сатып алу құқығы), банк ісінің дамуына байланысты бұл сөз шарттардың бұзылуына байланысты тез арада несиесін төлеу жөніндегі алымшыға банк тарапынан қойылған талабы деген мағынаға ие болды.
2. Сөздердің бірігу жолымен жасалуы.
Ағылшын тілінде сөз жасалуының әмбебап, жан-жақты және көп таралған әдісінің бірі сөздердің бірігуі. Сөздердің бірігуі қазірге дейін өз белсенділігін жоғалтпаған. Қазіргі ағылшын тіліндегі барлық жаңа сөз қалыптастырушылардың үштен бірі - күрделі сөздер.
Сөздің жасалу үрдісі омонимдік сөздік форма ретінде екі негіздің жанасуынан пайда болады. Мысалы, carryback- шығындардың алдыңғы кезеңге ауыстырылуы, citiplus- Ситибанк (АҚШ) банкінің өз клиенттеріне ұсынатын құрал және т.с.с.
Бүгінгі таңда ағылшын тілінің нормалары бірдей лексикалық және грамматикалық сипатқа ие сөздердің негіздерінің бірігіп, сөз тіркестерін жасауға жол береді, сондықтан да аудармшыға қай жағдайда күрделі сөздің неологизм екені, ал қай жағдайда сөз тіркесі екенін ажырату қиынға соғады. Салыстырайық: "closing bank " - бірнеше банк қатысқан мәмілені аяқтаушы банк, " closing bank " жабылып жатқан банк және т.с.с [18, б. 50].
dividend-right certieicate-дивиденд алуға құқық беретін сертификат.
dear-money policy -пайыздық жүктемелерді көтеру арқылы несиені шектеу.
fill-or-kill order - клиенттің брокерге тез арада жойылатын немесе жоққа шығарылатын бұйрығы.
Бірдей дауысты немесе дауыссыз дыбысқа аяқталған сөздер бірігетін жағдайда олардың біреуі түсіп қалады:
net + etiquette = netiquette Интернетке мағлұмат таратудың жалды қолданыстағы ережесі.
Бірақ бұл ереже барлық жағдайда орынды болып табылмайтындығын ескеруіміз қажет, келесі сөйлемде "cyberrape" сөзінде r әрпі түсіп қалмай қосарлана жазылған:
Some sections of the American press are upping the case still further by using an even more emotive term "cyberrape", to describe the actions of Jake Baker, a 20-year-old American student.
Кейбір американдық басылымдар өте сезімтал кибер-зорлау сөзін пайдалану арқылы отқа май құяды (жиырма жасар американдық студент Джеймс Бейкердің іс-әрекеттеріне байланысты шыққан сөз).
Бірақ көп жағдайда тіпті бір жиынтықтың жазылуында өзгешеліктер байқалатынын атап өтуіміз керек. Мысалы, man-made - қолдан жасалған, адам жасаған, мұнда-6 %- бөлек жазылулар, 82 %-сызықша арқылы, 12 %- бірге жазылғандар.
Күрделі сөздердің құрамына кіретін компоненттердің лексикалық белгілерін біле талдау нәтижесінде маман барлық құрылымның маңыздылығын анықтай алады:
Graphite bombing caused power lines destruction turning off life-supports in Belgrade hospitals (Fox News Direct, 1999). Байқап тұрғанымыздай life-supports неологизмі екі бөліктен құралған, life (өмір) және support (қолдау), яғни ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 Қазіргі ағылшын тіліндегі неологизм түсінігі 5
1.1 Тіл бірлігі ретіндегі неологизмнің ерекшеліктері 5
1.2 Неологизмдердің жасалу жолдары 21
1.3 Неологизмдердің жіктелуі мен функциялары 35
2 Ағылшын көркем шығармаларындағы неологизмдердің жасалу жолдарын талдау 41
2.1 Көркем шығармалардағы авторлық неологизмдердің лингвистикалық аспектілері мен олардың тіларалық трансляциясы 41
2.2 Джоан Роуллингтің Harry Potter туралы шығармаларындағы неологизмдердің жіктелуі 44
Қорытынды 57
Қолданылған әдебиеттер тізімі 59
Кіріспе
Неологизмдер - бұл қазіргі тарихи кезеңге тән түгелімен жаңа лексикалық бірлік.
Неологизмдердің пайда болуының себебі қоғамдық және ғылыми-техникалық прогресс болып табылады:
- әлеуметтік-экономикалық жаңа сөздердің пайда болуы;
- ғылым мен техниканың қарқынды дамуы мен жаңалықтары;
- мәдениет саласындағы жетістіктер.
Неологизмнің ең басты белгісі көптеген тілдердегі сөздердің жаңа түрі. Сөздер неологизмдік қасиетін көп уақыт сақтай алмайды. Жаңа сөзіміз белсенді қолданысқа түсе бастағаннан өзінің жаңа қасиетінен айрыла бастайды, яғни бірте-бірте жаңалық кейпін жойып, жалпы тілдік сөз ретінде лексика жүйесіне енеді. Қазіргі уақытта ай бетіндегі жүруші, космодром, радар, ракета-тасушы, бағдарламалау сияқты сөздерді неологизмдер деуге болмайды. Өйткені бұл сөздер өзінің тарихи кезеңінде жаңа сөз деген атқа ие болғанымен, қазіргі уақытта тіл қолданысына еніп, қарапайым сөздер қатарына ауысқан. Көптеген ағылшын лексикографтары қазіргі уақытта окказиональды деп аталатын неологизмдерді қолданып жүр, яғни олардың мағынасы өзгеше немесе аяқ астынан айтылған немесе қолданылған сөздер дегенді білдіреді.
Неологизмдер мен жаңа сөздердің жасалуына қатысты уақытша белгілерді объективті түрде анықтауға болмайды, сондықтан да жоғарыда айтылғандардан ұғатынымыз - неологизм түсінігі уақытқа байланысты өзгергіш, сөздер қашан өзінің жаңалық кейпін жоғалтпайынша неологизм сөздер болып қала береді.
Қазіргі ағылшын тілінде жаңа сөздердің пайда болуының көптеген әдістері бар, олардың қатарына жаңа сөз өнімділігі, сөз құрау, конверсиялық (өзгерту), қысқарту, адьективизациялық, субстиантивтік (бір есімнің екінші есімге айналуы), кері сөз құрылымы, лексико-семантикалық тәсіл, дыбыстардың кезектесуі және сөздегі екпіннің ауыстырылуы (фонологиялық тәсіл) және т.б. Бірақ, аталған тәсілдердің барлығы да бірдей қолданыла бермейді және әрқайсысының өзіндік сөзқұрылым процесіндегі салмақтары бірдей емес. Жаңа сөз өнімділігі мен сөз құрылым сияқты тәсілдер жаңа сөз құраудың негізгісі болып табылады.
Нағыз неологизмдер өте сирек кездеседі, олардың 99% - дәлелденген. Авторлық неологизмдерді авторлар мен ғалымдар жасайды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: қазіргі кездегі ағылшын тіліндегі неологизмдердің пайда болу тәсілдерін анықтау.
Зерттеу жұмысының мақсаты: жалпы неологизмдердің ерекшеліктерін ескере отырып, ағылшын тіліндегі неологизмдердің пайда болу тәсілдерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- тіл бірлігі ретіндегі неологизмнің ерекшеліктерін қарастыру;
- неологизмдердің жасалу жолдары мен жіктелуі, функцияларын зерттеу;
- ағылшын көркем шығармаларындағы неологизмдердің жасалу жолдарын талдау;
- көркем шығармалардағы авторлық неологизмдердің лингвистикалық аспектілері мен олардың тіларалық трансляциясын анықтау;
- Джоан Роуллингтің Harry Potter туралы шығармаларындағы неологизмдердің жіктелуін талдау.
Зерттеу жұмысының нысаны: ағылшын тіліндегі неологизмдерді зерттеу.
Зерттеу жұмысының пәні: ағылшын тіліндегі неологизмдердің пайда болу тәсілдерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негізі ретінде келесі авторлардың еңбектері қолданылды: Арбекова Т.И., Арнольд И.В., Ворно Е.Ф. (Кащеева М.А., Малишевская Е.В., Потапова И.А), Волков С.С. (Сенько Е.В.), Заботкина О.А., Котелова Н.З., Мешков О.Д. (Москалева И.Н.), Хидекель С.С. (Гинзбург Р.З., Князева Г.Ю., Санкин А.А.).
Зерттеу жұмысының теориялық құндылығы. Зерттеудің нәтижелері ағылшын тіл білімінде аталым теориясын дамытады, уәжтану, термин жасам мен сөз жасам теориясына нақты үлес қосады. Зерттеу барысында жасалынған тұжырымдамалар мен нәтижелер неологизм мәселелерінің дамуына, қалыптасуына септігін тигізеді.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік құндылығы. Зерттеудің нәтижелері неологизмдер жөнінде жаңа пайымдаулар жасауға мүмкіндік береді. Дипломдық жұмыстың негізгі материалдары мен теориялық тұжырымдарын жоғары оқу орындарында ағылшын тілін оқыту салаласынан оқулықтар мен оқу құралдарын жасауда, арнайы семинар мен арнайы курстық, аудиториялық дәріс оқуда пайдалануға болады. Сонымен, өз шешімін күтіп тұрған басқа да ұқсас құбылыстардың ара жігін ашуда септігін тигізіп, неологизмдік терминология салаларына қатысты болашақ зерттеулерге жол ашады. Ең бастысы, зерттеу барысында алынған нәтижелер мен тұжырымдардың бірқатары неологизмдік аталым үдерісінің ғылыми принциптерін белгілеуге негіз болады.
Берілген жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазіргі ағылшын тіліндегі неологизм түсінігі
1.1 Тіл бірлігі ретіндегі неологизмнің ерекшеліктері
Қоғамдық қатынастар, ғылым мен техника, мәдениет пен шаруашылықтың дамуымен байланысты тілде пайда болған жаңа сөздер мен сөз тіркестері неологизмдер деп аталады. Неологизмдер тілге сіңісіп, жалпыхалықтық сипат ала қоймаған жаңа сөздер деген ұғымды біддіреді. Халыққа әбден танылып болмаған, белгілі бір саладағы тар көлемде қолданылып жүрген жаңа сөздердің бәрі де неологизмдердің тобына кіреді.
Неологияның шешімін таппаған мәселелерінің бірі, кез-келген ғылым саласындікіндей, нақты терминологиялық базаның болмауы. Неологияны жаңа ғылым деп атай отырып, біз антикалық тіл білімінің өзінде жаңа сөздердің мәселелері туралы қозғалғандығын айтатын боламыз. Алайда тек алдыңғы ғасырдың жартысында лексикологияның осы саласы белсенді түрде дами бастады. Неология түсінігі әлі күнге дейін сөздіктерде жоқ, ал көптеген терминдер біріңғай емес, бірақ нақты белгіленген түсініктемесіне ие. Лексикологияның жас саласына аяқ басуды жөн көрген ғалым алдымен өз қолданатын терминдердің шеңберін жасап алуы тиіс. Ең жаңа диссертацияларда, ғылыми мақалаларда, баяндамаларда көбінесе авторлар мынадай сөздерді қолданады: бұл жұмыста неологиз термині... былайша түсіндіріледі немесе жеке авторлық неологизмдер деп біз... түсінеміз. Осылайша, жаңа сөздерді зерттеудің жолы ғалымның терминдердің бір ұғымдарын таңдаумен немесе өзінің жаңа терминдерді жасауымен, яғни зерттеудің нысаны болып табылатын сөз шығармашылығымен айналысуымен қиындай түседі.
Ешқандай ғылым терминологиялық құралсыз алдыға жылжи алмайтыны белгілі. Егер екі ғалым әр түрлі түсініктердегі бір терминді қолданатын болса, онда олар бір-бірін түсіне қоймайды. Сондықтан да бүгінгі күндегі неологияның бірінші кезектегі міндеттерінің бірі - неологиялық түсініктерлің терминологиялық стандартқа келтірілуі болып табылады.
Егер неологизм деп алдында тілде мүлдем қолданылмаған кез-келген сөзді санайтын болсақ, онда жаңа бірліктермен бір қатарда бір күндік сөздерді де қарастыруымызға тура келеді.
Сөздің мұндай туындылары лексеманың қасиетіне ие емес, сөздік қордың бірлігін құрамайды, олардың саны шексіз, теориялық шексіз. Сөздіктер оларды бекітпейді және бекіте алмайды.
Тілдің толықтыру процесін жай ғана тілдегі жаңа сөздердің санына келтіре алмаймыз. Экстралингвистикалық факторлармен қатар, адамның жеке тілдік қызметі жаңа сөздердің пайда болуына ықпал етеді.
Жаңа туынды сөздерді неологизмдерден ажырата білу керек. Лексикологияның тағы бір мәселесі - жаңа сөздердің пайда болу процесі неге негізделеді [1, б. 78].
И.В. Арнольдтың ойынша, жаңа түсінікті немесе құбылысты білдіретін жаңа сөз бе, әлде тілдегі бар сөз бе дегеніне қарай неологизмдер лексикалық және семантикалық болып бөлінеді. Негізінен бар тілдердің базасында басқа тілдерден енген сөздер ретінде лексикалық неологизмдер танылады. Семантикалықтар нақты бір стилистикалық мақсаттарда қызмет етеді. Өзінің неологизмдер туралы түсініктемесін айта отырып, ол былай дейді: Жаңа сөздер термині жаңа туындылардың, кірме сөздердің әр түрлерін біріктіреді. Бұл тек қана әдеби тілдің жаңа туынды сөздері ғана емес, сондай-ақ шет тілдерінен енген, қайта қалыптасқан, жеке авторлық сөздер [2, б. 90].
А.И. Смирницкий де осы көзқарасты ұстанады; ол окказионалды сөздерді неологизмдердің қатарына жатқызады. Оның ойынша, жаңа сөздер өздерінің стилистикалық маркирленуі, қолданылуы, пайда болуы, семантикалық ерекшеліктері, грамматикалық белгілері бойынша ерекшеленеді [3, б. 78].
Өзінің көптеген зерттеулерін неология мен неологизмдерге арнаған француз лингвисті Гилберт олардың жасалу жолдарына қарай неологизмдердің 4 түрін бөліп көрсетеді. Бұл: фонологиялық неологизмдер, семантикалық неологизмдер, кірме сөздер, синтагматикалық неологизмдер [4, б. 56].
Орыс лингвисті В.И.Заботкина және қазақстандық лингвист Н.Н.Королёва жаңа сөздерді мынадай топтарға бөледі:
1) нағыз неологизмдер (формасының жаңалығы мазмұнының жаңалығы болып саналады): audiotyping аудиобасылым; bio-computer тірі ағзалардың жүйке жүйесін келтіретін компьютер; thought-processor логикалық реттелетін және идеяларды дамытушы компьютер;
2) трансноминациялар, алдында басқа формамен берілген сөздің жаңалығының формасын мағынасымен үйлестіретін сөздер: sudser құнсыз опера; big С (мед.) рак; Af, houtie негр [5, б. 98].
Пайда болуының көзқарасымен алғанда, В.И.Заботкина, Загидуллин Р.З., Королева Н.Н. неологизмдерді фонологиялық, кірме, семантикалық және синтаксистік деп бөледі [6, б. 97].
Осылайша, берілген жіктелу бізге бұл жаңа сөздердің басқа тармақшалар бойынша таралуының мәселесін шешеді. Бірақ берілген мәселені шешу үшін белгілі бір жіктелімдегі әр неологизмнің түріне нақты анықтама беру керек.
Жеке дыбыстардың фонологиялық неологизмдері. Мұндай сөздерді кейде жасанды немесе ойлап табылған деп атайды. Дыбыстардың жаңа конфигурациялары кейде латындық немесе гректік пайда болудағы морфемалармен сәйкес келеді: perfol пластикалық таспа, acryl, perlon (синтетикалық материалдар).
Фонологиялық неологизмдердің тобына біз шартты түрде одағайлардан пайда болған сөздерді жатқызамыз, мысалы: zizz (британдық сленг) қысқа ұйқы (ұйықтап жатқан адамның шығаратын дыбысына еліктеумен пайда болған, жиі комикстерде zzz үш әріпінің көмегімен беріледі). Немесе sis-boombah (американдық сленг) спорттың қызықты бір түрі, әсіресе футбол (буындарды оқушылар ойыншыларға қолдау көрсету мақсатында қолданады).
Салыстыру үшін to zap ату', тісті тісіне тигізу (тура және ауыспалы мағынасында) (алғашында zap комиктерде одағай ретінде ғарыштық қарудың графикалық дыбысының формасын жеткізу үшін қолданылған);
to whee (американдық сленг) толқыту (whee дегеннен шыққан - одағай, қуанышты білдіретін сөз ретінде қолданылады).
to diddy-bop (американдық сленг) жеңіл, қарқынды, билік жүріспен жүру, qwerty баспа машинасындағы батырмалардың ресми емес атауы (стандартты машинаның жоғарғы қатарындағы бірінші q, w, e, r, t, у әріптері бойынша).
Осы топқа шартты түрде жаңа неологизмдерді де жатқызуға болады: yech [jek] немесе yuck (американдық сленгпен қолданысқа шектелген) -- қатты жек көруді білдіретін одағай (берілген одағайдан көбінесе балалардың қолданылатын yuckyyukky жек көрушілік сын есімі пайда болған).
Берілген неологизмдер жаңалық коннотациясының ең жоғарғы деңгейіне ие және күшті неологизмдердің қатарына жатқызыла алады. Олардың жоғарғы жаңалық дәрежесі олардың формасының жаңалғы мен ерекшелігімен түсіндіріледі.
Бүгінгі күндегі лингвистика бойынша сөздіктер мен ғылыми еңбектерде келтірілген неологиялық түсініктемелерді қарастырайық. Неология саласында ғана мамандар болып табылмайтын лингвистердің арасында тілдегі барлық инновацияларды жалпы неологизм терминімен біріктіру болып табылады. Алайда тілдің табиғаты көп қырлы және әр түрлі болғандықтан, барлық салалардағы жаңалықтарды бір терминге келтіру мүмкін емес болып табылады. Сондықтан да жаңаның әр түрлі аспектілерімен айналысатын ғалымдар неологизмдердің санаттарын белгілейтін жаңа терминдердің жасауына мәжбүр болады. Мұнымен неологизм түсінігінде пайда болған әр қилылықтар, сондай-ақ терминдердің көптеген анықтамалары анықталады [7, б. 102].
Тіл-тілде жаңа пайда болған және оның жаңа сөз екендігі аңғарылып тұратын лексика қабатын неологизмдер деп атайды. Неологизм сөзін грек тілінен аударғанда - тілдегі жаңалық, жаңа сөз деген ұғымдарды білдіреді. Неологизмдердің актив лексикадан өзгешелігі тек жаңалығымен, өлшенбейді. Кей сөз пайда болысымен актив лексика қатарына өтіп, жиі қолданысқа түседі. Енді бірі неологизм қалпын ұзағырақ сақтайды. Мұның өзі неологизмдердің қандай ұғымды аңғартатындығында болса керек. Satellite, space сөздері ұғымымен бірге бүкіл әлемді таңдандыра келген, ал қазір актив лексикаға қосылған жай сөздер. Сонымен неологизмдер дегеніміз - актив лексика қатарына енбеген жаңа сөздер.
Неологизм термині алдында адамдарға белгісіз болған, тілдегі бар жаңа сөз жасаушы модельдерге сәйкестендіріліп жасалады. Мысалы: reactor - ядролық реактор, biocide - биологиялық соғыс. Кейде ол тілдегі қолданыстағы сөздерді жаңарту үшін де қолданылады, мысалы, boffin (көбінесе әскери мақсаттарда құпия жұмыспен айналысатын ғалым) сөзі scientist сөзіне жақын сөз болып келеді, бірақ өзгеше семантикалық боямаға ие. Сонымен қатар, бұл лексикалық инновациялардың біркелкі емес құрамы өзінің пайда болу себептері, тілдегі тұрақтылығы, қолданылу жиілігі, әрі қарайғы тағдыры, яғни біреулері тілде берік орнығып кететіндей, екіншілері тез қолданыстан шығып кететіндей ерекшеленеді.
Сурет 1 - Жаңа туынды сөздің даму бағыттары
Неологизмдердің пайда болу себептері - қоғамдық және ғылыми-техникалық прогресс болып табылады: жаңа әлеуметтік-экономикалық шынайылықтардың, ғылым мен техника саласындағы жаңа ашылулар, мәдениеттегі жетістіктер. Неологизмнің белгісі - сол тілде сөйлеушілер үшін мүлде жаңа ұғым болып саналуы. Сөз неологизм болып ұзақ уақыт сақталмайды. Сөз белсенді қолданыла бастағаннан, ол өзінің жаңалық белгісін жоғалтып, көпшілікпен қолданылатын сөзге айналады. Қазіргі кезде computer, cell-phone, cosmonaut сөздері неологизм болып саналмайды. Олар өздерінің тарихи кезеңіне дейін неологизм болған, ал қазір ол барлық тілдерге еніп, жаңа сөз ретінде қабылданбайды.
Ғылыми стильді зерттеу үшін көп уақыт жұмсалғанына қарамастан, стилистикалық тәсілдер мен амалдарды ерекшеліктерін зерттеу мен ғылыми прозадағы тілдің икемділігі мен мәнерін сиппатау соңғы жылдары ғана стилисттердің қызығушылығын оятып отыр.
Неологизмдердің қолдануы кәсіби тілге тән екендігі ақиқат. Сонымен қатар кәсіби тілде арнайы лексика яғни special terms және аббревиатуралар қолданылады.
Ғылыми техникалық революция, өміріміздің барлық салаларына әсерін тигізеді, оның салдарынан білім және мәдениет деңгейі де өсіп келуде. Ғылымның қарқынды дамуымен, жаппай қарым қатынастардың кеңейуімен негізгі мәселе айқындала түсті, ол жоғарғы деңгейде мәдени қарым қатынастар, ғылыми әдеби қарым қатынастар және ең басты мәселе ол лингвистикалық компетенция мәселесі болып табылады.
Сөйлеу мәдениетін дамыту үшін ең басты факторлар стилистикалық өзгешіліктерін және лексикалық өзгешіліктерін практикалық тұрғыдан зерттеп білу. Оған қоса ағылшын тілін тереңдетіп білу өте маңызды, себебі "ағылшын тілі, халықаралық қарым қатынастар тілі".
Баспа сөзде неологизмдердің пайда болуы салдарының бірі, ол халықтың өмірінің политика, экономика, мәдениет салаларында қарқынды өзгеруі. Неологизмдердің 2 түрі бар, олар жаңа сөздер және ескірген сөздердің жаңа мағынасы.
Кәсіби әлем қарқынды дамығандықтан, неологизмдер де көбінесе осы салада өте көп пайда болады. Осымен байланысты неологизмдердің 2 түрі де аудармашыларға белгілі бір мөлшерде қиындықтар туғызады. Себебі мұндай сөздер мен мағыналарды сөздіктерден таба алмайсыз. Тіпті жаңадан шықан түсіндірме сөздіктерінен де таба алмайсыздар, себебі әр бір сөздік екі немесе үш жылға қалып отырады. Ал неологизмдер кунде пайда болады.
Неологизмдердің сөздіктерге басылмауының бірде бір себебі, ол олардың қысқа мерзімділігі. Яғни олар әдеби шығармалардағы эпитеттер сияқты, тек бір затты сипаттау үшін қолданылады да кейін ұмытылып кетеді.
Лексикалық шеттен алынған сөздердің кейінгі тағдыры әр түрлі болады. Мысалы кейбір ағылшын тіліндегі етістіктер үлкен полисимияға ие болды және кейін сөздіктерге енгізіледі. Егер де ол күнделікті ақпарат тарату жолдары болса (мысалы, Нью-Йорк Таймс), әдеттегідей , стилистикалық жоғарғы лексика қолданылады, ал басқалары (мысалы, Дейли ньюс) әдеттегәдей стилистикалық төменгі лексиканы таңдайды.
Мемлекеттік газеттерде ондай айырмашылықтар жоқ, бұл жерде бірқалыпты лексика қолданылады. Сонымен қатар бірқалыпты лексиканы қолданатын шығарылымдардың бірі, ол ақшаның құндылығын бақылап және де мәлімдеп отыратын басылым.
Америкалық ағылшын тіліне қысқа да жеңіл сөйлемдер тән. Мысалы :кариес болмас үшін (to prevent caries you'd try it). Бұндай синтактикалық құрылым мәтінді қысқа да нұсқа түрінде аударуға мүмкіндік береді, оған қоса ол мәтіннің мағынасы да түгелдей аударылады. Бұл процесс лексикалық бірліктермен алмасуды жеңілдетеді.
Неологизмдердің ерекше бір қасиетті о полисимия. Роберт Е. Гарст және М. Бернштейн өздерінің кітабында сондай лексикаға арнайы глоссарий жасады. Сол глоссарийден бірнеше мысалды қарастырып шыңайық. Итермелеу (to advance) сөзіне синоним ретінде to act (қимылдау), to bring (әкелу), to cause (шақыру), to expedite (тездету), to facilitate (себеп болу), to hasten (асықтыру), to impel ; (ояту), to press (кеуделену немесе тұрып алу), to prod (аңду), to push (итермелеу), to quicken (жылдамдату), to result (нәтиже болуы), to rush (асықтыру), to speed (жылдамдату),tostimulate (стимуляциялау), to stir (ояту). Бұндай сөздердің жақсы ерекшелігі ол мағыналарының неғұрлым кең диапозоны.Соның арқасында бұл сөздерді әр түрлі жағдайларда қолдануға болады,
Негізі бұндай лексика ашық түрдегі синонимдік қатарды көрсетеді , бірақ ол күнделікті синонимдар емес, бұл синонимдер шетен алу процессі барысында пайда болған сөздер. Және де бұл глоссарий күннен күнге өсіп келе жатқанын есінізге түсіріп кетейік.
Қазіргі америкалық ағылшын тіліне үлкен көлемдегі динамизм тән. Ол экономиканың қарқынды дамуымен, халықаралық политикалық жағдайға байланысты.
Ағылшындардың соғысқұмарлығы, тілдерінен де білініп тұр.Мысалы осы сөздер арқылы warlike, warring, militant, battle, clash, combat, revolt, riot және т.б., сонымен қатар мысалы осындай күрделі сөздер де қолданылады trigger-happy; политик -- авантюраларға құмар адам, политикалық авантюрист кейбір мәтіндерде trigger-happy politician деп те аударылуы мүмкін.
Ал келесі сөз тіркесі бар. Ол finger on the button ( қару жарақтың батырмасын басуға дайын тұрған адам), яғнии қазақ тіліне аударғанда соғысқа арналған түгел дайындық.
Happy элементті, америкалық ағылшын тілінде, күрделі сөздерде өте жиі кездеседі. Ол көбінесе адам деген мағынаны береді. Мысалы: өз билігіне өзі хан адамpower-happy, бұл өмірде шатасып, жоғалып жүрген адам slap-happy және т.б.
Gap сөзі өз алдына мәселе деген мағынаны береді. Қазақ тіліндегі сенімділік дағдарысы деген сөзді біз crisis of trust емес, ал credibility gap деп аударамыз.
Бұл екеуінің айырмашылығы неде десеніз, мен оны былай түсіндіріп беремін. (crisis of trust) -- бұл ескерген бос сөзтіркесі, ал(credibility gap) -- ол жаңаклише. Төменде тағы да бірнеше сөзтіркесьерді мысал ретінде қарастырайық. Оларға gap элементәмен жаңа клишелер табамыз.
- әкелер мен балалар мәселесі generation gap;
- қаражаттардың жетіспеушілігі financial gap;
- доллар валюталарының жетіспеушілігі dollar gap;
- тағамдағы жұғымдылықтың жетіспеушілік (ақуыздың жетіспеушілігі) protein gap;
- Техникалық тұрғыда қалып кету мәселесі technological gap;
- Тепе-теңдігін жоғалтқан сатылым trade gap;
- Ракеталарды қару жарақтармен қамту мәселесіmissile gap;
- Келіссөзде шешілмеген мәселелер negotiation gap.
Бұл клишелерді абайлап қолдану керек, себебі олар әзірше барлық сөздіктерге енген жоқ.
Осылайша, жоғарыдан айтқаннан, неологизм түсінігі уақыт бойынша өзгермелі және ол тілде сөйлеушілер оның жаңалығын сезінгенге дейін жаңа сөз болып қалады [8, б. 85].
Жаңа сөзді жасаушы адам (originator) индивидуализм мен оригиналдылыққа ұмтылады. Кейін сөз әлеуметтену (қоғамда қабылдануы) мен лексикологияланудың (тілдік жүйеде бекітілуі) бірнеше сатысынан өтеді. Сөзді таратушылармен (purveyors) ол сөз қабылданады. Әдетте ол университеттің мұғалімдері, мектептің мұғалімдері, журналисттер, бұқаралық ақпарат құралдарының қызметкерлері. Сөз басылымдарда бекітіледі. Әлеуметтенудің тағы бір сатысы - сөзді кең қоғам мүшелерінің барлығымен қабылдануы. Кейін лексикализация процесі, ал одан кейін - тілді ұстанушылардың арасында коммуникативті-прагматикалық құзыреттілігінің алынуы жүреді.
Сөздің әлеуметтену мен лексикализация үрдістері арасындағы таратушылардың әсерімен жүреді.
Ағылшын тілі басқа да тілдер сияқты үнемі өзгеріс пен қозғалыста. Тілдің ең қозғалмалы қабаты ретіндегі лексика әлеуметтік, мәдени ортадағы барлық жаңалықтарға әсер етеді.
Ағылшын тілінде сөйлеушілерде компьютерлену өмірдің әр түрлі саласында, соның ішінде тұрмыста да жүріп жатыр. тұрмыста компьютерді қолданумен байланысты көптеген неологизмдер tele- қысқартылған формасының жалғануы арқылы жасалады, мысалы: telepost - "үйдегі компьютер тұратын орын", telework, to telecommute - "өндіріске компьютерлік байланысқа ие болып, үйде жұмыс істеу", telebanking - "теледидар немесе үй компьютері арқылы клиентке банктік операцияларды орындауға мүмкіндік беретін қаржылық қызметтің түрі ", teleshopping - "телефон арқылы сауда жасау". Лексикалық бірліктердің басқа түрлері де қолданылады:dial-a-taxi - "телефон арқылы такси шақыру", dial-meal - "телефон арқылы тамаққа тапсырыс беру".
Компьютеризация ғылым мен техниканың әр түрлі салаларында қолданылады, бұл көптеген терминологиялық неологизмдердің пайда болуына алып келеді. Мысалы, лингвистика саласында: translation - "машиналық аударма", interlingual- "бірнеше тілдерге аударуға арналған машиналық аударманың жасанды түрі", electronic -translator - "ЭВМ-аудармашы"; биометрияда: biometric security - "биометрикалық қорғаныс", biometric systems- "биометрикалық қорғаныс құралы", biometric locks - "биометрикалық құлыптар", computerized card -"есікті, сейфті ашуға арналған биометрикалық құрылғысы бар карточкалар", finger-print-scanner - "қол саусақтарын тануға арналған биометрикалық құрылғы ", biometric eye-scanner - "көздің қарашығын анықтауға арналған биометрикалық құрылғы", медицинада: telemonitory systemsunit - "дәрігерге ауруларды алыс арақашықтықтан емдеуге мүмкіндік беруші құрылғы ".
Сондай-ақ неологизмдердің өздері де тілде белгілі бір мағынаны белгілейтін жаңа синонимдерді қалыптастырады. Бірақ бұл синонимдерге коннотативті бояулар тән, яғни сөздерге жаңадан мән, сипат, маңыздылық беретін семантикалық және стилистикалық сөз бояуларына ықпал етеді. Мысалы, boffin (көбінесе әскери мақсаттарда құпия жұмыспен айналысатын ғалым) сөзі scientist сөзіне жақын синоним болғанымен, басқа семантикалық бояуға ие [9, б. 65].
Осы лексикалық инновациялардың пайда болуына, тіл тұрақтылығына, қолдану жиілігіне байланысты біртектілік байқалмайды. Біреулері тілге енсе, екінші біреулері қысқаша уақыт ішінде қолданудан шығып кетуі мүмкін. Көбіне жаңа сөздердің пайда болуы жаңа ассоциациялардың қалыптасуымен байланысты болғанымен осы кезде сөз түсінігі сақталады, өйткені тіл және жалпы лексика қарым-қатынас құралы ретінде өз қызметін атқарады, сөздерге қатысты жаңа түсініктерді бекітіп, қайта өңдейді. Тілдік жүйеде жаңадан пайда болған неологизмдер біраз уақытқа дейін таралмай, тілдің құрылымдық талаптарына жауап беретін сөздер ғана кейіннен бірте-бірте тілдік жүйенің орталығына негізгі сөздік қорға ауысады.
Жаңадан қалыптасқан сөздер тез арада орталыққа еніп, қажетті және белсенді түрде сөздік құрамға кіреді. Негізінен жаңадан қалыптасқан сөздер ғылым, техника, мәдениет, саясат салаларында пайда болса, ал неологизмдер сөйлесу барысында қалыптасады.
Жаңа қалыптасқан сөздер мен неологизмдерді уақытша критерийлер объективті анықтай алмағандықтан, субъективті критерийлерді қолданудың мәні зор.
Енді ыңғайлы болу үшін неологизм термині ретінде лексикалық жаңа қалыптасқан сөздерді де, жеке неологизмдерді де сипаттайтын сөздерді белгілейтін боламыз.
Қазіргі ағылшын тілінде жаңа сөздердің пайда болуының көптеген әдістері бар, олардың қатарына жаңа сөз өнімділігі, сөз құрау, конверсиялық (өзгерту), қысқарту, адьективизациялық, субстиантивтік (бір есімнің екінші есімге айналуы), кері сөз құрылымы, лексико-семантикалық тәсіл, дыбыстардың кезектесуі және сөздегі екпіннің ауыстырылуы (фонологиялық тәсіл) және т.б. Бірақ, аталған тәсілдердің барлығы да бірдей қолданыла бермейді және әрқайсысының өзіндік сөзқұрылым процесіндегі салмақтары бірдей емес. Жаңа сөзөнімділігі мен сөзқұрылым сияқты тәсілдер жаңа сөзқұраудың негізгісі болып табылады.
Жаңа сөзөнімділігі мен сөзқұраудың көмегімен 88% жаңа сөздер құрылады (3000 зерттелген сздердің ішінде).
Мысалы, басқалар конверсия, лексико-сементикалық тәсіл, жаңа сөздерді аз көлемде құрайды, және сөзқұраудың тарихи тәсілдерінің қатарына өткендігімен, үшіншіге жатқызуға болатын тәсілдер, сөздерде дыбыстардың кездесуі мен екпіннің ауыстырылуы, аз өнімді және қазіргі кезде дерлік қолданылмайды. Осыған байланысты бөліп көрсету керек:
- аз өнімді аффикстер;
- абсолюттік өнімділік бұл өнімді аффикс, сөзқұру тәсілінің сөзқұру элементі ретінде, осы ортада өзінің қолданылуында минималды шектеулі.
Өнімділік, әртүрлі тілдік бірліктің басты сипаттамаларының бірі болып табылады. Өнімділік сөзқұру моделінің салмағы басым болады. Өнімділік жаңа сөзқұрылуында орталық механизмнің жұмысын атқарады, сөзқұру моделінің сипатында басым салмаққа ие. Сөзқұруды өнімділік мағынасы, моделдерден басқа, аффикстерге де, сөзқұру элементтерінің негізіне және де сөзқұру тәсілдеріне де таралады, өнімділік сөзінің өзінің семантикасы өте кең көлемде [10, б. 57].
Мүмкін, осы факт, зерттеушілердің арасында, осы мағынаның жекеленген аспектілері мен оның негізгі сипаты жайлы бірдей пікір жоқ екендігінің себебі шығар.
Сөзқұру негізіндегі өнімділік синонимдік термин екенін атап өту маңызды - сөзқұрулық белсенділік, ол сөздердің құрылулық қабілеті, мысалы, сөзқұру элементі мен жаңа сөзжасаудың. Модель, аффикс жаңа сөздер құруда белсенді негізі болуы мүмкін және керісінше пассивті, бұлардың көмегімен жаңа сөздер аз көлемде құрылады немесе тіптен құрылмайды.
Л.Гилберт сөзқұрау тәсілінің өнімділігі ретінде неологизмдер жіктеуін түбегейлі ұсынды.
Ол сөзқұрау тәсілі бойынша неологизмнің мына топтарын бөліп көрсетуді ұсынады:
1. Жеке дыбыстардан немесе дыбыстардың өзіндік конфигурациясынан құрылатын, фонологиялық неологизм. Бұл неолоизмде жаңашылдық, жасандылық байқалады. Дыбыстардың мұндай үйлесімділігі, грек немесе латын тілдерінің морфемімен сыйысады.
Мұндай сөздердің мысалы, соңғы онжылдықта жасалған талшықтар полимері сөздері болады: polysterol, nylon, ets. Немесе, физика, химия, оптикада және т.б. қолданылып жүрген терминдер.
Polychromatic - көптүсті.
Monochromatic - біртүсті.
Мұндай неологизмдер, фонологиялық неологизм деп аталады.
Бұл топқа одағайда туындаған сөздер кіреді.
zizz (қысқа түс) - ұйықтап жатқанда шығатын дыбыс имитациясы;
to buzz (телефон соғу) - телефон тетігінің жұмысының дыбыс иммитациясы [11, б. 123].
Көріп тұрғанымыздай, керіодағайлық неологизмнің негізі - дыбыстардың және дыбысқа еліктеудің имплекациясы.
Сонымен қатар, осы топқа жаңа одағай түрлері шартты түрде кіреді:
Ytch немесе yuck - қатты жиіркенішті білдіретін одағай;
Wow - таң қалу, масаттану;
Ouch бір жерінің қатты ауырғанынан кенет айқайлап жіберу;
Oops - адам бір нәрсені түсіріп алғанда айқайлап жібері.
2. Шеттен алып пайдаланылған неолоизмдер
Бұл топтың неологизмі, күшті неологизмге жатады. Олардың жалпы тенденциясы болып, ағылшын тіліне ұқсамайтын фонетикалық дистрибуция жатады. Оларда салдар болмайды, олар ағылшын тіліне жанаспайтын морфологиялық мүшені иемденеді. Шеттен алып пайдалануды төрт топқа бөлуге болады:
а) Өз еркімен шеттен алу. Бұл неологизм бұлағының - негізгі тілі - француз тілі. Ауысып алу өсуінің жаңа тенденциясы, ол африка және азия елдері тілдері, әсіресе жапон тілдерінен ауысып алудың өсуі болып табылады. Бұл категориядағы неологизмдер көбінесе мәдениет аумағында кездеседі:
discothegue, cinemathegue.
Қоғамдық - саяси өмір:
the Duma - Дума
Күнделікті тұрмыс:
petit dejeuner - азғантай таңғы ас.
ryokan - риокан (дәстүрлі жапон стиліедегі қонақ үиі).
Ғылым және техника және т.б.
б) Бұл топқа варварлық тәсіл жатады - олар жаңашылдықпен ерекшеленетін аз ғана ассимиляцияланған неологизмдер, мысалы: dolue vita , perestroika, glasnost.
в) Үшінші топқа - ксенизмдер жатады. Бұлар шындықты, елдің тұрмыс ерекшелігін бейнелейтін тілдің өзіне тән емес неологизмдер, мысалы:
Kung - fu (кунг - фу)
Ninjia - ниндзя,
Guro- бутерброд түрі.
Ксенизм, барлық ауысып алынған сөздердің 14% құрайды және варварлыққа қарағанда жаңа сөздер көп.
4. Төртінші топты - калька құрайды (басқа тілдің үлгісінен сөз жасау). Соңғы 25 жылда, ағылшын тілінде кальканың мөлшері бірден азайып кетті. Заботкина қолданылып жүрген неологизм калькасының үш түрін көрсетті:
Dialogue jf the death ( фр.тілінің dialogue des sourds ) - сөз таластыру, мұнда қатысушылар бір-бірінің дәлеліне назар аудармайды [12, б. 102].
Gliding time ( неміс сөзінен glietzeit) - жылжымалы график;
Photonovel (исп.тілінен Photonovela) - фотороман, роман, фотосуреттерден тұратын диалог қоспасы бар комикс стилінде.
II . Тілдік жүйедегі үлгілерден, және осы жүйедегі морфемадан құралған морфологиялық неологизм. Мұнда бірнеше топты бөліп көрсетуге болады:
Аффикстік нелогизм. Аффикстік бірлік, Кэнонның мәліметтері бойынша барлық жаңа құралған сөздердің 24% құрайды және болар болмас дәрежеде күрделі сөздерге жол береді. Жаңа сөздер құруда қолданылып жүрген аффикстердің саны, және олардың дистрибуциясы қазіргі уақытта өте бай әрі әртүрлі. Жаңа сөздер құрудағы, соңғы 25 жылда 103 жұрнақ, 127 осымша (префикс) және жартылай қосымшалар қолданылады. Әрине, жаңа аффикстер мен жартылай аффикстердің көмегімен құрылған бірліктер, жаңа сөздерде аздаған ғана мөлшерде болады.Олар көп емес: -on, -ase, -nik, mansship, eco-, mini-, maxi-, mega-, cine-, - oholic, -gate, -natcher, dtal-a-, flexi-, apses-.
Қазіргі кездегі аффикстердің өзіндік сипаты, олар қатаң түрде терминделгендігі және нақты ғылыми - техникалық ортаға бекітілген (мысалы, muson - қарапайым бөлшек, histosol - ылғал топырақ, nudnik - жазушылық стиль, ecological - экологиялық, mini - bikini ) [13, б. 87].
Көптеген сөзқұру моделдері, неологизмнен сөзқұру элементтерін алып тастаудың нәтижесі, сонымен, аффикстер өздерінің мәнін кеңейтеді немесе оны өзгертеді, мысалы: aholic, неологизмнен алынып тасталған norkoholic кең таралған alckoholic сөзінен), өзінің мағынасын кеңейтіп және бірнәрсені білдіретіндігін көрсетеді: bookaholik, chocoholic, coffeholik, осы принциппен келесі сөзқұру бірліктері кеңейтіліп және өзгертілді -super-, counter-, anti-, - ism.
Сөзқұрау. Соңғы онжылда қосымша сөз ролі айтарлықтай өсті. Ал, моделдің мөлшері, сол күйінде қалды. Анағұрлым кең тараған моделдер: N + N -N немесе A+N-N, болып табылады. Мысалы:
High - rise - көпқабатты үй.
Cloth - cap - жұмысшы.
Ratflink - сатқын.
Hard - line - ымырасыз көзқарас.
Earthday - жер тәуліктері.
Сөздердің көлемі көбеюде, оның бірінші компоненті - өзіндік аты.
Reaganomics - рейганомика, Рейганның саясаты, оның басқару стилін ұстану. Келесі модель жоғары дәрежелі өнімділіктің иесі болып табылады.
Part II + А
Laid - back - әлсірегендік.
Бұл моделдің сөздері, көбінесе неформалды жағдайларда кездеседі. Қанша жерден өзекті модель болғанымен, ол жаңа болып есептелмейді, олардың күрделі сөздерге қатыстылығ және герундиалдық формасы ертедегі ағылшын кезеңіне шығады.
Моделде буындық етістіктің көмегімен құрылатын сансыз көп таптарды сөздер құрайды.
V+PP
Осы моделмен құрылған сөздердің қолданлуы, неформалдық қатынас жағдайының шеңберімен шектелген.
Warm - up - дене жаттығулары арқылы бұлшық еттерді қыздыру;
Be - in - достық кездесу;
a write - off - қолданыстан шыққан;
lie - in - қарсылық демонстрациясының жатын түрі;
a pay out - төлеу.
Компонентті комбинациялық құрылымның тенденциясы күшеюде. 500 дей бірлік (Заботкинаның мәліметі бойынша күрделі сөздің 12%) үш компоненттен тұрады:
Middle - of- the - read - орташа,
Head - to - head - қоян - қолтық күресу,
Easy - to - use - жайлы, қолданыста жеңіл,
Do - it - yourself - өзің жаса.
Бұлар дәстүрлі моделдер. Бірақ, қазіргі кезде ағылшын тілінде сөзқұрудың жаңа моделдері пайда болды, бұлар олардың ішіндегі ең өнімділері:
Abbr+N-N, мысалы:
T-shirt - тениска,
V-ball_ баскетбол,
B-ball - - волейбол,
N+Numeral-N
Cats 22 - a directive that is impossible to obey violating somebody, or some other, egually important - 22 амал Дж.Хеллердің Cats 22 - атты сатиралық романы шыққаннан кейін, тіл ғылымында пайда болған жаңақұрудыңкең қолданылуы.
Participle +N-A
Off-the-shelf- пайдалануға дайын
N+ Particle -A
Hands - on-тәжірибелік
Бұданда да күржелі сөзжерді кездестіруге болады.
N+ Prepositional Phrase +N-N
Right-to-work law
Конверсияланған неологизмдер. Конверсияланған неологизмнің моделі N-V немесе V-N өзінің белсенділігін едәуір төмендетті. Бұл, ағылшын тілінде зат есім-етістіктен аффиксті жолымен жеңіл құрылатынымен байланысты. Бұл етістікке де тән, мысалы: a seeker - a person, who wants is going to a Christian, but doubts in some points of the religion- жан ашу, құдайға сенуші [14, б. 39].
Конверсияланған неологизмге, аффикстік немесе сөзқұру жолымен жасалған неологизмге сияқты көпкомпонентті құрыым типі тенденциясы тән:
work-to-rule (Заботкина мысалы) жұмысшылардың еңбек келісім шартының барлық пунктерін сақтауын талап етіп шығуы.
Конверсияланған неологизмнің құрылуының негізгі моделінен бөлек N-V және V-N басқалары да бар, мысалы:
Prefix- N or A
Huper - ашулы,
Maxi - үлкен размердегі бір нәрсе, немесе:
Abbr - V, мысалы:
R.S.C.P. ( фр.тілінен Responder sil vojs plait ) - жауап беріңізші, өтінем (хатта).
Конверсияның мәнін түсіну үшін, талданған моделдерге қайта оралайық.
N(жансыз)-V. Сонымен, конверсия мәні неологизмнің құрылу тәсілі ретінде келтіруге болады: конверсияда ұғымның мазмұны байиды, жаңа сапалар қосылады.
Төртінші топқа морфологиялық неологизмнің қысқартылуы қатысты. Қысқартылу соңғы онжылда анағұрлым өнімді және морфологиялық неологизмнің құрылуының жүйелі амалы болып табылады. Бұл амал көрнекі өнеге болып, тіл күшін үнемдеуде, тілді ұтымды көрсету тенденциясы. Қысқартудың төрт түрі бар: неологизм - аббревиатура (баспада шартты қысқартылған сөздер). Аббревцияға көбінесе техникалық терминдер кіреді, және әдетте аббревиатура терминдерден гөрі жиі қолданылады:
Е.V.A. (extra vehicular activity)- ашық космостағы жұмыс,
RE.M. (rapid eye movement)- тез ұйықтау фазасында көздің қимылы.
Абревиатуралар әрпімен айтылады.
Неологизмдер - аккронимдер:
WAY (world Assembly of Youth)- жастардың халықаралық ассамблеясы;
NORAD (North Amerigan Air Defence Commanol)- солтүстікамерикандық ВВС командованиесі.
Келте-неологизм ең үлкен топты құрайды (сөздің соңындағы бөлігінің акоп - келтесі).
Doc - Doctor-дәрігер, қосылу дәрігері. Соңғы онжылда неологизмнің ішінде осы тип бірлігінің көбею тенденциясы байқалады. Олардың ішінде кейбір сөздер - кесектер басым келеді, бір сөздің келте эленменті мен келесі сөздің толық түрі қосылады:
Work+ alchoholic- workajolic
Addi + Dasster-Adidas
Europe+television- Eurovizion.
Кесек сөздердің негізгі массасы бұқаралық-ақпарат құралдарында және жарнамаларда қолданылады. Олар жаңалығымен өздеріне назар аудартады және оқырманға айқын әсер тигізеді [15, б. 49].
Сонымен ағылшын тіліндегі неологизм құрылымының бірнеше негізгі амалдарын қарастырдық.
Лингвистер атап көрсеткендей, морфологиялық атап айтқанда жұрнақтық сөз жасау ортасында басты өнімді жұрнақ - er жұрнағы болып табылады.
Соңғы 15-20 жылда күрделі өнімділік моделі + er жұрнағы негізінде, едәуір мөлшерде ағылшын неологизмдеоі құрылды: baby - boomer, онжылдықтың соғыстан кейінгі демографиялық дүмпуі кезінде туылған нәресте (қазіргі кезде ұрпақ baby - boomers, yuppies немесе yupies-ке өсті, 70-ші жылдары me- generation (me- decade ) кезеңінен өтіп), өте қызықты кітап; all-nighter- yuppies түні бойына созылған таңқаларлықтай бірнәрсе, мысалы: сессия кезіндегі сабақ. Осы тенденциямен толық сәйкес түрінде, жұрнақтық моделдің өнімділігі өте жоғары.
Өнімді сөз жасау, қазіргі кездегі ағылшын тілінің өнімді сөз жасалуының жалпы тенденциясымен толық сәйкестік жағдайда. Көбінесе морфологиялық сөз жасау амалы қолданылады - айрықша және қайталанбайтын авторлық лексикалық бірлік құру үшін, транспозиция, жұрнақтық, сөзқосу, күрделі құрылымды модельдері қолданылады.
Ассоциативтік байланыс негізінде қайтадан құрылған тіл бірлігін, оқырманмен кейіптік түрде ұғыну үшін, ол жеңіл танылатын, түсінікті тіл моделінде құрылуы қажет.
Неологизм терминіне анықтама бердік, ендігі кезекте аудару барысында неологизмдерді анықтаудың келесі әдістерін жеке-жеке қарастырамыз: неологизмнің мағынасын анықтауда сөздікті пайдалану, неологизмнің мағынасын контекстен анықтау, неологизмнің мағынасын анықтау үшін құрылымын талдау [16, б. 45].
1 Неологизмнің мағынасын анықтауда сөздікті пайдалану
Неологизмдерді аударудағы негізгі қиындық - ол жаңа сөздің маңыздылығын анықтау. Негізінен неологизмді аударудың маңыздылығын маман білуі тиіс. Маманның мақсаты неологизмнің қай сөздік типке жататындығын анықтап, төмендегі әдістерді қолдану болып табылады.
Егер жаңа сөз ағылшын-қазақ сөздігінде болмаса, онда ол сөзді ағылшын анықтамалық сөздігінен іздестіру қажет. Кең таралған сөздіктердің көбінде Жаңа сөздер (New Words Section) атты бөлімдер бар. Сонымен қатар ең соңғы басылымдарда шығарылған сөздіктерді пайдалану ұсынылады. Кіші және орта көлемдегі сөздіктер көптеп дайындалып басып шығарылатынын есте ұстау керек. Бірақ сөздік қорының шектеулі болуына байланысты бұл сөздіктер маманның қажеттілігін қанағаттандыра алмайды.
2 Неологизмнің мағынасын контекстен анықтау
Неологизм терминін анықтау барысында, маман неологизмге алғаш рет тап болғанда неологизм түсінігін білмеуі де мүмкін. Сондықтан неологизмнің белгілерін негізінен контексттен анықтауға тура келеді. Жазбаша аударуда контекст мағлұматқа толы болады [17, б. 21].
3 Неологизмнің мағынасын анықтау үшін құрылымын талдау
Негізінен жаңа сөздер тілдегі бұрыннан бар сөздер мен морфемалар барысында пайда болады. Осы сөздер мен морфемаларды талдау неологизмнің мағынасын анықтауда маманға көптеп көмегін тигізеді. Бұл үшін ағылшын тіліндегі сөздің жасалу әдістерін жақсы білу қажет. Ал енді сондай әдістерді қарастырайық:
1. Бұрыннан бар сөзге тағы бір мағына беру.
Мысалы, call сөзі ағылшын тілінде атау, шақырту, шақыру, сымтетік қоңырауы, қоңырау және тағы басқа мағыналарды білдіреді. Бірақ жақын арада биржалық істердің дамуына байланысты бұл сөздердің жаңа мағынасы пайда болды, ол колл, опцион колл сөздерімен белгіленді (белгілі бір уақыт ішінде келісілген бағада құнды қағаздарды сатып алу құқығы), банк ісінің дамуына байланысты бұл сөз шарттардың бұзылуына байланысты тез арада несиесін төлеу жөніндегі алымшыға банк тарапынан қойылған талабы деген мағынаға ие болды.
2. Сөздердің бірігу жолымен жасалуы.
Ағылшын тілінде сөз жасалуының әмбебап, жан-жақты және көп таралған әдісінің бірі сөздердің бірігуі. Сөздердің бірігуі қазірге дейін өз белсенділігін жоғалтпаған. Қазіргі ағылшын тіліндегі барлық жаңа сөз қалыптастырушылардың үштен бірі - күрделі сөздер.
Сөздің жасалу үрдісі омонимдік сөздік форма ретінде екі негіздің жанасуынан пайда болады. Мысалы, carryback- шығындардың алдыңғы кезеңге ауыстырылуы, citiplus- Ситибанк (АҚШ) банкінің өз клиенттеріне ұсынатын құрал және т.с.с.
Бүгінгі таңда ағылшын тілінің нормалары бірдей лексикалық және грамматикалық сипатқа ие сөздердің негіздерінің бірігіп, сөз тіркестерін жасауға жол береді, сондықтан да аудармшыға қай жағдайда күрделі сөздің неологизм екені, ал қай жағдайда сөз тіркесі екенін ажырату қиынға соғады. Салыстырайық: "closing bank " - бірнеше банк қатысқан мәмілені аяқтаушы банк, " closing bank " жабылып жатқан банк және т.с.с [18, б. 50].
dividend-right certieicate-дивиденд алуға құқық беретін сертификат.
dear-money policy -пайыздық жүктемелерді көтеру арқылы несиені шектеу.
fill-or-kill order - клиенттің брокерге тез арада жойылатын немесе жоққа шығарылатын бұйрығы.
Бірдей дауысты немесе дауыссыз дыбысқа аяқталған сөздер бірігетін жағдайда олардың біреуі түсіп қалады:
net + etiquette = netiquette Интернетке мағлұмат таратудың жалды қолданыстағы ережесі.
Бірақ бұл ереже барлық жағдайда орынды болып табылмайтындығын ескеруіміз қажет, келесі сөйлемде "cyberrape" сөзінде r әрпі түсіп қалмай қосарлана жазылған:
Some sections of the American press are upping the case still further by using an even more emotive term "cyberrape", to describe the actions of Jake Baker, a 20-year-old American student.
Кейбір американдық басылымдар өте сезімтал кибер-зорлау сөзін пайдалану арқылы отқа май құяды (жиырма жасар американдық студент Джеймс Бейкердің іс-әрекеттеріне байланысты шыққан сөз).
Бірақ көп жағдайда тіпті бір жиынтықтың жазылуында өзгешеліктер байқалатынын атап өтуіміз керек. Мысалы, man-made - қолдан жасалған, адам жасаған, мұнда-6 %- бөлек жазылулар, 82 %-сызықша арқылы, 12 %- бірге жазылғандар.
Күрделі сөздердің құрамына кіретін компоненттердің лексикалық белгілерін біле талдау нәтижесінде маман барлық құрылымның маңыздылығын анықтай алады:
Graphite bombing caused power lines destruction turning off life-supports in Belgrade hospitals (Fox News Direct, 1999). Байқап тұрғанымыздай life-supports неологизмі екі бөліктен құралған, life (өмір) және support (қолдау), яғни ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz