Жалпы лингвистикадағы төл сөз бен төлеу сөздің негізгі функцияларын айқындай отырып, ағылшын тіліндегі олардың ерекшеліктерін айқындау, олардың ағылшын тіліндегі көркем шығармаларда қолданылу өзгешеліктеріне зерттеу жүргізіп, төл сөздің төлеу сөзге айналу жолдарына зерттеу жүргізу

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 79 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ3

1 Төл сөз бен төлеу сөздің лингвистикадағы орны5

1. 1 Төл сөздің құрылымдық мазмұны5

1. 2 Төл сөз бен төлеу сөздің диалог түріндегі көрінісі21

1. 3 Төл сөз бен төлеу сөздің сөйлем құрамындағы рөлі және басқа да қызметтері26

2 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі төл және төлеу сөздердің қолданылу ерекшеліктері34

2. 1 Төл және төлеу сөздердің ағылшын және қазақ тілдеріндегі көркем шығармаларда қолданылу ерекшеліктері34

2. 2 Ағылшын мен қазақ тілдеріндегі төл және төлеу сөздердің функциялық-семантикалық өрістерінің сөйлемде қолданылуы45

2. 3 Оскар Уайлдтың «The Picture of Dorian Gray» көркем шығармасындағы төл және төлеу сөздердің жасалуының құрылымдық ерекшеліктері54

Қорытынды74

Қолданылған әдебиеттер тізімі77

КІРІСПЕ

Төл сөз көркем шығармалардағы сөйлемдердің кез-келген жерінде келе береді. Олар диалог түрінде де жиі кездеседі. Ғылыми зерттеулерде, мерзімді баспасөздерде цитата түрінде де кеңінен қолданылады. Төл сөздер негізгі мәнмәтіннен ерекшеленіп тұрады, оны автор сөзінен байқауға болады. Көпшілік жағдайда айтылғанын да қоса көрсетеді. Төл сөзбен төлеу сөздер мағыналары жақын, синонимдер, сондықтан оларды алмастыруға болады. Төл сөз автор сөзімен қосылып, кейбір мазмұндық-құрылымдық өзгерістерге ұшырайды. Әдетте төл сөз көркем шығармаларда кейіпкерлердің сөзі ретінде кездесетіні мәлім. Кейіпкерлердің тілі арқылы жазушы олардың мінезін, әдет-ғұрпын, басқа кейіпкерлермен қарым-қатынасын көрсетеді. Қандай жағдай болмасын төл сөз белгілі мақсатпен жұмсалады. Біреудің сөзін жеткізудің екі жолы бар: төл сөз және төлеу сөз. Сөйлемнің осы екі түрі де өзіндік ерекшеліктері бар күрделі сөйлемнің түрі болып табылады. Төл сөзде біз айтушының сөзін өзгертпей, өз қалпында береміз.

Автор сөзі мен төл сөздің арасы төл сөздің алдына үтір қойып, төл сөз тырнақшаға алу арқылы ажыратылады. Төл сөз кітапта, пьесада келтірілген екі адамның әңгімелесуінде кездеседі.

Төлеу сөзде біз біреудің айтқанын өз күйінде емес, оны өз (автор сөзімен) сөзімізбен өзгертіп, тек мағынасын ғана береміз.

Зерттеу жұмысының өзектілігі ағылшын тіліндегі төл және төлеу сөздердің мән-мағынасын ашу арқылы, олардың қазақ тілімен салыстырғандағы қолданылу ерекшеліктерін талдау жүргізу.

Зерттеу жұмысының мақсаты жалпы лингвистикадағы төл сөз бен төлеу сөздің негізгі функцияларын айқындай отырып, ағылшын тіліндегі олардың ерекшеліктерін айқындау, олардың ағылшын тіліндегі көркем шығармаларда қолданылу өзгешеліктеріне зерттеу жүргізіп, төл сөздің төлеу сөзге айналу жолдарына зерттеу жүргізу.

Зерттеу жұмысының міндеттері:

- төл сөздің құрылымдық мазмұнын қарастыру және сөйлем құрамындағы рөлі және басқа да мәтіндегі атқаратын қызметтерін зерттеу;

- ағылшын мен қазақ тілдеріндегі төл және төлеу сөздердің функциялық-семантикалық өрістерінің сөйлемде қолданылуын қарастыру;

- Оскар Уайлдың «The Picture of Dorian Gray» көркем шығармасындағы төл және төлеу сөздердің жасалуының құрылымдық ерекшеліктерін қарастыру.

Зерттеу жұмысының нысаны: Оскар Уайлдың «The Picture of Dorian Gray» көркем шығармасындағы төл және төлеу сөздердің жасалуының құрылымдық ерекшеліктері.

Зерттеу жұмысының пәні ағылшын және қазақ тілдеріндегі төл және төлеу сөздердің қолданылу ерекшеліктері.

Тілдік материалдардың сипаттамасы, сондай-ақ зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері зерттеудің әдістері мен міндеттерін айқындады. Зерттеу жұмысы кешенді сипатқа ие, бұл бір жұмыстағы зерттелетін құбылысқа бірнеше әдістердің сәйкестенуімен негізделген. Жұмыс барысында, логикалық-түсіндірмелік, жүйелеу, талдау, салыстыру әдістері қолданылды.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы төл мен төлеу сөздің шығу тарихы мен қазіргі күндегі ағылшын және қазақ тілдеріндегі қолданылу ерекшеліктерін ағылшын және қазақ тілдерінің көркем шығармаларындағы төл және төлеу сөздерді салыстыру әдісімен зерттеу.

Зерттеу жұмысының теориялық құндылығы мұнда көрсетілген бақылаулар мен тұжырымдар ағылшын, қазақ төл және төлеу сөздері туралы мәліметтерді күнделікті қолданысқа енгізуге мүмкіндік береді. Бұл мұғалімдердің жұмысына ыңғайлы жолдарды таңдауға мүмкіндік береді. Ағылшын және қазақ тілдерінде төл сөздің төлеу сөзге айналу жолдарының ұқсастықтары мен айырмашылықтарының ара жігін ашады.

Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы мынаған негізделген: зерттеудің нәтижелері практикалық грамматика сабақтарындағы, ағылшын және қазақ тілін меңгеріп жатқан студенттер, мамандар үшін арнайы курстар мен арнайы семинарларда, дипломдық, курстық жұмыстарда қолданыла алады.

Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 Төл сөз бен төлеу сөздің лингвистикадағы орны 1. 1 Төл сөздің құрылымдық мазмұны

Біреудің сөзін жеткізудің түрлері әлі күнге дейін қазіргі заманғы тіл білімінің ғалымдарын мазалап жүрген мәселелердің бірі. Төлеу сөздің зерттелуінің мынадай аспектілерін атап өтуге болады: мәтіннің мағыналық құрылымы бойынша түсіндірілуі туралы Baerman М., Brown О., Corbett G. G. сынды ғалымдар «The syntax-morphology interface» еңбегінде жазған болса [1, 84 б. ], төлеу сөздің құрылымының айқындылығы туралы Burton Roberts «Noel Analyzing sentences: An introduction to English syntax» еңбегінде жазған [2, 63 б. ], төлеу сөздің автор сөзімен бірге етістігінің шақ формасының зерттелуі туралы Butterworth B. «Lexical access in speech production» туындысында келтірген болатын [3, 29 б. ], төлеу сөзбен құрылымындағы мәтіннің грамматикасын Chomsky N. «A minimalist program for linguistic theory» еңбегінде зерттеген [4, 87 б. ] .

Біреудің сөзінің жеткізілуінің ішіндегі ең көп зерттелгені төл сөз болып табылады. Ағылшын тілінің мәтініндегі төл сөздің синтаксистік рәсімделуін анықтауда көбінесе ол төлеу сөзбен сәйкес келетіні туралы Chomsky N. «Lasnik H. Syntax in generative Grammatik» еңбегінде қарастырған болатын [5, 37 б. ] .

Төл сөз тіл білімінде ең алдымен диалогтік тілдің өзіне тән құрылымы ретінде қарастырылады.

Тіл біліміндегі Dirven, Rene, Radden, Dunter «Semantische Syntax des Englischen», Emmot C. «Narrative comprehension: a discourse perspective» [6, 73 б. ], Farmer, Ann Kathleen, Modularity in syntax: a study of Japanese and English Cambridge (Mass), Fillmore, Charles J. «Indirect object constructions in English and the ordering of transformations» [7, 37 б. ] сынды еңбектерінде төл және төлеу сөздің түрлері туралы зерттеген болатын.

Қазіргі заманғы ғылымда айтылған сөздерге қызығушылық ғалымдардың тілге, оның сөйлеуде қолданысына деген қызығушылығымен бірге артып отыр. Бұл кезде мәтін, оның құрылысы, сондай-ақ оған жаңа көзқараспен қарау түсініктері ғалымдардың назарына түседі. Заманауи тіл білімінде «айту» термині әр түрлі беріледі. Көп жағдайда олардың көптеген терминдері болады: сөйлем, сөйлемдердің тізбегі, жоғарғы фразалық бірлік, синтаксистік бүтіндік, мәтін, бұл «ойды жеткізу» мәселесінің толығымен «жетілмегендігінің» дәлелі, ол туралы XX ғасырдың басында М. М. Бахтин жазған болатын [8, 210 б. ] .

«Ойды жеткізу» түсінігі антикалық философтардың еңбектерінен бастау алады және риториканы зерттеудің нысаны ретінде қабылданады. Кейінірек ортағасырлық кезеңде «ойды жеткізу» (sentencia) термині бірінші романдық филологтардың еңбектерінде кездеседі және олар оны тілдің ең жоғарғы, сөз бен сөйлемнен де жоғарғы деңгейі ретінде қолданады.

Қазіргі заманғы ғылымда ойды жеткізудің табиғаты және оның анықтамасы туралы біріңғай ойдың болмауына қарамастан, бұл құбылысқа екі негізгі тәсілді бөліп көрсетуге болады. Оның біріншісіне сәйкес, И. Г. Торсуева, Г. В. Колшанский, А. А. Маргарян, Ж. -К. Анкомбр, О. Дюкро ойынша, ойды жеткізу мағынаның ең қарапайым бірлігі болып табылады, өйткені өзінде грамматикалық, мағыналық және прагматикалық белгілерді біріктіре отырып, осы құбылыс біріншілік толық коммуникативті бірлік ретінде көрінеді, олардың жиынтығы тіл сияқты жүйені құрайды.

М. М. Бахтин, В. Н. Волошинов, В. Г. Гак, Н. А. Слюсарева, Е. В. Падучева, Н. С. Валгина, Э. Бенвенист, Дж. Р. Серль, Ж. Куртес сынды екінші тәсілді ұстанушылардың ойынша ойды жеткізуді тілдің бірлігі ретінде түсіндіреді, өйткені олардың ойынша тіл тек жеке айтылулар арқылы ғана жеткізіле алады, олардың әрқайсысы тілдік актіні жүзеге асыру барысындағы сөздің немесе сөйлемнің өндірісінен тұрады [9, 70 б. ] .

Ойды жеткізудің тууы тілдік қызметтің ерекше түрі сынды көрінеді, ол тек екі сөйлеуші болатын, коммуникативті жағдайда ғана жүзеге асырылады. Өндіруші ойды жеткізудің негізгі функциясы хабарламаның мағынасын беру болып табылады, бұл тек белгілі бір мәнмәтінінің шеңберінде ғана жүзеге асырылады. Ауызша тілде қажетті мәнмәтіні ретінде қарым-қатынастың жағдайы көрінеді, ал жазбаша тілде бұл құбылысты белгілі бір құбылыстың көрінісі ретіндегі мәтін алмастырады.

Осылайша, бұл жерде ойды жеткізу нақты тілдік құбылыстың және тілдік қабылдаудың функциялық бірлігі ретінде түсіндіріледі. Ол тілді қолданудың және оны әрекетке енгізудің актісі болып анықталады. Лингвистикалық феномен ретінде ойды жеткізуді зерттеу біреудің сөзіндегі бар құрылымдармен байланысты, өйткені оларда бір уақытта ойды жеткізу мен оны жүзеге асырудың жағдайы сипатталады. Ойды жеткізудің құрылу заңдылықтарын зерттеу біреудің сөзіне - фразаның синтаксисінің нысанына ретінде емес, жаңаша көзқарасты талап етеді, өйткені коммуникацияның наративтегі көрінісі бола тұра, біреудің сөзінің деңгейі хабарлаудың ұйымдастырылуында және өндірілуінде қатысады.

Мәтіндік деңгей ретіндегі біреудің сөзі көркем мәтіннің ішіндегі ойды жеткізу ретінде көрінеді, ол сөйлеушілердің қарым-қатынасы арқылы жасалады. Осы ұстанымдардан біреудің сөзі мәтіндегі көп дыбыстылықтың жасалу механизмінің бірі ретінде көрінеді, бұл қазіргі кезде өзекті мәселелердің бірі болып табылады.

Біреудің сөзімен берілетін сөз синтаксистік мағынада белгілі бір синтаксистік құрылым ретінде беріледі, әдетте олар автордың сөзі мен кейіпкердің сөзі ретінде берілетін екі құрылымнан тұрады. Біреудің сөзінің мәселелерін қарастыруда біреудің сөйлеу тілінің формасын таңдау болып табылады, ол айтушы өзіне қандай жауапкершілікті қабылдауына дайындық деңгейімен анықталады. Егер жіберуші - қабылдаушы біреудің сөзінің формасы мен мағынасын бірдей деңгейде деп санаса, ол айтушы тұлғаның жағына тұрып, сөйлемді алғашқы сөйлеушінің лексикалық құрамын, бірінші интонациясын қолдана отырып жеткізе алады. Егер сөйлеушінің назары біреудің сөзінің формасына аударылмай, оның мағынасына аударса, жеткізуші оны әр түрлі толықтық деңгейімен, төлеу сөзді қолдану арқылы жеткізеді.

Зерттеушілердің қызығушылығын біреудің сөзін жеткізудің синтаксистік-морфологиялық модельдерін жіктеу тудырады. Отандық және шет елдік тіл білімінің тәжірибесінде олардың саны туралы мәселелер дау туғызады: қазіргі заманның отандық ғалымдары біреудің сөзін жеткізу әдістерінің бес және одан да көп санын атайды, ал бұл кезде шет елдік ғалымдар тек үшеуін ғана бөліп көрсетеді (төл сөз, төлеу сөз және меншіксіз-төл сөз) . Бұл жұмыста біреудің сөзін жеткізудің екі түрін бөліп көрсетеді және оларды негізгілері деп санайды.

XX ғасыр тіл мамандары үшін мәтіннің лингвистикасының ғасыры болып саналады. Бұл бағытта ғалымдар үшін аз зерттелінген және күрделі болып келетін, өзіндік құрылымымен және жасалуының механизмдерімен ерекшеленетін хабарлаушы мәтін қызығушылық тудырады. Хабарлаушы мәтіннің лингвистикасындағы соңғы зерттеулер көптеген грамматикалық құбылыстарды жаңадан қарастыруды талап етеді, олардың мәселелері шешілген сияқты болып көрінеді. Бұл жақсы зерттелінген төл/төлеу сөздерге де қатысты айтылады.

Ойды жеткізудің теориясы жағынан аз зерттелінген төл сөз грамматикалық деңгей ретінде қызығушылық тудырады: қарастырылатын құбылыстың көпшілікпен танылған шегі жоқ және синтаксистік дәрежесі орнықпаған. Төл сөздегі құрылымдарын байланыстырушы синтаксистік байланыстардың түрлері сұрақтар туғызуда.

Біреудің сөзін жеткізуін, соның ішінде мәтіннің лингвистика саласындағы жаңа зерттеулердегі төл сөздерді зерттеумен айналысатын Л. Розье, Н. В. Максимова сынды ғалымдар оны мәтіндік деңгей ретінде қарастырады, өйткені олардың ойынша ол мәтінді өндірудің механизмдерінің бірі болып табылады.

Л. Розье и Н. В. Максимова төл сөзді екі құрам бөліктің құрылымдық, мағыналық, интонациялық бірлігіне ие ерекше синтаксистік құрылым ретінде анықтайды: жеткізуші мен жеткізілетіннің сөзі. Төл сөз құралған құрылымның синтаксистік ұйымдастырылуы төл сөздің құрам бөліктерінің бір-біріне тәуелсіз екендігін дәлелдейді, сәйкесінше, айтушының және кейіпкердің дискурсиялары өзара максималды түрде алыстатылған. Кейіпкер мен жеткізушінің салаларының бір-бірінен тәуелсіздігі пунктуация мен типография құралдарының көмегімен ажыратылады, олардың ішіндегі ең бастылары қос нүкте, тырнақша, үтір, сызықша, жаңа абзац болып табылады. Төлеу сөз төл сөз сияқты біреудің сөзін жеткізудің негізгі әдісі болып табылады, бірақ төл сөзден жеткізушінің сөздерінің бір-бірінен аз алшақтануымен ерекшеленеді. Онда жеткізуші кейіпкердің сөзін жеткізгенде оның дискурсын бағындыра отырады. Айтушы мен жеткізушінің өзара әрекеті қарастырылатын құрылымда синтаксистік тұрғыдан да дәлелденеді: төлеу сөз бағыныңқы құрмалас сөйлемнің құрылымына ие, онда айтушының сөздері негізгі сөйлемде тұрады да, ал кейіпкердің сөздері - бағыныңқылы сөйлемде тұрады [10, 102 б. ] .

Қазіргі заманғы хабарлаушы мәтінде төл сөз бен төлеу сөз бір-біріне қарама-қарсы келмейді, олар Л. Розьенің ойынша бір-біріне тиесілі кеңістікті жаулап алады, бұл екі форманың қатаң қарама-қарсылануына алып келеді және заманауи ғылымда көпшілікпен танылған терминіне ие емес, жаңа зертелінбеген құрылымдардың пайда болуына ықпал етеді. Көбінесе оларды аралас, ауыспалы, стандарттық емес туындылар деп атайды.

XX ғасырда төл сөз бен төлеу сөзді құрылымдар көбірек қолданылса, ал XX ғасырдың басынан бастап біздің заманымызға дейін ерекшеленіп келеді.

Егер де біз бөгде біреудің сөзін немесе өткен уақыттағы өз сөзімізді жеткізгіміз келсе, онда біз мына екі амалдың біреуіне жүгінеміз:

- Біреудің сөзін дәлме-дәл жеткіземіз, яғни төл сөзді қолданамыз.

- Немесе жағдайға байланысты ол сөздерді қолданамыз, яғни төлеу сөзді қолданамыз. Төл сөздермен бірге «Ол айтты», «деді» деген сөздер қолданылады.

Төлеу сөздің екі түрі бар: біреуі «тәуелді сөз», екіншісі «ұсынылған сөз» деп аталады. Бірінші жағдайда оның тәуелділігі етістікке байланысты: «ол айтты (ойлады, үміттенді) » немесе «ол сұрады (таң қалды, білгісі келді және т. б. ) », ал екінші жағдайда тәуелділігі барлық сөйлемнің құрылымына қарай анықталады. Ал екінші жағдайдағы төлеу сөзді мысалмен келтіретін болсақ.

Пенденнис емтиханнан құлап қалғаннан кейін, Теккерей оған былай деп жазады: «I don’t envy Pen’s feelings as he thought of what he had done. He had slept, and the tortoise had won the race. He had marred at its outset what might have been a brilliant career. He had dipped ungenerously into a generous mother’s purse; basely and recklessly spilt her little cruse. Oh! It was a coward hand that could strike and rob a creature so tender…Poor Arthur Pendennis felt perfectly convinced that all England would remark the absence of his name from the examination lists, and talk about his misfortune. His wounded tutor, his many dons, the undergraduates of his own time and the years below him, whom he had patronized and scorned - how could he bear to look any of then in the face now?» Біраз беттерінен кейін біз оның анасы туралы оқи аламыз: «All that the Rector could say could not bring Helen to feel any indignation or particular unhappiness, except that the boy should be unhappy. What was this degree that they made such an outcry about, and what good would it do Pen? Why did Doctor Portman and his uncle insist upon sending the boy to place where there was so much temptation to be risked, and so little good to be won? Why didn’t they leave him at home with his mother? As for his debts, of course they must be oaid; - his dedts!- wasn’t his father’s money all his, and hadn’t he a right to spend it? In this way the widow met the virtuous Doctor, » және т. б. [11, 98 б. ] .

Төлеу сөздің «ұсынылған сөз» түрі үшін мысал табу оңай емес. Лорк Тоблердің терминін (төл мен төлеу сөздің араласуы), Калепканың (бүлкемеленген сөз) бен Баллидің (еркін төлеу сөз) терминдерін мойындамайды, алайда оның өзінің «erlebte Rede» «бейнет шеккен тіл» термині алдындағылардан жақсырақтау. «Ұсынылған тіл» терминінен жақсы термин жоқ екен.

Алайда Балли бұл құбылыс тек француз тіліне ғана тән деп ойлайды. Бірақ Лерх пен Лорк неміс тілінен көптеген мысалдар келтіреді де, бұл кезде француз тілінің әсері көп екендігін айтады, әсіресе Зольдің тілінің әсері көп. Алайда бұл құбылыс Англияда да, Данияда да кеңінен таралған. Төлеу сөздің бұл түрі кең таралғандығы соншалықты, ол басқа тілдерде де қолданыла алады. Төлеу сөздің бұл түрі автордың өзге біреудің сөзін дәлме-дәл келтіру үшін ыңғайлы, ол төл сөзге жақын болып келеді, сөйлеушінің эмоционалдық күйін сақтайды [12, 82 б. ] .

Төл сөз (Direct Speech) - бөгде сөздің еш өзгеріссіз, түпнұсқасы сақтала отырып қолданылған түрі. Сөйлемде басқа біреудің сөзі төл сөз болады да, сөйлеуші не жазушы адамның сөзі автор сөзі болады.

Жазылуда ағылшын тілінде төл сөз тек жоғары жағынан тырнақшаға алынады.

Төл сөз құрамы жағынан әр түрлі болып келеді, оның жеке сөз не сөйлем болуы да, сондай-ақ бірнеше сөйлемдер тізбегінен құралған тұтас бір мәтін болуы да мүмкін. Төл сөз қандай құрамда, қай мағынада айтылса да, автор сөзімен байланыста болады. Екеуара байланыс төл сөздің бастапқы құрылымына ешқандай өзгеріс енгізбей, өз дербестігін толық сақтаған жағдайда, «де» көмекші етістігі арқылы жүзеге асады.

Төл сөз автор сөзінен өзіндік интонация арқылы ерекшеленеді, сөздердің орын тәртібі еркін болады. Мысалы,

Құнанбай тыңдап болды да: Жарайды, айтам деп әкелгенің екен. Бірталай жерге жеткізіп айттың. Енді осымен тоқталайық! - деді,

Hamlete responded to Horatio: “There is special providence in the fall of a sparrow”.

Төл сөз келесідей белгілерімен ерекшелінеді: а) біреудің айтқан сөзін дәлме-дәл келтіреді; б) автор сөзімен бірге келеді. Автор сөзінің қолданылуы - басқа біреудің сөзі екенін анықтау және ол кімге тиісті екенін көрсету. Автор сөзі біреудің сөзі қандай жағдайларда, кімге қаратылып айтылғандығына және оның бағалануына дәлел бола алады. Мысалы: «Бұл нені білдіреді? - деп ол ашуланып оған қарай жүгіріп келе жатқан Антоннан сұрады. - Бұл кімдер және оларға не керек?»

I told you about it yesterday: “I couldn’t go with you to the theatre” [13] .

Автор сөзі мен төл сөз ерекше синтаксистік құрылымды құрайды. Олар мағынасы мен интонациясы арқылы байланысқан еркін бөлшектерден тұрады. Құрылымның екі бөлшектері арасындағы байланыс тығыз немесе тығыз емес болады, бұл олардың өзара орналасуына, автор сөздерінде бастауыш-баяндауыштың лексикалық мәніне және т. б. байланысты. Салыстырмалы:

а) Марина өзін еркін сезініп: «Көрдің бе! Әрине бұл балалық».

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.