Ағылшын тіліндегі құрмалас сөйлемдерді қолдану
Кіріспе 3
1 Лингвистика саласында құрмалас сөйлемнің түсінігі 5
1.1 Құрмалас сөйлемнің қалыптасуы 5
1.2 Құрмалас сөйлемдегі синтаксистік байланыстардың түрлері 10
1.3 Салалас және сабақтас құрмалас сөйлемдердің құрылымы 13
2 Ағылшын тіліндегі құрмалас сөйлемдердің қолдануы 25
2.1 Ағылшын тіліндегі құрмалас сөйлемдердің көркем шығармаларда қолданылуы 25
2.2 Сабақтастырушы және бағыныңқы жалғаулықтары бар құрмалас сөйлемдерді құрылымдық.семантикалық талдау 43
2.3 Джейн Остиннің «Pride and Prejudice» көркем шығармасындағы құрмалас сөйлемдердің қолдану ерекшеліктері. 51
Қорытынды 60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 62
1 Лингвистика саласында құрмалас сөйлемнің түсінігі 5
1.1 Құрмалас сөйлемнің қалыптасуы 5
1.2 Құрмалас сөйлемдегі синтаксистік байланыстардың түрлері 10
1.3 Салалас және сабақтас құрмалас сөйлемдердің құрылымы 13
2 Ағылшын тіліндегі құрмалас сөйлемдердің қолдануы 25
2.1 Ағылшын тіліндегі құрмалас сөйлемдердің көркем шығармаларда қолданылуы 25
2.2 Сабақтастырушы және бағыныңқы жалғаулықтары бар құрмалас сөйлемдерді құрылымдық.семантикалық талдау 43
2.3 Джейн Остиннің «Pride and Prejudice» көркем шығармасындағы құрмалас сөйлемдердің қолдану ерекшеліктері. 51
Қорытынды 60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 62
Бүгінгі таңда адамзат тарихының шексіз өрлеп, кемелденген заманында мәдениет пен өнер, саясат пен тіл салаларында халықаралық қатынастың дамып, жанданған уақытында салыстырмалы және салғастырмалы тіл білімі ең өзекті де көкейтесті мәселенің бірі болып отыр. Олай дейтініміз, тілдерді салыстыра-салғастыра зерттеу әр тілдің өрнек бояуын, ұлттық ерекшелігін, қайталанбас қасиетін танып білуге жол ашады. Салғастырмалы тіл білімі мәдениет аралық қатынастың төрінен орын алып, халықтардың бір-бірімен түсінісу барысын жүзеге асыруға кеңінен ат салысады.
Еліміздің өркениетті, экономикасы жоғары дамыған елдер қатарына қосылуының бір кепілі - ана тіл тағдырына қамқорлық.
Осы орайда, дипломдық жұмыста ағылшын тілінің құрмалас сөйлемдердің қолданылу аясына зерттеу жүргіздік.
Екі не одан да көп жай сөйлемнен құралып, мағыналық, құрылымдық тұтастықта келетін сөйлем түрін құрмалас сөйлем деп атайды. Ағылшын тілінде құрмалас сөйлемдер құрайтын жай сөйлемдер clauses деп аталады.
Құрмалас сөйлем бар, не бірнеше жай сөйлемнен тұрады. Бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлеммен жалғаулықтар арқылы немесе жалғаулықсыз байланысады.
Ағылшын тілінде тек кейбір жағдайларда ғана үтір қойылады. Олар төмендегідей:
А) жалғаулықсыз сөйлем тек дауыс ырғағы арқылы үтірмен бөлінеді.
Ә) жалғаулықты сөйлемдер шылаулар және дауыс ырғағы арқылы ажыратылады.
Құрмалас сөйлемдердің мәселесін әр түрлі жылдары, әр түрлі ғалымдар зерттеген болатын: Becker G. «Time Scales and Relativity», Bull W.E. «Time, Tense and the Verb», Bybee J.L. «Morphology: A Study of the Relation between Meaning and Form», Comrie B. «Tense», Dyke H. «McTaggart and the Truth about Time», Fischer R. A Biocybernetic and Psychopharmacological Approach // Time in Science and Philosophy», Givon Т. «Mind, code and context: Essays in pragmatics», Guillaume G. «Langage et science du langage», Б.А.Ильиш «Қазіргі ағылшын тіліндегі сабақтас құрмалас сөйлемнің құрылымы», Ю.Р.Гепнер «Құрмалас сөйлемдердің құрылымында қатысушы жалғаулықтардың жіктелуі», Л.Л.Иофик «Предикативті бірліктер туралы», И.П.Конькова «Қазіргі заманғы ағылшын тіліндегі салалас құрмалас сөйлемдер», И.П.Верховская «Қазіргі заманғы ағылшын тіліндегі сабақтас құрмалас сөйлемдер туралы», «Құрмалас сөйлемнің теориясы туралы (ағылшын тілінің материалында)», Н.А.Бушуева «Екінші компонентінде when жалғаулығы бар құрмалас сөйлемдердің формальдық және семантикалық құрылымының сәйкессіздігі туралы».
Еліміздің өркениетті, экономикасы жоғары дамыған елдер қатарына қосылуының бір кепілі - ана тіл тағдырына қамқорлық.
Осы орайда, дипломдық жұмыста ағылшын тілінің құрмалас сөйлемдердің қолданылу аясына зерттеу жүргіздік.
Екі не одан да көп жай сөйлемнен құралып, мағыналық, құрылымдық тұтастықта келетін сөйлем түрін құрмалас сөйлем деп атайды. Ағылшын тілінде құрмалас сөйлемдер құрайтын жай сөйлемдер clauses деп аталады.
Құрмалас сөйлем бар, не бірнеше жай сөйлемнен тұрады. Бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлеммен жалғаулықтар арқылы немесе жалғаулықсыз байланысады.
Ағылшын тілінде тек кейбір жағдайларда ғана үтір қойылады. Олар төмендегідей:
А) жалғаулықсыз сөйлем тек дауыс ырғағы арқылы үтірмен бөлінеді.
Ә) жалғаулықты сөйлемдер шылаулар және дауыс ырғағы арқылы ажыратылады.
Құрмалас сөйлемдердің мәселесін әр түрлі жылдары, әр түрлі ғалымдар зерттеген болатын: Becker G. «Time Scales and Relativity», Bull W.E. «Time, Tense and the Verb», Bybee J.L. «Morphology: A Study of the Relation between Meaning and Form», Comrie B. «Tense», Dyke H. «McTaggart and the Truth about Time», Fischer R. A Biocybernetic and Psychopharmacological Approach // Time in Science and Philosophy», Givon Т. «Mind, code and context: Essays in pragmatics», Guillaume G. «Langage et science du langage», Б.А.Ильиш «Қазіргі ағылшын тіліндегі сабақтас құрмалас сөйлемнің құрылымы», Ю.Р.Гепнер «Құрмалас сөйлемдердің құрылымында қатысушы жалғаулықтардың жіктелуі», Л.Л.Иофик «Предикативті бірліктер туралы», И.П.Конькова «Қазіргі заманғы ағылшын тіліндегі салалас құрмалас сөйлемдер», И.П.Верховская «Қазіргі заманғы ағылшын тіліндегі сабақтас құрмалас сөйлемдер туралы», «Құрмалас сөйлемнің теориясы туралы (ағылшын тілінің материалында)», Н.А.Бушуева «Екінші компонентінде when жалғаулығы бар құрмалас сөйлемдердің формальдық және семантикалық құрылымының сәйкессіздігі туралы».
1. Уханов, Г.П. Сложные полипредикативные (многокомпонентные) предложения / Г.П. Уханов. Калинин, 1997
2. Баймұратова И.А. Ағылшын тілінің грамматикасы: оқу құралы – Алматы: Қазақ университеті, 2012 – 332 бет
3. "Sentence Types". Online Writing Lab. Purdue University. Retrieved 2 February 2014.
4. Campos Noguera, José Manuel. "Complex sentences". English Post: English Language Learning and Teaching. Retrieved 2 February 2014.
5. Schuele, C. M., & Nicholls, L. (2012). Subject relative clauses: Evidence of continued linguistic vulnerability in children with specific language impairment. Clinical Linguistics and Phonetics, 14, 563–585.
6. Scott, C. M. (2013). Producing complex sentences. Topics in Language Disorders, 8, 44–62.
7. Сборник «Античные теории языка и стиля», под ред. О.М.Фрейнденберг, М.- Л, 1936, стр 239-240, 272
8. П.А.Виноградов, Об эвритмическом, логическом, грамматическом и риторическом изучении периодов от Аристотель доныне, «Филологич. записки», Воронеж, 1999 стр 103
9. А.Б.Шапиро, Основы русской пунктуации, М., 1995, стр. 176
10. С.Жиенбаев, Сөйлемнің тыныс белгілері. ҚМБ. Алматы, 1990, 3-бет
11. L.E.Armatrong, I.C.Ward, A handbook of English intonation, Cambridge, 1996, p.26
12. Ch.Fries, The structure of English, New York, 1999, p.252
13. R.Skelton, Modern English punctuation, 2-nd ed., London, 1998, p.270
14. Thomson A.G., Martinet A.V. Practical English Grammar, - Ldn., 1991
15. Wood F.T. A Remwdial English Grammar For Foreign students. – Ldn., 1998
16. Гордон Е.М., Крылова И.П. Modality in Modern English – M.: Международное отношение, 1989
17. Беляева А.И. Грамматика английского языка. – М.: Высшая школа, 1997
18. LoGiudice, C., & LaQuay, K. (2006). Sotlight on Grammar Book 6 [Computer software]. East Moline, IL: Linguisystems.
19. Смирницкий А.И. Синтаксис английского языка – Издательство литературы на английском языке, 1993.
20. Marinellie, S. A. (2004). Complex syntax used by school-age children with specific language impairment (SLI) in child–adult conversation. Journal of Communication Disorders, 37, 517–533.
21. Preschern, J. (2004). Strategic Learning Compound and Complex Sentences [Computer software]. East Moline, IL: Linguisystems.
22. Eskersleych E. Essential English For Foreign students, - Sofia, 1989
23. Irtenuyeva N.I. Shapkina P., Blokh M.G. The Structure of English Sentence – M: Higher School Publishing House, 1994
24. Биренбаум Я.Г. Сопоставление сложноподчиненных предложений русского и английского языков // Сопоставительный лингвистический анализ: Науч. тр. - Куйбышев, 1987. - Т.202.
25. Верховская И.П. К вопросу о классификации сложноподчиненных предложений в современном английском языке // Проблемы грамматики английского языка: Сб.науч. тр. - М,1989. - Вып.173.
26. Васильев А.В. Английский: правила произношения и чтения, грамматика.-М., 2000
27. Виноградов В.В. Основные вопросы синтаксиса предложения. М., 1995
28. Данкова М.П. Структурные и статистические характеристики сложносочиненных предложений в авторской и разговорной речи художественной прозы (на материале английского языка) // Теория и практика лингвистического описания разговорной речи. - Горький, 1996. - Вып.7.
29. Жельвис В.И. К вопросу о видах синтаксической связи между частями сложного союзного предложения (На материале английского языка) // Ученые записки Ленинградского государственного педагогического института. Кафедра английского языка. – 1998
30. Ильиш Б.А. Современный английский язык: Теорет. курс. : Учеб. пособие для вузов. -2-е изд., испр. и доп. - М., 1998
31. Качалова К.Н., Израилевич Е.Е. Практическая грамматика английского языка.: В 2-х т. Т2, К.: Методика, 2003 г. – 304 с.
32. Хаймович Б.С., Роговская Б.И. Теоретическая грамматика английского языка:Учеб.пособие для вузов. - М.: Высшая школа,1997. - 297с.
33. Ширяев Е.Н. Дифференциация сочинительных и подчинительных союзов на синтаксической основе// Филологические науки. - 1990. - N2. - С.49-54.
34. Бархударов Л. С. (1) Структура простого предложения современного английского языка. М., 1996; (2) Очерки по морфологии современного английского языка. М., 1995.
35. Akhmanova О. et. al. Syntax: Theory and Method. Moscow, 1992.
36. Close R. A. A Reference Grammar for Students of English. Ldn., 1997.
37. Fries Ch.C. The Structure of English. N.Y., 1952.
38. Quirk R., Greenbaum S., Leech G., Svartvik J. A Grammar of Contemporary English. Ldn., 1992.
39. Кацнельсон, С.Д. Типология языка и речевое мышление / С.Д. Кацнельсон. – М.: Эдиториал УРСС, 2002. – 220 с.
40. Клоуз, Р.А. Справочник по грамматике для изучающих английский язык: пособие для учителя / Р.А. Клоуз. – М.: Просвещение, 1979. – 352 с.
41. Кобрина, Н.А. Теоретическая грамматика современного английского языка: учебное пособие / Н.А. Кобрина, Н.Н. Болдырев, А.А. Худяков. – М.: Высшая школа, 2007. – 368 с.
42. Кубрякова, Е.С. Язык и знание: На пути получения знаний о языке: Части речи с когнитивной точки зрения / Е.С. Кубрякова. – М.: Языки славянской культуры, 2004. – 560 с.
43. Левицкий, Ю.А. Основы теории синтаксиса: учебное пособие / Ю.А. Левицкий. - 3-е изд., испр. и доп. – М.: КомКнига, 2005. – 368 с.
44. Александрова С.Я. Семантический анализ сложноподчи-ненных предложений с придаточными, вводимыми союзами as и as thougt // Вопросы грамматической структуры предложе-ния и текста в английском языке:Сб. науч. тр. - М., 1985. - Вып.247. - С.86-96.
45. Биренбаум Я.Г. К теории сложного предложения (На материале английского языка) // Вопросы языкознания. - 1982. - N2. - С.50-58.
46. Биренбаум Я.Г. Сопоставление сложноподчиненных предложений русского и английского языков // Сопостави-тельный лингвистический анализ: Науч. тр. - Куйбышев, 1977. - Т.202. - С.29-32.
47. Валимова Г.В. О сочинительных союзах в сложном предложении // Материалы IX и X конференций Северо-Кавказского зонального объединения кафедр русского языка. - Ростов н/Д: Изд-во Рост. ун-та, 1971. - С.87-93.
48. Верховская И.П. К вопросу о классификации сложно-подчиненных предложений в современном английском языке // Проблемы грамматики английского языка: Сб. науч. тр. - М,1981. - Вып.173. - С.31-43.
49. Лич, Д. Коммуникативная грамматика английского языка = A Communicative Grammar of English: пособие для учителя / Д. Лич, Я. Свартвик. – М.: Просвещение, 1983. – 304 с.
50. Мороховская, Э.Я. Практикум по теоретической грамматике = Theoretical Grammar through Practice: практическое пособие / Э.Я. Мороховская. - Ленинград: Просвещение, 1973. - 180 с.
51. Москальская, О.И. Грамматика текста / О.И. Москальская. – М.: Высшая школа, 1981. – 183 с.
52. Плоткин, В.Я. Строй английского языка / В.Я. Плоткин. - М.: Высшая школа, 1989. - 289 с.
53. Смирницкий, А. И. Синтаксис английского языка / А.И. Смирницкий. - 2-е изд., испр. - М.: Изд-во ЛКИ, 2007. - 296 с.
54. Смирницкий, А.И. Морфология английского языка / А.И. Смирницкий. - М.: Изд-во лит-ры на иностранных языках, 1999. - 440 с.
55. Артеменко О.Э. Семантика лексических интерпретаций в языке романа Джейн Остен "Гордость и предупреждение" и их переводов на русский язык: Автореф. дис. на соиск. учен. степ. канд. филол. наук (10.02.19) / Кубан. гос. ун-т. - Краснодар, 2003. - 21 с.
56. Bradbrook Frank W. – Jane Austen a. Her Predecessors. – Cambr. Univ., 1967,
57. Хлебникова, И.Б. Основы английской морфологии = Essentials of English Morphology: учебное пособие / И.Б. Хлебникова. – 3-е изд., испр. - М.: Высшая школа, 2004. - 135 с.
58. Хомский, Н. Синтаксические структуры / Н. Хомский // Новое в лингвистике. – М.: Прогресс, 1962. - Вып. II. – С. 87-137.
59. Худяков, А.А. Теоретическая грамматика английского языка: учебное пособие / А.А. Худяков. – М.: Академия, 2005. – 256 с.
60. Тестелец, Я.Г. Введение в общий синтаксис / Я.Г. Тестелец. – М.: Изд-во РГГУ, 2001. – 800 с. Кеттл А., Введение в историю английского романа, М., 1996
61. Иофик Л.Л. Сложное предложение в новоанглийском языке. - Л.: Изд-во Ленигр. ун-та, 1968.
62. Карпова Л.В. О функциональном критерии в синтакси-се (на материале сложноподчиненных предложений с союзом as, when) // Некоторые проблемы слова и предложения в со-временном английском языке: Респ. сб. - Горький, 1976. - С.176-192.
63. Конькова И.П. Сложносочиненное союзное предложение в современном английском языке. Душанбе, 1969. - 240 с.
64. Леденев Ю.И. О наиболее существенных свойствах русских союзов // Русский язык: Материалы и исследования - Ставрополь, 1971. - Вып.3. - С.36-42.
65. Джейн Остин. Тәкаппарлық пен жаңылыс. Роман. Аударған Ә.Жұмабаев - Астана: Аударма, 2011. – 356 бeт.
66. J. Austen Pride and Prejudice. Foreign Languages Publishing House, M., p. 356
67. Jane Austen. The critical heritage. Ed. by B. C. Southam, L.-N. Y., [1969]
68. Hardwick M., The Osprey guide to Jane Austen, Reading
69. Иванова И.П., Бурлакова В.В., Почепцов Г.Г. Теоретическая грамматика современного английского языка. – М., 2013. – 285 c
70. Tom mcarthur. "Clause." Concise Oxford Companion to the English Language. Retrieved April 17, 2014
71. Campos Noguera, José Manuel. "Complex sentences". English Post: English Language Learning and Teaching. Retrieved 2 February 2014.
2. Баймұратова И.А. Ағылшын тілінің грамматикасы: оқу құралы – Алматы: Қазақ университеті, 2012 – 332 бет
3. "Sentence Types". Online Writing Lab. Purdue University. Retrieved 2 February 2014.
4. Campos Noguera, José Manuel. "Complex sentences". English Post: English Language Learning and Teaching. Retrieved 2 February 2014.
5. Schuele, C. M., & Nicholls, L. (2012). Subject relative clauses: Evidence of continued linguistic vulnerability in children with specific language impairment. Clinical Linguistics and Phonetics, 14, 563–585.
6. Scott, C. M. (2013). Producing complex sentences. Topics in Language Disorders, 8, 44–62.
7. Сборник «Античные теории языка и стиля», под ред. О.М.Фрейнденберг, М.- Л, 1936, стр 239-240, 272
8. П.А.Виноградов, Об эвритмическом, логическом, грамматическом и риторическом изучении периодов от Аристотель доныне, «Филологич. записки», Воронеж, 1999 стр 103
9. А.Б.Шапиро, Основы русской пунктуации, М., 1995, стр. 176
10. С.Жиенбаев, Сөйлемнің тыныс белгілері. ҚМБ. Алматы, 1990, 3-бет
11. L.E.Armatrong, I.C.Ward, A handbook of English intonation, Cambridge, 1996, p.26
12. Ch.Fries, The structure of English, New York, 1999, p.252
13. R.Skelton, Modern English punctuation, 2-nd ed., London, 1998, p.270
14. Thomson A.G., Martinet A.V. Practical English Grammar, - Ldn., 1991
15. Wood F.T. A Remwdial English Grammar For Foreign students. – Ldn., 1998
16. Гордон Е.М., Крылова И.П. Modality in Modern English – M.: Международное отношение, 1989
17. Беляева А.И. Грамматика английского языка. – М.: Высшая школа, 1997
18. LoGiudice, C., & LaQuay, K. (2006). Sotlight on Grammar Book 6 [Computer software]. East Moline, IL: Linguisystems.
19. Смирницкий А.И. Синтаксис английского языка – Издательство литературы на английском языке, 1993.
20. Marinellie, S. A. (2004). Complex syntax used by school-age children with specific language impairment (SLI) in child–adult conversation. Journal of Communication Disorders, 37, 517–533.
21. Preschern, J. (2004). Strategic Learning Compound and Complex Sentences [Computer software]. East Moline, IL: Linguisystems.
22. Eskersleych E. Essential English For Foreign students, - Sofia, 1989
23. Irtenuyeva N.I. Shapkina P., Blokh M.G. The Structure of English Sentence – M: Higher School Publishing House, 1994
24. Биренбаум Я.Г. Сопоставление сложноподчиненных предложений русского и английского языков // Сопоставительный лингвистический анализ: Науч. тр. - Куйбышев, 1987. - Т.202.
25. Верховская И.П. К вопросу о классификации сложноподчиненных предложений в современном английском языке // Проблемы грамматики английского языка: Сб.науч. тр. - М,1989. - Вып.173.
26. Васильев А.В. Английский: правила произношения и чтения, грамматика.-М., 2000
27. Виноградов В.В. Основные вопросы синтаксиса предложения. М., 1995
28. Данкова М.П. Структурные и статистические характеристики сложносочиненных предложений в авторской и разговорной речи художественной прозы (на материале английского языка) // Теория и практика лингвистического описания разговорной речи. - Горький, 1996. - Вып.7.
29. Жельвис В.И. К вопросу о видах синтаксической связи между частями сложного союзного предложения (На материале английского языка) // Ученые записки Ленинградского государственного педагогического института. Кафедра английского языка. – 1998
30. Ильиш Б.А. Современный английский язык: Теорет. курс. : Учеб. пособие для вузов. -2-е изд., испр. и доп. - М., 1998
31. Качалова К.Н., Израилевич Е.Е. Практическая грамматика английского языка.: В 2-х т. Т2, К.: Методика, 2003 г. – 304 с.
32. Хаймович Б.С., Роговская Б.И. Теоретическая грамматика английского языка:Учеб.пособие для вузов. - М.: Высшая школа,1997. - 297с.
33. Ширяев Е.Н. Дифференциация сочинительных и подчинительных союзов на синтаксической основе// Филологические науки. - 1990. - N2. - С.49-54.
34. Бархударов Л. С. (1) Структура простого предложения современного английского языка. М., 1996; (2) Очерки по морфологии современного английского языка. М., 1995.
35. Akhmanova О. et. al. Syntax: Theory and Method. Moscow, 1992.
36. Close R. A. A Reference Grammar for Students of English. Ldn., 1997.
37. Fries Ch.C. The Structure of English. N.Y., 1952.
38. Quirk R., Greenbaum S., Leech G., Svartvik J. A Grammar of Contemporary English. Ldn., 1992.
39. Кацнельсон, С.Д. Типология языка и речевое мышление / С.Д. Кацнельсон. – М.: Эдиториал УРСС, 2002. – 220 с.
40. Клоуз, Р.А. Справочник по грамматике для изучающих английский язык: пособие для учителя / Р.А. Клоуз. – М.: Просвещение, 1979. – 352 с.
41. Кобрина, Н.А. Теоретическая грамматика современного английского языка: учебное пособие / Н.А. Кобрина, Н.Н. Болдырев, А.А. Худяков. – М.: Высшая школа, 2007. – 368 с.
42. Кубрякова, Е.С. Язык и знание: На пути получения знаний о языке: Части речи с когнитивной точки зрения / Е.С. Кубрякова. – М.: Языки славянской культуры, 2004. – 560 с.
43. Левицкий, Ю.А. Основы теории синтаксиса: учебное пособие / Ю.А. Левицкий. - 3-е изд., испр. и доп. – М.: КомКнига, 2005. – 368 с.
44. Александрова С.Я. Семантический анализ сложноподчи-ненных предложений с придаточными, вводимыми союзами as и as thougt // Вопросы грамматической структуры предложе-ния и текста в английском языке:Сб. науч. тр. - М., 1985. - Вып.247. - С.86-96.
45. Биренбаум Я.Г. К теории сложного предложения (На материале английского языка) // Вопросы языкознания. - 1982. - N2. - С.50-58.
46. Биренбаум Я.Г. Сопоставление сложноподчиненных предложений русского и английского языков // Сопостави-тельный лингвистический анализ: Науч. тр. - Куйбышев, 1977. - Т.202. - С.29-32.
47. Валимова Г.В. О сочинительных союзах в сложном предложении // Материалы IX и X конференций Северо-Кавказского зонального объединения кафедр русского языка. - Ростов н/Д: Изд-во Рост. ун-та, 1971. - С.87-93.
48. Верховская И.П. К вопросу о классификации сложно-подчиненных предложений в современном английском языке // Проблемы грамматики английского языка: Сб. науч. тр. - М,1981. - Вып.173. - С.31-43.
49. Лич, Д. Коммуникативная грамматика английского языка = A Communicative Grammar of English: пособие для учителя / Д. Лич, Я. Свартвик. – М.: Просвещение, 1983. – 304 с.
50. Мороховская, Э.Я. Практикум по теоретической грамматике = Theoretical Grammar through Practice: практическое пособие / Э.Я. Мороховская. - Ленинград: Просвещение, 1973. - 180 с.
51. Москальская, О.И. Грамматика текста / О.И. Москальская. – М.: Высшая школа, 1981. – 183 с.
52. Плоткин, В.Я. Строй английского языка / В.Я. Плоткин. - М.: Высшая школа, 1989. - 289 с.
53. Смирницкий, А. И. Синтаксис английского языка / А.И. Смирницкий. - 2-е изд., испр. - М.: Изд-во ЛКИ, 2007. - 296 с.
54. Смирницкий, А.И. Морфология английского языка / А.И. Смирницкий. - М.: Изд-во лит-ры на иностранных языках, 1999. - 440 с.
55. Артеменко О.Э. Семантика лексических интерпретаций в языке романа Джейн Остен "Гордость и предупреждение" и их переводов на русский язык: Автореф. дис. на соиск. учен. степ. канд. филол. наук (10.02.19) / Кубан. гос. ун-т. - Краснодар, 2003. - 21 с.
56. Bradbrook Frank W. – Jane Austen a. Her Predecessors. – Cambr. Univ., 1967,
57. Хлебникова, И.Б. Основы английской морфологии = Essentials of English Morphology: учебное пособие / И.Б. Хлебникова. – 3-е изд., испр. - М.: Высшая школа, 2004. - 135 с.
58. Хомский, Н. Синтаксические структуры / Н. Хомский // Новое в лингвистике. – М.: Прогресс, 1962. - Вып. II. – С. 87-137.
59. Худяков, А.А. Теоретическая грамматика английского языка: учебное пособие / А.А. Худяков. – М.: Академия, 2005. – 256 с.
60. Тестелец, Я.Г. Введение в общий синтаксис / Я.Г. Тестелец. – М.: Изд-во РГГУ, 2001. – 800 с. Кеттл А., Введение в историю английского романа, М., 1996
61. Иофик Л.Л. Сложное предложение в новоанглийском языке. - Л.: Изд-во Ленигр. ун-та, 1968.
62. Карпова Л.В. О функциональном критерии в синтакси-се (на материале сложноподчиненных предложений с союзом as, when) // Некоторые проблемы слова и предложения в со-временном английском языке: Респ. сб. - Горький, 1976. - С.176-192.
63. Конькова И.П. Сложносочиненное союзное предложение в современном английском языке. Душанбе, 1969. - 240 с.
64. Леденев Ю.И. О наиболее существенных свойствах русских союзов // Русский язык: Материалы и исследования - Ставрополь, 1971. - Вып.3. - С.36-42.
65. Джейн Остин. Тәкаппарлық пен жаңылыс. Роман. Аударған Ә.Жұмабаев - Астана: Аударма, 2011. – 356 бeт.
66. J. Austen Pride and Prejudice. Foreign Languages Publishing House, M., p. 356
67. Jane Austen. The critical heritage. Ed. by B. C. Southam, L.-N. Y., [1969]
68. Hardwick M., The Osprey guide to Jane Austen, Reading
69. Иванова И.П., Бурлакова В.В., Почепцов Г.Г. Теоретическая грамматика современного английского языка. – М., 2013. – 285 c
70. Tom mcarthur. "Clause." Concise Oxford Companion to the English Language. Retrieved April 17, 2014
71. Campos Noguera, José Manuel. "Complex sentences". English Post: English Language Learning and Teaching. Retrieved 2 February 2014.
Ағылшын тіліндегі құрмалас сөйлемдерді қолдану
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Лингвистика саласында құрмалас сөйлемнің түсінігі 5
1.1 Құрмалас сөйлемнің қалыптасуы 5
1.2 Құрмалас сөйлемдегі синтаксистік байланыстардың түрлері 10
1.3 Салалас және сабақтас құрмалас сөйлемдердің құрылымы 13
2 Ағылшын тіліндегі құрмалас сөйлемдердің қолдануы 25
2.1 Ағылшын тіліндегі құрмалас сөйлемдердің көркем шығармаларда қолданылуы 25
2.2 Сабақтастырушы және бағыныңқы жалғаулықтары бар құрмалас сөйлемдерді құрылымдық-семантикалық талдау 43
2.3 Джейн Остиннің Pride and Prejudice көркем шығармасындағы құрмалас сөйлемдердің қолдану ерекшеліктері. 51
Қорытынды 60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 62
Кіріспе
Бүгінгі таңда адамзат тарихының шексіз өрлеп, кемелденген заманында мәдениет пен өнер, саясат пен тіл салаларында халықаралық қатынастың дамып, жанданған уақытында салыстырмалы және салғастырмалы тіл білімі ең өзекті де көкейтесті мәселенің бірі болып отыр. Олай дейтініміз, тілдерді салыстыра-салғастыра зерттеу әр тілдің өрнек бояуын, ұлттық ерекшелігін, қайталанбас қасиетін танып білуге жол ашады. Салғастырмалы тіл білімі мәдениет аралық қатынастың төрінен орын алып, халықтардың бір-бірімен түсінісу барысын жүзеге асыруға кеңінен ат салысады.
Еліміздің өркениетті, экономикасы жоғары дамыған елдер қатарына қосылуының бір кепілі - ана тіл тағдырына қамқорлық.
Осы орайда, дипломдық жұмыста ағылшын тілінің құрмалас сөйлемдердің қолданылу аясына зерттеу жүргіздік.
Екі не одан да көп жай сөйлемнен құралып, мағыналық, құрылымдық тұтастықта келетін сөйлем түрін құрмалас сөйлем деп атайды. Ағылшын тілінде құрмалас сөйлемдер құрайтын жай сөйлемдер clauses деп аталады.
Құрмалас сөйлем бар, не бірнеше жай сөйлемнен тұрады. Бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлеммен жалғаулықтар арқылы немесе жалғаулықсыз байланысады.
Ағылшын тілінде тек кейбір жағдайларда ғана үтір қойылады. Олар төмендегідей:
А) жалғаулықсыз сөйлем тек дауыс ырғағы арқылы үтірмен бөлінеді.
Ә) жалғаулықты сөйлемдер шылаулар және дауыс ырғағы арқылы ажыратылады.
Құрмалас сөйлемдердің мәселесін әр түрлі жылдары, әр түрлі ғалымдар зерттеген болатын: Becker G. Time Scales and Relativity, Bull W.E. Time, Tense and the Verb, Bybee J.L. Morphology: A Study of the Relation between Meaning and Form, Comrie B. Tense, Dyke H. McTaggart and the Truth about Time, Fischer R. A Biocybernetic and Psychopharmacological Approach Time in Science and Philosophy, Givon Т. Mind, code and context: Essays in pragmatics, Guillaume G. Langage et science du langage, Б.А.Ильиш Қазіргі ағылшын тіліндегі сабақтас құрмалас сөйлемнің құрылымы, Ю.Р.Гепнер Құрмалас сөйлемдердің құрылымында қатысушы жалғаулықтардың жіктелуі, Л.Л.Иофик Предикативті бірліктер туралы, И.П.Конькова Қазіргі заманғы ағылшын тіліндегі салалас құрмалас сөйлемдер, И.П.Верховская Қазіргі заманғы ағылшын тіліндегі сабақтас құрмалас сөйлемдер туралы, Құрмалас сөйлемнің теориясы туралы (ағылшын тілінің материалында), Н.А.Бушуева Екінші компонентінде when жалғаулығы бар құрмалас сөйлемдердің формальдық және семантикалық құрылымының сәйкессіздігі туралы.
Тақырыптың өзектілігі - тілдегі қазіргі күндегі лингвистикадағы құрмалас сөйлемдердің алатын орнына мән бере отырып, ағылшын тіліндегі құрмалас сөйлемдердің қолданылуы қарастырылды. Ағылшын көркем шығармаларындағы құрмалас сөйлемдердің қолданылу ерекшеліктері салыстырудың мәні зор.
Зерттеу жұмысының мақсаты - ағылшын тіл біліміндегі құрмалас сөйлемдердің, сабақтас және салалас құрмалас сөйлемдердің жасалу ерекшеліктерін зерттей келе, оны ағылшын грамматикасындағы құрмалас сөйлемдердің жасалу және қолданылу аясымен салыстыру.
Қойылған мақсатқа келесі міндеттерді орындағаннан кейін ғана жетуге әбден болады:
- ағылшын тіліндегі құрмалас сөйлемдердің қолдануын қарастыру;
- ағылшын тіліндегі құрмалас сөйлемдердің көркем шығармаларда қолданылуына зерттеу жүргізу;
- Джейн Остиннің Pride and Prejudice көркем шығармасындағы құрмалас сөйлемдердің қолдану ерекшеліктерін талдау.
Зерттеу жұмысының пәні - ағылшын тілінің құрмалас сөйлемдерінің көркем шығармадағы қолданылуы.
Зерттеу жұмысының нысаны - Джейн Остиннің Pride and Prejudice көркем шығармасындағы құрмалас сөйлемдердің қолдану ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының әдістемелік материалдардың сипаттамасы, сондай-ақ зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері зерттеудің әдістері мен міндеттерін айқындады. Зерттеу жұмысы кешенді сипатқа ие, бұл бір жұмыстағы зерттелетін құбылысқа бірнеше әдістердің сәйкестенуімен негізделген. Жұмыс барысында сипаттаушы, салыстыру мен компоненттік талдау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы - ағылшын тілінің бүгінгі күндегі грамматикасында қалыптасқан құрмалас сөйлемдер, олардың түрлері, жасалу жолдары туралы ережелерді анықтай отырып, көркем шығармадағы құрмалас сөйлемнің қолданылу ерекшелігін зерттеу.
Зерттеу жұмысының теориялық құндылығы - мұнда көрсетілген бақылаулар мен тұжырымдар ағылшын тіліндегі құрмалас сөйлемдері, олардың көркем шығармаларда қолданылуы туралы мәліметтерді күнделікті қолданысқа енгізуге мүмкіндік береді. Мұның ағылшын тілін меңгеріп жүргендерге, ағылшын тілі саласындағы мамандар үшін маңызды болып табылады.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы мынаған негізделген: зерттеудің нәтижелері ағылшын практикалық курстарында, жалпы шет тілін меңгеру саласында, мәдениеттануда, құрмалас сөйлемдер туралы арнайы курстар мен арнайы семинарларда, дипломдық, курстық жұмыстарда қолданыла алады.
Зерттеу жұмысының құрылымы - кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Лингвистика саласында құрмалас сөйлемнің түсінігі
1.1 Құрмалас сөйлемнің қалыптасуы
Дәстүрлі синтаксистің негізгі бірлігі сөйлем болып табылады. Ойлау мен қарым-қатынастың қажеттілігі тілде ерекше синтаксистік туындыларды жасады, олар бірнеше біріктірілген сөйлемдерден тұрады. Бұл синтаксистік туындылар құрмалас сөйлемдер деп аталады.
Соңғы 70-80 жылдар бойы құрмалас сөйлемнің синтаксисі бойынша ойларын айтқан болатын, соның ішінде ғылымда құрмалас сөйлемдердің салалас және сабақтас құрмалас сөйлем болуы туралы өз ойларын білдірген.
Құрмалас сөйлемнің мәселелері бойынша кейбір жалғаулықтар өте сирек қолданылса, ал басқа жалғаулықтар мүлдем қолданылмайды.
Әр түрлі грамматистер қазіргі кезде ағылшын тілінде қолданылып жүрген жалғаулықтардың әр түрлі санын айтады. 1962 жылы В.И.Жельвистің келтірілген есептеулерінде құрмалас сөйлемдердің жалпы саны, әр түрлі мәліметтер бойынша - 52 және 57. Егер де осы мәліметтерге сүйенетін болсақ, қазіргі кезде ағылшын тілінде 50-ге жуық жалғаулықтар бар. Өте жиі қолданылатын - that және and жалғаулықтары, олардың үлесіне барлық қолданылатын жалғаулықтардың 53% тиесілі [1, 47 б.].
Сонымен бірге құрмалас сөйлемнің бөлшектері арасындағы мағыналық қатынастардың саны өте үлкен және тілдегі бар жалғаулықтардың санынан асып түседі. Бұған қосатын жайт, ойлау мен тілдің дамуымен мағыналық қатынастардың саны жаңа жалғаулықтардың санынан да артып келеді. Мұның бәрі бір жалғаулықтың әр түрлі қызмет атқаруына алып келеді. Мысалы, тек бағыныңқылық байланысты білдіріп келген жалғаулықтар сабақтастыру мағынасын білдіруде қолданылып келеді және керісінше. Сонымен қатар, тілде жалғаулықтардан басқа құрмалас сөйлемнің бөлшектері арасындағы байланысты білдіретін басқа қатынас құралдары бар. Нәтижесінде қазіргі ағылшын тілінде көптеген құрмалас сөйлемдердің саны пайда болуда, олардың бөлшектері арасындағы қатынастарды ешқандай жіктеуге алып келе алмаймыз.
Құрмалас сөйлем - сөйлемдердің құрылымдық бір түрі. Құрмалас сөйлем деп екі немесе одан да жай сөйлемдерден құралып, күрделі бір ойды білдіретін сөйлемді айтады.
Ағылшын тіліндегі құрмалас сөйлемдердің мәселесін, байланыстардың сабақтастырушы және салалас бөліну мәселесін мынадай ғалымдар ерекше назар аударып зерттеген болатын: Becker G. Time Scales and Relativity, В.И.Жельвис Тілде сабақтас және салалас байланыстар болуы мүмкін бе? (ағылшын тілінің материалының негізінде), Б.А.Ильиш Қазіргі заманғы ағылшын тіліндегі күрделі бағыныңқы құрмалас сөйлемнің құрылымы, Bull W.E. Time, Tense and the Verb, Л.Л.Иофик Предикативті бірліктердің салаласуы туралы, И.П.Конькова Қазіргі заманғы ағылшын тіліндегі күрделі сабақтас байланысты сөйлем, Bybee J.L. Morphology: A Study of the Relation between Meaning and Form, Comrie B. Tense, Dyke H. McTaggart and the Truth about Time, Givon Т. Mind, code and context: Essays in pragmatics, Guillaume G. Langage et science du langage, И.П.Верховская Қазіргі заманғы ағылшын тіліндегі салалас құрмалас сөйлемдердің жіктелуі туралы, Я.Г.Биренбаум Ағылшын тіліндегі құрмалас сөйлемдер, Құрмалас сөйлемнің теориясы жайында (ағылшын тілінің материалының негізінде), Н.А.Бушуева when енгізілетін құрмалас сөйлемнің екінші компонентінің формальды және семантикалық құрылымымен сәйкес келмеуі [2, 58 б.].
Синтаксисті грамматиканың бір саласы деп түсініп, оны алғаш сөз еткен адам - жыл санауымыздың екінші ғасырында өмір сүрген Александрия тіл зерттеушілерінің көрнекті өкілдерінің бірі - Аполлони Дискол. Дискол синтаксистің объектісін айқындау, сөйлем, сөйлем мүшесі дегендерді ғылыми тұрғыда шешу тәрізді мәселелермен айналыспаған, ол, негізінде байланысын, байланысудың жолдарын қарастырған.
Синтаксисті сөйлем туралы ілім деп танып, оны мүшелерге жіктеу мәселелерімен ғылыми тұрғыдан кеңірек айналысқандар XIX ғасыр тіл білімінде пайда болған қисындық бағыт өкілдері болды. Олар синтаксистік ұғымдарды формалды логиканың мүддесі тұрғысында, соған тәуелді мәнде қарады, синтаксистің міндеті логикалық категориялардың тілдегі баламасын айқындау деп түсінді. Сөйлемге болсын, оның мүшелеріне болсын анықтама беруде бірден-бір сүйеніш - қисын заңы деп білді [3, 29 б.].
Синтаксис ғылымының басқа да салалары сияқты құрмалас сөйлем синтаксисінің де зерттейтін өзіндік күрделі объектісі бар. Адам сөйлегенде бір-біріне байланыссыз жеке сөйлемдерді ғана айтпайды, оның сөйлеуі бір-біріне жалғасып, өзара ұштасып жататын сөйлемдер тізбегі түрінде болады. Тізбек құрамындағы сөйлемдердің бір-бірімен жалғасуында қалыптасқан мағыналық және құрылымдық заңдылықтар бар. Құрмалас сөйлем синтаксисінің міндеті - сол заңдылықты ашып-айқындау. Басқаша айтқанда, құрмалас сөйлем синтаксисінің міндеті - жеке ойды білдіретін жай сөйлемдердің өзара ұласып, күрделі бір сөйлемге айналуы сол арқылы бір ойды екінші ойға жалғастырып, күрделі бір ойды білдірудің жолдарын, амал-тәсілдерін зерттеу. Бұл жағынан алғанда, құрмалас сөйлем синтаксисінің жай сөйлем синтаксисінен елеулі өзгешелігі бар: жай сөйлем синтаксисі, негізінде, жеке ұғымды білдіретін сөздердің өзара тіркесіп, сөйлем болу жолдарын тексерсе, құрмалас сөйлем синтаксисі жеке ойды білдіретін сөйлемдердің бір-бірімен ұласып, құрмалас сөйлем болу жолдарын, құрмалас сөйлемнің өзіндік сипаттары мен түрлерін тексереді. Сөйтіп, бірінің объектісі - ұғымдар тіркесі болса, екіншісінің объектісі - ойлар тіркесі, яғни сөйлемдер тіркесі. Сөйлемнің бұл екі түрінің әрқайсысы өз мүшелерінің бір-бірімен байланысу жолдарын, амал-тәсілдерін зерттейді.
Құрмалас сөйлем синтаксисі жай сөйлемдердің өзара бірігіп, күрделі ойды білдіретін бір сөйлем, яғни құрмалас сөйлем болуын зерттеумен ғана тынбайды, сонымен бірге бірнеше сөйлемдер тіркесінен құралатын синтаксистік күрделі бірлікті де қарастырады. Осы тұрғыдан алғанда, құрмалас сөйлем синтаксисінің объектісін құрмалас сөйлем, синтаксистік күрделі бірлік деп екі топқа бөлуге болады.
Тілдік категориялардың басқа да түрлері сияқты құрмалас сөйлемдердің де өзіне тән қалыптасу, даму тарихы бар. Марксизм классиктерінің пікірінше, тіл мен ойлау бір-бірімен тығыз байланысты. Ой атаулының қандайы болса да тіл арқылы қалыптасып, тіл арқылы, тілдік материалдар арқылы өмір сүріп, басқаларға жеткізіледі. Сондықтан тіл ойдың тікелей шындығы, ал ой шындығы тек тіл арқылы ғана көріне алады дейміз [4, 96 б.].
Тілдік категориялар ішінде ойды білдіретін бірден-бір көрсеткіш - сөйлем. Сөйлемге біршама аяқталған ойды білдіреді деп анықтама беретініміздің себебі де сол. сөйлем мен ой - бірі форма, екіншісі - соның мазмұны ретінде өзара тығыз байланыста, берік бірлікте болатын категориялар. Бұл екеуі де қоғамның өмір сүрген кезеңіне сай сол қоғамның материалдық, идеялық дамуына, соның қажетіне қарай бірте-бірте дамып отыратын қоғамдық құбылыс. Сөйлем ойдың формасы, ой сөйлемнің мазмұны болғандықтан, бұл екеуінің қалыптасу, даму тарихын да бірлікте деп қараған жөн. Ой дамып жетілмеген, күрделенбеген замандарда күрделі ойдың көрсеткіші болып табылатын сөйлемдердің, яғни құрмалас сөйлемдердің болуы да мүмкін емес. Құрмалас сөйлем адамның ой өрісінің, дүние тануының кеңейіп, күрделі ойлардың туып, дамуына байланысты, сол ойдың көрсеткіші ретінде қалыптасып дамыған [5, 34 б.].
Тіл дамуының қазіргі дәуірінде тілдерде құрмалас сөйлемнің неше алуан күрделі түрлері кездеседі. Бірақ солардың бәрі бірдей белгілі бір уақыт ішінде, бірден пайда болмаған. Әр тілдің өзіндік даму заңына лайықты бірте-бірте қалыптасып жетілген.
Көрнекті ғалымдардың айтуына қарағанда, тіл дамуының көнерек заманында сөйлем құрамындағы сөздерді, сол сияқты жай сөйлемдерді бір-бірімен байланыстыратын қазіргі ағылшын тіліндегідей дәнекерлер, тәсілдер болмаған. Ол уақыттағы сөздер, сөйлемдер арасында қазіргі ағылшын тіліндегідей бірі екіншісіне меңгеріліп, тәсілдер болмаған. Сөздер, сөйлемдер байланысындағы басым тәсіл - олардың тұрған орындарына, мағына желілерінің жақындықтарына қарай бір-бірімен қабыса, іргелесе байланысу тәсілі болған. Сөз бен сөздің, сөйлем мен сөйлемнің бір-бірімен байланысы, арақатынасы тығыз, берік болмағандықтан, оларда дербестік, бір-біріне тәуелсіздік күшті болған [6, 27 б.].
Тіл дамуының алғашқы кезеңдерінде сөйлем құрамына енген сөздердің байланысында дербестіктің, бытыраңқылықтың басым болғаны сияқты, олардың бір-біріне оқшау сөйлемдер арасында да кездесетінін, синтаксистік құрылымдарды бір-бірімен байланыстыратын жалғауыш дәнекерлердің де болмағанын Үндіевропа тілінің синтаксисін зерттеген ғалымдар көрсеткен.
Өзінің Кіріспесінде А. Мейе көне заманда үндіевропа тілінде екі сөйлемді бір-бірімен байланыстыру қызметін атқарған белгілі бір дәнекерді білдірерлік ешқандай іздің жоқтығын айта келіп, көп жағдайда, мүмкін барлық жағдайда да шығар, Цезарь айтыпты-мыс (дейтін келдім, көрдім, жеңдім), деген сияқты сөйлемдер қатар тұрып, біріне-бірі тіркесіп айтылатын болған деп жазады. Дәл осы тәріздес пікірлерді европалық тілдер синтаксисін зерттеген басқа лингвист ғалымдар да айтқан [7, 38 б.].
Кейінгі кездерде сөйлемдерді бір-біріне сабақтастыра байланыстыру арқылы берілген күрделі ойдың ертеде өзара грамматикалық байланысы жоқ дербес сөйлемдер арқылы берілгені орыс тілі синтаксисін зерттеуге арналған әдебиеттерде де жазылған. Мысалы, Grunbaum A. The Status of Temporal Becoming еңбегінде, ағылшын тілінің көне жазбаларында синтаксистік байланыстың сабақтас (меңгерілу) түріне қарағанда, салалас түрінің көп кездесетіні, ол кездерде сабақтастырушы жалғаулықтардың болмағандығы айтылады. Hirtle W.H. Time ағылшын тілінің балаң кезіндегі сөздер мен сөйлемдер байланысында меңгеру, меңгерілу тәсіліне қарағанда, тұрған орнына қарай жанаса байланысу амалдары, сөйлемдердің дербестіктері қазіргіге қарағанда әлдеқайда басым болған дегенді айтады. Тіл дамуының көне заманында сөздер мен сөйлемдер байланысының нашар, синтаксистік элементтер арасында дербестік пен оқшауланушылықтың басым болғандығын лингвистикада соңғы жылдары жиірек аталып жүрген Introduction to Theoretical Linguistics деген мақаласында Lyons J. де айтқан. Осы мақаласында Lyons J. тетелес тұрған екі жай сөйлемнің салаласу негізінде бір-біріне қосылуы, бірігуі құрмалас сөйлем дамуының бірінші жолы дегенді айтады. Мұның, шынында да, солай екенін лингвистердің көпшілігі бекерге шығармайды [8, 57 б.].
Сөз байланысының, сөйлем құрылысының жоғарыда айтылғандай алғашқы түрін білдіретін түркі жазу нұсқасы біздің заманымызға жеткен жоқ. Түркі тілдерінің ең көне жазу нұсқасы деп есептеліп жүрген руникалық жазбалар алдыңғы айтылғандарға қарағанда едәуір жетілген, сөздер байланысының, сөйлем құрылыстарының қазір де бар бірсыпыра түрлерін қамтитын ескерткіштер. Дегенмен ертеректегі сөздер мен сөйлемдер байланысындағы басым тәсіл - салалас байланыс екенін, синтаксистік элементтер арасында жекелік, оқшауланушылық, дербестік, басқаға тәуелсіздік басым болғандығын байқатарлық мысал түркі жазбаларында да кездеседі [9, 36 б.].
Осындай жай сөйлемдер тіркесі, яғни паратаксистік қатар ағылшын ертегілері синтаксисіне де тән. Бұл фактілерге қарағанда, Lyons J. жоғарыда келтірілген пікірінің дұрыстығы күмән туғызбайтын тәрізді [10, 32 б.].
Айтылғандарды жинақтай келе, мынадай түйін шығаруға болады. Құрмалас сөйлемнің алғашқы түрі бір-бірімен мағыналық жағынан да, грамматикалық жағынан да нашар тіркескен, жеке, дербес жай сөйлемдердің өзара салаластық негізде байланыса айтылуынан пайда болған да, кейінірек сол салаластың негізінде компоненттері әр түрлі дәнекерлер арқылы бір-бірімен бағына байланысатын сабақтас сөйлемдер қалыптасқан. Бұл ғылымда гипотаксис деп аталады [11, 136 б.].
Сөйтіп, компоненттері бір-бірімен нашар байланысатын, әрқайсысы өз дербестіктерін сақтап тұратын құрмалас сөйлемнің бастапқы көне түрінің орнына компоненттері бір-бірімен тығыз жымдасып, бірлікте тұратын жаңа түрі шыққан.
Құрмалас сөйлемнің әр алуан, күрделі түрлерінің қалыптасып, дамуы жазу тілі мен әдеби тілдің өркендеуіне байланысты. Өйткені: Сөйлеу тілі сөйлемді онша ұластыруды, күрделендіруді көтермейді [12,56 б.].
Ауызекі тіл сөйлемнің ықшамды болып келуін керек етеді. Көне замандағы тілдерде, мысалы, ру, тайпа тілдерінде, тіпті қарапайым халық тілінде де сөйлемдерді белгілі грамматикалық, стильдік жүйелі тәсілдермен құрмаластырылып, ұластырылып айтудан гөрі, жай сөйлемді дара, жеке айту дағдысы күшті болған. Керісінше, қиюластырып, күрделендіру әдеби тілге тән [13, 16 б.].
Бірақ сол қиюластырудың, күрделендірудің өзі де әр дәуірде әр түрлі сипатта болса керек. Ағылшын тілінің шын мағынасындағы әдеби тіл, жазба тіл, ғылым-білім, техника тілі болып қалыптасуы, әсіресе, кеңес дәуірінің жемісі екені белгілі. Бұл дәуір ішінде ағылшын тілінің басқа да салалары сияқты құрмалас сөйлемдер де дами түсті. Бірақ дамығанда, жай сөйлемдерді бір-бірімен құрмаластырудың бұрын болмаған жаңа түрі, тың тәсілі арқылы емес, қазіргі ағылшын тілінің әдеби тілінде кездесетін құрмаластырушы дәнекерлердің қай-қайсысы да өткен ғасырдың өзінде де болған. Мұндағы жаңалық сол бұрынғылар функциялық жақтан жетілсе, дәлдене, кейбіреулері активтене түскен. Мұндағы бірден көзге түсетін өзгешелік - сөйлем құрылысындағы сымбаттылық, сомдылық, шымырлық, пікір қайталауды, орынсыз ежіктеуді туғызатын басы артық элементтердің жоқтығы, синтаксистік тұлғалардың қалыптасқан заңды орындардан табылып, бір-бірімен жымдаса, кіріге байланысуы, сөйтіп сөйлемнің олпы-солпысыз, бас-аяғы жинақы болып келуі.
Бүгінгі күн тұрғысынан қарағанда, құрмалас сөйлем көркем туындыларда болмаса, публицистикалық еңбектерде сирек кездеседі. Қазіргі ағылшын жазба тілінде, әсіресе, мерзімді баспаларда жиі қолданылатын ең актив түрі - орта көлемді жайылма сөйлемдер.
Сонымен қатар профессор төл сөзден жасалған аралас құрмалас сөйлемдердегі деп, деді, деген, еді көмекшілерінің ерекшеліктері бар, мұндағы көмекшілердің атқарар рөлі зор. Ол алдыңғы сөйлемді бірге тиянақсыз, бірде тиянақты етіп тұрса, енді бірде алдыңғы сөйлемдер соңғы деп еді етістіктердің орауына түсіп, бір-ақ сөйлем есебінде айтылады.
Ағылшын тіліндегі құрмалас сөйлемдер табиғатын танытудағы, оның негізгі белгілерін көрсетудегі, сөздердің синтаксистік қатынасқа түсуі, сабақтастарды, араластарды ажыратудағы пікірлерінің құндылығымен ерекшеленеді.
Тілдік категориялардың басқа да түрлері сияқты құрмалас сөйлемдердің де өзіне тән қалыптасу, даму тарихы бар. Ой атаулының қандайы болса да тіл арқылы қалыптасып, тіл арқылы, тілдік материалдар арқылы өмір сүріп, басқаларға жеткізіледі. Сондықтан тіл ойдың тікелей шындығы, ал ой шындығы тек тіл арқылы ғана көріне алады дейміз.
1.2 Құрмалас сөйлемдегі синтаксистік байланыстардың түрлері
Құрмалас сөйлемнің ішіндегі сөйлемдерді біріктіру және олардың арасындағы әр түрлі қатынастарды орнату Maturana H., Valera F.J. ойынша көптеген синтаксистік құралдардың көмегімен іске асырылады. Оларға мыналар жатады: интонация, жалғаулықтар, жалғаулықты сөздер, сәйкес есімдікті сөздер, сөйлемдердің реті, шақтар мен жіктелулерді қолдану, лексикалық және фразеологиялық элементтер [14, 92 б.].
Oaklander N. жалғаулықтар жалғаулықтармен бірге көмекші сөздер мен демеуліктер қосымша сөздердің қатарына жатады, олар атаушы сөздерге - сөз таптарына қарама-қарсы қойылады: зат есімдерге, сын есімдерге, сан есімдерге, есімдіктерге, етістіктерге, үстеулерге. Сөздердің категорияларының арасындағы толық айырмашылық сөз табының атаушы сөздері сөйлемдегі сөздер және сөйлемнің мүшелері бола алады [15, 74 б.].
Бұл көзқарасты басқа да ғалымдар қолдайды: Жалғаулықтар - бұл сөйлем мүшелерінің және толық сөйлемдердің бір-біріне байланыстырылуы үшін қолданылатын сөздер. Сөйлем мүшелерінің және сөйлемдердің арасындағы байланыс әр түрлі сипатта бола алады. Сәйкесінше сипатына қарай жалғаулықтар да әр түрлі бола алады.
Профессор Percival Ph. салалас мәнді жалғаулық пен бағыныңқы жалғаулық арасындағы айырмашылықтарға толықтай тоқталған болатын. Олардың арасындағы айырмашылықты Percival Ph. сөйлемнің қайтымдылығы мен қайтымсыздығымен түсіндіреді. Қайтымдылығы мен қайтымсыздығының себебін ол жалғаулықтардың мәнінен көрген болатын: Қандай да бір жалғаулықтармен берілетін қатынастардың қайтымдылығы мен қайтымсыздығын зерттей келе, мәселе тек жалғаулықтардың мәні туралы ғана айтылмай жатқандығын үнемі есте сақтау керек. Жалғаулықтардың мәнін анықтауда Percival Ph. байланысатын сөйлемдердің арасындағы заттық мазмұнының алынуын жатқызуға болады. Болашақ көмекші сөз бола отырып жалғаулық атауыш қызметті атқармайды, оның мәні дербес бола алмайды. Бұған Rauh G. өзі нұсқаған болатын: Жалғаулық өз бетінше мәнге ие емес, ал қандай да бір үйлесімді жеткізуші ретінде осы сөзді ауызша анықтайды [16, 49 б.].
Жалғаулықтар сөйлемдегі рөлі бойынша екі разрядқа бөлуге болады: бір жалғаулықтар сөйлемдегі жеке сөздердің арасындағы байланысты білдірсе, басқалары құрмалас сөйлемнің ішіндегі мағыналық қатынасты білдіреді. Сол және басқа жалғаулықтардың арасында ұқсастық пен айырмашылық бар. Құрмалас сөйлемнің бөлшектерінің арасындағы тек мағыналық қатынастарды білдіруге арналған көптеген жалғаулықтар бар. Бұл жалғаулықтар профессор Maturana H., Valera F.J. айтуы бойынша ... кейінірек пайда болған. Құрмалас сөйлемдердің қолданылуының артуымен бірге, бұл құбылыстардың арасындағы құрмаластық қатынастардың қолданылуымен туындайды, жалғаулықтардың саны артады, олардың мәні түрлі бола түседі [17, 67 б.].
Осылайша, маңызды коммуникативті-тілдік функцияны атқарады. Олардың көмегімен сөйлеуші (немесе жазушы) және тыңдаущы (жалпы тілді қабылдаушы) әр түрлі мағыналық және эмоционалдық байланыстарды тілдің компоненттері арасында орнатады, тілдік үзінділердің логикалық мүшеленуін жүзеге асырады, толықтықтың және оның бөлшектеріне деген мағынасын береді және қабылдайды. Мұнымен қарым-қатынасқа арналған жалғаулықтардың маңызды логикалық және айқын мәні ғана көрінеді. Сондықтан жалғаулық туралы тек байланыстырушы тілдің синтаксистік байланыстардың формальды көрсеткіші ретінде ғана айтуға болмайды.
Демек, сөйлем мүшелерінің және сөйлемдердің арасындағы да байланыстар әр түрлі сипатты бола алады. Сөйлем мүшелерін біріктіретін жалғаулықтар оларды тең құқылы элементтер ретінде байланыстырады. Бұл функциясында олар үнемі салалас болып табылады. Бір-бірімен толық бір сөйлемдерді байланыстырушы жалғаулықтар оларды тең құқықтықтың басында байланыстыра алады - бұл жағдайда бұл салалас мәнді жалғаулықтар болады - және бір сөйлемнің екіншіге бағыныңқының бастауында - бұл жағдайда ол бағыныңқы жалғаулықтар болады. Осылайша, бағыныңқы жалғаулықтарда көмекші сөздермен ортақ жерлері де бар, олармен олар болмысы байланысты: мысалы, before, after, till және т.б.
Жалғаулықтар санатының арасындағы шектер барлық жерде айқын болмайды. Бағыныңқы сипаттағы жаңа жалғаулықтар басқа сөз таптарынан туындайды. Мысалы, seeing есімшесі жалғаулықтың рөлін сөйлемде сол есімшеге бастауыш ретінде бір зат есім болмаған жағдайында атқарады. Екі сөйлемді салыстырайық: seeing that he was tired, I stopped talking и seeing that little time is left, it is necessary to hurry up. Бірінші жағдайда қарапайым түрдегі есімше формасымен жұмыс істейміз: оны шаршағанын көріп отырып, мен сөйлеуді қойдым. Екінші жағдайда іс басқаша көрінеді: seeing сөзі ауада тұр, өйткені сөйлемде оның бастауышы ретінде көрінетін сөз жоқ. Бұл жағдайда seeing сөзінің етістікті қасиеті өте әлсізденеді. Ол to see етістігінен ажыратылады да, соған орай деген жалғаулыққа айналады [18, 24 б.].
Жаңа жалғаулықтар басқа негіздерден пайда болады. Мысалы, directly сөзі, алғашында үстеу (мысалы, I went there directly after breakfast) болады, сөйлемде мынадай түрдегі жалғаулыққа айналады: directly he arrived, he was ushered into the room. Мұнда directly сөзі тез, содан кейін деген мағынаны береді. Осыған ұқсас жолмен осы сөйлемдегі once сөзі (алғашында үстеу) түсіндіріледі: once you are here, let us start (дәл осы жерде бастайық). Once сөзінің қандай да бір дәрежеге дейін семантикалық дамуы жүреді. Бұл жалғаулықтың мәні өзгеше бір болып табылады, бірақ онда себептік боямалар басым болып келеді. Ағылшын тілінде once сөзі бірінші жолда себеп ретінде көрінеді.
Ақыр соңында, ағылшындық жалғаулықтардың қатары көмекші сөздердің тіркестерімен толықтырылады. Мысалы, in case he comes tell him to wait сөйлемінде in case тіркесі if `егер' деген жалғаулығымен пара-пар. Бұл сөздің пайда болуы түсінікті: cafe алғашында, бірінші кезекте әрине зат есім, ал he comes - анықтаушы сөйлем. Алайда тілдің заманауи күйіне бұл талдау енді сәйкес келмейді. In ca fe тіркесі шартты сөйлемге енгізілетін қандай да бір жалғаулыққа айналған [19, 104 б.].
Басқа жаңа жалғаулық provided есімшесінен пайда болған, мысалы мынадай сөйлемде: he will come, pro-vided you warn him in time.
Осылайша біздің көзімізше, - деп жазады Б.А.Ильиш, - әр түрлі негіздерден жаңа жалғаулықтардың жасалуы жалғасады.
Өзінің ішінде сөйлем мүшелерін бір-бірімен байланыстыратын жалғаулықтардың саны көп емес. Осылайша, and жалғаулығы таза байланыстырушы мағынаға ие, both - and сынды мағынаға ие, бірақ барынша толық, neither - nor жалғаулығы болымсыз-қосушы мағынаға ие.
Сөйлемдерді біріктіруші жалғаулықтардың саны да көп емес: and, as well as, both... and, not only... but also, but, or, either... or. Жалғаулықтардың анықтауышына сүйене отырып, Bonner Н. қазіргі заманғы ағылшын тілінде салалас мәнді жалғаулықтардың келесідей түрлерін бөліп көрсете алады: байланыстырушы, талғаулы, қарсылықты, себеп-салдарлық, себептік. Жалғаулықтардың барлық аталған түрлері салалас құрмалас сөйлемнің шеңберінде іске асырылады, бұл байланыстырушы сөйлемдердің арасында белгілі бір қатынастарды көрсетеді. Біз тек байланыстырушы жалғаулықтардың тек бес тобын бөліп көрсеткенге қарамастан, Alexander L.G. былай деп жазған: мағыналық қатынастардың шеңбері тек аталған қатынастармен ғана шектеледі: қосылу, қарама-қарсы қойылу, бөлуші және т.б. Жалғаулықтардың, сонымен қатар семантикалық-синтаксистік құралдардың көмегімен көрінетін құралдардың мағыналық боямалары байланыстың әр түрі үшін үлкен мәнге ие [20, 87 б.].
Бағыныңқы жалғаулықтар керісінше өте көп және олар әр түрлі. Бағыныңқы жалғаулықтар бағыныңқы сөйлемді негізгі сөйлемге жалғануы үшін қажет, олар келесідей болып көрінеді: that, if, whether; мезгілдік (after, as, as long as, as soon as, before, singeuntil (till), while, себептік (as, because, singe, for, seeing (that), шарттық (if, on condition (that), provided (that), providing (that), supposing (that), unless, мақсаттық ( lest, so that, in order that, that, образа действия ( as, as if (as though), so... that, such... that), салыстыру (as... as, (not) so... as, than), салдар (so that, in spite of the fact that, though (although).
Сабақтас құрмалас сөйлем деп - құрамындағы жай сөйлемдердің алғашқысының баяндауышы тиянақсыз болып, екінші сөйлемге бағына байланысуын айтамыз. Жай сөйлемдердің бірі - басыңқы, яғни ой тиянақты, аяқталған, ал екіншісі - бағыныңқы, басыңқы сөйлемді толықтырып тұрушы.
Ағылшын тілінде бағыныңқы сөйлемдер басыңқы сөйлеммен бағыныңқы шылаулармен, шылаулық сөздермен немесе шылаусыз байланысады. Бұл сөйлемдер аударылғанда шартты рай, көсемше, есімше болымсыз етістіктердің жалғаулары арқылы аударылады [21, 38 б.].
а) Бағыныңқы шылаулар көмекші сөз таптарының қызметтерін атқарып, басыңқы сөйлеммен бағыныңқы сөйлемді байланыстырады, олар өз бетінше қандай да бір сөз табының қызметін атқара алмайды.
I was out when he came.
Ол келгенде мен үйде болған жоқпын.
б) Ағылшын тілінде шылаулық сөздер кейбір есімдіктер және үстеулер болып келеді. Олар басыңқы сөйлеммен бағыныңқы сөйлемді байланыстырып қана қоймай, сонымен қатар өздері де бағыныңқы сөйлемдердің мүшелерінің бірі бола алады.
I don't know what you mean (what - mean етістігіне тура толықтауыш).
Сенің не айтып тұрғанынды білмеймін.
в) Бағыныңқы сөйлемдер басыңқы сөйлемдермен шылаулар немесе шылаулық сөздердің көмегінсіз-ақ байланыса алады. Мысалы:
The book you gave me is very interesting.
Сіз берген кітап қызықты екен.
Had I been there, I should have helped him.
Егер мен сол жердер болғанда, оған көмектесетін едім.
He said he would call in the morning.
Ол таңертең хабарласатынын айтты [22, 20 б.].
Ағылшын тілінде бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлеммен үтір арқылы ажыратылмайды.
Бағыныңқы сөйлемдер құрмалас сөйлемдерде сөйлем мүшелерінің біреуінің қызметін атқарады, жай сөйлемдер сияқты қарапайым сұрақтарға жауап береді. Сол себепті оларды жай сөйлемнің кең тараған түрі ретінде қарасытырады. Қанша сөлем мүшелері болсы, сонша бағыныңқы сөйлем түрлері бар:
1. Бастауышты бағыныңқы сөйлем (Subject clauses)
2. Баяндауыштыпредикативті бағыныңқы сөйлем (Predicative clauses)
3. Толықтауышты бағыныңқы сөйлем (Object clauses)
4. Анықтауышты бағыныңқы сөйлем (Attributive clauses)
5. Пысықтауышты бағыныңқы сөйлем (Adverbial clauses).
1.3 Салалас және сабақтас құрмалас сөйлемдердің құрылымы
Құрмалас құрамындағы компоненттердің бір-бірімен салаласа байланысуы - жай сөйлемді құрмаластырудағы негізгі және бастапқы тәсіл. Салаласа құрмаласу деп - құрмалас сөйлем құрамына енген компоненттердің грамматикалық жағынан бір-біріне тәуелді, бағынышты болмай, өзара теңдік қатынаста тұрып, салалас құрмаласуын айтады. Грамматикалық жағынан теңдік қатынаста дегенді жете түсіну үшін бірнеше мысалдар келтірейік: Мүмкін, сен тағы жыларсың да, ұйықтамарсың, қасыңа мен жата кетейін. Қар еріп ерте кетті, жер дүрілдеп ерте көктей бастады. Алысырақта әлдекімдердің күбірлеген жаңғырығы естілген сияқтанды, бірақ қай жақтан естілгенін шамалай алмадым [23, 17 б.].
Мұнда әрқайсысында екі-екі компоненттен бар, ол компоненттердің әрқайсысының баяндауыштары етістіктің тиянақты формасында айтылып (жыларсың, ұйықтамассың, жата кетейін, кетті, көктей бастады, естілген сияқтанды, шамалай алмадым), өз баяндауыштарымен (сен, мен, қар, жер, жаңғырағы, мен) жақтаса қиясып тұр. Бұлардың алдыңғы компоненттерінің баяндауыштарында тиянақсыздық, соңғы компоненттерге формалық тәуелділік жоқ. Алдыңғы екі құрмалас сөйлем компоненттерінің барлығында да предикаттық қатынас аналитико-синтетикалық жолмен берілген де, үшінші құрмаластың бірінші компонентінде тек синтетикалық жолмен берілген.
Мұндағы компоненттер баяндауыштары қай орында тұрғандарына қарамастан тиянақты, формалық жағынан алғанда өзара тең, бір-біріне тәуелсіз. Олардың өз алдына жеке қолданылатын қалыпты дербес жай сөйлемдер баяндауыштарынан өзгешеліктері жоқ. Бұл айтылған қасиеттер салалас құрмалас сөйлемге тән және оны сабақтас құрмалас сөйлемнен бөліп көрсететін ең басты белгі.
Талданған мысалдағы компоненттер баяндауыштарының барлығы да етістіктен болған. Етістіктің ашық, бұйрық рай формалы түрлері салалас құрмалас сөйлем жасауда жиі қолданылатын ең өнімді тұлғалар.
Салалас құрмалас сөйлем компоненттері тиянақты болады дегенде біз олардың мағыналық немесе интонациялық тиянақтылығын емес, компоненттердің баяндауыш формасы жағынан тиянақты болатынын айтамыз. Егер компоненттер мағыналық жағынан немесе интонациялық жағынан тиянақты болатын болса, олар құрмалас сөйлем компоненті бола алмас еді.
Салалас құрмалас сөйлем компоненттерінің байланысы олардың бір-бірімен мағына жағындағы, мағыналық іліктестіктері арқылы ғана емес, сонымен бірге, басқа да көптеген көмекші тәсілдер арқылы байқалады. Сондай грамматикалық тәсілдің бірі - интонация. Әрбір салалас сөйлем аяқталған біртұтас интонациямен ғана айтылады. Ал оның әр компонентінен кейін келетін интонация - аяқталған, тиянақсыз, санамалы, салаластырушы интонация болады. Мұндай интонация пікірдің аяқталғанын, тағы бірдемелердің айтылу керектігін, жалғасы барлығын білдіріп тұрады. Мысалы: Кәлен суық қабақ астынан шаншыла қарап еді, осы кезге дейін дезектеп болмай отырған Жамал жым болды. Еламан аттан түскен ашулы байға қос қолын созып сәлем бермек болып еді, Құдайменде оны қамшымен қақ бастан тартып жіберді. Еламан анық көріп келеді: жолаушы хабар берді білем, іштен ақ көйлекті әйел шығып, ат тізгінін ұстады. бұл мысалдардың компоненттері арасындағы интонациясы тиянақсыз, салаластырушы интонация деп атайды. Салаластырушы интонация - компоненттерді бір-бірімен ұштастыратын басқа да грамматикалық тәсілдердің бар-жоқтығына қарамастан, салалас сөйлем атаулының барлығында да үздіксіз болып отыратын тұрақты тәсіл. Бұдан басқа грамматикалық тәсілдер жоғарыда айтылғандай тұрақты емес, олар айтылатын хабардың ыңғайына қарай бір сөйлемде болса, екінші біреулерінде болмауы мүмкін. Осы тұрғыдан алғанда компонентерді бір-бірімен құрмаластыратын грамматикалық тәсілдер ішінде интонацияны негізгі, тұрақты тәсілдердің бірі деуге болады [24, 56 б.].
Салалас құрмалас сөйлем құрамына енетін жай сөйлемдер баяндауыш формалары жағынан қаншама тиянақты болғандарымен олар өз алдына жеке бір бүтін емес, бүтіннің бір бөлшегі болып есептеледі. Сондықтан баяндауыш формасының тиянақтылығына қарамастан, салалас сөйлем компоненті мағыналық жағынан да, интонациялық жағынан да тиянақсыз болады, ойдың аяқталмағандығы байқалып, ой жалғасы барлығы айқын білініп тұрады. Ал құрмалас құрамына енбейтін жай сөйлемдер өз алдына бір бүтін болғандықтан, мағыналық жағынан да, интонациялық жағынан да тиянақты болып табылады.
Салалас сөйлем жасалуының негізгі екі түрлі тәсілінің болатындығын, оның бірі - жалғаулықтардың дәнекерлігі, екіншісі - жалғаулықсыз, жай сөйлемдердің бір-біріне тіркесе, іргелесе айтылуы арқылы құрмаласатыны [25, 235 б.].
Ағылшын тілінде құрмалас салалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдердің бір-бірімен екі түрлі байланысу тәсілі бар:
And, neither, no жалғаулықтары арқылы байланысады. Мұндай байланыста олар бір-бірімен үйлесіп қиылысады.
Neither, no жалғаулықтарымен байланысқан сөйлем мүшелері жартылай орын ауысады.
Жай сөйлемдер but, yet, still, nevertheless, however сияқты қарсылықты жалғаулықтармен (adversative) байланысқанда қарсылықты мағынаны білдіреді.
Сөйлемдер бір-бірімен or, else, or else жалғаулықтарымен байланысқанда таңдау мағынаны білдіреді.
For, so, therefore т.б. жалғаулықтарымен байланысқан жай сөйлемдер себеп-салдар мағынаны білдіреді.
Мұндай мағынаны because, as, so...that жалғаулықтарымен байланысқан себеп бағыныңқылы құрмалас сабақтас сөйлемдер де білдіруі мүмкін. Бірақ олардың арасындағы айырмашылық - сабақтаса байланысқан сөйлемдерге қарағанда салаласып байланысқан сөйлемдерге қарағанда бір-біріне тығыз байланыста болады. Салалас құрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдер бір-бірімен салаласып байланысып, үтір арқылы ажыратылатындықтан, іс-әрекеттің себеп-салдар мағынасын білдіретін сөйлем соңында келеді [26, 73 б.].
Салалас құрмалас сөйлемдер жалғаулықсыз да, үтір, сызықша арқылы да байланысады. Салаласып байланысқан жай сөйлемдердің арасындағы байланыс жалғаулықтар арқылы байланысқан сөйлемдерге ұқсас.
Салалас құрмалас пен сабақтас құрмалас сөйлемдердің аралық түріне жататын аралас құрмалас сөйлем бар. Олардың формасы құрмалас сабақтас сөйлемге сәйкес келеді, ал құрамындағы жай сөйлемдердің бір-бірімен байланысы салалас құрмаласпен ұқсас. Аралас құрмалас сөйлемге салыстырмалы және себеп-салдар бағыныңқылы сөйлемдер жатады.
Салыстырмалы бағыныңқы сөйлем
Мұндай сөйлемдер бір-бірімен салыстырыла байланысқан екі сөйлемнен тұрады. Семантикасы жағынан екінші сөйлемнің мағынасы маңыздырақ. Бірінші сөйлемнің сөйлем мүшелері жартылай орын ауысады. Егер бірінші сөйлем екіншісімен not only...but, hardly...when, no sooner...than жалғаулықтарымен келсе, онда бірінші сөйлем мүшелері жартылай орын ауысады.
Егер жалғаулық сөйлемнің басында тұрса, онда сөйлем мүшелерінің орын тәртібі өзгермейді.
Сөйлемдер бір-бірімен either...or, the...the жалғаулықтарымен байланысса, сөйлем мүшелері орын ауыспайды.
Салдыр бағыныңқылы сөйлем
Салдыр бағыныңқылы сөйлемдердің екіншісі which есімдік жалғаулық арқылы байланысады. Бұл есімдік алдыңғы сөйлемнің бір мүшесіне емес, сөйлемге түгел қатысты. Екінші сөйлем алдыңғы сөйлемге бағынышты емес, бірақ алдыңғы сөйлемдегі ойдың, іс-әрекеттің әрі қарай өрбуін, жалғасын (салдарын) білдіреді.
Мұндай сөйлемдер which жалғаулығымен байланысатын (құрмалас сабақтастың) анықтауыш бағыныңқылы сөйлем түріне ұқсас. Бұлардың арасындағы айырмашылық - анықтауыш бағыныңқылы сөйлем басыңқы сөйлемнің бір мүшесіне ғана (бүкіл сөйлемге дейін) бағынышты болса, аралас құрмаласта which жалғаулығымен байланысатын сөйлем алдыңғы сөйлемге түгел қатысты.
Құрмалас сөйлем жасаудың екінші бір түрі - жай сөйлемдерді бір-бірімен сабақтастыра құрмаластыру тәсілі. Бұл тәсіл салаластыра құрмаластырудан кейін және соның негізінде қалыптасқан. Құрмалас сөйлем синтаксисін зерттеуге арналған әдебиеттердің барлығында да сабақтас сөйлем деп - компоненттері грамматикалық жақтан өзара теңдік қатынаста болмай, бірі екіншісіне тәуелді, бағынышты болып келетін құрмалас сөйлемді айтады. Оның бағыныңқы, тәуелді болатын себебі баяндауышының етістіктің тиянақсыз түрінде айтылатындығынан. Мысалы: Жығылған ағаш жолымызды бөгеп, оларды айналып өтіп әлек болдық. Бпукең бөлмеге қайта келіп кіргенше, мен ол өлеңді шумақ-шумағымен есіме түсіріп өттім [27, 68 б.].
Келтірілген мысалдың барлық сөйлемдерінде де бірінші компоненттер көсемше, есімше тәрізді етістіктің тиянақсыз тұлғаларында айтылған. Сабақтас құрмалас сөйлемнің тиянақсыз компоненті бағыныңқы сөйлем деп аталып, оны өзіне бағындырып, жетектеп тұратын тиянақты компонент басыңқы сөйлем деп аталады.
Бағыныңқы компоненттердің көпшілігі функциялық жағынан сөйлемнің тұрлаусыз мүшелеріне ұқсас болып келеді. Тұрлаусыз мүшелер сияқты олар да өз жетегінде тұрған компоненттегі бір мүшеге меңгеріліп, соны түрлі жағынан анықтап, пысықтап тұрады. Мысалы: Жұрттың бәрі колхозға енген соң, көзге түрткі болмайық деп жорып кеттік. Жайлауда Игілік ауылы тағы алдарынан шықты. Бұл мысалдың біріншісінде бағыныңқы компонент неге, неліктен деген сұрауға жауап болып, басыңқы сөйлем баяндауышының себеп пысықтауышы қызметінде тұрса, екінші сөйлемнің компоненті қашан? деген сұрауға жауап болып, мезгіл пысықтауышы атқаратын қызметті атқаратын қызметті атқарып тұр. Бағыныңқы компоненттердің осы айтылғандай мағыналық, функциялық сипаттарына қарап, көптеген зерттеушілер сабақтас құрмалас сөйлемді түрге жіктегенде, сөйлем мүшелерінің атымен атап, себеп пысықтауыш бағыныңқы, мезгіл пысықтауыш бағыныңқы, мезгіл пысықтауыш бағыныңқы т.б. деп атап жіктейді. Сабақтас құрмалас сөйлемді бұлай жіктеу басқа тіл білімдерінде де бар [28, 79 б.].
Сабақтас құрмалас сөйлемдегі негізгі ой басыңқы сөйлемде аталады да, бағыныңқы компонент соны түрлі жағынан толықтырып, айқындап ашып тұрады. Бірақ бағыныңқы компоненттердің барлығы бірдей басыңқы компонентке меңгеріле байланысып, оның тұрлаусыз бір мүшесі тәріздес болып келе бермейді. Өз басыңқысында ондай байланыста тұратындар - мезгіл, себеп, мақсат, қимыл-сын бағыныңқылар. Бағыныңқы компоненттің бұлардан басқа компонентке меңгерілмей, онымен тең қатынаста іргелесе, салаласа байланысып тұратындары да бар. Мұндай байланыстағы бағыныңқы компоненттер басыңқы сөйлемде баяндалатын іс-әрекетке, тәуелсіз, онымен жарыса, бір мезгіл ішінде қатар болып жатқан іс-әрекет, жай-күйлерді баяндайды. Сондықтан бұлардағы сабақтастық, бағыныштылық мағына бағыныштылығы тек тұлғалық, баяндауыш формасының тиянақсыз формасында айтылуында ғана болады.
Сабақтас сөйлемнің компонентін сөйлем деп атаушылық бар. Бірақ солай аталғанымен мұнда қалыпты жай сөйлемдерге тән біраз сипаттар болмайды. Ол шын мағынасындағы дербес сөйлем емес, құрмалас сөйлем жасауға қатынасатын соның құрылымдық бір бөлшегі, бір мүшесі ғана. Сондықтан бағыныңқы компоненттердің сөйлемдік мәні, коммунативтік функциясы құрмала сөйлем құрамында тұрғанда ғана байқаладвы, одан тысқары ол қолданылмайды да, сөйлем ретінде танылмайды да. Осы тұрғыдан алғанда Blokh M.Y. Сөйлеудің морфологиялық бөлшектерінің сөзден бөлек өмір сүре алмайтыны, тек сөзбен бірге тұрып қана тіршілік ете алатыны сияқты, құрмалас сөйлемнің құрамды бөлшектері де өзара байланыста, бір бүтін болып тұрады. Бір-бірінен бөліне алған күнде олардың бастапқы мағыналары толық сақталмайды, тіпті сақталуы мүмкін де емес, өйткені оның бөлшектерінде дербестік жоқ, тек бәрі біріккенде ғана бір бүтін бола алады деуі орынды [29, 87 б.].
Сабақтас құрмалас бағыныңқы компоненттерінің тиянақты дербес жай сөйлемнен өзгешелігі оның мағыналық жағында емес, мағыналық жағынан алғанда дербес жай сөйлемдер арқылы берілетін мағынаны бағыныңқы компоненттер де қамти алады. Бұл екеуі арасындағы өзгешелік олардың құрылыстарында: тиянақты жай сөйлемдер формалық жағынан да, мағынасы жағынан да басқаға тәуелсіз, тиянақты бір бүтін болып көрінеді, ал бағыныңқы компонентте ондай тиянақтылық, дербестік болмайды.
Сабақтас құрмалас сөйлем компоненттерін бір-біріне сабақтастыра құрмаластыратын негізгі тәсіл - бағыныңқы компонент ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Лингвистика саласында құрмалас сөйлемнің түсінігі 5
1.1 Құрмалас сөйлемнің қалыптасуы 5
1.2 Құрмалас сөйлемдегі синтаксистік байланыстардың түрлері 10
1.3 Салалас және сабақтас құрмалас сөйлемдердің құрылымы 13
2 Ағылшын тіліндегі құрмалас сөйлемдердің қолдануы 25
2.1 Ағылшын тіліндегі құрмалас сөйлемдердің көркем шығармаларда қолданылуы 25
2.2 Сабақтастырушы және бағыныңқы жалғаулықтары бар құрмалас сөйлемдерді құрылымдық-семантикалық талдау 43
2.3 Джейн Остиннің Pride and Prejudice көркем шығармасындағы құрмалас сөйлемдердің қолдану ерекшеліктері. 51
Қорытынды 60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 62
Кіріспе
Бүгінгі таңда адамзат тарихының шексіз өрлеп, кемелденген заманында мәдениет пен өнер, саясат пен тіл салаларында халықаралық қатынастың дамып, жанданған уақытында салыстырмалы және салғастырмалы тіл білімі ең өзекті де көкейтесті мәселенің бірі болып отыр. Олай дейтініміз, тілдерді салыстыра-салғастыра зерттеу әр тілдің өрнек бояуын, ұлттық ерекшелігін, қайталанбас қасиетін танып білуге жол ашады. Салғастырмалы тіл білімі мәдениет аралық қатынастың төрінен орын алып, халықтардың бір-бірімен түсінісу барысын жүзеге асыруға кеңінен ат салысады.
Еліміздің өркениетті, экономикасы жоғары дамыған елдер қатарына қосылуының бір кепілі - ана тіл тағдырына қамқорлық.
Осы орайда, дипломдық жұмыста ағылшын тілінің құрмалас сөйлемдердің қолданылу аясына зерттеу жүргіздік.
Екі не одан да көп жай сөйлемнен құралып, мағыналық, құрылымдық тұтастықта келетін сөйлем түрін құрмалас сөйлем деп атайды. Ағылшын тілінде құрмалас сөйлемдер құрайтын жай сөйлемдер clauses деп аталады.
Құрмалас сөйлем бар, не бірнеше жай сөйлемнен тұрады. Бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлеммен жалғаулықтар арқылы немесе жалғаулықсыз байланысады.
Ағылшын тілінде тек кейбір жағдайларда ғана үтір қойылады. Олар төмендегідей:
А) жалғаулықсыз сөйлем тек дауыс ырғағы арқылы үтірмен бөлінеді.
Ә) жалғаулықты сөйлемдер шылаулар және дауыс ырғағы арқылы ажыратылады.
Құрмалас сөйлемдердің мәселесін әр түрлі жылдары, әр түрлі ғалымдар зерттеген болатын: Becker G. Time Scales and Relativity, Bull W.E. Time, Tense and the Verb, Bybee J.L. Morphology: A Study of the Relation between Meaning and Form, Comrie B. Tense, Dyke H. McTaggart and the Truth about Time, Fischer R. A Biocybernetic and Psychopharmacological Approach Time in Science and Philosophy, Givon Т. Mind, code and context: Essays in pragmatics, Guillaume G. Langage et science du langage, Б.А.Ильиш Қазіргі ағылшын тіліндегі сабақтас құрмалас сөйлемнің құрылымы, Ю.Р.Гепнер Құрмалас сөйлемдердің құрылымында қатысушы жалғаулықтардың жіктелуі, Л.Л.Иофик Предикативті бірліктер туралы, И.П.Конькова Қазіргі заманғы ағылшын тіліндегі салалас құрмалас сөйлемдер, И.П.Верховская Қазіргі заманғы ағылшын тіліндегі сабақтас құрмалас сөйлемдер туралы, Құрмалас сөйлемнің теориясы туралы (ағылшын тілінің материалында), Н.А.Бушуева Екінші компонентінде when жалғаулығы бар құрмалас сөйлемдердің формальдық және семантикалық құрылымының сәйкессіздігі туралы.
Тақырыптың өзектілігі - тілдегі қазіргі күндегі лингвистикадағы құрмалас сөйлемдердің алатын орнына мән бере отырып, ағылшын тіліндегі құрмалас сөйлемдердің қолданылуы қарастырылды. Ағылшын көркем шығармаларындағы құрмалас сөйлемдердің қолданылу ерекшеліктері салыстырудың мәні зор.
Зерттеу жұмысының мақсаты - ағылшын тіл біліміндегі құрмалас сөйлемдердің, сабақтас және салалас құрмалас сөйлемдердің жасалу ерекшеліктерін зерттей келе, оны ағылшын грамматикасындағы құрмалас сөйлемдердің жасалу және қолданылу аясымен салыстыру.
Қойылған мақсатқа келесі міндеттерді орындағаннан кейін ғана жетуге әбден болады:
- ағылшын тіліндегі құрмалас сөйлемдердің қолдануын қарастыру;
- ағылшын тіліндегі құрмалас сөйлемдердің көркем шығармаларда қолданылуына зерттеу жүргізу;
- Джейн Остиннің Pride and Prejudice көркем шығармасындағы құрмалас сөйлемдердің қолдану ерекшеліктерін талдау.
Зерттеу жұмысының пәні - ағылшын тілінің құрмалас сөйлемдерінің көркем шығармадағы қолданылуы.
Зерттеу жұмысының нысаны - Джейн Остиннің Pride and Prejudice көркем шығармасындағы құрмалас сөйлемдердің қолдану ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының әдістемелік материалдардың сипаттамасы, сондай-ақ зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері зерттеудің әдістері мен міндеттерін айқындады. Зерттеу жұмысы кешенді сипатқа ие, бұл бір жұмыстағы зерттелетін құбылысқа бірнеше әдістердің сәйкестенуімен негізделген. Жұмыс барысында сипаттаушы, салыстыру мен компоненттік талдау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы - ағылшын тілінің бүгінгі күндегі грамматикасында қалыптасқан құрмалас сөйлемдер, олардың түрлері, жасалу жолдары туралы ережелерді анықтай отырып, көркем шығармадағы құрмалас сөйлемнің қолданылу ерекшелігін зерттеу.
Зерттеу жұмысының теориялық құндылығы - мұнда көрсетілген бақылаулар мен тұжырымдар ағылшын тіліндегі құрмалас сөйлемдері, олардың көркем шығармаларда қолданылуы туралы мәліметтерді күнделікті қолданысқа енгізуге мүмкіндік береді. Мұның ағылшын тілін меңгеріп жүргендерге, ағылшын тілі саласындағы мамандар үшін маңызды болып табылады.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы мынаған негізделген: зерттеудің нәтижелері ағылшын практикалық курстарында, жалпы шет тілін меңгеру саласында, мәдениеттануда, құрмалас сөйлемдер туралы арнайы курстар мен арнайы семинарларда, дипломдық, курстық жұмыстарда қолданыла алады.
Зерттеу жұмысының құрылымы - кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Лингвистика саласында құрмалас сөйлемнің түсінігі
1.1 Құрмалас сөйлемнің қалыптасуы
Дәстүрлі синтаксистің негізгі бірлігі сөйлем болып табылады. Ойлау мен қарым-қатынастың қажеттілігі тілде ерекше синтаксистік туындыларды жасады, олар бірнеше біріктірілген сөйлемдерден тұрады. Бұл синтаксистік туындылар құрмалас сөйлемдер деп аталады.
Соңғы 70-80 жылдар бойы құрмалас сөйлемнің синтаксисі бойынша ойларын айтқан болатын, соның ішінде ғылымда құрмалас сөйлемдердің салалас және сабақтас құрмалас сөйлем болуы туралы өз ойларын білдірген.
Құрмалас сөйлемнің мәселелері бойынша кейбір жалғаулықтар өте сирек қолданылса, ал басқа жалғаулықтар мүлдем қолданылмайды.
Әр түрлі грамматистер қазіргі кезде ағылшын тілінде қолданылып жүрген жалғаулықтардың әр түрлі санын айтады. 1962 жылы В.И.Жельвистің келтірілген есептеулерінде құрмалас сөйлемдердің жалпы саны, әр түрлі мәліметтер бойынша - 52 және 57. Егер де осы мәліметтерге сүйенетін болсақ, қазіргі кезде ағылшын тілінде 50-ге жуық жалғаулықтар бар. Өте жиі қолданылатын - that және and жалғаулықтары, олардың үлесіне барлық қолданылатын жалғаулықтардың 53% тиесілі [1, 47 б.].
Сонымен бірге құрмалас сөйлемнің бөлшектері арасындағы мағыналық қатынастардың саны өте үлкен және тілдегі бар жалғаулықтардың санынан асып түседі. Бұған қосатын жайт, ойлау мен тілдің дамуымен мағыналық қатынастардың саны жаңа жалғаулықтардың санынан да артып келеді. Мұның бәрі бір жалғаулықтың әр түрлі қызмет атқаруына алып келеді. Мысалы, тек бағыныңқылық байланысты білдіріп келген жалғаулықтар сабақтастыру мағынасын білдіруде қолданылып келеді және керісінше. Сонымен қатар, тілде жалғаулықтардан басқа құрмалас сөйлемнің бөлшектері арасындағы байланысты білдіретін басқа қатынас құралдары бар. Нәтижесінде қазіргі ағылшын тілінде көптеген құрмалас сөйлемдердің саны пайда болуда, олардың бөлшектері арасындағы қатынастарды ешқандай жіктеуге алып келе алмаймыз.
Құрмалас сөйлем - сөйлемдердің құрылымдық бір түрі. Құрмалас сөйлем деп екі немесе одан да жай сөйлемдерден құралып, күрделі бір ойды білдіретін сөйлемді айтады.
Ағылшын тіліндегі құрмалас сөйлемдердің мәселесін, байланыстардың сабақтастырушы және салалас бөліну мәселесін мынадай ғалымдар ерекше назар аударып зерттеген болатын: Becker G. Time Scales and Relativity, В.И.Жельвис Тілде сабақтас және салалас байланыстар болуы мүмкін бе? (ағылшын тілінің материалының негізінде), Б.А.Ильиш Қазіргі заманғы ағылшын тіліндегі күрделі бағыныңқы құрмалас сөйлемнің құрылымы, Bull W.E. Time, Tense and the Verb, Л.Л.Иофик Предикативті бірліктердің салаласуы туралы, И.П.Конькова Қазіргі заманғы ағылшын тіліндегі күрделі сабақтас байланысты сөйлем, Bybee J.L. Morphology: A Study of the Relation between Meaning and Form, Comrie B. Tense, Dyke H. McTaggart and the Truth about Time, Givon Т. Mind, code and context: Essays in pragmatics, Guillaume G. Langage et science du langage, И.П.Верховская Қазіргі заманғы ағылшын тіліндегі салалас құрмалас сөйлемдердің жіктелуі туралы, Я.Г.Биренбаум Ағылшын тіліндегі құрмалас сөйлемдер, Құрмалас сөйлемнің теориясы жайында (ағылшын тілінің материалының негізінде), Н.А.Бушуева when енгізілетін құрмалас сөйлемнің екінші компонентінің формальды және семантикалық құрылымымен сәйкес келмеуі [2, 58 б.].
Синтаксисті грамматиканың бір саласы деп түсініп, оны алғаш сөз еткен адам - жыл санауымыздың екінші ғасырында өмір сүрген Александрия тіл зерттеушілерінің көрнекті өкілдерінің бірі - Аполлони Дискол. Дискол синтаксистің объектісін айқындау, сөйлем, сөйлем мүшесі дегендерді ғылыми тұрғыда шешу тәрізді мәселелермен айналыспаған, ол, негізінде байланысын, байланысудың жолдарын қарастырған.
Синтаксисті сөйлем туралы ілім деп танып, оны мүшелерге жіктеу мәселелерімен ғылыми тұрғыдан кеңірек айналысқандар XIX ғасыр тіл білімінде пайда болған қисындық бағыт өкілдері болды. Олар синтаксистік ұғымдарды формалды логиканың мүддесі тұрғысында, соған тәуелді мәнде қарады, синтаксистің міндеті логикалық категориялардың тілдегі баламасын айқындау деп түсінді. Сөйлемге болсын, оның мүшелеріне болсын анықтама беруде бірден-бір сүйеніш - қисын заңы деп білді [3, 29 б.].
Синтаксис ғылымының басқа да салалары сияқты құрмалас сөйлем синтаксисінің де зерттейтін өзіндік күрделі объектісі бар. Адам сөйлегенде бір-біріне байланыссыз жеке сөйлемдерді ғана айтпайды, оның сөйлеуі бір-біріне жалғасып, өзара ұштасып жататын сөйлемдер тізбегі түрінде болады. Тізбек құрамындағы сөйлемдердің бір-бірімен жалғасуында қалыптасқан мағыналық және құрылымдық заңдылықтар бар. Құрмалас сөйлем синтаксисінің міндеті - сол заңдылықты ашып-айқындау. Басқаша айтқанда, құрмалас сөйлем синтаксисінің міндеті - жеке ойды білдіретін жай сөйлемдердің өзара ұласып, күрделі бір сөйлемге айналуы сол арқылы бір ойды екінші ойға жалғастырып, күрделі бір ойды білдірудің жолдарын, амал-тәсілдерін зерттеу. Бұл жағынан алғанда, құрмалас сөйлем синтаксисінің жай сөйлем синтаксисінен елеулі өзгешелігі бар: жай сөйлем синтаксисі, негізінде, жеке ұғымды білдіретін сөздердің өзара тіркесіп, сөйлем болу жолдарын тексерсе, құрмалас сөйлем синтаксисі жеке ойды білдіретін сөйлемдердің бір-бірімен ұласып, құрмалас сөйлем болу жолдарын, құрмалас сөйлемнің өзіндік сипаттары мен түрлерін тексереді. Сөйтіп, бірінің объектісі - ұғымдар тіркесі болса, екіншісінің объектісі - ойлар тіркесі, яғни сөйлемдер тіркесі. Сөйлемнің бұл екі түрінің әрқайсысы өз мүшелерінің бір-бірімен байланысу жолдарын, амал-тәсілдерін зерттейді.
Құрмалас сөйлем синтаксисі жай сөйлемдердің өзара бірігіп, күрделі ойды білдіретін бір сөйлем, яғни құрмалас сөйлем болуын зерттеумен ғана тынбайды, сонымен бірге бірнеше сөйлемдер тіркесінен құралатын синтаксистік күрделі бірлікті де қарастырады. Осы тұрғыдан алғанда, құрмалас сөйлем синтаксисінің объектісін құрмалас сөйлем, синтаксистік күрделі бірлік деп екі топқа бөлуге болады.
Тілдік категориялардың басқа да түрлері сияқты құрмалас сөйлемдердің де өзіне тән қалыптасу, даму тарихы бар. Марксизм классиктерінің пікірінше, тіл мен ойлау бір-бірімен тығыз байланысты. Ой атаулының қандайы болса да тіл арқылы қалыптасып, тіл арқылы, тілдік материалдар арқылы өмір сүріп, басқаларға жеткізіледі. Сондықтан тіл ойдың тікелей шындығы, ал ой шындығы тек тіл арқылы ғана көріне алады дейміз [4, 96 б.].
Тілдік категориялар ішінде ойды білдіретін бірден-бір көрсеткіш - сөйлем. Сөйлемге біршама аяқталған ойды білдіреді деп анықтама беретініміздің себебі де сол. сөйлем мен ой - бірі форма, екіншісі - соның мазмұны ретінде өзара тығыз байланыста, берік бірлікте болатын категориялар. Бұл екеуі де қоғамның өмір сүрген кезеңіне сай сол қоғамның материалдық, идеялық дамуына, соның қажетіне қарай бірте-бірте дамып отыратын қоғамдық құбылыс. Сөйлем ойдың формасы, ой сөйлемнің мазмұны болғандықтан, бұл екеуінің қалыптасу, даму тарихын да бірлікте деп қараған жөн. Ой дамып жетілмеген, күрделенбеген замандарда күрделі ойдың көрсеткіші болып табылатын сөйлемдердің, яғни құрмалас сөйлемдердің болуы да мүмкін емес. Құрмалас сөйлем адамның ой өрісінің, дүние тануының кеңейіп, күрделі ойлардың туып, дамуына байланысты, сол ойдың көрсеткіші ретінде қалыптасып дамыған [5, 34 б.].
Тіл дамуының қазіргі дәуірінде тілдерде құрмалас сөйлемнің неше алуан күрделі түрлері кездеседі. Бірақ солардың бәрі бірдей белгілі бір уақыт ішінде, бірден пайда болмаған. Әр тілдің өзіндік даму заңына лайықты бірте-бірте қалыптасып жетілген.
Көрнекті ғалымдардың айтуына қарағанда, тіл дамуының көнерек заманында сөйлем құрамындағы сөздерді, сол сияқты жай сөйлемдерді бір-бірімен байланыстыратын қазіргі ағылшын тіліндегідей дәнекерлер, тәсілдер болмаған. Ол уақыттағы сөздер, сөйлемдер арасында қазіргі ағылшын тіліндегідей бірі екіншісіне меңгеріліп, тәсілдер болмаған. Сөздер, сөйлемдер байланысындағы басым тәсіл - олардың тұрған орындарына, мағына желілерінің жақындықтарына қарай бір-бірімен қабыса, іргелесе байланысу тәсілі болған. Сөз бен сөздің, сөйлем мен сөйлемнің бір-бірімен байланысы, арақатынасы тығыз, берік болмағандықтан, оларда дербестік, бір-біріне тәуелсіздік күшті болған [6, 27 б.].
Тіл дамуының алғашқы кезеңдерінде сөйлем құрамына енген сөздердің байланысында дербестіктің, бытыраңқылықтың басым болғаны сияқты, олардың бір-біріне оқшау сөйлемдер арасында да кездесетінін, синтаксистік құрылымдарды бір-бірімен байланыстыратын жалғауыш дәнекерлердің де болмағанын Үндіевропа тілінің синтаксисін зерттеген ғалымдар көрсеткен.
Өзінің Кіріспесінде А. Мейе көне заманда үндіевропа тілінде екі сөйлемді бір-бірімен байланыстыру қызметін атқарған белгілі бір дәнекерді білдірерлік ешқандай іздің жоқтығын айта келіп, көп жағдайда, мүмкін барлық жағдайда да шығар, Цезарь айтыпты-мыс (дейтін келдім, көрдім, жеңдім), деген сияқты сөйлемдер қатар тұрып, біріне-бірі тіркесіп айтылатын болған деп жазады. Дәл осы тәріздес пікірлерді европалық тілдер синтаксисін зерттеген басқа лингвист ғалымдар да айтқан [7, 38 б.].
Кейінгі кездерде сөйлемдерді бір-біріне сабақтастыра байланыстыру арқылы берілген күрделі ойдың ертеде өзара грамматикалық байланысы жоқ дербес сөйлемдер арқылы берілгені орыс тілі синтаксисін зерттеуге арналған әдебиеттерде де жазылған. Мысалы, Grunbaum A. The Status of Temporal Becoming еңбегінде, ағылшын тілінің көне жазбаларында синтаксистік байланыстың сабақтас (меңгерілу) түріне қарағанда, салалас түрінің көп кездесетіні, ол кездерде сабақтастырушы жалғаулықтардың болмағандығы айтылады. Hirtle W.H. Time ағылшын тілінің балаң кезіндегі сөздер мен сөйлемдер байланысында меңгеру, меңгерілу тәсіліне қарағанда, тұрған орнына қарай жанаса байланысу амалдары, сөйлемдердің дербестіктері қазіргіге қарағанда әлдеқайда басым болған дегенді айтады. Тіл дамуының көне заманында сөздер мен сөйлемдер байланысының нашар, синтаксистік элементтер арасында дербестік пен оқшауланушылықтың басым болғандығын лингвистикада соңғы жылдары жиірек аталып жүрген Introduction to Theoretical Linguistics деген мақаласында Lyons J. де айтқан. Осы мақаласында Lyons J. тетелес тұрған екі жай сөйлемнің салаласу негізінде бір-біріне қосылуы, бірігуі құрмалас сөйлем дамуының бірінші жолы дегенді айтады. Мұның, шынында да, солай екенін лингвистердің көпшілігі бекерге шығармайды [8, 57 б.].
Сөз байланысының, сөйлем құрылысының жоғарыда айтылғандай алғашқы түрін білдіретін түркі жазу нұсқасы біздің заманымызға жеткен жоқ. Түркі тілдерінің ең көне жазу нұсқасы деп есептеліп жүрген руникалық жазбалар алдыңғы айтылғандарға қарағанда едәуір жетілген, сөздер байланысының, сөйлем құрылыстарының қазір де бар бірсыпыра түрлерін қамтитын ескерткіштер. Дегенмен ертеректегі сөздер мен сөйлемдер байланысындағы басым тәсіл - салалас байланыс екенін, синтаксистік элементтер арасында жекелік, оқшауланушылық, дербестік, басқаға тәуелсіздік басым болғандығын байқатарлық мысал түркі жазбаларында да кездеседі [9, 36 б.].
Осындай жай сөйлемдер тіркесі, яғни паратаксистік қатар ағылшын ертегілері синтаксисіне де тән. Бұл фактілерге қарағанда, Lyons J. жоғарыда келтірілген пікірінің дұрыстығы күмән туғызбайтын тәрізді [10, 32 б.].
Айтылғандарды жинақтай келе, мынадай түйін шығаруға болады. Құрмалас сөйлемнің алғашқы түрі бір-бірімен мағыналық жағынан да, грамматикалық жағынан да нашар тіркескен, жеке, дербес жай сөйлемдердің өзара салаластық негізде байланыса айтылуынан пайда болған да, кейінірек сол салаластың негізінде компоненттері әр түрлі дәнекерлер арқылы бір-бірімен бағына байланысатын сабақтас сөйлемдер қалыптасқан. Бұл ғылымда гипотаксис деп аталады [11, 136 б.].
Сөйтіп, компоненттері бір-бірімен нашар байланысатын, әрқайсысы өз дербестіктерін сақтап тұратын құрмалас сөйлемнің бастапқы көне түрінің орнына компоненттері бір-бірімен тығыз жымдасып, бірлікте тұратын жаңа түрі шыққан.
Құрмалас сөйлемнің әр алуан, күрделі түрлерінің қалыптасып, дамуы жазу тілі мен әдеби тілдің өркендеуіне байланысты. Өйткені: Сөйлеу тілі сөйлемді онша ұластыруды, күрделендіруді көтермейді [12,56 б.].
Ауызекі тіл сөйлемнің ықшамды болып келуін керек етеді. Көне замандағы тілдерде, мысалы, ру, тайпа тілдерінде, тіпті қарапайым халық тілінде де сөйлемдерді белгілі грамматикалық, стильдік жүйелі тәсілдермен құрмаластырылып, ұластырылып айтудан гөрі, жай сөйлемді дара, жеке айту дағдысы күшті болған. Керісінше, қиюластырып, күрделендіру әдеби тілге тән [13, 16 б.].
Бірақ сол қиюластырудың, күрделендірудің өзі де әр дәуірде әр түрлі сипатта болса керек. Ағылшын тілінің шын мағынасындағы әдеби тіл, жазба тіл, ғылым-білім, техника тілі болып қалыптасуы, әсіресе, кеңес дәуірінің жемісі екені белгілі. Бұл дәуір ішінде ағылшын тілінің басқа да салалары сияқты құрмалас сөйлемдер де дами түсті. Бірақ дамығанда, жай сөйлемдерді бір-бірімен құрмаластырудың бұрын болмаған жаңа түрі, тың тәсілі арқылы емес, қазіргі ағылшын тілінің әдеби тілінде кездесетін құрмаластырушы дәнекерлердің қай-қайсысы да өткен ғасырдың өзінде де болған. Мұндағы жаңалық сол бұрынғылар функциялық жақтан жетілсе, дәлдене, кейбіреулері активтене түскен. Мұндағы бірден көзге түсетін өзгешелік - сөйлем құрылысындағы сымбаттылық, сомдылық, шымырлық, пікір қайталауды, орынсыз ежіктеуді туғызатын басы артық элементтердің жоқтығы, синтаксистік тұлғалардың қалыптасқан заңды орындардан табылып, бір-бірімен жымдаса, кіріге байланысуы, сөйтіп сөйлемнің олпы-солпысыз, бас-аяғы жинақы болып келуі.
Бүгінгі күн тұрғысынан қарағанда, құрмалас сөйлем көркем туындыларда болмаса, публицистикалық еңбектерде сирек кездеседі. Қазіргі ағылшын жазба тілінде, әсіресе, мерзімді баспаларда жиі қолданылатын ең актив түрі - орта көлемді жайылма сөйлемдер.
Сонымен қатар профессор төл сөзден жасалған аралас құрмалас сөйлемдердегі деп, деді, деген, еді көмекшілерінің ерекшеліктері бар, мұндағы көмекшілердің атқарар рөлі зор. Ол алдыңғы сөйлемді бірге тиянақсыз, бірде тиянақты етіп тұрса, енді бірде алдыңғы сөйлемдер соңғы деп еді етістіктердің орауына түсіп, бір-ақ сөйлем есебінде айтылады.
Ағылшын тіліндегі құрмалас сөйлемдер табиғатын танытудағы, оның негізгі белгілерін көрсетудегі, сөздердің синтаксистік қатынасқа түсуі, сабақтастарды, араластарды ажыратудағы пікірлерінің құндылығымен ерекшеленеді.
Тілдік категориялардың басқа да түрлері сияқты құрмалас сөйлемдердің де өзіне тән қалыптасу, даму тарихы бар. Ой атаулының қандайы болса да тіл арқылы қалыптасып, тіл арқылы, тілдік материалдар арқылы өмір сүріп, басқаларға жеткізіледі. Сондықтан тіл ойдың тікелей шындығы, ал ой шындығы тек тіл арқылы ғана көріне алады дейміз.
1.2 Құрмалас сөйлемдегі синтаксистік байланыстардың түрлері
Құрмалас сөйлемнің ішіндегі сөйлемдерді біріктіру және олардың арасындағы әр түрлі қатынастарды орнату Maturana H., Valera F.J. ойынша көптеген синтаксистік құралдардың көмегімен іске асырылады. Оларға мыналар жатады: интонация, жалғаулықтар, жалғаулықты сөздер, сәйкес есімдікті сөздер, сөйлемдердің реті, шақтар мен жіктелулерді қолдану, лексикалық және фразеологиялық элементтер [14, 92 б.].
Oaklander N. жалғаулықтар жалғаулықтармен бірге көмекші сөздер мен демеуліктер қосымша сөздердің қатарына жатады, олар атаушы сөздерге - сөз таптарына қарама-қарсы қойылады: зат есімдерге, сын есімдерге, сан есімдерге, есімдіктерге, етістіктерге, үстеулерге. Сөздердің категорияларының арасындағы толық айырмашылық сөз табының атаушы сөздері сөйлемдегі сөздер және сөйлемнің мүшелері бола алады [15, 74 б.].
Бұл көзқарасты басқа да ғалымдар қолдайды: Жалғаулықтар - бұл сөйлем мүшелерінің және толық сөйлемдердің бір-біріне байланыстырылуы үшін қолданылатын сөздер. Сөйлем мүшелерінің және сөйлемдердің арасындағы байланыс әр түрлі сипатта бола алады. Сәйкесінше сипатына қарай жалғаулықтар да әр түрлі бола алады.
Профессор Percival Ph. салалас мәнді жалғаулық пен бағыныңқы жалғаулық арасындағы айырмашылықтарға толықтай тоқталған болатын. Олардың арасындағы айырмашылықты Percival Ph. сөйлемнің қайтымдылығы мен қайтымсыздығымен түсіндіреді. Қайтымдылығы мен қайтымсыздығының себебін ол жалғаулықтардың мәнінен көрген болатын: Қандай да бір жалғаулықтармен берілетін қатынастардың қайтымдылығы мен қайтымсыздығын зерттей келе, мәселе тек жалғаулықтардың мәні туралы ғана айтылмай жатқандығын үнемі есте сақтау керек. Жалғаулықтардың мәнін анықтауда Percival Ph. байланысатын сөйлемдердің арасындағы заттық мазмұнының алынуын жатқызуға болады. Болашақ көмекші сөз бола отырып жалғаулық атауыш қызметті атқармайды, оның мәні дербес бола алмайды. Бұған Rauh G. өзі нұсқаған болатын: Жалғаулық өз бетінше мәнге ие емес, ал қандай да бір үйлесімді жеткізуші ретінде осы сөзді ауызша анықтайды [16, 49 б.].
Жалғаулықтар сөйлемдегі рөлі бойынша екі разрядқа бөлуге болады: бір жалғаулықтар сөйлемдегі жеке сөздердің арасындағы байланысты білдірсе, басқалары құрмалас сөйлемнің ішіндегі мағыналық қатынасты білдіреді. Сол және басқа жалғаулықтардың арасында ұқсастық пен айырмашылық бар. Құрмалас сөйлемнің бөлшектерінің арасындағы тек мағыналық қатынастарды білдіруге арналған көптеген жалғаулықтар бар. Бұл жалғаулықтар профессор Maturana H., Valera F.J. айтуы бойынша ... кейінірек пайда болған. Құрмалас сөйлемдердің қолданылуының артуымен бірге, бұл құбылыстардың арасындағы құрмаластық қатынастардың қолданылуымен туындайды, жалғаулықтардың саны артады, олардың мәні түрлі бола түседі [17, 67 б.].
Осылайша, маңызды коммуникативті-тілдік функцияны атқарады. Олардың көмегімен сөйлеуші (немесе жазушы) және тыңдаущы (жалпы тілді қабылдаушы) әр түрлі мағыналық және эмоционалдық байланыстарды тілдің компоненттері арасында орнатады, тілдік үзінділердің логикалық мүшеленуін жүзеге асырады, толықтықтың және оның бөлшектеріне деген мағынасын береді және қабылдайды. Мұнымен қарым-қатынасқа арналған жалғаулықтардың маңызды логикалық және айқын мәні ғана көрінеді. Сондықтан жалғаулық туралы тек байланыстырушы тілдің синтаксистік байланыстардың формальды көрсеткіші ретінде ғана айтуға болмайды.
Демек, сөйлем мүшелерінің және сөйлемдердің арасындағы да байланыстар әр түрлі сипатты бола алады. Сөйлем мүшелерін біріктіретін жалғаулықтар оларды тең құқылы элементтер ретінде байланыстырады. Бұл функциясында олар үнемі салалас болып табылады. Бір-бірімен толық бір сөйлемдерді байланыстырушы жалғаулықтар оларды тең құқықтықтың басында байланыстыра алады - бұл жағдайда бұл салалас мәнді жалғаулықтар болады - және бір сөйлемнің екіншіге бағыныңқының бастауында - бұл жағдайда ол бағыныңқы жалғаулықтар болады. Осылайша, бағыныңқы жалғаулықтарда көмекші сөздермен ортақ жерлері де бар, олармен олар болмысы байланысты: мысалы, before, after, till және т.б.
Жалғаулықтар санатының арасындағы шектер барлық жерде айқын болмайды. Бағыныңқы сипаттағы жаңа жалғаулықтар басқа сөз таптарынан туындайды. Мысалы, seeing есімшесі жалғаулықтың рөлін сөйлемде сол есімшеге бастауыш ретінде бір зат есім болмаған жағдайында атқарады. Екі сөйлемді салыстырайық: seeing that he was tired, I stopped talking и seeing that little time is left, it is necessary to hurry up. Бірінші жағдайда қарапайым түрдегі есімше формасымен жұмыс істейміз: оны шаршағанын көріп отырып, мен сөйлеуді қойдым. Екінші жағдайда іс басқаша көрінеді: seeing сөзі ауада тұр, өйткені сөйлемде оның бастауышы ретінде көрінетін сөз жоқ. Бұл жағдайда seeing сөзінің етістікті қасиеті өте әлсізденеді. Ол to see етістігінен ажыратылады да, соған орай деген жалғаулыққа айналады [18, 24 б.].
Жаңа жалғаулықтар басқа негіздерден пайда болады. Мысалы, directly сөзі, алғашында үстеу (мысалы, I went there directly after breakfast) болады, сөйлемде мынадай түрдегі жалғаулыққа айналады: directly he arrived, he was ushered into the room. Мұнда directly сөзі тез, содан кейін деген мағынаны береді. Осыған ұқсас жолмен осы сөйлемдегі once сөзі (алғашында үстеу) түсіндіріледі: once you are here, let us start (дәл осы жерде бастайық). Once сөзінің қандай да бір дәрежеге дейін семантикалық дамуы жүреді. Бұл жалғаулықтың мәні өзгеше бір болып табылады, бірақ онда себептік боямалар басым болып келеді. Ағылшын тілінде once сөзі бірінші жолда себеп ретінде көрінеді.
Ақыр соңында, ағылшындық жалғаулықтардың қатары көмекші сөздердің тіркестерімен толықтырылады. Мысалы, in case he comes tell him to wait сөйлемінде in case тіркесі if `егер' деген жалғаулығымен пара-пар. Бұл сөздің пайда болуы түсінікті: cafe алғашында, бірінші кезекте әрине зат есім, ал he comes - анықтаушы сөйлем. Алайда тілдің заманауи күйіне бұл талдау енді сәйкес келмейді. In ca fe тіркесі шартты сөйлемге енгізілетін қандай да бір жалғаулыққа айналған [19, 104 б.].
Басқа жаңа жалғаулық provided есімшесінен пайда болған, мысалы мынадай сөйлемде: he will come, pro-vided you warn him in time.
Осылайша біздің көзімізше, - деп жазады Б.А.Ильиш, - әр түрлі негіздерден жаңа жалғаулықтардың жасалуы жалғасады.
Өзінің ішінде сөйлем мүшелерін бір-бірімен байланыстыратын жалғаулықтардың саны көп емес. Осылайша, and жалғаулығы таза байланыстырушы мағынаға ие, both - and сынды мағынаға ие, бірақ барынша толық, neither - nor жалғаулығы болымсыз-қосушы мағынаға ие.
Сөйлемдерді біріктіруші жалғаулықтардың саны да көп емес: and, as well as, both... and, not only... but also, but, or, either... or. Жалғаулықтардың анықтауышына сүйене отырып, Bonner Н. қазіргі заманғы ағылшын тілінде салалас мәнді жалғаулықтардың келесідей түрлерін бөліп көрсете алады: байланыстырушы, талғаулы, қарсылықты, себеп-салдарлық, себептік. Жалғаулықтардың барлық аталған түрлері салалас құрмалас сөйлемнің шеңберінде іске асырылады, бұл байланыстырушы сөйлемдердің арасында белгілі бір қатынастарды көрсетеді. Біз тек байланыстырушы жалғаулықтардың тек бес тобын бөліп көрсеткенге қарамастан, Alexander L.G. былай деп жазған: мағыналық қатынастардың шеңбері тек аталған қатынастармен ғана шектеледі: қосылу, қарама-қарсы қойылу, бөлуші және т.б. Жалғаулықтардың, сонымен қатар семантикалық-синтаксистік құралдардың көмегімен көрінетін құралдардың мағыналық боямалары байланыстың әр түрі үшін үлкен мәнге ие [20, 87 б.].
Бағыныңқы жалғаулықтар керісінше өте көп және олар әр түрлі. Бағыныңқы жалғаулықтар бағыныңқы сөйлемді негізгі сөйлемге жалғануы үшін қажет, олар келесідей болып көрінеді: that, if, whether; мезгілдік (after, as, as long as, as soon as, before, singeuntil (till), while, себептік (as, because, singe, for, seeing (that), шарттық (if, on condition (that), provided (that), providing (that), supposing (that), unless, мақсаттық ( lest, so that, in order that, that, образа действия ( as, as if (as though), so... that, such... that), салыстыру (as... as, (not) so... as, than), салдар (so that, in spite of the fact that, though (although).
Сабақтас құрмалас сөйлем деп - құрамындағы жай сөйлемдердің алғашқысының баяндауышы тиянақсыз болып, екінші сөйлемге бағына байланысуын айтамыз. Жай сөйлемдердің бірі - басыңқы, яғни ой тиянақты, аяқталған, ал екіншісі - бағыныңқы, басыңқы сөйлемді толықтырып тұрушы.
Ағылшын тілінде бағыныңқы сөйлемдер басыңқы сөйлеммен бағыныңқы шылаулармен, шылаулық сөздермен немесе шылаусыз байланысады. Бұл сөйлемдер аударылғанда шартты рай, көсемше, есімше болымсыз етістіктердің жалғаулары арқылы аударылады [21, 38 б.].
а) Бағыныңқы шылаулар көмекші сөз таптарының қызметтерін атқарып, басыңқы сөйлеммен бағыныңқы сөйлемді байланыстырады, олар өз бетінше қандай да бір сөз табының қызметін атқара алмайды.
I was out when he came.
Ол келгенде мен үйде болған жоқпын.
б) Ағылшын тілінде шылаулық сөздер кейбір есімдіктер және үстеулер болып келеді. Олар басыңқы сөйлеммен бағыныңқы сөйлемді байланыстырып қана қоймай, сонымен қатар өздері де бағыныңқы сөйлемдердің мүшелерінің бірі бола алады.
I don't know what you mean (what - mean етістігіне тура толықтауыш).
Сенің не айтып тұрғанынды білмеймін.
в) Бағыныңқы сөйлемдер басыңқы сөйлемдермен шылаулар немесе шылаулық сөздердің көмегінсіз-ақ байланыса алады. Мысалы:
The book you gave me is very interesting.
Сіз берген кітап қызықты екен.
Had I been there, I should have helped him.
Егер мен сол жердер болғанда, оған көмектесетін едім.
He said he would call in the morning.
Ол таңертең хабарласатынын айтты [22, 20 б.].
Ағылшын тілінде бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлеммен үтір арқылы ажыратылмайды.
Бағыныңқы сөйлемдер құрмалас сөйлемдерде сөйлем мүшелерінің біреуінің қызметін атқарады, жай сөйлемдер сияқты қарапайым сұрақтарға жауап береді. Сол себепті оларды жай сөйлемнің кең тараған түрі ретінде қарасытырады. Қанша сөлем мүшелері болсы, сонша бағыныңқы сөйлем түрлері бар:
1. Бастауышты бағыныңқы сөйлем (Subject clauses)
2. Баяндауыштыпредикативті бағыныңқы сөйлем (Predicative clauses)
3. Толықтауышты бағыныңқы сөйлем (Object clauses)
4. Анықтауышты бағыныңқы сөйлем (Attributive clauses)
5. Пысықтауышты бағыныңқы сөйлем (Adverbial clauses).
1.3 Салалас және сабақтас құрмалас сөйлемдердің құрылымы
Құрмалас құрамындағы компоненттердің бір-бірімен салаласа байланысуы - жай сөйлемді құрмаластырудағы негізгі және бастапқы тәсіл. Салаласа құрмаласу деп - құрмалас сөйлем құрамына енген компоненттердің грамматикалық жағынан бір-біріне тәуелді, бағынышты болмай, өзара теңдік қатынаста тұрып, салалас құрмаласуын айтады. Грамматикалық жағынан теңдік қатынаста дегенді жете түсіну үшін бірнеше мысалдар келтірейік: Мүмкін, сен тағы жыларсың да, ұйықтамарсың, қасыңа мен жата кетейін. Қар еріп ерте кетті, жер дүрілдеп ерте көктей бастады. Алысырақта әлдекімдердің күбірлеген жаңғырығы естілген сияқтанды, бірақ қай жақтан естілгенін шамалай алмадым [23, 17 б.].
Мұнда әрқайсысында екі-екі компоненттен бар, ол компоненттердің әрқайсысының баяндауыштары етістіктің тиянақты формасында айтылып (жыларсың, ұйықтамассың, жата кетейін, кетті, көктей бастады, естілген сияқтанды, шамалай алмадым), өз баяндауыштарымен (сен, мен, қар, жер, жаңғырағы, мен) жақтаса қиясып тұр. Бұлардың алдыңғы компоненттерінің баяндауыштарында тиянақсыздық, соңғы компоненттерге формалық тәуелділік жоқ. Алдыңғы екі құрмалас сөйлем компоненттерінің барлығында да предикаттық қатынас аналитико-синтетикалық жолмен берілген де, үшінші құрмаластың бірінші компонентінде тек синтетикалық жолмен берілген.
Мұндағы компоненттер баяндауыштары қай орында тұрғандарына қарамастан тиянақты, формалық жағынан алғанда өзара тең, бір-біріне тәуелсіз. Олардың өз алдына жеке қолданылатын қалыпты дербес жай сөйлемдер баяндауыштарынан өзгешеліктері жоқ. Бұл айтылған қасиеттер салалас құрмалас сөйлемге тән және оны сабақтас құрмалас сөйлемнен бөліп көрсететін ең басты белгі.
Талданған мысалдағы компоненттер баяндауыштарының барлығы да етістіктен болған. Етістіктің ашық, бұйрық рай формалы түрлері салалас құрмалас сөйлем жасауда жиі қолданылатын ең өнімді тұлғалар.
Салалас құрмалас сөйлем компоненттері тиянақты болады дегенде біз олардың мағыналық немесе интонациялық тиянақтылығын емес, компоненттердің баяндауыш формасы жағынан тиянақты болатынын айтамыз. Егер компоненттер мағыналық жағынан немесе интонациялық жағынан тиянақты болатын болса, олар құрмалас сөйлем компоненті бола алмас еді.
Салалас құрмалас сөйлем компоненттерінің байланысы олардың бір-бірімен мағына жағындағы, мағыналық іліктестіктері арқылы ғана емес, сонымен бірге, басқа да көптеген көмекші тәсілдер арқылы байқалады. Сондай грамматикалық тәсілдің бірі - интонация. Әрбір салалас сөйлем аяқталған біртұтас интонациямен ғана айтылады. Ал оның әр компонентінен кейін келетін интонация - аяқталған, тиянақсыз, санамалы, салаластырушы интонация болады. Мұндай интонация пікірдің аяқталғанын, тағы бірдемелердің айтылу керектігін, жалғасы барлығын білдіріп тұрады. Мысалы: Кәлен суық қабақ астынан шаншыла қарап еді, осы кезге дейін дезектеп болмай отырған Жамал жым болды. Еламан аттан түскен ашулы байға қос қолын созып сәлем бермек болып еді, Құдайменде оны қамшымен қақ бастан тартып жіберді. Еламан анық көріп келеді: жолаушы хабар берді білем, іштен ақ көйлекті әйел шығып, ат тізгінін ұстады. бұл мысалдардың компоненттері арасындағы интонациясы тиянақсыз, салаластырушы интонация деп атайды. Салаластырушы интонация - компоненттерді бір-бірімен ұштастыратын басқа да грамматикалық тәсілдердің бар-жоқтығына қарамастан, салалас сөйлем атаулының барлығында да үздіксіз болып отыратын тұрақты тәсіл. Бұдан басқа грамматикалық тәсілдер жоғарыда айтылғандай тұрақты емес, олар айтылатын хабардың ыңғайына қарай бір сөйлемде болса, екінші біреулерінде болмауы мүмкін. Осы тұрғыдан алғанда компонентерді бір-бірімен құрмаластыратын грамматикалық тәсілдер ішінде интонацияны негізгі, тұрақты тәсілдердің бірі деуге болады [24, 56 б.].
Салалас құрмалас сөйлем құрамына енетін жай сөйлемдер баяндауыш формалары жағынан қаншама тиянақты болғандарымен олар өз алдына жеке бір бүтін емес, бүтіннің бір бөлшегі болып есептеледі. Сондықтан баяндауыш формасының тиянақтылығына қарамастан, салалас сөйлем компоненті мағыналық жағынан да, интонациялық жағынан да тиянақсыз болады, ойдың аяқталмағандығы байқалып, ой жалғасы барлығы айқын білініп тұрады. Ал құрмалас құрамына енбейтін жай сөйлемдер өз алдына бір бүтін болғандықтан, мағыналық жағынан да, интонациялық жағынан да тиянақты болып табылады.
Салалас сөйлем жасалуының негізгі екі түрлі тәсілінің болатындығын, оның бірі - жалғаулықтардың дәнекерлігі, екіншісі - жалғаулықсыз, жай сөйлемдердің бір-біріне тіркесе, іргелесе айтылуы арқылы құрмаласатыны [25, 235 б.].
Ағылшын тілінде құрмалас салалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдердің бір-бірімен екі түрлі байланысу тәсілі бар:
And, neither, no жалғаулықтары арқылы байланысады. Мұндай байланыста олар бір-бірімен үйлесіп қиылысады.
Neither, no жалғаулықтарымен байланысқан сөйлем мүшелері жартылай орын ауысады.
Жай сөйлемдер but, yet, still, nevertheless, however сияқты қарсылықты жалғаулықтармен (adversative) байланысқанда қарсылықты мағынаны білдіреді.
Сөйлемдер бір-бірімен or, else, or else жалғаулықтарымен байланысқанда таңдау мағынаны білдіреді.
For, so, therefore т.б. жалғаулықтарымен байланысқан жай сөйлемдер себеп-салдар мағынаны білдіреді.
Мұндай мағынаны because, as, so...that жалғаулықтарымен байланысқан себеп бағыныңқылы құрмалас сабақтас сөйлемдер де білдіруі мүмкін. Бірақ олардың арасындағы айырмашылық - сабақтаса байланысқан сөйлемдерге қарағанда салаласып байланысқан сөйлемдерге қарағанда бір-біріне тығыз байланыста болады. Салалас құрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдер бір-бірімен салаласып байланысып, үтір арқылы ажыратылатындықтан, іс-әрекеттің себеп-салдар мағынасын білдіретін сөйлем соңында келеді [26, 73 б.].
Салалас құрмалас сөйлемдер жалғаулықсыз да, үтір, сызықша арқылы да байланысады. Салаласып байланысқан жай сөйлемдердің арасындағы байланыс жалғаулықтар арқылы байланысқан сөйлемдерге ұқсас.
Салалас құрмалас пен сабақтас құрмалас сөйлемдердің аралық түріне жататын аралас құрмалас сөйлем бар. Олардың формасы құрмалас сабақтас сөйлемге сәйкес келеді, ал құрамындағы жай сөйлемдердің бір-бірімен байланысы салалас құрмаласпен ұқсас. Аралас құрмалас сөйлемге салыстырмалы және себеп-салдар бағыныңқылы сөйлемдер жатады.
Салыстырмалы бағыныңқы сөйлем
Мұндай сөйлемдер бір-бірімен салыстырыла байланысқан екі сөйлемнен тұрады. Семантикасы жағынан екінші сөйлемнің мағынасы маңыздырақ. Бірінші сөйлемнің сөйлем мүшелері жартылай орын ауысады. Егер бірінші сөйлем екіншісімен not only...but, hardly...when, no sooner...than жалғаулықтарымен келсе, онда бірінші сөйлем мүшелері жартылай орын ауысады.
Егер жалғаулық сөйлемнің басында тұрса, онда сөйлем мүшелерінің орын тәртібі өзгермейді.
Сөйлемдер бір-бірімен either...or, the...the жалғаулықтарымен байланысса, сөйлем мүшелері орын ауыспайды.
Салдыр бағыныңқылы сөйлем
Салдыр бағыныңқылы сөйлемдердің екіншісі which есімдік жалғаулық арқылы байланысады. Бұл есімдік алдыңғы сөйлемнің бір мүшесіне емес, сөйлемге түгел қатысты. Екінші сөйлем алдыңғы сөйлемге бағынышты емес, бірақ алдыңғы сөйлемдегі ойдың, іс-әрекеттің әрі қарай өрбуін, жалғасын (салдарын) білдіреді.
Мұндай сөйлемдер which жалғаулығымен байланысатын (құрмалас сабақтастың) анықтауыш бағыныңқылы сөйлем түріне ұқсас. Бұлардың арасындағы айырмашылық - анықтауыш бағыныңқылы сөйлем басыңқы сөйлемнің бір мүшесіне ғана (бүкіл сөйлемге дейін) бағынышты болса, аралас құрмаласта which жалғаулығымен байланысатын сөйлем алдыңғы сөйлемге түгел қатысты.
Құрмалас сөйлем жасаудың екінші бір түрі - жай сөйлемдерді бір-бірімен сабақтастыра құрмаластыру тәсілі. Бұл тәсіл салаластыра құрмаластырудан кейін және соның негізінде қалыптасқан. Құрмалас сөйлем синтаксисін зерттеуге арналған әдебиеттердің барлығында да сабақтас сөйлем деп - компоненттері грамматикалық жақтан өзара теңдік қатынаста болмай, бірі екіншісіне тәуелді, бағынышты болып келетін құрмалас сөйлемді айтады. Оның бағыныңқы, тәуелді болатын себебі баяндауышының етістіктің тиянақсыз түрінде айтылатындығынан. Мысалы: Жығылған ағаш жолымызды бөгеп, оларды айналып өтіп әлек болдық. Бпукең бөлмеге қайта келіп кіргенше, мен ол өлеңді шумақ-шумағымен есіме түсіріп өттім [27, 68 б.].
Келтірілген мысалдың барлық сөйлемдерінде де бірінші компоненттер көсемше, есімше тәрізді етістіктің тиянақсыз тұлғаларында айтылған. Сабақтас құрмалас сөйлемнің тиянақсыз компоненті бағыныңқы сөйлем деп аталып, оны өзіне бағындырып, жетектеп тұратын тиянақты компонент басыңқы сөйлем деп аталады.
Бағыныңқы компоненттердің көпшілігі функциялық жағынан сөйлемнің тұрлаусыз мүшелеріне ұқсас болып келеді. Тұрлаусыз мүшелер сияқты олар да өз жетегінде тұрған компоненттегі бір мүшеге меңгеріліп, соны түрлі жағынан анықтап, пысықтап тұрады. Мысалы: Жұрттың бәрі колхозға енген соң, көзге түрткі болмайық деп жорып кеттік. Жайлауда Игілік ауылы тағы алдарынан шықты. Бұл мысалдың біріншісінде бағыныңқы компонент неге, неліктен деген сұрауға жауап болып, басыңқы сөйлем баяндауышының себеп пысықтауышы қызметінде тұрса, екінші сөйлемнің компоненті қашан? деген сұрауға жауап болып, мезгіл пысықтауышы атқаратын қызметті атқаратын қызметті атқарып тұр. Бағыныңқы компоненттердің осы айтылғандай мағыналық, функциялық сипаттарына қарап, көптеген зерттеушілер сабақтас құрмалас сөйлемді түрге жіктегенде, сөйлем мүшелерінің атымен атап, себеп пысықтауыш бағыныңқы, мезгіл пысықтауыш бағыныңқы, мезгіл пысықтауыш бағыныңқы т.б. деп атап жіктейді. Сабақтас құрмалас сөйлемді бұлай жіктеу басқа тіл білімдерінде де бар [28, 79 б.].
Сабақтас құрмалас сөйлемдегі негізгі ой басыңқы сөйлемде аталады да, бағыныңқы компонент соны түрлі жағынан толықтырып, айқындап ашып тұрады. Бірақ бағыныңқы компоненттердің барлығы бірдей басыңқы компонентке меңгеріле байланысып, оның тұрлаусыз бір мүшесі тәріздес болып келе бермейді. Өз басыңқысында ондай байланыста тұратындар - мезгіл, себеп, мақсат, қимыл-сын бағыныңқылар. Бағыныңқы компоненттің бұлардан басқа компонентке меңгерілмей, онымен тең қатынаста іргелесе, салаласа байланысып тұратындары да бар. Мұндай байланыстағы бағыныңқы компоненттер басыңқы сөйлемде баяндалатын іс-әрекетке, тәуелсіз, онымен жарыса, бір мезгіл ішінде қатар болып жатқан іс-әрекет, жай-күйлерді баяндайды. Сондықтан бұлардағы сабақтастық, бағыныштылық мағына бағыныштылығы тек тұлғалық, баяндауыш формасының тиянақсыз формасында айтылуында ғана болады.
Сабақтас сөйлемнің компонентін сөйлем деп атаушылық бар. Бірақ солай аталғанымен мұнда қалыпты жай сөйлемдерге тән біраз сипаттар болмайды. Ол шын мағынасындағы дербес сөйлем емес, құрмалас сөйлем жасауға қатынасатын соның құрылымдық бір бөлшегі, бір мүшесі ғана. Сондықтан бағыныңқы компоненттердің сөйлемдік мәні, коммунативтік функциясы құрмала сөйлем құрамында тұрғанда ғана байқаладвы, одан тысқары ол қолданылмайды да, сөйлем ретінде танылмайды да. Осы тұрғыдан алғанда Blokh M.Y. Сөйлеудің морфологиялық бөлшектерінің сөзден бөлек өмір сүре алмайтыны, тек сөзбен бірге тұрып қана тіршілік ете алатыны сияқты, құрмалас сөйлемнің құрамды бөлшектері де өзара байланыста, бір бүтін болып тұрады. Бір-бірінен бөліне алған күнде олардың бастапқы мағыналары толық сақталмайды, тіпті сақталуы мүмкін де емес, өйткені оның бөлшектерінде дербестік жоқ, тек бәрі біріккенде ғана бір бүтін бола алады деуі орынды [29, 87 б.].
Сабақтас құрмалас бағыныңқы компоненттерінің тиянақты дербес жай сөйлемнен өзгешелігі оның мағыналық жағында емес, мағыналық жағынан алғанда дербес жай сөйлемдер арқылы берілетін мағынаны бағыныңқы компоненттер де қамти алады. Бұл екеуі арасындағы өзгешелік олардың құрылыстарында: тиянақты жай сөйлемдер формалық жағынан да, мағынасы жағынан да басқаға тәуелсіз, тиянақты бір бүтін болып көрінеді, ал бағыныңқы компонентте ондай тиянақтылық, дербестік болмайды.
Сабақтас құрмалас сөйлем компоненттерін бір-біріне сабақтастыра құрмаластыратын негізгі тәсіл - бағыныңқы компонент ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz