Деструктивті діни ағымдардан құрбан болғандардың психологиялық профилі
Кіріспе 3
1 Деструктивті діни ағымдар түсінігі және әлеуметтік психология 6
1.1 Деструктивті діни ағым түсінігінің мәні және адамдардың ол жолға түсуінің себептері 6
1.2 Әлеуметтік психология мен топтық динамиканың негізгі принциптері. 15
1.3 Психологиялық профиль жасаудың теориялық және практикалық негіздері мен маңыздылығы 25
2 Діни ағымдардың құрбаны болған адамдардың психологиялық профилін эмпирикалық зерттеу 35
2.1 Зерттеуді ұйымдастыру 35
2.2 Зерттеу әдістері және олардың сипаттамасы 48
2.3 Зерттелушілер тобына сипаттама және зерттеу базасы 57
3 Діни ағымдардың құрбандарының психологиялық профилін зерттеу 64
3.1 Діни ағымдардың құрбандарының психологиялық ерекшеліктерін зерттеудің нәтижелері 64
3.2 Діни ағымдардың құрбандарының психологиялық профилі. Жалпылама түрде 67
3.3 Теріс діни ағымдардағы топтардың психологиялық профилі 77
Қорытынды 84
Қолданылған әдебиеттер тізімі 87
Қосымша 1 92
Қосымша 2 97
Қосымша 3 104
Қосымша 4 107
1 Деструктивті діни ағымдар түсінігі және әлеуметтік психология 6
1.1 Деструктивті діни ағым түсінігінің мәні және адамдардың ол жолға түсуінің себептері 6
1.2 Әлеуметтік психология мен топтық динамиканың негізгі принциптері. 15
1.3 Психологиялық профиль жасаудың теориялық және практикалық негіздері мен маңыздылығы 25
2 Діни ағымдардың құрбаны болған адамдардың психологиялық профилін эмпирикалық зерттеу 35
2.1 Зерттеуді ұйымдастыру 35
2.2 Зерттеу әдістері және олардың сипаттамасы 48
2.3 Зерттелушілер тобына сипаттама және зерттеу базасы 57
3 Діни ағымдардың құрбандарының психологиялық профилін зерттеу 64
3.1 Діни ағымдардың құрбандарының психологиялық ерекшеліктерін зерттеудің нәтижелері 64
3.2 Діни ағымдардың құрбандарының психологиялық профилі. Жалпылама түрде 67
3.3 Теріс діни ағымдардағы топтардың психологиялық профилі 77
Қорытынды 84
Қолданылған әдебиеттер тізімі 87
Қосымша 1 92
Қосымша 2 97
Қосымша 3 104
Қосымша 4 107
Жаңа діни қозғалыстар, әдетте әр түрлі қоғамдық бірлестіктердің, қауымдастықтардың, қайырымдылық қорларының, университеттердің, ағылшын тілі курстарының психологиялық тренингілер мен сауықтыру орталықтарының атын жамылып әрекет жасайды. Олар өздерінің іс-әрекетін бүркемелеп, алдына қойған шынайы мақсаттарын жарысады.
Жаңа діни қозғалыстар нақты қандай мақсатты көздейді? Мұндай діни ұйымды ұстаз немесе лидер өзінің бас мүддесін қанағаттандырып ақша алу үшін, ықпалға ие болу арқылы шексіз билікке қол жеткізу мақсатында құрады. Ұйым жетекшісі мен оның айналасындағылар мөлшерсіз байлыққа ие болуы қатардағы мүшелердің өз жеке меншігі мен мүліктерін ұйымның меншігіне аударып, оларды пайдаланудан бас таруы арқылы жүзеге асырылады. Сектаның бүкіл іс-әрекеті адамның өздігінше ойлауын тоқтатуға, тәлімгеріне сөзсіз және мүлтіксіз бағынуына бағытталады. Осылайша, кез-келген адамға оның еркінен тыс әрекет жасатып, қолшоқпарға айналдыруға болады. Діни жаңа ұйымдар тоталитарлық, деструктивті культ немесе секта бола отырып жеке тұлғаға және қоғамға, ұлттық қауіпсіздікке, оның әртүрлі салаларына қауіп-қатер төндіреді.
Діни қозғалыстардың адам денсаулығына келтіретін қаупі оның адам психикасына жасайтын ықпалынан көрінеді. Адам психикалық дабылдардың әсерінен өз көзқарастарын, пікірлерін, сезімдері мен мақсаттарын басқаша түрде қайтадан құрады.
Тақырыптың өзектілігі: Жалған діни қауымда мұндай ықпалға түскен адам кінәлі, әлденеге мазасызданған, топқа тәуелді, сәби тәрізді қауқарсыз кейіпте болады. Қауымның жаңа мүшесі (неофит) дербестігін, өзбетінше шешім қабылдау және сыни пікірлер айтып, өз көзқарасын білдіру қабіллетін мүлдем жоғалтады. Оның үстіне, мұндай тәуелділіктегі адамның бойында есалаңдық, шизофрения, өзіне-өзі қол жұмсап, зорлық жасауға бейімділіксияқты қасиеттері пайда болады. Мұндай психикалық әсер ету немесе адамды мәңгүртке айналдыру, бағдарлау, адамдардың миын айналдыру, қоғамдық сананы басқарып, жетекшілік ету жаңа діни ұйымды басқарудың әдісі мен ұйымға билікті жүзеге асырудың тәсілі болып табылады. Түңілгендік, шарасыздық, мазасыздықты басынан кешірген кез-келген адам деструктивті культтің потенциалды құрбаны болуы мүмкін. Адасқан адамдар сектадан кәдуілгі өмірде өздері жоғалтып алған, айрылған нәрселерін тапқысы келеді: жақындары тарапынан түсіністік және қолдау, сенімділікке ие болып, перспективасының анықтығын білу, сонымен қатар бойындағы тәуелділік пен қорқыныш, сондай-ақ жауапкершілік және кінәлілік сезімінен арылуды жаңа діни қозғалыс мүшелері көп жағдайда ақиқаты тану ретінде, діни үйлесімділік ретінде қабылдайды.
Жаңа діни қозғалыстар нақты қандай мақсатты көздейді? Мұндай діни ұйымды ұстаз немесе лидер өзінің бас мүддесін қанағаттандырып ақша алу үшін, ықпалға ие болу арқылы шексіз билікке қол жеткізу мақсатында құрады. Ұйым жетекшісі мен оның айналасындағылар мөлшерсіз байлыққа ие болуы қатардағы мүшелердің өз жеке меншігі мен мүліктерін ұйымның меншігіне аударып, оларды пайдаланудан бас таруы арқылы жүзеге асырылады. Сектаның бүкіл іс-әрекеті адамның өздігінше ойлауын тоқтатуға, тәлімгеріне сөзсіз және мүлтіксіз бағынуына бағытталады. Осылайша, кез-келген адамға оның еркінен тыс әрекет жасатып, қолшоқпарға айналдыруға болады. Діни жаңа ұйымдар тоталитарлық, деструктивті культ немесе секта бола отырып жеке тұлғаға және қоғамға, ұлттық қауіпсіздікке, оның әртүрлі салаларына қауіп-қатер төндіреді.
Діни қозғалыстардың адам денсаулығына келтіретін қаупі оның адам психикасына жасайтын ықпалынан көрінеді. Адам психикалық дабылдардың әсерінен өз көзқарастарын, пікірлерін, сезімдері мен мақсаттарын басқаша түрде қайтадан құрады.
Тақырыптың өзектілігі: Жалған діни қауымда мұндай ықпалға түскен адам кінәлі, әлденеге мазасызданған, топқа тәуелді, сәби тәрізді қауқарсыз кейіпте болады. Қауымның жаңа мүшесі (неофит) дербестігін, өзбетінше шешім қабылдау және сыни пікірлер айтып, өз көзқарасын білдіру қабіллетін мүлдем жоғалтады. Оның үстіне, мұндай тәуелділіктегі адамның бойында есалаңдық, шизофрения, өзіне-өзі қол жұмсап, зорлық жасауға бейімділіксияқты қасиеттері пайда болады. Мұндай психикалық әсер ету немесе адамды мәңгүртке айналдыру, бағдарлау, адамдардың миын айналдыру, қоғамдық сананы басқарып, жетекшілік ету жаңа діни ұйымды басқарудың әдісі мен ұйымға билікті жүзеге асырудың тәсілі болып табылады. Түңілгендік, шарасыздық, мазасыздықты басынан кешірген кез-келген адам деструктивті культтің потенциалды құрбаны болуы мүмкін. Адасқан адамдар сектадан кәдуілгі өмірде өздері жоғалтып алған, айрылған нәрселерін тапқысы келеді: жақындары тарапынан түсіністік және қолдау, сенімділікке ие болып, перспективасының анықтығын білу, сонымен қатар бойындағы тәуелділік пен қорқыныш, сондай-ақ жауапкершілік және кінәлілік сезімінен арылуды жаңа діни қозғалыс мүшелері көп жағдайда ақиқаты тану ретінде, діни үйлесімділік ретінде қабылдайды.
1. Берсенева, Т., Рычкова, В. Деструктивные религиозные организации. / Т. Берсенева, В. Рычкова // ОБЖ. Основы безопасности жизни. - №6. – 2004.
2. Берсенева, Т., Рычкова, В. Краткая характеристика наиболее распространенных нетрадиционных религиозных объединений. / Т. Берсенева, В. Рычкова // ОБЖ - №2. – 2006.
3. Берсенева, Т., Рычкова, В. Краткая характеристика наиболее распространенных нетрадиционных религиозных объединений./ Т. Берсенева, В. Рычкова // ОБЖ. - №3. - 2006.
4. Буланичев, Д. Гуру и Горе. / Д. Буланичев // ОБЖ. - №1. – 2006.
5. Калугин, Д. Как вербуют фанатиков. / Д. Калугин // Внеклассное чтение - №2-3. – 2002.
6. Краткая характеристика наиболее распространенных нетрадиционных религиозных объединений. / ОБЖ. - №8. – 2004.
7. Плоткин, В.А. Место религиозного сектантства и проблема национальной безопасности России. / В. А. Плоткин // http://polit.mezhdunarodnik.ru.
8. Рычкова, В.А. Реабилитации бывших адептов деструктивных сект. / В.А. Рычкова // Миссионерская деятельность - №4. – 2005.
9. Тонконогов, А.В. Пенитенциарная секталогия. / Тонконогов. А.В. // Учебно-практическое пособие. - http://portal-credo.ru
10. Шатилова, В. Конец света в темных кружках. / В. Шатилова // ОБЖ. - №2. - 2005. - стр. 54-58.
11. Привалов К.Б. Секты: досье страха. - М.: Политиздат, 1987. 191 с.
12. Скородумов A.A. Философия. Сектантство как социальное явление. Часть 2. Философско-психологический анализ. Издание училища. СПб., 1995. -212 с.
13. Бирюков В. Ю. Нетрадиционные религиозные объединения: выявление потенциала деструктивности и анализ угроз / Сев.-Зап. акад. гос. службы, С.-Петерб. ин-т информатики и автоматизации РАН.. - СПб.: Наука: Изд-во Северо- Западной академии государственной службы (СЗАГС), 2009. – 287 с
14. Волков Е. Н. Методы вербовки и контроля сознания в деструктивных культах // Журнал практического психолога. М.: Фолиум. 1996. № 3. С. 76-82.
15. Джиамбалво К. Консультирование о выходе: Семейное воздействие. Как помогать близким, попавшим в деструктивный культ./ Пер. с англ. - Нижний Новгород: ННГУ, 1995. - 118 с. (Перевод Е. Волкова, И. Волковой).
16. Кузьмин А. В. Деструктивные формы социализации молодежи в нетрадиционных религиозных организациях и сектах / А. В. Кузьмин // Известия Саратовского университета. Новая серия, Сер.: Философия. Психология. Педагогика. - 2011. - Вып. 1. - С. 16-21.
17. Филимонов Э. Г. Нетрадиционные культы тоталитарной направленности как фактор угрозы безопасности личности и общества // Государство, религия, Церковь в России и за рубежом. - 1995. - № 5.
18. Целикова В. В. Групповое мышление как механизм влияния на личность в деструктивном культе // Журнал практического психолога. М.: Фолиум. 1997. № 1. С. 98-101.
19. Jean Ritchi, the secret world of cults. An Angus & Robertson Book, 1991.
20. Philip Zimbardo, Michael Leippe, the psychology of attitude change and social influence. McGraw Hill,1991.
21. Лифтон Р.Д. Технология «промывки мозгов». СПб.: Прайм-ЕВРОЗНАК, 2005 г.С. 468
22. Роберт Джей Лифтон - заслуженный профессор психиатрии в Колледже уголовной юстиции Джона Джея Университета Нью-Йорк Сити, профессор психиатрии Исследовательского фонда (Foundations' Fund for Research Associate Professor of Psychiatry) в Йельском университете, преподавал в Гарвардском университете, где взаимодействовал с факультетом психиатрии и Центром исследований Восточной Азии, а также с Вашингтонской Школой психиатрии.
23. Исцеление от культов: Помощь жертвам психологического и духовного насилия: Перевод с англ. / Под ред. Майкла Д. Лангоуни. Н. Новгород: Нижегородский госуниверситет им. Н. И. Лобачевского, 1996. C. 209.э
24. Хассен С. Освобождение от психологического насилия. СПб.: Прайм-ЕВРОЗНАК, 2001. С. 138.
25. Юнг К.Г. Психологические типы. М.: Прогресс. Универс, 1995 г. С. 583.
26. Павлюченкова Т.В. Мышление как процесс и тесты // Совершенная личность: социальные представления, мышление, развитие в норме и патологии / Под ред. Брушлинского А.В. М.: Изд-во Института психологии, 2000. С. 501.
27. Брушлинский А.В. Мышление как процесс и тесты диагностики интеллекта // Современная психология: состояние и перспективы исследований / Отв. ред.: А.В. Брушлинский, А.Л. Журавлев. М.: Изд-во ИП РАН, 2002. С. 289.
28. Аллахвердов В.М. Сознание как парадокс. СПб.: ДНК, 2000. Т. 1. С. 244.
29. Дворкин А.Л. Сектоведение. Тоталитарные секты. Опыт систематического исследования. Н. Новгород: Издательство братства во имя св. князя Александра Невского, 2003. С. 494.
30. Дворкин А.Л. Сектоведение. Тоталитарные секты. Опыт систематического исследования. Н. Новгород: Издательство братства во имя св. князя Александра Невского, 2003. С. 404.
31. Романов А.В. Психологические причины вовлечения в деструктивные религиозные культы // Журнал практического психолога. 2000. № 1-2. С. 306.
32. Michehl I. Cult Trauma and Recovery. P. 644. http://www.trancenet.org/mooism/ilp-lk.shtml 22.03.04.
33. Селиванов В.В. Субъект, личность и мышление // Современная психология: состояние и перспективы исследований. М.: Изд-во ИП РАН, 2002. Ч. 3: Социальные представления и мышление личности. С. 77.
34. Брушлинский А.В. Мышление как процесс и тесты диагностики интеллекта // Современная психология: состояние и перспективы исследований / Отв. ред.: А.В. Брушлинский, А.Л. Журавлев. М.: Изд-во ИП РАН, 2002. Ч. 3. Социальные представления и мышление личности. 287 с.
35. Попов А., Народная церковь Латинской Америки: уроки для России? // Общественно-политический и научный журнал «Россия», 1994, №9-10, С. 28-43
36. Радугин А.А. Введение в религиоведение. - М., 1996.
37. Религии мира // Под ред. чл.-корр. РАН Щапова Я.Н. - М., 1994.
38. Религия, свобода совести, государственно-церковные отношения в России: Справочник // Под рук. Н.А. Трофимчука. - М., 1996.
39. Ричард Ли, Эд Хиндсон. Ангелы обмана. - М.: Протестант, 1994.
40. 24. Современные секты в России / Под ред. С. Прокофьева. - СПб., 1994.
41. Тайные общества и секты. Культовые убийцы, масоны, религиозные союзы и ордена, сатанисты и фанатики / Под. ред. Макаровой Н.И. - Минск: Литература, 1997
42. Абдулганеев Р. Р. Деструктивные культы и тоталитарные секты, как источник религиозного экстремизма // Юридическая наука. — 2012. — № 1.
43. Баркер А. Научное изучение религии? Вы, должно быть, шутите! // Религиоведение. — Благовещенск: Амурский государственный университет, 2003. — № 4. — С. 93—113. — ISSN 2072-8662.
44. Бирюков В. Ю. Нетрадиционные религиозные объединения: выявление потенциала деструктивности и анализ угроз / Сев.-Зап. акад. гос. службы, С.-Петерб. ин-т информатики и автоматизации РАН.. — СПб.: Наука, : Изд-во Северо- Западной академии государственной службы (СЗАГС), 2009. — 287 с. — ISBN 978-5-02-025383-4
45. Васильева Е. Н. «Культ» и «секта»: проблема разграничения // Научно-теоретический журнал «Религиоведение». — 2007. — № 3. — С. 86—92.
46. Вершинин М. В. К вопросу об использовании информации о деятельности деструктивных культов и сект//«ПСИ-ФАКТОР», 17.11.2001 копия
47. Волков Е. Н. Преступный вызов практической психологии: феномен деструктивных культов и контроля сознания (введение в проблему) // Журнал практического психолога. М.: Фолиум. 1996. № 2. С. 87-93.
48. Волков Е. Н. Методы вербовки и контроля сознания в деструктивных культах // Журнал практического психолога. М.: Фолиум. 1996. № 3. С. 76-82.
49. Волков Е. Н. Проблемы защиты семьи от психологической и духовной агрессии деструктивных культов//Семья в новых социально-экономических условиях. Материалы Международной научно-практической конференции: 2-10 октября 1997 г. Том 1 / Под ред. проф. З. Х. Саралиевой. — Нижний Новгород: Изд-во ННГУ, 1998. — 409 с. — С. 24-29.
50. Джиамбалво К. Консультирование о выходе: Семейное воздействие. Как помогать близким, попавшим в деструктивный культ./ Пер. с англ. — Нижний Новгород: ННГУ, 1995. — 118 с. (Перевод Е. Волкова, И. Волковой).
51. Кондратьев Ф. В. Современные культовые новообразования («секты»)как психолого-психиатрическая проблема. Белгород.: Миссионерский отдел МП РПЦ, 1999
52. Кузьмин А. В. Деструктивные формы социализации молодежи в нетрадиционных религиозных организациях и сектах / А. В. Кузьмин // Известия Саратовского университета. Новая серия, Сер.: Философия. Психология. Педагогика. — 2011. — Вып. 1. — С. 16-21.
53. Ліщинська О. А. — доктор психологических наук, профессор и заведующая кафедрой социальной психологии Прикарпатского национального университета имени Василия Стефаника
54. Ліщинська О. А. Соціально-психологічні параметри і критерії визначення деструктивних впливів у спільноті та на спільноту // Проблеми політичної психології та її роль у становленні громадянина Української держави / За заг. ред. М. М. Слюсаревського. К., 2008. — Вип. 7. — С.238-248.
55. Лири Т., Стюарт М. Технологии изменения сознания в деструктивных культах. Перевод с англ. «Janusbooks» / Под ред. И. Митрофановой. — С-Пб: «Экслибрис», 2002. — 224 с.
56. Лифтон Р. Технология «промывки мозгов»: Психология тоталитаризма. — СПб.: Прайм-Еврознак, 2005.
57. Орел Н. Психологические механизмы влияния тоталитарных групп на личность: профилактика и преодоление зависимости // Контроль сознания и методы подавления личности: Хрестоматия — / Сост. К. В. Сельченок. — Мн.: Харвест, М.: ООО «Издательство ACT», 2001. — 624 с. — (Библиотека практической психологии). — С. 413—443. ISBN 985-13-0356-9 (Харвест) ISBN 5-17-007318-6 (ACT)
58. Полищук Ю. И. Влияние деструктивных религиозных сект на психическое здоровье и личность челове-ка // Журнал практического психолога. М.: Фолиум. 1997. № 1. С. 93-97.
59. Хассен С. Освобождение от психологического насилия. — СПб.: Прайм-Еврознак, 2001. — 400 с. (Секреты психологии) ISBN 5-93878-020-9
60. Чайкин В. Н. Государственный контроль за деятельностью нетрадиционных религиозных организаций и деструктивных культов: сравнение ситуации в РФ и других странах.// Сборник научных трудов «Социальные преобразования и социальные проблемы» Вып. 8. Н.Новгород НИСОЦ, 2009.- С.76-83 ISBN 978-5-93116-113-6
2. Берсенева, Т., Рычкова, В. Краткая характеристика наиболее распространенных нетрадиционных религиозных объединений. / Т. Берсенева, В. Рычкова // ОБЖ - №2. – 2006.
3. Берсенева, Т., Рычкова, В. Краткая характеристика наиболее распространенных нетрадиционных религиозных объединений./ Т. Берсенева, В. Рычкова // ОБЖ. - №3. - 2006.
4. Буланичев, Д. Гуру и Горе. / Д. Буланичев // ОБЖ. - №1. – 2006.
5. Калугин, Д. Как вербуют фанатиков. / Д. Калугин // Внеклассное чтение - №2-3. – 2002.
6. Краткая характеристика наиболее распространенных нетрадиционных религиозных объединений. / ОБЖ. - №8. – 2004.
7. Плоткин, В.А. Место религиозного сектантства и проблема национальной безопасности России. / В. А. Плоткин // http://polit.mezhdunarodnik.ru.
8. Рычкова, В.А. Реабилитации бывших адептов деструктивных сект. / В.А. Рычкова // Миссионерская деятельность - №4. – 2005.
9. Тонконогов, А.В. Пенитенциарная секталогия. / Тонконогов. А.В. // Учебно-практическое пособие. - http://portal-credo.ru
10. Шатилова, В. Конец света в темных кружках. / В. Шатилова // ОБЖ. - №2. - 2005. - стр. 54-58.
11. Привалов К.Б. Секты: досье страха. - М.: Политиздат, 1987. 191 с.
12. Скородумов A.A. Философия. Сектантство как социальное явление. Часть 2. Философско-психологический анализ. Издание училища. СПб., 1995. -212 с.
13. Бирюков В. Ю. Нетрадиционные религиозные объединения: выявление потенциала деструктивности и анализ угроз / Сев.-Зап. акад. гос. службы, С.-Петерб. ин-т информатики и автоматизации РАН.. - СПб.: Наука: Изд-во Северо- Западной академии государственной службы (СЗАГС), 2009. – 287 с
14. Волков Е. Н. Методы вербовки и контроля сознания в деструктивных культах // Журнал практического психолога. М.: Фолиум. 1996. № 3. С. 76-82.
15. Джиамбалво К. Консультирование о выходе: Семейное воздействие. Как помогать близким, попавшим в деструктивный культ./ Пер. с англ. - Нижний Новгород: ННГУ, 1995. - 118 с. (Перевод Е. Волкова, И. Волковой).
16. Кузьмин А. В. Деструктивные формы социализации молодежи в нетрадиционных религиозных организациях и сектах / А. В. Кузьмин // Известия Саратовского университета. Новая серия, Сер.: Философия. Психология. Педагогика. - 2011. - Вып. 1. - С. 16-21.
17. Филимонов Э. Г. Нетрадиционные культы тоталитарной направленности как фактор угрозы безопасности личности и общества // Государство, религия, Церковь в России и за рубежом. - 1995. - № 5.
18. Целикова В. В. Групповое мышление как механизм влияния на личность в деструктивном культе // Журнал практического психолога. М.: Фолиум. 1997. № 1. С. 98-101.
19. Jean Ritchi, the secret world of cults. An Angus & Robertson Book, 1991.
20. Philip Zimbardo, Michael Leippe, the psychology of attitude change and social influence. McGraw Hill,1991.
21. Лифтон Р.Д. Технология «промывки мозгов». СПб.: Прайм-ЕВРОЗНАК, 2005 г.С. 468
22. Роберт Джей Лифтон - заслуженный профессор психиатрии в Колледже уголовной юстиции Джона Джея Университета Нью-Йорк Сити, профессор психиатрии Исследовательского фонда (Foundations' Fund for Research Associate Professor of Psychiatry) в Йельском университете, преподавал в Гарвардском университете, где взаимодействовал с факультетом психиатрии и Центром исследований Восточной Азии, а также с Вашингтонской Школой психиатрии.
23. Исцеление от культов: Помощь жертвам психологического и духовного насилия: Перевод с англ. / Под ред. Майкла Д. Лангоуни. Н. Новгород: Нижегородский госуниверситет им. Н. И. Лобачевского, 1996. C. 209.э
24. Хассен С. Освобождение от психологического насилия. СПб.: Прайм-ЕВРОЗНАК, 2001. С. 138.
25. Юнг К.Г. Психологические типы. М.: Прогресс. Универс, 1995 г. С. 583.
26. Павлюченкова Т.В. Мышление как процесс и тесты // Совершенная личность: социальные представления, мышление, развитие в норме и патологии / Под ред. Брушлинского А.В. М.: Изд-во Института психологии, 2000. С. 501.
27. Брушлинский А.В. Мышление как процесс и тесты диагностики интеллекта // Современная психология: состояние и перспективы исследований / Отв. ред.: А.В. Брушлинский, А.Л. Журавлев. М.: Изд-во ИП РАН, 2002. С. 289.
28. Аллахвердов В.М. Сознание как парадокс. СПб.: ДНК, 2000. Т. 1. С. 244.
29. Дворкин А.Л. Сектоведение. Тоталитарные секты. Опыт систематического исследования. Н. Новгород: Издательство братства во имя св. князя Александра Невского, 2003. С. 494.
30. Дворкин А.Л. Сектоведение. Тоталитарные секты. Опыт систематического исследования. Н. Новгород: Издательство братства во имя св. князя Александра Невского, 2003. С. 404.
31. Романов А.В. Психологические причины вовлечения в деструктивные религиозные культы // Журнал практического психолога. 2000. № 1-2. С. 306.
32. Michehl I. Cult Trauma and Recovery. P. 644. http://www.trancenet.org/mooism/ilp-lk.shtml 22.03.04.
33. Селиванов В.В. Субъект, личность и мышление // Современная психология: состояние и перспективы исследований. М.: Изд-во ИП РАН, 2002. Ч. 3: Социальные представления и мышление личности. С. 77.
34. Брушлинский А.В. Мышление как процесс и тесты диагностики интеллекта // Современная психология: состояние и перспективы исследований / Отв. ред.: А.В. Брушлинский, А.Л. Журавлев. М.: Изд-во ИП РАН, 2002. Ч. 3. Социальные представления и мышление личности. 287 с.
35. Попов А., Народная церковь Латинской Америки: уроки для России? // Общественно-политический и научный журнал «Россия», 1994, №9-10, С. 28-43
36. Радугин А.А. Введение в религиоведение. - М., 1996.
37. Религии мира // Под ред. чл.-корр. РАН Щапова Я.Н. - М., 1994.
38. Религия, свобода совести, государственно-церковные отношения в России: Справочник // Под рук. Н.А. Трофимчука. - М., 1996.
39. Ричард Ли, Эд Хиндсон. Ангелы обмана. - М.: Протестант, 1994.
40. 24. Современные секты в России / Под ред. С. Прокофьева. - СПб., 1994.
41. Тайные общества и секты. Культовые убийцы, масоны, религиозные союзы и ордена, сатанисты и фанатики / Под. ред. Макаровой Н.И. - Минск: Литература, 1997
42. Абдулганеев Р. Р. Деструктивные культы и тоталитарные секты, как источник религиозного экстремизма // Юридическая наука. — 2012. — № 1.
43. Баркер А. Научное изучение религии? Вы, должно быть, шутите! // Религиоведение. — Благовещенск: Амурский государственный университет, 2003. — № 4. — С. 93—113. — ISSN 2072-8662.
44. Бирюков В. Ю. Нетрадиционные религиозные объединения: выявление потенциала деструктивности и анализ угроз / Сев.-Зап. акад. гос. службы, С.-Петерб. ин-т информатики и автоматизации РАН.. — СПб.: Наука, : Изд-во Северо- Западной академии государственной службы (СЗАГС), 2009. — 287 с. — ISBN 978-5-02-025383-4
45. Васильева Е. Н. «Культ» и «секта»: проблема разграничения // Научно-теоретический журнал «Религиоведение». — 2007. — № 3. — С. 86—92.
46. Вершинин М. В. К вопросу об использовании информации о деятельности деструктивных культов и сект//«ПСИ-ФАКТОР», 17.11.2001 копия
47. Волков Е. Н. Преступный вызов практической психологии: феномен деструктивных культов и контроля сознания (введение в проблему) // Журнал практического психолога. М.: Фолиум. 1996. № 2. С. 87-93.
48. Волков Е. Н. Методы вербовки и контроля сознания в деструктивных культах // Журнал практического психолога. М.: Фолиум. 1996. № 3. С. 76-82.
49. Волков Е. Н. Проблемы защиты семьи от психологической и духовной агрессии деструктивных культов//Семья в новых социально-экономических условиях. Материалы Международной научно-практической конференции: 2-10 октября 1997 г. Том 1 / Под ред. проф. З. Х. Саралиевой. — Нижний Новгород: Изд-во ННГУ, 1998. — 409 с. — С. 24-29.
50. Джиамбалво К. Консультирование о выходе: Семейное воздействие. Как помогать близким, попавшим в деструктивный культ./ Пер. с англ. — Нижний Новгород: ННГУ, 1995. — 118 с. (Перевод Е. Волкова, И. Волковой).
51. Кондратьев Ф. В. Современные культовые новообразования («секты»)как психолого-психиатрическая проблема. Белгород.: Миссионерский отдел МП РПЦ, 1999
52. Кузьмин А. В. Деструктивные формы социализации молодежи в нетрадиционных религиозных организациях и сектах / А. В. Кузьмин // Известия Саратовского университета. Новая серия, Сер.: Философия. Психология. Педагогика. — 2011. — Вып. 1. — С. 16-21.
53. Ліщинська О. А. — доктор психологических наук, профессор и заведующая кафедрой социальной психологии Прикарпатского национального университета имени Василия Стефаника
54. Ліщинська О. А. Соціально-психологічні параметри і критерії визначення деструктивних впливів у спільноті та на спільноту // Проблеми політичної психології та її роль у становленні громадянина Української держави / За заг. ред. М. М. Слюсаревського. К., 2008. — Вип. 7. — С.238-248.
55. Лири Т., Стюарт М. Технологии изменения сознания в деструктивных культах. Перевод с англ. «Janusbooks» / Под ред. И. Митрофановой. — С-Пб: «Экслибрис», 2002. — 224 с.
56. Лифтон Р. Технология «промывки мозгов»: Психология тоталитаризма. — СПб.: Прайм-Еврознак, 2005.
57. Орел Н. Психологические механизмы влияния тоталитарных групп на личность: профилактика и преодоление зависимости // Контроль сознания и методы подавления личности: Хрестоматия — / Сост. К. В. Сельченок. — Мн.: Харвест, М.: ООО «Издательство ACT», 2001. — 624 с. — (Библиотека практической психологии). — С. 413—443. ISBN 985-13-0356-9 (Харвест) ISBN 5-17-007318-6 (ACT)
58. Полищук Ю. И. Влияние деструктивных религиозных сект на психическое здоровье и личность челове-ка // Журнал практического психолога. М.: Фолиум. 1997. № 1. С. 93-97.
59. Хассен С. Освобождение от психологического насилия. — СПб.: Прайм-Еврознак, 2001. — 400 с. (Секреты психологии) ISBN 5-93878-020-9
60. Чайкин В. Н. Государственный контроль за деятельностью нетрадиционных религиозных организаций и деструктивных культов: сравнение ситуации в РФ и других странах.// Сборник научных трудов «Социальные преобразования и социальные проблемы» Вып. 8. Н.Новгород НИСОЦ, 2009.- С.76-83 ISBN 978-5-93116-113-6
Деструктивті діни ағымдардан құрбан болғандардың психологиялық профилі
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Деструктивті діни ағымдар түсінігі және әлеуметтік психология 6
1.1 Деструктивті діни ағым түсінігінің мәні және адамдардың ол жолға түсуінің себептері 6
1.2 Әлеуметтік психология мен топтық динамиканың негізгі принциптері. 15
1.3 Психологиялық профиль жасаудың теориялық және практикалық негіздері мен маңыздылығы 25
2 Діни ағымдардың құрбаны болған адамдардың психологиялық профилін эмпирикалық зерттеу 35
2.1 Зерттеуді ұйымдастыру 35
2.2 Зерттеу әдістері және олардың сипаттамасы 48
2.3 Зерттелушілер тобына сипаттама және зерттеу базасы 57
3 Діни ағымдардың құрбандарының психологиялық профилін зерттеу 64
3.1 Діни ағымдардың құрбандарының психологиялық ерекшеліктерін зерттеудің нәтижелері 64
3.2 Діни ағымдардың құрбандарының психологиялық профилі. Жалпылама түрде 67
3.3 Теріс діни ағымдардағы топтардың психологиялық профилі 77
Қорытынды 84
Қолданылған әдебиеттер тізімі 87
Қосымша 1 92
Қосымша 2 97
Қосымша 3 104
Қосымша 4 107
Кіріспе
Жаңа діни қозғалыстар, әдетте әр түрлі қоғамдық бірлестіктердің, қауымдастықтардың, қайырымдылық қорларының, университеттердің, ағылшын тілі курстарының психологиялық тренингілер мен сауықтыру орталықтарының атын жамылып әрекет жасайды. Олар өздерінің іс-әрекетін бүркемелеп, алдына қойған шынайы мақсаттарын жарысады.
Жаңа діни қозғалыстар нақты қандай мақсатты көздейді? Мұндай діни ұйымды ұстаз немесе лидер өзінің бас мүддесін қанағаттандырып ақша алу үшін, ықпалға ие болу арқылы шексіз билікке қол жеткізу мақсатында құрады. Ұйым жетекшісі мен оның айналасындағылар мөлшерсіз байлыққа ие болуы қатардағы мүшелердің өз жеке меншігі мен мүліктерін ұйымның меншігіне аударып, оларды пайдаланудан бас таруы арқылы жүзеге асырылады. Сектаның бүкіл іс-әрекеті адамның өздігінше ойлауын тоқтатуға, тәлімгеріне сөзсіз және мүлтіксіз бағынуына бағытталады. Осылайша, кез-келген адамға оның еркінен тыс әрекет жасатып, қолшоқпарға айналдыруға болады. Діни жаңа ұйымдар тоталитарлық, деструктивті культ немесе секта бола отырып жеке тұлғаға және қоғамға, ұлттық қауіпсіздікке, оның әртүрлі салаларына қауіп-қатер төндіреді.
Діни қозғалыстардың адам денсаулығына келтіретін қаупі оның адам психикасына жасайтын ықпалынан көрінеді. Адам психикалық дабылдардың әсерінен өз көзқарастарын, пікірлерін, сезімдері мен мақсаттарын басқаша түрде қайтадан құрады.
Тақырыптың өзектілігі: Жалған діни қауымда мұндай ықпалға түскен адам кінәлі, әлденеге мазасызданған, топқа тәуелді, сәби тәрізді қауқарсыз кейіпте болады. Қауымның жаңа мүшесі (неофит) дербестігін, өзбетінше шешім қабылдау және сыни пікірлер айтып, өз көзқарасын білдіру қабіллетін мүлдем жоғалтады. Оның үстіне, мұндай тәуелділіктегі адамның бойында есалаңдық, шизофрения, өзіне-өзі қол жұмсап, зорлық жасауға бейімділіксияқты қасиеттері пайда болады. Мұндай психикалық әсер ету немесе адамды мәңгүртке айналдыру, бағдарлау, адамдардың миын айналдыру, қоғамдық сананы басқарып, жетекшілік ету жаңа діни ұйымды басқарудың әдісі мен ұйымға билікті жүзеге асырудың тәсілі болып табылады. Түңілгендік, шарасыздық, мазасыздықты басынан кешірген кез-келген адам деструктивті культтің потенциалды құрбаны болуы мүмкін. Адасқан адамдар сектадан кәдуілгі өмірде өздері жоғалтып алған, айрылған нәрселерін тапқысы келеді: жақындары тарапынан түсіністік және қолдау, сенімділікке ие болып, перспективасының анықтығын білу, сонымен қатар бойындағы тәуелділік пен қорқыныш, сондай-ақ жауапкершілік және кінәлілік сезімінен арылуды жаңа діни қозғалыс мүшелері көп жағдайда ақиқаты тану ретінде, діни үйлесімділік ретінде қабылдайды.
Діни қозғалыстар іс-әрекетінің адамның өміріне, денсаулығына келтіретін қаупі жалған сауықтыру, жалған медициналық ілімдер арқылы, оккультті, эзотерикалық (Күн сәулесімен емдеуді насихаттайтын Алля-аят, Фархат ата, сонымен қатар рұқсат қағазы немесе тиісті медицианлық білімі жоқ бол тұрса да емдік сеанстарын жүргізетін Ақ жол және оның Ата жол аты тармағы) жолдар арқылы жүзеге асады. Иегова куәларының сенушілері қан құйғызудан бас тартса, сатанистер ритуалдық өлтіру тәжірибесін қолданады.Радостея діни бірлестігі әртүрлі ырғақ, ритмдердің көмегімен адамға өзінің өмірін басқаруға, оны бағдарлауға т.б. үйретеді.
Яғни, қазіргі кездегі деструктивті діни ағымдардан құрбан болғандардың психологиялық профилін анықтап, оларды психологиялық тұрғыдан емдеуге болатын жағдайларын қарастыру, психологиялық атакакалауға адамды дайындаудың жолдарын зерттеу.
Жұмыстың мақсаты: жалпы деструктивті діни ағымдардың қалыптасу жолдарын зерттеп, сол жолда құрбан болған адамдардың психологиялық профилін анықтау және оларды қайта қалпына келтірудің немесе ол жолға түспеуіне арналған психологиялық амалдарды жетілдіру.
Қойылған мақсатқа келесі міндеттерді орындағаннан кейін ғана жетуге әбден болады:
- деструктивті діни ағымдар түсінігі және әлеуметтік психологияны қарастыру;
- деструктивті діни ағым түсінігінің мәні және адамдардың ол жолға түсуінің себептерін зерттеу;
- деструктивті секталардың феномені және адамның шынайылық тунелінің өзгеруінің негіздерін айқындау;
- деструктивті программалаудан қорғанудың амалдарын жетілдіру.
Зерттеу жұмысының пәні: қазіргі кездегі Қазақстанда таралған деструктивті діни ағымдардың адамдарға психологиялық әсерін зерттей келе, олардың құрбандарының психологиялық профиліннің ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының гипотезасы:
- Деструктивті діни ағымдарға кіруге келесідей әлеуметтік-психологиялық жағдайлар әсер ететіні туралы болжам жасалынады: жеке-типтік бейімділік; аффиляцияның мотивінің жоғарғы деңгейі; жағымсыз әлеуметтік факторлар; кризистік жағдай; топтық қысымның әсері мен күші; тұлғаға деструктивті әсер берудің механизмдерін білетін адепттердің шеберлігі (сананы басқару, манипуляция, сананың күйінің өзгеру техникасы және т.б.); ақиқатқа жету, бақытқа кенелу иллюзиясымен қамтамасыз етуші топтың ішінде атмосфераның қалыптасуы; Мен-бейнесінің құрбанның бейнесіне, алданған және бақытсыз адамның күйіне деформациялануы.Құрбандыққа тез шалынатын адамдардың психологиялық профиліннің ерекшеліктері бар.Ол ерекшеліктер теріс діни ағымдардың үгіт насихат жұмыстарына тез беріледі.
- секталарда, діни ағымдарда және дәстүрлі емес діни ұйымдарда болу тәжірибесі ауыр әлеуметтік-психологиялық бұзылыстарды туғызады, олар қарым-қатынаста және өмір қызметінде қиындықтарға алып келеді, сонымен қатар бұрынғы сектанттардың сектадан тыс өмірге қайта бейімделуіне кедергі болады: фобиялар, қорқыныштар, невроздар, апатиялар, депрессия, толғаныстар, фрустрация.
Зерттеу әдістері: Дипломдық жұмысты орындау барысында психологиялық профиль жасауға қатысты ғылыми зерттеу жұмыстарына талдау жасалынды, ал негізінен мынадай әдіс-тәсілдер қолданылды: Е.Н.Волковтың әдістемесі, Чемберс-Лангоунидің сұрақтары, М.Рокичтің әдістемесі, Т.Лиридің адамның өзі туралы түсініктерін зерттеудің әдістемесі және Гекстің сауалнамасы, В.А.Жмуровтың депрессивті күйлердің диагностикалық дифференциалдау әдістемесі, Зунгенің депрессивті күйлерді дифференциалды диагностикалау әдістемесі, С.А.Розенцвейгтің фрустрацияларды зерттеу әдістемесі, Ч.Спилбергтің тұлғалық уайымдаушылық межесі, Субъективті бақылау деңгейінің сауалнамасы, Ю.Кульдің Бақытсыздықтар кезіндегі әрекеттерді бақылауы, Миллонның мультиосьтік анкетасы, Бектің депрессивті анкетасы, Хопкинстің белгілердің бақылаушы тізімі.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.Бүгінгі күні Қазақстан азаматтарының бәрін бірдей толғандырып отырған деструктивті діни ағымдарға түсіп кетпеудің психологиялық жаңа амалдарын немесе сол жолда құрбан болғандардың психологиялық профилін қайта қалпына келтіру бүгінгі күннің назарына ілігіп, шешімін талап етеді. Ал біз осы жұмыста деструктивті діни ағымдардан құрбан болған адамдардың психологиялық профилін зерттеп қана қоймай, оларға жаңа психологиялық қорғану әдістерін ұсынамыз.
Зерттеудің практикалық құндылығы. Алынған мәліметтер жалпы дін саласындағы зерттеу жұмыстары, оқыту сабақтарында үшін қолданыла алынады, курстық, дипломдық, диссертациялық жұмыстарды жазу үшін де қолданыла алады. Сондай-ақ келтірілген жаңа психологиялық қорғаныс амалдары тәжірибе жүзінде психолог мамандармен толығымен қолданыла алады.
Жұмыстың құрылымы зерттеудің мақсаты мен міндеті арқылы анықталады. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттерден тұрады.
1 Деструктивті діни ағымдар түсінігі және әлеуметтік психология
1.1 Деструктивті діни ағым түсінігінің мәні және адамдардың ол жолға түсуінің себептері
Маскалардың шынайылығымен жұмыс істеп үйренбегенше, шынайылықтың маскаларымен ойнамаңыздар.
Р. А. Уилсон
"Секта" - бұл шіркеуден бөлініп қалған және өзінің жеке діни нанымы бар діни ұйым немесе топ, ал "культ (діни наным)"-діни пұтқа табыну және осыған байланысты неше түрлі рәсімдерді орындау, яғни пұтқа табыну мен оған құдайдай сену болып табылады. Ұйым ретінде ресми немесе мемлекеттік шіркеулерден бөлініп қалған секталар олардан метафизикалық ғана емес этикалық тұрғыдан да көзқарасы мүлдем бөлек. Барлық жерде қандай да болмасын формада ресми дін тіркелген, немесе мемлекеттік (қауымдық) қатынастар негізінде белгілі бір этикалық принциптер енгізілген,этика ешқашан саясаттан алшақтамайды. Сондықтан секталар шіркеулер ғана емес, сонымен бірге мемлекеттік және әлеуметтік тәртіпке қатысты оппозициялық көзқарасты ұстанады. Сол бір түсіндірме сөздікте жазылғандай, өздерінің жеке табыну нанымдары бар адамдар тобы секта деп аталады. Екінші түсінік бойынша "секта" - бұл қоғамнан бөлініп, құндылықтарын жоғалтқан,қызығушылық шеңбері тарылып, белгілі бір эстетикалық немесе зияткерлік бағдарламаға, тенденция немесе жеке басқа табынған адамдар тобы.
Бүгінгі күні адамның жүйке жүйесі мен миына, яғни адам нейрологиясына әсер ететін көптеген әдістер бар [1, б. 65].
Егер адам ұзақ уақыт бойы деструктивті сектаның "жасанды" әлемінде өмір сүретін болса, ол жеке тұлғалығын жоғалтып, секта құрған "жасанды" тұлға қабығында өмір сүреді. Әрбір жеке тұлғаның белгілі бір сенімі, әрекет ету моделі, ойлау қабылеті мен эмоцияналдық қабылдауы бар. Психологиялық тұрғыдан әсер ету мен үлкен әлеуметтік ықпал ету негізінде ата-ана, тәрбие, білім алу, достары мен оның кең таңдау жасай алуы мен жеке тұлға ретінде қалыптасқан адам жаңа сектанттық тұлғамен күштеп айырбасталады. Адам осындай әлеуметтік ортаға тоғытылады. Мұндай ортаға тап болған адам "Мен" деген әу баста қалыптасқан құндылықтардан алшақтайды . Жаңа топта өзін сол топтың белді мүшесі ретінде сезіну үшін ол сол топтың мақұлдаған жаңа кейпін, жаңа келбетін қабылдауға тиіс болады. Ол адамның бұрыңғы өмірінен елес беретін, сол өмірге қайтаруға ықпал беретін кез-келген шындық, әрекет жасанды түрде жойылады. Тіпті, бас кезінде өзін қоршаған ортаға тарту, топтың бір белсенді мүшесі ретінде көрсетуге тырысып, жасанды түрде көрсетіп жүрген адам, уақыт өте келе өзінің ойы мен іс-әрекетінің өзгергендігін, баяғы дағдылары мен сенімдерінің жоғалғандығын аңғарар еді. Осындай түбегейлі өзгерту процессіне бірнеше сағат ішінде қол жеткізуге болады, бірақ бұл әрекеттің нәтижесі нық болуы үшін бірнеше апта қажет. Әрбір тоталитарлы жүйе, соның ішінде деструктивті секта адамның жеке тұлғалық болмысын жоюға және оның шешімін өздігімен қабылдай алатындай ырқын жоюға бағытталады.
Ата заңымыз ар-ождан еркіндігі мен діни нанымдарға, жеке бас және азаматтық еркіндік құқығына кепілдік береді. Адамдар тобы діни нанымының еркіндігі мен қоғамға келіссіз болса да сол топ өкілдері атқаруға тиісті рәсімдерді ұстану құқығына ие. Егер адамдар Махараджи Джи, Виссарион, Мария Дэви Христос, Элизабет Профит, Сан Мюн Мун, Макариш Махеш, Ошо, Джим Джонс, Чарльз Мэнсон немесе Дэвид Корешер-мессия деп түсінгілері келсе, бұған олардың толық құқығы бар. Бірақ (бұл ең бастысы) ешкім олардың сана-сезімдерін өзгертіп, деструктивтік ыңғайдағы ойлармен, осы аттары аталған мырзалар (немесе ханымдарды) - мессия деп түсініктерін өзгертуге ешкімнің құқығы жоқ. Ешкім олардың құқықтарына қол сұғып психологиялық бағдарламалардың және сана-сезімін манипуляциялау техникасының көмегімен олардың жеке басына деструктивтік ықпал етуге құқығы жоқ.
Психология іліміне нацистік Германиядан АҚШ-қа қоныс аударған Курт Левин өз еңбектерімен зор үлес қосты. Левин топтық динамика деп аталатын бағыттың негізін қалады. Ол бұл бағытты зерттей отырып, жеке тұлғалық өзгерістер адам жеке жүргенді емес, топтық қатынастарда орын алады деп шешім қабылдады. Ол топты динамикалық тұтастық "өз қосындысы мен олардың өздік қосындысынан тұратын ерекшеліктерінен" тұралы деп есептеді [2, б. 39].
Алпысыншы жылдары Гарвард университетінде проф.Тимати Лиридің жетекшілік етуімен іс-қимылды, іс-әрекетті модификациялау аумағында зерттеулер жүргізілді. Проф. Тимати Лири топтық терапияның және трансакциондық талдаулар теориясының негізін қалаушыларының бірі болған. Соғысқа дейін Адлер жеке тұлғаларға әлеуметтік жеке тұлғалардың тигізер әсері мен құндылықтары және мақсаттарын жоғалтқан жеке тұлғалардың пікірлері мен козқарастарын қалыптастырып, нық сенімге келуіне топтық қатынастардың ықпалы зор екендігін айғақтады. Бірақ,проф. Лири ми - әртүрлі шындықты қабылдап, оны ой елегінен өткізуге мүмкіндік туғызатын биохимиялық электрлік жүйе деген тұжырымын айтты. Адамның ой- өрісін, әлемді қабылдауын өзгеру үшін арнайы кілтті тауып, шеберлікпен қолдана алу керек. Бұл кілт жүйке жүйені зерттеу үшін ашса, мидың қызметін өзгерту үшін ашады. Ол әлемді қабылдаудың шарттылыңынан құтқарса, жүйке жүйесінің жаңа аумағын белсенділендіруге көмектеседі және сана- сезімді, әлемдік көзқарасты кеңейтеді. Теория әділдігі қылмыскердің іс- әрекеттерінің өзгеруі мен психологиялық көмек көрсету бойынша жүргізілген тәжірибелер легі негізінде тексерілді. Тап осы Тимати Лири turn on, tune in, drop aut үндеуінің авторы еді, яғни қосыл, байланыс, жүйеден шық деген аудармамен оның үндеуі кең таралды. Қосыл - өз жүйке- жүйеңнің мүмкіндіктері мен генетикалық өсіндіңді белсенділендір, байланыс - қоршаған ортаға өзіңді икемдей отырып, байланыс құра, ал жүйеден шық - рефлдекторлық және ойлау қабілетіңді белсенді түрде, шебер, әрі зиянсыз жүйеден шығар.
Алпысыншы жылдардың аяғында психологтар ашық пікір талас әдістеріне сүйенген топтық психотерапия сеанстарын өткізу кезінде жеке адамдар мен топтарға біріктірілген адамдардың іс-қимылы мен іс-әрекетіндегі модификациялық мүмкіндіктерді зерттей бастады. Курт Левиннің өзі зерттеген эксперименталды және тиянақты түрдегі топтық пікір таластар оған қатысушыларға түйіндеген проблемаларда жан-жақты қарастыра отырып, жаңа ақпаратты қабылдаудың мүмкіндігін азайтты. Сонымен бірге ол оппозициялық ойларды жоққа шығаруға мүмкіндік берді. Тек жақсы нәтижелерге қол жеткізуге бағытталған эксперименттік техникалар адамдарды әдеттегі ойлауы мен ой қорыту дағдыларынан бас тарттырып, іште бұғып жатқан жасанды мүмкіндіктерді пайдаланып, өз-өзін қадағалай алатындай жағдайға жеткізуге адамдарды күштей бастады. Мұндай сеанстарда толық ашылу талап етілді, ұяңдықтан бас тартып, өз жеке бастарында орын алған жеке жағжайларды топ алдында қысылмастан айтып беру талап етілді. Психотехника атты сеанс өте кең жайылған сеанс еді. Бұл сеанста қатысушылар бір адамды ортаға отырғызып, өздері оны қоршай отырып, әрқайсысы оған сұқ саусағымен көрсетіп онынң кемшіліктері мен проблемаларын бетіне басады. Мұндай сеанстар адамдардың психикасына әсер етіп, ауыр психологиялық проблемаларға душар ететінін айтпаса да түсінікті.
Нейролингвистикалық бағдарламалау (НЛП) жүйесін дамыту кезінде көптеген адамдар ми қабатымен жұмыс істеудің не екендігін түсінбеген бойы гипноздық трансқа енгізу техникасымен танысты. НЛП моделінің негізін қалаушылар Ричард Бэндлер мен Джон Гриндер адамның ойлау қабілетін дамытуға ықпал етеді деген айғақпен осы технологияны әрі қарай дамытуға барын салды. Бұл модель Мильтон Эриксонның стратегиялық психотерапия моделі негізінде құрастырылды, әрі трансттық және гипноздық жағдайда кеңінен қолданылды. Гипноздық транс феномені (немесе эриксониандық гипноз) адамның ақыл-ой, ойлау қабілетінде өзгерістер енгізіп, адам ойлаудан айырылады, тез сенгіштік пайда болып, жеке басында тұлғалық нышаны жойылады, әрі оған бұйырылған тапсырманы мүлткісіз орындайтын болады [3, б. 103].
АҚШ-та секталар мен жаңа діни қозғалыстар алпысыншы жылдардағы мәдени революция кезінде кен дамыды. Миллиондаған жастар мен көзқарастары өзгерген орта буын өкілдері этикалық вакуумның шырмауында қалды. Бұл вакуумды толтыруға діни дін басылары мен моральдық тұрғыдан төмендеген мафия өкілдері, яғни адам рухын аулаушылар шыға бастады. Теледидардан көрсетілетін евенгелизм, жалпыға танымал буддизм мен хипті индуизм пайда болды. Пессемисттік, бұрыннан келе жатқан діни нанымдар өшіріліп, адамдардың ой-өрістері уланды. Алпысыншы жылдардағы дивергенция, индивидуализм (жеке тұлғалылық) пен утопиялық оптимизм (тек жақсылыққа талпыну) түбегейлі жойылды. Рухтық бандиттік іс-әрекеттер жұқпалы ауру сияқты тез таралды да Америка жабайы рухты иелену үшін діни бандылар жетекшілері мен ұстаздар, діни әулиелер өзара талас-тартысқа түсті. Белгісіз бір гурулар, діни ұстаздар, сопылар мен әулиелер қаптап кетті. Бірақ та осы деструктивті секталар мен олардан келетін зардаптардың мөлшерін Америка халқы тек жетпісінші жыслдары ғана сезіп, біле бастады.
Осындай қатердің орын алуына бұқаралық ақпарат құралдары арқылы қарсы тұрылды. Олар халыққа қатердің қандай, қанша аумақты екендігін меңзеп, жалпы бұқара халықтың бұл феноменге көңілін бөлді. Ең алдымен Американы магнат Уильям Рэндольф Херст ІІІ-тің қызы Патти Херсттің ұрланғандығы туралы хабар дүр сілкіндірді. Ол аяқ астынан Таня болып аталып, Симбиондық Қозғалыс Армиясының мүшесі болып солақай экстремистік топтың белсенді мүшесі болып табылды. Джонстаундағы ұлттық шіркеу сектасының мүшелері жаппай өзді-өздерін өлтіргендігі туралы хабар да сонан кейін келіп жетті. Бұл жағдай қалың жұртшылықты секталарға басқа көзқараспен қарауға итермеледі. Ұлттық шіркеу-дің басшысы Джонстың мына сөздері: Өткенді ұмытқандарға ол мезгіл-мезгіл келіп тұрады сол шіркеудің маңдайшасына жазылған еді. Сол кезде Джонстың Джордж Сантаяның осы айтқан сөзін ұран ретінде неге пайдаланғанын ешкім білмеді. Бірақ сөздердің қазіргі замандағы деструктивті сектаға тәуелдігілінің мағынасына үңілу зиян емес.
Діни немесе оккульттік догмаға негізделген діни оқуларға сүйенген діни секталар саны өте көп, әрі олар танымал. Ол библиядан алынып, шығыс діни кітаптарымен толықтырылып, оккульттік оқулардан сусындаған немесе секта көсемі ашқан. Мұндай секталарды тірі құдайлар ашып, әулиелер қолдап, оларға тәңірлік шындық нұры құйылады. Осы шындық нұрынан нәр алған мұндай секта Тәңір қалауын өзінше түсіндіре бастайды, сондықтан кез келген дәлелді кемшіліктерді айтқан адамдар олардың жаулары іспетті, әрі сайтанның мазағы ретінде қабылданады. Кейде мұндай тірі құдайлар мен әулиелер жүйке дерттеріне ұшырып, көз алдарына елестеген неше түрлі елестерге сенеді. Мұндай елестер психиатрия оқулықтарында суреттеледі. Уильям Джеймс жазғандай материалдық медицина Әулие Павелді өлтіріп, оны эпилепсия дертіне ұшыраушы науқас деп есептесе, Дамаскке барар жолдағы елестерді - қоғзалыс импульстерінің аяқ-асты пайда болуын туындайтын шүйде аумағының ми қабатындағы жүйке жүйесінің қабынуы, ал әулие Тереза Авильскаяны көкдолы (истеричка), әулие Франциск Ассизскийді - тұқым қуалағыш дегенерат деп есептейді. Алайда, еске түсірсек, психиатр дәрігерлердің ойлары көптеген ой-пікірлердің бірі ғана және оған соншалық сене беруге болмайды [4, б. 58].
Өз-өздерін әулиелерміз деп жариялағандар біз ерекше тапсырмамен жерге жіберілгенбіз деп жар салуда. Біз олардың неге белсенді түрде мұндай әрекеттерге барып жүргендігін білмейміз. Мүмкін олар өздерінің шынайы да сүйіспеншілікке толы әулиелік жолға деген сенімдері шығар, мүмкін ащы өкініш пен өтірік рухани тәжірбие ме, әлде өз ойын асырамын деген соқыр үміт пен байысам деген талмас талпыныс па. Сонда да олардың рухтарының әлсіз, күштерінің сарқылғандығын жай көзбен-ақ байқауға болады.
Бұл әулиелердің тұрпайы материалдық әлемге деген сүйіспеншілігін олардың шалқып сүріп отырған өмірлері, қозғалмас мүліктер, бұл мүліктерге миллиондаған долларлар сарп етуде және алып кәсіпорындардың акцияларын өз меншіктеріне сатып алуда.
Діни деструктивті секталар библейлік және сайтандық болып екіге бөлінеді. Бұқаралық ақпарат құралдары соңғы жылдары жасөспірімдерді құрамына тартып жатқан сайтандық топтардың іс-әрекетіне қоғамның назарын аударуда. Әсершіл, жаңалықты тез қабылдағыш жастар, ауыр рокты қолдаулылар, қорқыныш ұялататын фильмдер мен ғылыми фантастиканы жақсы көретіндер өмірде өз орнын табуға тырысады. Күш-қуат пен өз көзқарастарының дұрыстығына кәміл сенгендер секталарға тап болады, секталарда олар сайтанға, ібіліске табынып, әміршілік пен нық сенімді табуға тырысады.
Жиі оларды секталарға алдап шақырады, олар ібіліске бас ұру рәсімінен өту үшін күшті елестер мен бойына күш-қуат беретін апиындармен уланып, арнайы кеш ұйымдастырылады.
Сектаға тартышы адам алдап апарған адамының күн өткен сайын санасын улап, сеніміне кіре отырып, бос жерін діни солақай саясатпен толтырып, өзіне меншіктей бастайды. Алданған адамның санасы уланып, әбден дайын болған кезде ібіліске бас ұру рәсімімен таныстырылады. Осы кезде оған кері шегінуге жол жоқ, себебі ол осыған дейін барлық рәсімдерге қатысып, көптеген заңға қайшы келетін әрекеттерді көріп те, қатысып та жүреді. Ал егер ол адамды ібіліске арнап құрбандыққа шалу рәсіміне қатысып немесе өз көзімен көрсе, сонан кейін қашып кететін болса, оны бәрібір топ мүшелері ұстап алып, өлтіреді [5, б. 90].
Халықаралық жаңалықтар бойынша жиі экстремистік ұйымдар деген атаулар айтылуда. Дәлірек айтсақ, бұл нағыз саяси террористтік секта. Көптеген адамдар тіпті олардың осы сектаға қалай тап болып, олардың мүшелерінің қандай нейрологиялық бақылауда жүргендігі, осындай топтардың жай фанатиктік-фундаменталистік топтардан айырмашылығын біле бермейді. Мұндай топтар белгісі саяси догма негізінде құрылады. Арийлік нәсілдер тобы өз жауынгерлерін сынақ лагерьлерінде сынаса, болашақта ақ нәсілділер арқасында АҚШ өкіметін басып аламыз деп үміттенуде. Филадельфия полициялары МУВ тобының қоймасынан қару-жарақтың үлкен мөлшерін тауып алған соң жас ақтырғыш газбен, гранатамен оқ жаудырған.
1995 жылдың наурыз айының бір таңертеңгілік уақытында Аум Сенрике сектасының 10 мүшесі Токио метросының бір станциясына зорин уланғыш газы бар пластиктік пакеттерін әкелген. Бұл газды алғаш рет нацистік Германияда неміс ғалымдары ашқан болатын. Осы газдың салдарынан 12 адам қаза тауып, көптеген адамдар уақытша көру қабілетінен айырылған және сал болып қалған. Сектаның жасырын қоймаларын тінту жүргізген полиция өте қауіпті улы зат - натрий цианиді құйылған 500 темір барабандарды тауып алған. Аум Сернике сектасының қызметін тексерген кезде оларға тиесілі көп мөлшерде қару-жарақ тәркіленген және улы заттарды пластиктік қаптарға автоматты түрде алшақтан тұрып қаптайтын компьютерлік зертханалар табылған. Секта биологиялық қару-жарақты құрастырған және зерттеулер жүргізген университет түлектерін өз қатарларына тартумен де шұғылданған. Полиция сол сияқты вирустық шөптерді де өсіріп отырған жерді тауып, тәркілеген. Бұл секта химиялық шикізаттарды сатып алатын 3 компанияны басқарған. Мәскеуде жүріп секта басылары ядролық қаруды сатып қызушылық танытқан. Тағы да Аум Ресей тік ұшағын сатып алып, танктер, сүңгуір қайықтар мен әскери ұшақтарды да сатып аларлық ұсыныс білдірген.
Әлемді өздерін мектеппіз, қозғалыспыз және қормыз деп жарияланған психотерапевтік және оқу-ағарту секталары бар. Олар өздерінің семенарлары мен конференцияларын жастар сарайында, қымбат бағалы қонақ үйлердің кездесу залдары мен университеттердің акт залдарында өткізеді. Діни сауатын ашу деген ұғымды ұстанған мұндай семинарларға қатысу ақысыз, яғни тегін немесе белгілі бір мөлшерде кіру ақысы бар ал кейде бірнеше жүздеген доллар есебінде жүреді. Мұндай секталар сана-сезімді улайтын манипуляция техникасы мен психологиялық бағдарламаларды қолданады. Осының нәтижесінде секта мүшелері күйзеліске душар болады. Осындай семинарлардан кейін көптеген секта мүшелері мұндай жиналыстарға қатысудан бас тартады. Бірақ ырыққа көңгіш бос мінезді адамдарды қайтадан қайтару киынға соқпайды. Мұндай адамдарды еңбек ақы ретінде төленетін ақшасы мол бұдан да жоғары деңгейлі курстарға жазылуға мәжбүрлейді. Мұндай курстарды бітірген секта мүшелері мектептерге, дәлірек айтқанда секта жұмысына тартылады. Осыдан кейін бұл адамдардан сектаның қызметі мен бағдарламасын жасырын түрде ұстай отырып жаңа адамдар тарту талап етіледі, мұндай жаңа адамдар ретінде тіпті өз достары, туысқандары, әріптестері де болу ғажап емес. Ал бұл тапсырма орындалмаған жағдайда сектадан қуылу қауіпі төнеді. Мұндай топтардың қызметі адам тағдырын тәлкек етіп, олардың жүйке жүйелерін тас талқан етуге әкеп соғады, әрі отбасыларын ойраңдап, жұмыстарынан айырады, тіпті осыған шыдамаған кейбір секта мүшелері өз-өздеріне қол салып бұл дүниемен қоштасады. Ал осындай сектаны басқаратын жетекшілердің атқарып жүрген қызметтері бұлыңғыр, тіпті олар бұрынғы қылмыскерлер де болып шығады [6, б. 78].
Тоқсаныншы жылдары психотренингтік сеанстар кең таралды. Мұндай сеанстарда адамдарға ойлау қабілетін дамыту әдістемесі үйретілді.Вернер Эрхард ұйымдастырған Форум тобы жаңа шындықты қалыптастыру үшін психотренинг сеанстарына қатысуға адам жинап жарнама жасады. Жалпы философияны талдай отырып шығыс діңінен бастап психозерттеулер бағдарламасын осы Эрхард құрастырды. Оның бағдарламасы бойынша сеансқа қатысушылар өз іштерінде туындаған қиындықтар мен ауырлықтармен бетпе-бет келіп, әлуметтік проблемалардан бастартулары қажет еді. Бағдарлама ұзақтығы 9 күнге созылады. Осы 9 күн ішінде қатысушылар эмоциялық жағынан төмендетіліп, катарсис деп аталатын бәрі түсінеді деген ұғымға саятын күйге жеткізіледі. Эрхард психатрия, емші немесе діңи саладағы маман емес еді, бірақ оның саудагерлік қабілеті мұндай сеанстар өткізуге жетіп жатты. 5жыл ішінде ол өзінің семинарларына 83 000 ауқатты және білімді адамдардың қатысуына ықпал етті. Эрхарттың бағалауы бойынша семинарларға 750 000 астам адам қатысып, 5 миллионнан астам адам оның Аштықпен әлемдік күрес атты виртуальды жобасын қаржыландырған. Эрхардттын ойынша егер көптеген адамдар ауру, аштық пен соғысы жоқ қазіргі заманды қабылдайтын болса, мұндай жамандық атаулы өзді-өзімен жоғалады. Оның семинарларын қатысушылардың көбісі сессиялық нашақорларға айналатын және Форумда ақысыз қызмет атқаруға ойланбастан келісетін.
Коммерциялық секталар адам өз-өзін байытуға деген талпыныс пен осы мақсатқа жету жолында барлық айла шарғыларды қолданады деген сенімге негізделеді. Олар адамдарды алдай отырып оларды тегін еңбек етуге мәжбүрлейді, яғни бүгінгі жұмыстың жемісін ертең өздері қалталарына басады. Олардың ішінде Пираммидалар немесе Көп деңгейлі маркетингтік ұйымдар бар. Бұл ұйымдардың қызметі тез сенгіш адамдардың ақшасын иемденіп, ертең пайдаға белшеңнен батырамыз деп алдайды. Бірақ мұндай алдауға түскен адамдар ертеңгі күнге деген сенімнен айырылады және барлық болған жағдайға тек өзін ғана кінәлап ешқандай құқық қорғау органдарына шағымданбайды. Осындай ұйымдардың көркейіп дамуы мүшелігіне жаңа адамдардың қосылуымен іске асырылады, ал жаңа адамдар тағы да басқа мүшелерді орталарына тартады. Коммерциялық сеталар арасында адамдарды қорқытып, оларды көшеде сауда - саттықпен айналысып, газеттер мен журналдар, бояулар, ыдыс-аяқ пен басқа да тауарлар ды пәтерлерді аралап жүріп сатуға мәжбүрлейді. Мұндай секталар жергілікті газеттер арқылы маңсапқа, биік жалақыға және тиімді іс-сапарлар жасауға талпынып жүрген адамдарды өздерінде жұмыс істеуге шақырып жарнама береді. Сектаға мүшелер жинақтаушы адамдар Үміткерлерді қонақ үй номерлерінде жинап, олармен сөйлесулер өткізеді. Мұндай үміткерлер санатында көбінесе студеттердің болуы құпталады. Егер адам барлық жағынан Келіп тұрса ол біліктілігін және білімін көтеруі үшін ақша төлеуі қажет. Осыдан кейін барлығын шағын автобустарға отырғызып тұрғылықты мекен- жайынан алыс жерлерде бояу немесе галантереялық заттар сатуға мәжбүрлейді. Мұндай бейбақтарға қысымшылық жасалып, ілмекке іледі, өздерін кінәлі санап, қорқыныш ұялатып қысым жасалады. Көп жағдайда мұндай рухани төмендеген адамдар сексуалдық күш көрсету нәтижесінде адам кейпінен айырылады. Мұндай адамдар Компанияның құлына айналады, соңғы ақшасын беріп Өмір сүру шығының өтейді [7, б. 29].
Секталарға бір-біріне мүлде ұқсамайтын адамдар тартылады. Олардың темпераметтері, тәрбиелері, әлуметтік жағдайлары мен жастары әр түрлі болады. Кейде кейбір адамдар сектаға кірер алдында эмоциялық жағынан мінез танытулары мүмкін, бірақ уақыт өте бұл адамдардың ешқандай психикалық ауытқулары жоқ дендері сау адамдар екендігі байқалады. Кейде сектаға тартылған жастардың көз қарастары нықталмаған, құндылықтары орнықпаған адамдар екендігі анықталады. Бірақ сектаның негізгі мүшелері тәрбиелі, білімді, идеалистік рухты ұстанған, қызығушылығы басым, халыққа қызмет етуге даяр болады. Оларды сәтсіз адамдар немесе арманшылдар деп айту дұрыс емес, себебі олардың ішінде өте қабілетті адамдар көп.
Секта-бұл бизнес, себебі ол жерде жоғары білікті мамандар тартылып, ұйымға пайдасы шаш етектен қабілетті адамдар тартылады, әрі мұндай адамдар өздерінің еңбектері үшін ақы сұрамайды.
Сәтсіз отбасылардан шыққан жас өспірімдер сеталарға кетеді деген ұғым дұрыс емес.
Мәселе отбасыда емес, сектаға мүшелікке тартып жүрген адамның сөйлеу қабілетінің биіктігі, сендіре алу қасиетінің жоғары екендігі және адамның жақсы азамат пен биік дәрежелі маман екендігі де есепке алынады.
Сектаға түскен кейбір адамдар өз ойларын ашық айтып отбасында және қоғамда іске асыра алмаған ойларына қол жеткіземіз деп ойлайды. Әдетте мұндай адамдарды ұйымшыл адамдар деп атаймыз, себебі олардың өмір сүру мен ұжымда жұмыс істеуге деген құлшынысы басым. Адам өзі өмір сүріп отырған ортада және жұмыс істеп отырған ұжымда қолдау таппаса, оның психологиялық болмысы әлсіреп сектаға кіретін мүшелер санатына ілігуі мүмкін.
Бірақ практика жүзінде иделистік тұрғыда сусындаған мұндай адамдар сектаға кірген соң өз ойларын іске өте сирек асырады. Сектадағы өмір тек қана ұжымдық жұмылдырылған жұмысты құптайды.
Сектаға кірген кейбір адамдар өздерінің жеке даралығын паш етіп, отбасында өз көз қарасын білдіруге тырысатын адамдар болады. Отбасылық және қоғамдық құндылықтарға қарсы тұра отырып олар өз мақсаттарына сектаға кіру арқылы жеткілері келеді. Ең қызығы сол, мұндай мінез бен ойдың адамдары сектада жеке бас құқығынан айырылады, себебі оның генетикалық отбасы жасанды отбасымен алмастырылып секта жетекшісіне тәуелді етеді.
Кейбір адамдар секталарға өмірдегі өз жолын табу үшін кіреді, әрі өзі сенетін құдайға жалбарынуын тоқтатады. Өмірдегі шындықты іздеп жүрген мұндай адамдар ішкі жан сарайындағы болып жатқан қарама-қайшылықтарды өмірдің мәнің іздеу арқылы, өмірдегі орның табу арқылы және өмір мәнің іздеу арқылы тапқылары келеді. Мұндай адамдар елуліктерден сайентологтарға, сонаң кейін Ошо саньясиндерге, агностиктерге айнала отырып неоиндуизм және шаманизмен айналыса бастайды, әрі трансцендентальді медитация, Тәңір сәулесінің миссионері және мунисттікті қабылдайды. Секталардағы бағытты таңдаушы кейбір адамдар оның идеологиясына қарауға мұршасы келмей кездейсоқтық нәтижесінде мүшелікке өтеді. Олардың назарын қандай да болмасын сектаға тартушы адамдардың қажет жерде, қажет уақытта, қажет жағдайда кездесуі аударады [8, б. 94].
Секталарға кіруші адамдар секталардың ұстанған бағыттарын қабылдап, жетекшілеріне еліктеп танымал адам болуға талпынады. Неге адамдар секталарға кіреді деген сұраққа жауап беру үшін мынадай жағдайды талқылайықшы - неге адамдар топтасуға бейім (әр түрлі мәдениеттін қоғамдық жұмысындағы жайттар зерттелген). Әрине топтасып күн кешу адамзатта адам туылғаннан бастап орын алуда себебі топ мүшелері жеке дара өмір сүретін адамдарға қарағанда эволюциялық жағынан басымдыққа йе, әсіресе қауіп қатер төңгенде, сыртқы жаулардан сақтануда және дағдарысқа ұшырағандар. Адам қарым-қатынасты қалайды, себебі ол жақсы жағынан әсер етеді. Эмоцияналдық жағынан көрсетілетін қолдаулар - тығыз қарым-қатынастар, сүйіспеншілік, құптаулар адамға бақыт әкеліп денсаулығын нығайтады.
Әдетте сектадағы топтасып өмір сүру жеке тұлғалардың жеке бас құқықтарын шектеп, өз бастарына қауып төңдіреді. Осылай болса эволюция процесінде топтасып өмір сүру негізінде неге адамдарда жеке тұлғаларды жою сақталған?
Адамның қарым-қатынасындағы көптеген аспектілер социобиологияда жақсы түсіндіріледі. Социобиологияны Эдвард Уилсон Дарвинның эволюция теориясы негізінде дамытты. Социобиология эволюция принциптерін, этологияны (хайуанаттардың іс-әрекеттерін зерттеу ғылымы) және генетиканы қолдана отырып әлеуметтік қарым-қатынастарды талдайды. Социобиологиялық көз қарасқа орай топтасқан адамдарда өмір сүру мүмкіндігі жеке дара күн кешіп жүрген адамдарға қарағанда жоғары болып табылады, басқаша айтсақ, бірлескен жағдайда адамдар жеке адамдардан неғұрлым күштірек, әрі өмір сүруге оңайлау болады. Егер топтасқан адамдар ішінде топтасып өмір сүру сол адамдардың өсіп-өркендеуіне оң ықпалын тигізсе мұндай өмір сүру тек қана құптарлық жайт, ал жеке дара өмір сүріп жүрген адамдарда құлдырау басым болады. Сондықтан секталарда топтасып өмір сүру баяғыдан келе жатқан теорияға байланысты алынады. Кейбір жеке даралықты сүйетін адамдар өздерінің жеке бас құқығын топта өмір сүру үшін құрбандыққа шала отырып одан ешқандай пайда таппайды, алайда сектадағы топ осындай құрбандықтар негізінде өсіп, көркейеді.
Қандай психологиялық механизм адамның харизматтық топтарға және деструктивтік секталарға мүшелігіне бейімділігін анықтайды? Қандай күш адамдарды өз жеке бас құқықтарынан бас тартып осындай секталарға кіруге және түбегейлі қалуға итермелейді? Мұны түсіну үшін жеке адамдарды топтарға, адам физиологиясына енгізілген механизмдерге тәуелді боларлықтай жағдайларды анықтауымыз қажет [9, б. 85].
Жоғарыда айтылғандай сектаға мүшелікке тарту жұмысы адамдар күйзеліп жүрген болса, эмоциялық құлдырауды басынан кешіп жүрген жағдайда өз жемісін береді. Күйзеліс қазіргі заманның бірден бір көрсеткіші болып тұр. Адамдар жұмыста да, мектепте де, отбасылық проблемалар туындаған жағдай да, денсаулығы күрт нашарлаған кезде де, тіпті жаңа жұмысқа ауысқан жағдайда да, тұрғылықты мекен-жайын өзгерткенде де, қаражатсыз қалған кезде де, жақын адамын жоғалтып және өмірде өз орнын таппаған жағдайда күйзеліске тап болады.Әдетте біздің қорғаныс механизміміз күйзеліспен күресуге көмкетеседі, бірақ сол кезде біз сектаға мүшелер іздеп жүрген адамдардың құрығына ілінуіміз ғажап емес. Осындай кезде бізге айтылған әрбір құптаулар мен жақсы өмір сүруге деген итермелеушілік біздің алға қойған мақсатымызды жойып, жаңа белестерге жетелейді.
Адамдар харизматтық топтарға енгеннен кейін күйзелістерінен құлан таза айығып өздерің жеңіл сезіне бастайды. Топтан алшақтаған сайын күйзеліс күшейіп, өздерің бақытсыздар санатына қосып, топсыз өмір сүре алмайтындай жағдайға жетеді. Әрбір осындай Тәжірбие тиімді оқыту, үйрету құралы ретінде қолданылады.
Сектадағы адам топты өмірдегі кездесетін қиындықтардан құтқаратын күш ретінде қабылдайды. Сонымен бірге топ секта мүшелеріне психологиялық кене сияқты әсер етеді:
Бір жағынан ол күшті қысым жасайды, екінші жағынан күйзелістен арылтады. Мысалы топтық қатынастар шегі әрбір секта мүшесінің ұстануын талап етеді және оның күйзеліске ұшырауына әкеп соғады. Соңда да секта мүшесі өз-өзін топтан бөліп қарамай, топтасып өмір сүрсе эмоцияналдық жетістіктерге жетуге мүмкіндік бар деп сендіреді, әрі топқа адалдық таныта отырып ол күйзелістен оңай шығамын деп ойлайды. Мұндай пікір оны топтық талаптарға мойын ұсынған және топ жетекшісінің ойын екіетпейтін тәртіпті де тәрбиелі топ мүшесіне айналдырады.
Топқа енген кездегі болған күйзеліс осы топқа енбеген адамдарға деген кейбір снобизмдік қатынастарды туындауы қызық жайт, яғни олар адамдарды Өзіміздің және Бөгде адамдар деп бөлуіне жол береді. Осыған орай топқа ене отырып әрбір топ мүшесі топ игілігі үшін өзін-өзі құрбандыққа шалады, әрі бұл құрбандық бөгделерге тиесілі емес. Шынайы харизматтық топ ұстанатын өзін-өзі қорғау тәсілі міне осындай.
1.2 Әлеуметтік психология мен топтық динамиканың негізгі принциптері.
Адамдар өздерінің дағдыларымен сезімдерімен және басқа да ішкі жай - күйімен өзін - өзі бақылау барысында олар туралы қорытынды жасай отырып, танысады. Дағдылармен танысу осы дағдылар байқалатын, өзінің мінез - құлқын және жағдайын бақылауды болжайды. Адам өзінің мінез - құлқын және осы мінез - құлық көрініс табатын, ситуациялық ахуалын бақылап, ал содан кейін осы бақылаулардың негізінде нақты қорытындылар жасаған кезде, оның өзі жайлы көзқарасы қалыптасады. Бірақ, бұл ақпарат толық болмағандықтан, әрі егжей - тегжейлі талдауға тартылмайтындықтан, адам өзінің қорытындыларында көбіне болжалдарға сүйенеді. Функционалдық жағынан ол, ішкі жан - дүниесі жайлы солардың негізінде қорытынды жасау үшін, адамның мінез - құлықтық сипаттамасына міндетті түрде сүйенуі керек болатын, бақылаушының - көлденең бақылаушының орнын алады. Сонымен қатар, біршама кеш ақпаратты түсіндіруге алғашқы немесе бұрынғы әсерлер ізін қалдырады. Мысалы, адамдар өміріндегі маңызды оқиғаларға өздеріне бала кезінде отбасымен берілген, діни нанымдар тұрғысынан мән беретін болады. Тіпті егер олар балалық шағында бұл дағдыларды аса немқұрайлы қабылдаған және тұжырымдаманың мәніне үңілмеген болса, есейген кезде олар осы сенімнің жоралғыларына өзінің қатысы бар екендігін өз бойларынан бақылады және көрді. Адам діни бағдар туралы шешімді міндетті түрде саналы қабылдамайды, көбіне ол өзін католик немесе православтық деп атайтын себебі, өйткені үнемі осы дінді ұстанушылар үшін дәстүрлі тәжірибені орындайды.
Осылай деп есептеу адам қалай әрекет етуді білмеген кезде орын алады. Түсініксіз оқиғалардың әлдебір ретін баян ету оны тығырыққа тіреуі мүмкін. Абыржу жағдайында ол сенімсіздікті басынан өткереді және осы оқиғалар орын алған, әлеуметтік мәнмәтінмен берілген, кез - келген шындыққа жанасатын түсіндірулерге шын көңілімен сенеді [10, б. 74].
Осы жерде ұлы Ницшенің келесі ескертуін еске алмауға болмайды: Белгісізбен бетпе - бет келу қорқыныш, абыржу және дүрбелең тудырады; лезде екіұштылықтың ауыр жағдайын жеңуге ынтызарлық пайда болады. Негізгі ереже: кез - келген түсіндірме оның болмауынан жақсы... Сонымен себепті іздеуге қорқыныш итермелейді. Неге деген сұрақ ерігу әуестігінен емес, тыныштандыратын және жеңілдік әкелетін, нақты жауап алу үшін беріледі.
Нәтижесінде адам өзі қалай түсіндіруді білмейтін, сол жағдайға орынды болып көрінетін, қол жеткізу оңай және шындыққа жанасатын түсіндірмеге бірнеше рет сүйенетін болады. Біз түсіндірме табуға тырысатын, өткенімізге үңіле отырып, екіұштылықты жеңеміз немесе бүгінгі жағдайдан ойға салатындарын іздейміз, содан кейін қолдағы барлық ақпаратты мұқият талдамай - ақ айқын қорытындыға келеміз. Атрибуцияның тұғырлы қателерінің бірі: біз себепті оларды іздеген жерден табамыз. Адамның кейде жан - жақты бақылаулар жүргізіп және оларды тексерудің орнына кездейсоқ және екінші кезектегі ойға салулардың ықпалына берілу ықтималдығы шынымен артатын, нақты жағдайлар бар. Көбіне бұл, егер 1) адам әлеуметтік қолдаудан мүлдем айрылған болса; 2) ондағы бар бұрынғы ақпарат жұтаң және мағынасыз болса; 3) күрделі мәселелерді шешу оның нақты мүмкіншіліктерінің деңгейінен жоғары болса; 4) үстірт немесе дұрыс болмағандықтан, оның көзқарастары расталмаған болса; 5) басынан өткен келеңсіз тәжірибе оның өзіндік бағалауын төмендеткен болса, орын алады.
Мұндай көзқарастар, мысалы олар қандай да бір діни қауым өткізетін, семинарларға және кіріспе дәрістерге қатысқан кезде жаңа нанымдардың ықтималды рекруттарда қалай қалыптаса бастайтындығын түсіндіре алады. Діни қауым мүшелері оларды, діни қауымның нақты парызына және оның көзқарастарының шынайы жүйесіне тереңдеп енген кезде жаңадан келгендерді идеологиялық өңдеуден өткізу үшін соңынан мәре алаңы қызметін атқаратын, нақты емес және дәл тұжырымдалмаған көзқарастармен таныстырады. Іс жүзінде, жаңа келуші топқа оның қандай топ екендігін сезінбей тұрып араласады, алайда конверсия барысында олардың қалаған жағдайда сұрақ беру құқығы сақталады. Бірақ тәжірибеде жаңадан келгендердің мұны істейтіндері сирек. Керісінше, ықтималды рекруттар көбіне басында оларға діни қауым ұсынатын, біршама қызықты істермен айналысады, ал діни қауымның және оның парызын тек уақыт өте келе таниды. Шын мәнінде алғанда, діни қауым жаңадан келгенді нанымның жаңа жүйесіне шебер және мөлшерлі ендете отырып, қулыққа және айлаға барады.
Мысалы, Бірлестіктер Шіркеуінде көптеген адамдарды адамгершілік құндылықтар, өмірдің мәні, әлемді реформалау тәсілдері, зардап шеккендерге көмек және адамзаттың басқа да мәңгілік мәселелері туралы үнемі өткізілетін пікірталастар тақырыбы тартады. Семинардың күн тәртібіне қызыққан олар гуманитарлық қо- р ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Деструктивті діни ағымдар түсінігі және әлеуметтік психология 6
1.1 Деструктивті діни ағым түсінігінің мәні және адамдардың ол жолға түсуінің себептері 6
1.2 Әлеуметтік психология мен топтық динамиканың негізгі принциптері. 15
1.3 Психологиялық профиль жасаудың теориялық және практикалық негіздері мен маңыздылығы 25
2 Діни ағымдардың құрбаны болған адамдардың психологиялық профилін эмпирикалық зерттеу 35
2.1 Зерттеуді ұйымдастыру 35
2.2 Зерттеу әдістері және олардың сипаттамасы 48
2.3 Зерттелушілер тобына сипаттама және зерттеу базасы 57
3 Діни ағымдардың құрбандарының психологиялық профилін зерттеу 64
3.1 Діни ағымдардың құрбандарының психологиялық ерекшеліктерін зерттеудің нәтижелері 64
3.2 Діни ағымдардың құрбандарының психологиялық профилі. Жалпылама түрде 67
3.3 Теріс діни ағымдардағы топтардың психологиялық профилі 77
Қорытынды 84
Қолданылған әдебиеттер тізімі 87
Қосымша 1 92
Қосымша 2 97
Қосымша 3 104
Қосымша 4 107
Кіріспе
Жаңа діни қозғалыстар, әдетте әр түрлі қоғамдық бірлестіктердің, қауымдастықтардың, қайырымдылық қорларының, университеттердің, ағылшын тілі курстарының психологиялық тренингілер мен сауықтыру орталықтарының атын жамылып әрекет жасайды. Олар өздерінің іс-әрекетін бүркемелеп, алдына қойған шынайы мақсаттарын жарысады.
Жаңа діни қозғалыстар нақты қандай мақсатты көздейді? Мұндай діни ұйымды ұстаз немесе лидер өзінің бас мүддесін қанағаттандырып ақша алу үшін, ықпалға ие болу арқылы шексіз билікке қол жеткізу мақсатында құрады. Ұйым жетекшісі мен оның айналасындағылар мөлшерсіз байлыққа ие болуы қатардағы мүшелердің өз жеке меншігі мен мүліктерін ұйымның меншігіне аударып, оларды пайдаланудан бас таруы арқылы жүзеге асырылады. Сектаның бүкіл іс-әрекеті адамның өздігінше ойлауын тоқтатуға, тәлімгеріне сөзсіз және мүлтіксіз бағынуына бағытталады. Осылайша, кез-келген адамға оның еркінен тыс әрекет жасатып, қолшоқпарға айналдыруға болады. Діни жаңа ұйымдар тоталитарлық, деструктивті культ немесе секта бола отырып жеке тұлғаға және қоғамға, ұлттық қауіпсіздікке, оның әртүрлі салаларына қауіп-қатер төндіреді.
Діни қозғалыстардың адам денсаулығына келтіретін қаупі оның адам психикасына жасайтын ықпалынан көрінеді. Адам психикалық дабылдардың әсерінен өз көзқарастарын, пікірлерін, сезімдері мен мақсаттарын басқаша түрде қайтадан құрады.
Тақырыптың өзектілігі: Жалған діни қауымда мұндай ықпалға түскен адам кінәлі, әлденеге мазасызданған, топқа тәуелді, сәби тәрізді қауқарсыз кейіпте болады. Қауымның жаңа мүшесі (неофит) дербестігін, өзбетінше шешім қабылдау және сыни пікірлер айтып, өз көзқарасын білдіру қабіллетін мүлдем жоғалтады. Оның үстіне, мұндай тәуелділіктегі адамның бойында есалаңдық, шизофрения, өзіне-өзі қол жұмсап, зорлық жасауға бейімділіксияқты қасиеттері пайда болады. Мұндай психикалық әсер ету немесе адамды мәңгүртке айналдыру, бағдарлау, адамдардың миын айналдыру, қоғамдық сананы басқарып, жетекшілік ету жаңа діни ұйымды басқарудың әдісі мен ұйымға билікті жүзеге асырудың тәсілі болып табылады. Түңілгендік, шарасыздық, мазасыздықты басынан кешірген кез-келген адам деструктивті культтің потенциалды құрбаны болуы мүмкін. Адасқан адамдар сектадан кәдуілгі өмірде өздері жоғалтып алған, айрылған нәрселерін тапқысы келеді: жақындары тарапынан түсіністік және қолдау, сенімділікке ие болып, перспективасының анықтығын білу, сонымен қатар бойындағы тәуелділік пен қорқыныш, сондай-ақ жауапкершілік және кінәлілік сезімінен арылуды жаңа діни қозғалыс мүшелері көп жағдайда ақиқаты тану ретінде, діни үйлесімділік ретінде қабылдайды.
Діни қозғалыстар іс-әрекетінің адамның өміріне, денсаулығына келтіретін қаупі жалған сауықтыру, жалған медициналық ілімдер арқылы, оккультті, эзотерикалық (Күн сәулесімен емдеуді насихаттайтын Алля-аят, Фархат ата, сонымен қатар рұқсат қағазы немесе тиісті медицианлық білімі жоқ бол тұрса да емдік сеанстарын жүргізетін Ақ жол және оның Ата жол аты тармағы) жолдар арқылы жүзеге асады. Иегова куәларының сенушілері қан құйғызудан бас тартса, сатанистер ритуалдық өлтіру тәжірибесін қолданады.Радостея діни бірлестігі әртүрлі ырғақ, ритмдердің көмегімен адамға өзінің өмірін басқаруға, оны бағдарлауға т.б. үйретеді.
Яғни, қазіргі кездегі деструктивті діни ағымдардан құрбан болғандардың психологиялық профилін анықтап, оларды психологиялық тұрғыдан емдеуге болатын жағдайларын қарастыру, психологиялық атакакалауға адамды дайындаудың жолдарын зерттеу.
Жұмыстың мақсаты: жалпы деструктивті діни ағымдардың қалыптасу жолдарын зерттеп, сол жолда құрбан болған адамдардың психологиялық профилін анықтау және оларды қайта қалпына келтірудің немесе ол жолға түспеуіне арналған психологиялық амалдарды жетілдіру.
Қойылған мақсатқа келесі міндеттерді орындағаннан кейін ғана жетуге әбден болады:
- деструктивті діни ағымдар түсінігі және әлеуметтік психологияны қарастыру;
- деструктивті діни ағым түсінігінің мәні және адамдардың ол жолға түсуінің себептерін зерттеу;
- деструктивті секталардың феномені және адамның шынайылық тунелінің өзгеруінің негіздерін айқындау;
- деструктивті программалаудан қорғанудың амалдарын жетілдіру.
Зерттеу жұмысының пәні: қазіргі кездегі Қазақстанда таралған деструктивті діни ағымдардың адамдарға психологиялық әсерін зерттей келе, олардың құрбандарының психологиялық профиліннің ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының гипотезасы:
- Деструктивті діни ағымдарға кіруге келесідей әлеуметтік-психологиялық жағдайлар әсер ететіні туралы болжам жасалынады: жеке-типтік бейімділік; аффиляцияның мотивінің жоғарғы деңгейі; жағымсыз әлеуметтік факторлар; кризистік жағдай; топтық қысымның әсері мен күші; тұлғаға деструктивті әсер берудің механизмдерін білетін адепттердің шеберлігі (сананы басқару, манипуляция, сананың күйінің өзгеру техникасы және т.б.); ақиқатқа жету, бақытқа кенелу иллюзиясымен қамтамасыз етуші топтың ішінде атмосфераның қалыптасуы; Мен-бейнесінің құрбанның бейнесіне, алданған және бақытсыз адамның күйіне деформациялануы.Құрбандыққа тез шалынатын адамдардың психологиялық профиліннің ерекшеліктері бар.Ол ерекшеліктер теріс діни ағымдардың үгіт насихат жұмыстарына тез беріледі.
- секталарда, діни ағымдарда және дәстүрлі емес діни ұйымдарда болу тәжірибесі ауыр әлеуметтік-психологиялық бұзылыстарды туғызады, олар қарым-қатынаста және өмір қызметінде қиындықтарға алып келеді, сонымен қатар бұрынғы сектанттардың сектадан тыс өмірге қайта бейімделуіне кедергі болады: фобиялар, қорқыныштар, невроздар, апатиялар, депрессия, толғаныстар, фрустрация.
Зерттеу әдістері: Дипломдық жұмысты орындау барысында психологиялық профиль жасауға қатысты ғылыми зерттеу жұмыстарына талдау жасалынды, ал негізінен мынадай әдіс-тәсілдер қолданылды: Е.Н.Волковтың әдістемесі, Чемберс-Лангоунидің сұрақтары, М.Рокичтің әдістемесі, Т.Лиридің адамның өзі туралы түсініктерін зерттеудің әдістемесі және Гекстің сауалнамасы, В.А.Жмуровтың депрессивті күйлердің диагностикалық дифференциалдау әдістемесі, Зунгенің депрессивті күйлерді дифференциалды диагностикалау әдістемесі, С.А.Розенцвейгтің фрустрацияларды зерттеу әдістемесі, Ч.Спилбергтің тұлғалық уайымдаушылық межесі, Субъективті бақылау деңгейінің сауалнамасы, Ю.Кульдің Бақытсыздықтар кезіндегі әрекеттерді бақылауы, Миллонның мультиосьтік анкетасы, Бектің депрессивті анкетасы, Хопкинстің белгілердің бақылаушы тізімі.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.Бүгінгі күні Қазақстан азаматтарының бәрін бірдей толғандырып отырған деструктивті діни ағымдарға түсіп кетпеудің психологиялық жаңа амалдарын немесе сол жолда құрбан болғандардың психологиялық профилін қайта қалпына келтіру бүгінгі күннің назарына ілігіп, шешімін талап етеді. Ал біз осы жұмыста деструктивті діни ағымдардан құрбан болған адамдардың психологиялық профилін зерттеп қана қоймай, оларға жаңа психологиялық қорғану әдістерін ұсынамыз.
Зерттеудің практикалық құндылығы. Алынған мәліметтер жалпы дін саласындағы зерттеу жұмыстары, оқыту сабақтарында үшін қолданыла алынады, курстық, дипломдық, диссертациялық жұмыстарды жазу үшін де қолданыла алады. Сондай-ақ келтірілген жаңа психологиялық қорғаныс амалдары тәжірибе жүзінде психолог мамандармен толығымен қолданыла алады.
Жұмыстың құрылымы зерттеудің мақсаты мен міндеті арқылы анықталады. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттерден тұрады.
1 Деструктивті діни ағымдар түсінігі және әлеуметтік психология
1.1 Деструктивті діни ағым түсінігінің мәні және адамдардың ол жолға түсуінің себептері
Маскалардың шынайылығымен жұмыс істеп үйренбегенше, шынайылықтың маскаларымен ойнамаңыздар.
Р. А. Уилсон
"Секта" - бұл шіркеуден бөлініп қалған және өзінің жеке діни нанымы бар діни ұйым немесе топ, ал "культ (діни наным)"-діни пұтқа табыну және осыған байланысты неше түрлі рәсімдерді орындау, яғни пұтқа табыну мен оған құдайдай сену болып табылады. Ұйым ретінде ресми немесе мемлекеттік шіркеулерден бөлініп қалған секталар олардан метафизикалық ғана емес этикалық тұрғыдан да көзқарасы мүлдем бөлек. Барлық жерде қандай да болмасын формада ресми дін тіркелген, немесе мемлекеттік (қауымдық) қатынастар негізінде белгілі бір этикалық принциптер енгізілген,этика ешқашан саясаттан алшақтамайды. Сондықтан секталар шіркеулер ғана емес, сонымен бірге мемлекеттік және әлеуметтік тәртіпке қатысты оппозициялық көзқарасты ұстанады. Сол бір түсіндірме сөздікте жазылғандай, өздерінің жеке табыну нанымдары бар адамдар тобы секта деп аталады. Екінші түсінік бойынша "секта" - бұл қоғамнан бөлініп, құндылықтарын жоғалтқан,қызығушылық шеңбері тарылып, белгілі бір эстетикалық немесе зияткерлік бағдарламаға, тенденция немесе жеке басқа табынған адамдар тобы.
Бүгінгі күні адамның жүйке жүйесі мен миына, яғни адам нейрологиясына әсер ететін көптеген әдістер бар [1, б. 65].
Егер адам ұзақ уақыт бойы деструктивті сектаның "жасанды" әлемінде өмір сүретін болса, ол жеке тұлғалығын жоғалтып, секта құрған "жасанды" тұлға қабығында өмір сүреді. Әрбір жеке тұлғаның белгілі бір сенімі, әрекет ету моделі, ойлау қабылеті мен эмоцияналдық қабылдауы бар. Психологиялық тұрғыдан әсер ету мен үлкен әлеуметтік ықпал ету негізінде ата-ана, тәрбие, білім алу, достары мен оның кең таңдау жасай алуы мен жеке тұлға ретінде қалыптасқан адам жаңа сектанттық тұлғамен күштеп айырбасталады. Адам осындай әлеуметтік ортаға тоғытылады. Мұндай ортаға тап болған адам "Мен" деген әу баста қалыптасқан құндылықтардан алшақтайды . Жаңа топта өзін сол топтың белді мүшесі ретінде сезіну үшін ол сол топтың мақұлдаған жаңа кейпін, жаңа келбетін қабылдауға тиіс болады. Ол адамның бұрыңғы өмірінен елес беретін, сол өмірге қайтаруға ықпал беретін кез-келген шындық, әрекет жасанды түрде жойылады. Тіпті, бас кезінде өзін қоршаған ортаға тарту, топтың бір белсенді мүшесі ретінде көрсетуге тырысып, жасанды түрде көрсетіп жүрген адам, уақыт өте келе өзінің ойы мен іс-әрекетінің өзгергендігін, баяғы дағдылары мен сенімдерінің жоғалғандығын аңғарар еді. Осындай түбегейлі өзгерту процессіне бірнеше сағат ішінде қол жеткізуге болады, бірақ бұл әрекеттің нәтижесі нық болуы үшін бірнеше апта қажет. Әрбір тоталитарлы жүйе, соның ішінде деструктивті секта адамның жеке тұлғалық болмысын жоюға және оның шешімін өздігімен қабылдай алатындай ырқын жоюға бағытталады.
Ата заңымыз ар-ождан еркіндігі мен діни нанымдарға, жеке бас және азаматтық еркіндік құқығына кепілдік береді. Адамдар тобы діни нанымының еркіндігі мен қоғамға келіссіз болса да сол топ өкілдері атқаруға тиісті рәсімдерді ұстану құқығына ие. Егер адамдар Махараджи Джи, Виссарион, Мария Дэви Христос, Элизабет Профит, Сан Мюн Мун, Макариш Махеш, Ошо, Джим Джонс, Чарльз Мэнсон немесе Дэвид Корешер-мессия деп түсінгілері келсе, бұған олардың толық құқығы бар. Бірақ (бұл ең бастысы) ешкім олардың сана-сезімдерін өзгертіп, деструктивтік ыңғайдағы ойлармен, осы аттары аталған мырзалар (немесе ханымдарды) - мессия деп түсініктерін өзгертуге ешкімнің құқығы жоқ. Ешкім олардың құқықтарына қол сұғып психологиялық бағдарламалардың және сана-сезімін манипуляциялау техникасының көмегімен олардың жеке басына деструктивтік ықпал етуге құқығы жоқ.
Психология іліміне нацистік Германиядан АҚШ-қа қоныс аударған Курт Левин өз еңбектерімен зор үлес қосты. Левин топтық динамика деп аталатын бағыттың негізін қалады. Ол бұл бағытты зерттей отырып, жеке тұлғалық өзгерістер адам жеке жүргенді емес, топтық қатынастарда орын алады деп шешім қабылдады. Ол топты динамикалық тұтастық "өз қосындысы мен олардың өздік қосындысынан тұратын ерекшеліктерінен" тұралы деп есептеді [2, б. 39].
Алпысыншы жылдары Гарвард университетінде проф.Тимати Лиридің жетекшілік етуімен іс-қимылды, іс-әрекетті модификациялау аумағында зерттеулер жүргізілді. Проф. Тимати Лири топтық терапияның және трансакциондық талдаулар теориясының негізін қалаушыларының бірі болған. Соғысқа дейін Адлер жеке тұлғаларға әлеуметтік жеке тұлғалардың тигізер әсері мен құндылықтары және мақсаттарын жоғалтқан жеке тұлғалардың пікірлері мен козқарастарын қалыптастырып, нық сенімге келуіне топтық қатынастардың ықпалы зор екендігін айғақтады. Бірақ,проф. Лири ми - әртүрлі шындықты қабылдап, оны ой елегінен өткізуге мүмкіндік туғызатын биохимиялық электрлік жүйе деген тұжырымын айтты. Адамның ой- өрісін, әлемді қабылдауын өзгеру үшін арнайы кілтті тауып, шеберлікпен қолдана алу керек. Бұл кілт жүйке жүйені зерттеу үшін ашса, мидың қызметін өзгерту үшін ашады. Ол әлемді қабылдаудың шарттылыңынан құтқарса, жүйке жүйесінің жаңа аумағын белсенділендіруге көмектеседі және сана- сезімді, әлемдік көзқарасты кеңейтеді. Теория әділдігі қылмыскердің іс- әрекеттерінің өзгеруі мен психологиялық көмек көрсету бойынша жүргізілген тәжірибелер легі негізінде тексерілді. Тап осы Тимати Лири turn on, tune in, drop aut үндеуінің авторы еді, яғни қосыл, байланыс, жүйеден шық деген аудармамен оның үндеуі кең таралды. Қосыл - өз жүйке- жүйеңнің мүмкіндіктері мен генетикалық өсіндіңді белсенділендір, байланыс - қоршаған ортаға өзіңді икемдей отырып, байланыс құра, ал жүйеден шық - рефлдекторлық және ойлау қабілетіңді белсенді түрде, шебер, әрі зиянсыз жүйеден шығар.
Алпысыншы жылдардың аяғында психологтар ашық пікір талас әдістеріне сүйенген топтық психотерапия сеанстарын өткізу кезінде жеке адамдар мен топтарға біріктірілген адамдардың іс-қимылы мен іс-әрекетіндегі модификациялық мүмкіндіктерді зерттей бастады. Курт Левиннің өзі зерттеген эксперименталды және тиянақты түрдегі топтық пікір таластар оған қатысушыларға түйіндеген проблемаларда жан-жақты қарастыра отырып, жаңа ақпаратты қабылдаудың мүмкіндігін азайтты. Сонымен бірге ол оппозициялық ойларды жоққа шығаруға мүмкіндік берді. Тек жақсы нәтижелерге қол жеткізуге бағытталған эксперименттік техникалар адамдарды әдеттегі ойлауы мен ой қорыту дағдыларынан бас тарттырып, іште бұғып жатқан жасанды мүмкіндіктерді пайдаланып, өз-өзін қадағалай алатындай жағдайға жеткізуге адамдарды күштей бастады. Мұндай сеанстарда толық ашылу талап етілді, ұяңдықтан бас тартып, өз жеке бастарында орын алған жеке жағжайларды топ алдында қысылмастан айтып беру талап етілді. Психотехника атты сеанс өте кең жайылған сеанс еді. Бұл сеанста қатысушылар бір адамды ортаға отырғызып, өздері оны қоршай отырып, әрқайсысы оған сұқ саусағымен көрсетіп онынң кемшіліктері мен проблемаларын бетіне басады. Мұндай сеанстар адамдардың психикасына әсер етіп, ауыр психологиялық проблемаларға душар ететінін айтпаса да түсінікті.
Нейролингвистикалық бағдарламалау (НЛП) жүйесін дамыту кезінде көптеген адамдар ми қабатымен жұмыс істеудің не екендігін түсінбеген бойы гипноздық трансқа енгізу техникасымен танысты. НЛП моделінің негізін қалаушылар Ричард Бэндлер мен Джон Гриндер адамның ойлау қабілетін дамытуға ықпал етеді деген айғақпен осы технологияны әрі қарай дамытуға барын салды. Бұл модель Мильтон Эриксонның стратегиялық психотерапия моделі негізінде құрастырылды, әрі трансттық және гипноздық жағдайда кеңінен қолданылды. Гипноздық транс феномені (немесе эриксониандық гипноз) адамның ақыл-ой, ойлау қабілетінде өзгерістер енгізіп, адам ойлаудан айырылады, тез сенгіштік пайда болып, жеке басында тұлғалық нышаны жойылады, әрі оған бұйырылған тапсырманы мүлткісіз орындайтын болады [3, б. 103].
АҚШ-та секталар мен жаңа діни қозғалыстар алпысыншы жылдардағы мәдени революция кезінде кен дамыды. Миллиондаған жастар мен көзқарастары өзгерген орта буын өкілдері этикалық вакуумның шырмауында қалды. Бұл вакуумды толтыруға діни дін басылары мен моральдық тұрғыдан төмендеген мафия өкілдері, яғни адам рухын аулаушылар шыға бастады. Теледидардан көрсетілетін евенгелизм, жалпыға танымал буддизм мен хипті индуизм пайда болды. Пессемисттік, бұрыннан келе жатқан діни нанымдар өшіріліп, адамдардың ой-өрістері уланды. Алпысыншы жылдардағы дивергенция, индивидуализм (жеке тұлғалылық) пен утопиялық оптимизм (тек жақсылыққа талпыну) түбегейлі жойылды. Рухтық бандиттік іс-әрекеттер жұқпалы ауру сияқты тез таралды да Америка жабайы рухты иелену үшін діни бандылар жетекшілері мен ұстаздар, діни әулиелер өзара талас-тартысқа түсті. Белгісіз бір гурулар, діни ұстаздар, сопылар мен әулиелер қаптап кетті. Бірақ та осы деструктивті секталар мен олардан келетін зардаптардың мөлшерін Америка халқы тек жетпісінші жыслдары ғана сезіп, біле бастады.
Осындай қатердің орын алуына бұқаралық ақпарат құралдары арқылы қарсы тұрылды. Олар халыққа қатердің қандай, қанша аумақты екендігін меңзеп, жалпы бұқара халықтың бұл феноменге көңілін бөлді. Ең алдымен Американы магнат Уильям Рэндольф Херст ІІІ-тің қызы Патти Херсттің ұрланғандығы туралы хабар дүр сілкіндірді. Ол аяқ астынан Таня болып аталып, Симбиондық Қозғалыс Армиясының мүшесі болып солақай экстремистік топтың белсенді мүшесі болып табылды. Джонстаундағы ұлттық шіркеу сектасының мүшелері жаппай өзді-өздерін өлтіргендігі туралы хабар да сонан кейін келіп жетті. Бұл жағдай қалың жұртшылықты секталарға басқа көзқараспен қарауға итермеледі. Ұлттық шіркеу-дің басшысы Джонстың мына сөздері: Өткенді ұмытқандарға ол мезгіл-мезгіл келіп тұрады сол шіркеудің маңдайшасына жазылған еді. Сол кезде Джонстың Джордж Сантаяның осы айтқан сөзін ұран ретінде неге пайдаланғанын ешкім білмеді. Бірақ сөздердің қазіргі замандағы деструктивті сектаға тәуелдігілінің мағынасына үңілу зиян емес.
Діни немесе оккульттік догмаға негізделген діни оқуларға сүйенген діни секталар саны өте көп, әрі олар танымал. Ол библиядан алынып, шығыс діни кітаптарымен толықтырылып, оккульттік оқулардан сусындаған немесе секта көсемі ашқан. Мұндай секталарды тірі құдайлар ашып, әулиелер қолдап, оларға тәңірлік шындық нұры құйылады. Осы шындық нұрынан нәр алған мұндай секта Тәңір қалауын өзінше түсіндіре бастайды, сондықтан кез келген дәлелді кемшіліктерді айтқан адамдар олардың жаулары іспетті, әрі сайтанның мазағы ретінде қабылданады. Кейде мұндай тірі құдайлар мен әулиелер жүйке дерттеріне ұшырып, көз алдарына елестеген неше түрлі елестерге сенеді. Мұндай елестер психиатрия оқулықтарында суреттеледі. Уильям Джеймс жазғандай материалдық медицина Әулие Павелді өлтіріп, оны эпилепсия дертіне ұшыраушы науқас деп есептесе, Дамаскке барар жолдағы елестерді - қоғзалыс импульстерінің аяқ-асты пайда болуын туындайтын шүйде аумағының ми қабатындағы жүйке жүйесінің қабынуы, ал әулие Тереза Авильскаяны көкдолы (истеричка), әулие Франциск Ассизскийді - тұқым қуалағыш дегенерат деп есептейді. Алайда, еске түсірсек, психиатр дәрігерлердің ойлары көптеген ой-пікірлердің бірі ғана және оған соншалық сене беруге болмайды [4, б. 58].
Өз-өздерін әулиелерміз деп жариялағандар біз ерекше тапсырмамен жерге жіберілгенбіз деп жар салуда. Біз олардың неге белсенді түрде мұндай әрекеттерге барып жүргендігін білмейміз. Мүмкін олар өздерінің шынайы да сүйіспеншілікке толы әулиелік жолға деген сенімдері шығар, мүмкін ащы өкініш пен өтірік рухани тәжірбие ме, әлде өз ойын асырамын деген соқыр үміт пен байысам деген талмас талпыныс па. Сонда да олардың рухтарының әлсіз, күштерінің сарқылғандығын жай көзбен-ақ байқауға болады.
Бұл әулиелердің тұрпайы материалдық әлемге деген сүйіспеншілігін олардың шалқып сүріп отырған өмірлері, қозғалмас мүліктер, бұл мүліктерге миллиондаған долларлар сарп етуде және алып кәсіпорындардың акцияларын өз меншіктеріне сатып алуда.
Діни деструктивті секталар библейлік және сайтандық болып екіге бөлінеді. Бұқаралық ақпарат құралдары соңғы жылдары жасөспірімдерді құрамына тартып жатқан сайтандық топтардың іс-әрекетіне қоғамның назарын аударуда. Әсершіл, жаңалықты тез қабылдағыш жастар, ауыр рокты қолдаулылар, қорқыныш ұялататын фильмдер мен ғылыми фантастиканы жақсы көретіндер өмірде өз орнын табуға тырысады. Күш-қуат пен өз көзқарастарының дұрыстығына кәміл сенгендер секталарға тап болады, секталарда олар сайтанға, ібіліске табынып, әміршілік пен нық сенімді табуға тырысады.
Жиі оларды секталарға алдап шақырады, олар ібіліске бас ұру рәсімінен өту үшін күшті елестер мен бойына күш-қуат беретін апиындармен уланып, арнайы кеш ұйымдастырылады.
Сектаға тартышы адам алдап апарған адамының күн өткен сайын санасын улап, сеніміне кіре отырып, бос жерін діни солақай саясатпен толтырып, өзіне меншіктей бастайды. Алданған адамның санасы уланып, әбден дайын болған кезде ібіліске бас ұру рәсімімен таныстырылады. Осы кезде оған кері шегінуге жол жоқ, себебі ол осыған дейін барлық рәсімдерге қатысып, көптеген заңға қайшы келетін әрекеттерді көріп те, қатысып та жүреді. Ал егер ол адамды ібіліске арнап құрбандыққа шалу рәсіміне қатысып немесе өз көзімен көрсе, сонан кейін қашып кететін болса, оны бәрібір топ мүшелері ұстап алып, өлтіреді [5, б. 90].
Халықаралық жаңалықтар бойынша жиі экстремистік ұйымдар деген атаулар айтылуда. Дәлірек айтсақ, бұл нағыз саяси террористтік секта. Көптеген адамдар тіпті олардың осы сектаға қалай тап болып, олардың мүшелерінің қандай нейрологиялық бақылауда жүргендігі, осындай топтардың жай фанатиктік-фундаменталистік топтардан айырмашылығын біле бермейді. Мұндай топтар белгісі саяси догма негізінде құрылады. Арийлік нәсілдер тобы өз жауынгерлерін сынақ лагерьлерінде сынаса, болашақта ақ нәсілділер арқасында АҚШ өкіметін басып аламыз деп үміттенуде. Филадельфия полициялары МУВ тобының қоймасынан қару-жарақтың үлкен мөлшерін тауып алған соң жас ақтырғыш газбен, гранатамен оқ жаудырған.
1995 жылдың наурыз айының бір таңертеңгілік уақытында Аум Сенрике сектасының 10 мүшесі Токио метросының бір станциясына зорин уланғыш газы бар пластиктік пакеттерін әкелген. Бұл газды алғаш рет нацистік Германияда неміс ғалымдары ашқан болатын. Осы газдың салдарынан 12 адам қаза тауып, көптеген адамдар уақытша көру қабілетінен айырылған және сал болып қалған. Сектаның жасырын қоймаларын тінту жүргізген полиция өте қауіпті улы зат - натрий цианиді құйылған 500 темір барабандарды тауып алған. Аум Сернике сектасының қызметін тексерген кезде оларға тиесілі көп мөлшерде қару-жарақ тәркіленген және улы заттарды пластиктік қаптарға автоматты түрде алшақтан тұрып қаптайтын компьютерлік зертханалар табылған. Секта биологиялық қару-жарақты құрастырған және зерттеулер жүргізген университет түлектерін өз қатарларына тартумен де шұғылданған. Полиция сол сияқты вирустық шөптерді де өсіріп отырған жерді тауып, тәркілеген. Бұл секта химиялық шикізаттарды сатып алатын 3 компанияны басқарған. Мәскеуде жүріп секта басылары ядролық қаруды сатып қызушылық танытқан. Тағы да Аум Ресей тік ұшағын сатып алып, танктер, сүңгуір қайықтар мен әскери ұшақтарды да сатып аларлық ұсыныс білдірген.
Әлемді өздерін мектеппіз, қозғалыспыз және қормыз деп жарияланған психотерапевтік және оқу-ағарту секталары бар. Олар өздерінің семенарлары мен конференцияларын жастар сарайында, қымбат бағалы қонақ үйлердің кездесу залдары мен университеттердің акт залдарында өткізеді. Діни сауатын ашу деген ұғымды ұстанған мұндай семинарларға қатысу ақысыз, яғни тегін немесе белгілі бір мөлшерде кіру ақысы бар ал кейде бірнеше жүздеген доллар есебінде жүреді. Мұндай секталар сана-сезімді улайтын манипуляция техникасы мен психологиялық бағдарламаларды қолданады. Осының нәтижесінде секта мүшелері күйзеліске душар болады. Осындай семинарлардан кейін көптеген секта мүшелері мұндай жиналыстарға қатысудан бас тартады. Бірақ ырыққа көңгіш бос мінезді адамдарды қайтадан қайтару киынға соқпайды. Мұндай адамдарды еңбек ақы ретінде төленетін ақшасы мол бұдан да жоғары деңгейлі курстарға жазылуға мәжбүрлейді. Мұндай курстарды бітірген секта мүшелері мектептерге, дәлірек айтқанда секта жұмысына тартылады. Осыдан кейін бұл адамдардан сектаның қызметі мен бағдарламасын жасырын түрде ұстай отырып жаңа адамдар тарту талап етіледі, мұндай жаңа адамдар ретінде тіпті өз достары, туысқандары, әріптестері де болу ғажап емес. Ал бұл тапсырма орындалмаған жағдайда сектадан қуылу қауіпі төнеді. Мұндай топтардың қызметі адам тағдырын тәлкек етіп, олардың жүйке жүйелерін тас талқан етуге әкеп соғады, әрі отбасыларын ойраңдап, жұмыстарынан айырады, тіпті осыған шыдамаған кейбір секта мүшелері өз-өздеріне қол салып бұл дүниемен қоштасады. Ал осындай сектаны басқаратын жетекшілердің атқарып жүрген қызметтері бұлыңғыр, тіпті олар бұрынғы қылмыскерлер де болып шығады [6, б. 78].
Тоқсаныншы жылдары психотренингтік сеанстар кең таралды. Мұндай сеанстарда адамдарға ойлау қабілетін дамыту әдістемесі үйретілді.Вернер Эрхард ұйымдастырған Форум тобы жаңа шындықты қалыптастыру үшін психотренинг сеанстарына қатысуға адам жинап жарнама жасады. Жалпы философияны талдай отырып шығыс діңінен бастап психозерттеулер бағдарламасын осы Эрхард құрастырды. Оның бағдарламасы бойынша сеансқа қатысушылар өз іштерінде туындаған қиындықтар мен ауырлықтармен бетпе-бет келіп, әлуметтік проблемалардан бастартулары қажет еді. Бағдарлама ұзақтығы 9 күнге созылады. Осы 9 күн ішінде қатысушылар эмоциялық жағынан төмендетіліп, катарсис деп аталатын бәрі түсінеді деген ұғымға саятын күйге жеткізіледі. Эрхард психатрия, емші немесе діңи саладағы маман емес еді, бірақ оның саудагерлік қабілеті мұндай сеанстар өткізуге жетіп жатты. 5жыл ішінде ол өзінің семинарларына 83 000 ауқатты және білімді адамдардың қатысуына ықпал етті. Эрхарттың бағалауы бойынша семинарларға 750 000 астам адам қатысып, 5 миллионнан астам адам оның Аштықпен әлемдік күрес атты виртуальды жобасын қаржыландырған. Эрхардттын ойынша егер көптеген адамдар ауру, аштық пен соғысы жоқ қазіргі заманды қабылдайтын болса, мұндай жамандық атаулы өзді-өзімен жоғалады. Оның семинарларын қатысушылардың көбісі сессиялық нашақорларға айналатын және Форумда ақысыз қызмет атқаруға ойланбастан келісетін.
Коммерциялық секталар адам өз-өзін байытуға деген талпыныс пен осы мақсатқа жету жолында барлық айла шарғыларды қолданады деген сенімге негізделеді. Олар адамдарды алдай отырып оларды тегін еңбек етуге мәжбүрлейді, яғни бүгінгі жұмыстың жемісін ертең өздері қалталарына басады. Олардың ішінде Пираммидалар немесе Көп деңгейлі маркетингтік ұйымдар бар. Бұл ұйымдардың қызметі тез сенгіш адамдардың ақшасын иемденіп, ертең пайдаға белшеңнен батырамыз деп алдайды. Бірақ мұндай алдауға түскен адамдар ертеңгі күнге деген сенімнен айырылады және барлық болған жағдайға тек өзін ғана кінәлап ешқандай құқық қорғау органдарына шағымданбайды. Осындай ұйымдардың көркейіп дамуы мүшелігіне жаңа адамдардың қосылуымен іске асырылады, ал жаңа адамдар тағы да басқа мүшелерді орталарына тартады. Коммерциялық сеталар арасында адамдарды қорқытып, оларды көшеде сауда - саттықпен айналысып, газеттер мен журналдар, бояулар, ыдыс-аяқ пен басқа да тауарлар ды пәтерлерді аралап жүріп сатуға мәжбүрлейді. Мұндай секталар жергілікті газеттер арқылы маңсапқа, биік жалақыға және тиімді іс-сапарлар жасауға талпынып жүрген адамдарды өздерінде жұмыс істеуге шақырып жарнама береді. Сектаға мүшелер жинақтаушы адамдар Үміткерлерді қонақ үй номерлерінде жинап, олармен сөйлесулер өткізеді. Мұндай үміткерлер санатында көбінесе студеттердің болуы құпталады. Егер адам барлық жағынан Келіп тұрса ол біліктілігін және білімін көтеруі үшін ақша төлеуі қажет. Осыдан кейін барлығын шағын автобустарға отырғызып тұрғылықты мекен- жайынан алыс жерлерде бояу немесе галантереялық заттар сатуға мәжбүрлейді. Мұндай бейбақтарға қысымшылық жасалып, ілмекке іледі, өздерін кінәлі санап, қорқыныш ұялатып қысым жасалады. Көп жағдайда мұндай рухани төмендеген адамдар сексуалдық күш көрсету нәтижесінде адам кейпінен айырылады. Мұндай адамдар Компанияның құлына айналады, соңғы ақшасын беріп Өмір сүру шығының өтейді [7, б. 29].
Секталарға бір-біріне мүлде ұқсамайтын адамдар тартылады. Олардың темпераметтері, тәрбиелері, әлуметтік жағдайлары мен жастары әр түрлі болады. Кейде кейбір адамдар сектаға кірер алдында эмоциялық жағынан мінез танытулары мүмкін, бірақ уақыт өте бұл адамдардың ешқандай психикалық ауытқулары жоқ дендері сау адамдар екендігі байқалады. Кейде сектаға тартылған жастардың көз қарастары нықталмаған, құндылықтары орнықпаған адамдар екендігі анықталады. Бірақ сектаның негізгі мүшелері тәрбиелі, білімді, идеалистік рухты ұстанған, қызығушылығы басым, халыққа қызмет етуге даяр болады. Оларды сәтсіз адамдар немесе арманшылдар деп айту дұрыс емес, себебі олардың ішінде өте қабілетті адамдар көп.
Секта-бұл бизнес, себебі ол жерде жоғары білікті мамандар тартылып, ұйымға пайдасы шаш етектен қабілетті адамдар тартылады, әрі мұндай адамдар өздерінің еңбектері үшін ақы сұрамайды.
Сәтсіз отбасылардан шыққан жас өспірімдер сеталарға кетеді деген ұғым дұрыс емес.
Мәселе отбасыда емес, сектаға мүшелікке тартып жүрген адамның сөйлеу қабілетінің биіктігі, сендіре алу қасиетінің жоғары екендігі және адамның жақсы азамат пен биік дәрежелі маман екендігі де есепке алынады.
Сектаға түскен кейбір адамдар өз ойларын ашық айтып отбасында және қоғамда іске асыра алмаған ойларына қол жеткіземіз деп ойлайды. Әдетте мұндай адамдарды ұйымшыл адамдар деп атаймыз, себебі олардың өмір сүру мен ұжымда жұмыс істеуге деген құлшынысы басым. Адам өзі өмір сүріп отырған ортада және жұмыс істеп отырған ұжымда қолдау таппаса, оның психологиялық болмысы әлсіреп сектаға кіретін мүшелер санатына ілігуі мүмкін.
Бірақ практика жүзінде иделистік тұрғыда сусындаған мұндай адамдар сектаға кірген соң өз ойларын іске өте сирек асырады. Сектадағы өмір тек қана ұжымдық жұмылдырылған жұмысты құптайды.
Сектаға кірген кейбір адамдар өздерінің жеке даралығын паш етіп, отбасында өз көз қарасын білдіруге тырысатын адамдар болады. Отбасылық және қоғамдық құндылықтарға қарсы тұра отырып олар өз мақсаттарына сектаға кіру арқылы жеткілері келеді. Ең қызығы сол, мұндай мінез бен ойдың адамдары сектада жеке бас құқығынан айырылады, себебі оның генетикалық отбасы жасанды отбасымен алмастырылып секта жетекшісіне тәуелді етеді.
Кейбір адамдар секталарға өмірдегі өз жолын табу үшін кіреді, әрі өзі сенетін құдайға жалбарынуын тоқтатады. Өмірдегі шындықты іздеп жүрген мұндай адамдар ішкі жан сарайындағы болып жатқан қарама-қайшылықтарды өмірдің мәнің іздеу арқылы, өмірдегі орның табу арқылы және өмір мәнің іздеу арқылы тапқылары келеді. Мұндай адамдар елуліктерден сайентологтарға, сонаң кейін Ошо саньясиндерге, агностиктерге айнала отырып неоиндуизм және шаманизмен айналыса бастайды, әрі трансцендентальді медитация, Тәңір сәулесінің миссионері және мунисттікті қабылдайды. Секталардағы бағытты таңдаушы кейбір адамдар оның идеологиясына қарауға мұршасы келмей кездейсоқтық нәтижесінде мүшелікке өтеді. Олардың назарын қандай да болмасын сектаға тартушы адамдардың қажет жерде, қажет уақытта, қажет жағдайда кездесуі аударады [8, б. 94].
Секталарға кіруші адамдар секталардың ұстанған бағыттарын қабылдап, жетекшілеріне еліктеп танымал адам болуға талпынады. Неге адамдар секталарға кіреді деген сұраққа жауап беру үшін мынадай жағдайды талқылайықшы - неге адамдар топтасуға бейім (әр түрлі мәдениеттін қоғамдық жұмысындағы жайттар зерттелген). Әрине топтасып күн кешу адамзатта адам туылғаннан бастап орын алуда себебі топ мүшелері жеке дара өмір сүретін адамдарға қарағанда эволюциялық жағынан басымдыққа йе, әсіресе қауіп қатер төңгенде, сыртқы жаулардан сақтануда және дағдарысқа ұшырағандар. Адам қарым-қатынасты қалайды, себебі ол жақсы жағынан әсер етеді. Эмоцияналдық жағынан көрсетілетін қолдаулар - тығыз қарым-қатынастар, сүйіспеншілік, құптаулар адамға бақыт әкеліп денсаулығын нығайтады.
Әдетте сектадағы топтасып өмір сүру жеке тұлғалардың жеке бас құқықтарын шектеп, өз бастарына қауып төңдіреді. Осылай болса эволюция процесінде топтасып өмір сүру негізінде неге адамдарда жеке тұлғаларды жою сақталған?
Адамның қарым-қатынасындағы көптеген аспектілер социобиологияда жақсы түсіндіріледі. Социобиологияны Эдвард Уилсон Дарвинның эволюция теориясы негізінде дамытты. Социобиология эволюция принциптерін, этологияны (хайуанаттардың іс-әрекеттерін зерттеу ғылымы) және генетиканы қолдана отырып әлеуметтік қарым-қатынастарды талдайды. Социобиологиялық көз қарасқа орай топтасқан адамдарда өмір сүру мүмкіндігі жеке дара күн кешіп жүрген адамдарға қарағанда жоғары болып табылады, басқаша айтсақ, бірлескен жағдайда адамдар жеке адамдардан неғұрлым күштірек, әрі өмір сүруге оңайлау болады. Егер топтасқан адамдар ішінде топтасып өмір сүру сол адамдардың өсіп-өркендеуіне оң ықпалын тигізсе мұндай өмір сүру тек қана құптарлық жайт, ал жеке дара өмір сүріп жүрген адамдарда құлдырау басым болады. Сондықтан секталарда топтасып өмір сүру баяғыдан келе жатқан теорияға байланысты алынады. Кейбір жеке даралықты сүйетін адамдар өздерінің жеке бас құқығын топта өмір сүру үшін құрбандыққа шала отырып одан ешқандай пайда таппайды, алайда сектадағы топ осындай құрбандықтар негізінде өсіп, көркейеді.
Қандай психологиялық механизм адамның харизматтық топтарға және деструктивтік секталарға мүшелігіне бейімділігін анықтайды? Қандай күш адамдарды өз жеке бас құқықтарынан бас тартып осындай секталарға кіруге және түбегейлі қалуға итермелейді? Мұны түсіну үшін жеке адамдарды топтарға, адам физиологиясына енгізілген механизмдерге тәуелді боларлықтай жағдайларды анықтауымыз қажет [9, б. 85].
Жоғарыда айтылғандай сектаға мүшелікке тарту жұмысы адамдар күйзеліп жүрген болса, эмоциялық құлдырауды басынан кешіп жүрген жағдайда өз жемісін береді. Күйзеліс қазіргі заманның бірден бір көрсеткіші болып тұр. Адамдар жұмыста да, мектепте де, отбасылық проблемалар туындаған жағдай да, денсаулығы күрт нашарлаған кезде де, тіпті жаңа жұмысқа ауысқан жағдайда да, тұрғылықты мекен-жайын өзгерткенде де, қаражатсыз қалған кезде де, жақын адамын жоғалтып және өмірде өз орнын таппаған жағдайда күйзеліске тап болады.Әдетте біздің қорғаныс механизміміз күйзеліспен күресуге көмкетеседі, бірақ сол кезде біз сектаға мүшелер іздеп жүрген адамдардың құрығына ілінуіміз ғажап емес. Осындай кезде бізге айтылған әрбір құптаулар мен жақсы өмір сүруге деген итермелеушілік біздің алға қойған мақсатымызды жойып, жаңа белестерге жетелейді.
Адамдар харизматтық топтарға енгеннен кейін күйзелістерінен құлан таза айығып өздерің жеңіл сезіне бастайды. Топтан алшақтаған сайын күйзеліс күшейіп, өздерің бақытсыздар санатына қосып, топсыз өмір сүре алмайтындай жағдайға жетеді. Әрбір осындай Тәжірбие тиімді оқыту, үйрету құралы ретінде қолданылады.
Сектадағы адам топты өмірдегі кездесетін қиындықтардан құтқаратын күш ретінде қабылдайды. Сонымен бірге топ секта мүшелеріне психологиялық кене сияқты әсер етеді:
Бір жағынан ол күшті қысым жасайды, екінші жағынан күйзелістен арылтады. Мысалы топтық қатынастар шегі әрбір секта мүшесінің ұстануын талап етеді және оның күйзеліске ұшырауына әкеп соғады. Соңда да секта мүшесі өз-өзін топтан бөліп қарамай, топтасып өмір сүрсе эмоцияналдық жетістіктерге жетуге мүмкіндік бар деп сендіреді, әрі топқа адалдық таныта отырып ол күйзелістен оңай шығамын деп ойлайды. Мұндай пікір оны топтық талаптарға мойын ұсынған және топ жетекшісінің ойын екіетпейтін тәртіпті де тәрбиелі топ мүшесіне айналдырады.
Топқа енген кездегі болған күйзеліс осы топқа енбеген адамдарға деген кейбір снобизмдік қатынастарды туындауы қызық жайт, яғни олар адамдарды Өзіміздің және Бөгде адамдар деп бөлуіне жол береді. Осыған орай топқа ене отырып әрбір топ мүшесі топ игілігі үшін өзін-өзі құрбандыққа шалады, әрі бұл құрбандық бөгделерге тиесілі емес. Шынайы харизматтық топ ұстанатын өзін-өзі қорғау тәсілі міне осындай.
1.2 Әлеуметтік психология мен топтық динамиканың негізгі принциптері.
Адамдар өздерінің дағдыларымен сезімдерімен және басқа да ішкі жай - күйімен өзін - өзі бақылау барысында олар туралы қорытынды жасай отырып, танысады. Дағдылармен танысу осы дағдылар байқалатын, өзінің мінез - құлқын және жағдайын бақылауды болжайды. Адам өзінің мінез - құлқын және осы мінез - құлық көрініс табатын, ситуациялық ахуалын бақылап, ал содан кейін осы бақылаулардың негізінде нақты қорытындылар жасаған кезде, оның өзі жайлы көзқарасы қалыптасады. Бірақ, бұл ақпарат толық болмағандықтан, әрі егжей - тегжейлі талдауға тартылмайтындықтан, адам өзінің қорытындыларында көбіне болжалдарға сүйенеді. Функционалдық жағынан ол, ішкі жан - дүниесі жайлы солардың негізінде қорытынды жасау үшін, адамның мінез - құлықтық сипаттамасына міндетті түрде сүйенуі керек болатын, бақылаушының - көлденең бақылаушының орнын алады. Сонымен қатар, біршама кеш ақпаратты түсіндіруге алғашқы немесе бұрынғы әсерлер ізін қалдырады. Мысалы, адамдар өміріндегі маңызды оқиғаларға өздеріне бала кезінде отбасымен берілген, діни нанымдар тұрғысынан мән беретін болады. Тіпті егер олар балалық шағында бұл дағдыларды аса немқұрайлы қабылдаған және тұжырымдаманың мәніне үңілмеген болса, есейген кезде олар осы сенімнің жоралғыларына өзінің қатысы бар екендігін өз бойларынан бақылады және көрді. Адам діни бағдар туралы шешімді міндетті түрде саналы қабылдамайды, көбіне ол өзін католик немесе православтық деп атайтын себебі, өйткені үнемі осы дінді ұстанушылар үшін дәстүрлі тәжірибені орындайды.
Осылай деп есептеу адам қалай әрекет етуді білмеген кезде орын алады. Түсініксіз оқиғалардың әлдебір ретін баян ету оны тығырыққа тіреуі мүмкін. Абыржу жағдайында ол сенімсіздікті басынан өткереді және осы оқиғалар орын алған, әлеуметтік мәнмәтінмен берілген, кез - келген шындыққа жанасатын түсіндірулерге шын көңілімен сенеді [10, б. 74].
Осы жерде ұлы Ницшенің келесі ескертуін еске алмауға болмайды: Белгісізбен бетпе - бет келу қорқыныш, абыржу және дүрбелең тудырады; лезде екіұштылықтың ауыр жағдайын жеңуге ынтызарлық пайда болады. Негізгі ереже: кез - келген түсіндірме оның болмауынан жақсы... Сонымен себепті іздеуге қорқыныш итермелейді. Неге деген сұрақ ерігу әуестігінен емес, тыныштандыратын және жеңілдік әкелетін, нақты жауап алу үшін беріледі.
Нәтижесінде адам өзі қалай түсіндіруді білмейтін, сол жағдайға орынды болып көрінетін, қол жеткізу оңай және шындыққа жанасатын түсіндірмеге бірнеше рет сүйенетін болады. Біз түсіндірме табуға тырысатын, өткенімізге үңіле отырып, екіұштылықты жеңеміз немесе бүгінгі жағдайдан ойға салатындарын іздейміз, содан кейін қолдағы барлық ақпаратты мұқият талдамай - ақ айқын қорытындыға келеміз. Атрибуцияның тұғырлы қателерінің бірі: біз себепті оларды іздеген жерден табамыз. Адамның кейде жан - жақты бақылаулар жүргізіп және оларды тексерудің орнына кездейсоқ және екінші кезектегі ойға салулардың ықпалына берілу ықтималдығы шынымен артатын, нақты жағдайлар бар. Көбіне бұл, егер 1) адам әлеуметтік қолдаудан мүлдем айрылған болса; 2) ондағы бар бұрынғы ақпарат жұтаң және мағынасыз болса; 3) күрделі мәселелерді шешу оның нақты мүмкіншіліктерінің деңгейінен жоғары болса; 4) үстірт немесе дұрыс болмағандықтан, оның көзқарастары расталмаған болса; 5) басынан өткен келеңсіз тәжірибе оның өзіндік бағалауын төмендеткен болса, орын алады.
Мұндай көзқарастар, мысалы олар қандай да бір діни қауым өткізетін, семинарларға және кіріспе дәрістерге қатысқан кезде жаңа нанымдардың ықтималды рекруттарда қалай қалыптаса бастайтындығын түсіндіре алады. Діни қауым мүшелері оларды, діни қауымның нақты парызына және оның көзқарастарының шынайы жүйесіне тереңдеп енген кезде жаңадан келгендерді идеологиялық өңдеуден өткізу үшін соңынан мәре алаңы қызметін атқаратын, нақты емес және дәл тұжырымдалмаған көзқарастармен таныстырады. Іс жүзінде, жаңа келуші топқа оның қандай топ екендігін сезінбей тұрып араласады, алайда конверсия барысында олардың қалаған жағдайда сұрақ беру құқығы сақталады. Бірақ тәжірибеде жаңадан келгендердің мұны істейтіндері сирек. Керісінше, ықтималды рекруттар көбіне басында оларға діни қауым ұсынатын, біршама қызықты істермен айналысады, ал діни қауымның және оның парызын тек уақыт өте келе таниды. Шын мәнінде алғанда, діни қауым жаңадан келгенді нанымның жаңа жүйесіне шебер және мөлшерлі ендете отырып, қулыққа және айлаға барады.
Мысалы, Бірлестіктер Шіркеуінде көптеген адамдарды адамгершілік құндылықтар, өмірдің мәні, әлемді реформалау тәсілдері, зардап шеккендерге көмек және адамзаттың басқа да мәңгілік мәселелері туралы үнемі өткізілетін пікірталастар тақырыбы тартады. Семинардың күн тәртібіне қызыққан олар гуманитарлық қо- р ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz