Жалпы лингвистикадағы төл сөз бен төлеу сөздің негізгі функцияларын айқындай отырып, ағылшын тіліндегі олардың ерекшеліктерін айқындау, олардың ағылшын тіліндегі көркем шығармаларда қолданылу өзгешеліктеріне зерттеу жүргізіп, төл сөздің төлеу сөзге айналу жолдарына зерттеу жүргізу
КІРІСПЕ 3
1 Төл сөз бен төлеу сөздің лингвистикадағы орны 5
1.1 Төл сөздің құрылымдық мазмұны 5
1.2 Төл сөз бен төлеу сөздің диалог түріндегі көрінісі 21
1.3 Төл сөз бен төлеу сөздің сөйлем құрамындағы рөлі және басқа да қызметтері 26
2 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі төл және төлеу сөздердің қолданылу ерекшеліктері 34
2.1 Төл және төлеу сөздердің ағылшын және қазақ тілдеріндегі көркем шығармаларда қолданылу ерекшеліктері 34
2.2 Ағылшын мен қазақ тілдеріндегі төл және төлеу сөздердің функциялық.семантикалық өрістерінің сөйлемде қолданылуы 45
2.3 Оскар Уайлдтың «The Picture of Dorian Gray» көркем шығармасындағы төл және төлеу сөздердің жасалуының құрылымдық ерекшеліктері 54
Қорытынды 74
Қолданылған әдебиеттер тізімі 77
1 Төл сөз бен төлеу сөздің лингвистикадағы орны 5
1.1 Төл сөздің құрылымдық мазмұны 5
1.2 Төл сөз бен төлеу сөздің диалог түріндегі көрінісі 21
1.3 Төл сөз бен төлеу сөздің сөйлем құрамындағы рөлі және басқа да қызметтері 26
2 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі төл және төлеу сөздердің қолданылу ерекшеліктері 34
2.1 Төл және төлеу сөздердің ағылшын және қазақ тілдеріндегі көркем шығармаларда қолданылу ерекшеліктері 34
2.2 Ағылшын мен қазақ тілдеріндегі төл және төлеу сөздердің функциялық.семантикалық өрістерінің сөйлемде қолданылуы 45
2.3 Оскар Уайлдтың «The Picture of Dorian Gray» көркем шығармасындағы төл және төлеу сөздердің жасалуының құрылымдық ерекшеліктері 54
Қорытынды 74
Қолданылған әдебиеттер тізімі 77
Төл сөз көркем шығармалардағы сөйлемдердің кез-келген жерінде келе береді. Олар диалог түрінде де жиі кездеседі. Ғылыми зерттеулерде, мерзімді баспасөздерде цитата түрінде де кеңінен қолданылады. Төл сөздер негізгі мәнмәтіннен ерекшеленіп тұрады, оны автор сөзінен байқауға болады. Көпшілік жағдайда айтылғанын да қоса көрсетеді. Төл сөзбен төлеу сөздер мағыналары жақын, синонимдер, сондықтан оларды алмастыруға болады. Төл сөз автор сөзімен қосылып, кейбір мазмұндық-құрылымдық өзгерістерге ұшырайды. Әдетте төл сөз көркем шығармаларда кейіпкерлердің сөзі ретінде кездесетіні мәлім. Кейіпкерлердің тілі арқылы жазушы олардың мінезін, әдет-ғұрпын, басқа кейіпкерлермен қарым-қатынасын көрсетеді. Қандай жағдай болмасын төл сөз белгілі мақсатпен жұмсалады. Біреудің сөзін жеткізудің екі жолы бар: төл сөз және төлеу сөз. Сөйлемнің осы екі түрі де өзіндік ерекшеліктері бар күрделі сөйлемнің түрі болып табылады. Төл сөзде біз айтушының сөзін өзгертпей, өз қалпында береміз.
Автор сөзі мен төл сөздің арасы төл сөздің алдына үтір қойып, төл сөз тырнақшаға алу арқылы ажыратылады. Төл сөз кітапта, пьесада келтірілген екі адамның әңгімелесуінде кездеседі.
Төлеу сөзде біз біреудің айтқанын өз күйінде емес, оны өз (автор сөзімен) сөзімізбен өзгертіп, тек мағынасын ғана береміз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі ағылшын тіліндегі төл және төлеу сөздердің мән-мағынасын ашу арқылы, олардың қазақ тілімен салыстырғандағы қолданылу ерекшеліктерін талдау жүргізу.
Зерттеу жұмысының мақсаты жалпы лингвистикадағы төл сөз бен төлеу сөздің негізгі функцияларын айқындай отырып, ағылшын тіліндегі олардың ерекшеліктерін айқындау, олардың ағылшын тіліндегі көркем шығармаларда қолданылу өзгешеліктеріне зерттеу жүргізіп, төл сөздің төлеу сөзге айналу жолдарына зерттеу жүргізу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- төл сөздің құрылымдық мазмұнын қарастыру және сөйлем құрамындағы рөлі және басқа да мәтіндегі атқаратын қызметтерін зерттеу;
- ағылшын мен қазақ тілдеріндегі төл және төлеу сөздердің функциялық-семантикалық өрістерінің сөйлемде қолданылуын қарастыру;
- Оскар Уайлдың «The Picture of Dorian Gray» көркем шығармасындағы төл және төлеу сөздердің жасалуының құрылымдық ерекшеліктерін қарастыру.
Зерттеу жұмысының нысаны: Оскар Уайлдың «The Picture of Dorian Gray» көркем шығармасындағы төл және төлеу сөздердің жасалуының құрылымдық ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының пәні ағылшын және қазақ тілдеріндегі төл және төлеу сөздердің қолданылу ерекшеліктері.
Тілдік материалдардың сипаттамасы, сондай-ақ зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері зерттеудің әдістері мен міндеттерін айқындады. Зерттеу жұмысы кешенді сипатқа ие, бұл бір жұмыстағы зерттелетін құбылысқа бірнеше әдістердің сәйкестенуімен негізделген. Жұмыс барысында, логикалық-түсіндірмелік, жүйелеу, талдау, салыстыру әдістері қолданылды.
Автор сөзі мен төл сөздің арасы төл сөздің алдына үтір қойып, төл сөз тырнақшаға алу арқылы ажыратылады. Төл сөз кітапта, пьесада келтірілген екі адамның әңгімелесуінде кездеседі.
Төлеу сөзде біз біреудің айтқанын өз күйінде емес, оны өз (автор сөзімен) сөзімізбен өзгертіп, тек мағынасын ғана береміз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі ағылшын тіліндегі төл және төлеу сөздердің мән-мағынасын ашу арқылы, олардың қазақ тілімен салыстырғандағы қолданылу ерекшеліктерін талдау жүргізу.
Зерттеу жұмысының мақсаты жалпы лингвистикадағы төл сөз бен төлеу сөздің негізгі функцияларын айқындай отырып, ағылшын тіліндегі олардың ерекшеліктерін айқындау, олардың ағылшын тіліндегі көркем шығармаларда қолданылу өзгешеліктеріне зерттеу жүргізіп, төл сөздің төлеу сөзге айналу жолдарына зерттеу жүргізу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- төл сөздің құрылымдық мазмұнын қарастыру және сөйлем құрамындағы рөлі және басқа да мәтіндегі атқаратын қызметтерін зерттеу;
- ағылшын мен қазақ тілдеріндегі төл және төлеу сөздердің функциялық-семантикалық өрістерінің сөйлемде қолданылуын қарастыру;
- Оскар Уайлдың «The Picture of Dorian Gray» көркем шығармасындағы төл және төлеу сөздердің жасалуының құрылымдық ерекшеліктерін қарастыру.
Зерттеу жұмысының нысаны: Оскар Уайлдың «The Picture of Dorian Gray» көркем шығармасындағы төл және төлеу сөздердің жасалуының құрылымдық ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының пәні ағылшын және қазақ тілдеріндегі төл және төлеу сөздердің қолданылу ерекшеліктері.
Тілдік материалдардың сипаттамасы, сондай-ақ зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері зерттеудің әдістері мен міндеттерін айқындады. Зерттеу жұмысы кешенді сипатқа ие, бұл бір жұмыстағы зерттелетін құбылысқа бірнеше әдістердің сәйкестенуімен негізделген. Жұмыс барысында, логикалық-түсіндірмелік, жүйелеу, талдау, салыстыру әдістері қолданылды.
1. Baerman М., Brown О., Corbett G.G. The syntax-morphology interface. A study of syncretism. Cambridge: Cambridge university press, 2005.-281 p.
2. Burton Roberts, Noel Analyzing sentences: An introduction to English syntax. - London; New York: Longman, 1986. - VIII. - 265 p.
3. Butterworth B. Lexical access in speech production // W. Marslen-Wilson (ed.). Lexical representation and process. London: The MIT press, 1989.- 155 p.
4. Chomsky N. A minimalist program for linguistic theory // The view from building 20/K. Hale, S.L. Keyser (Eds.). London: The MIT press, 1993.- 322 p.
5. Chomsky N., Lasnik H. Syntax in generative Grammatik // Syntax: An international handbook of contemporary research / J. Jacobs, A. von Ste-chow, W. Sternfeld, T. Venneman (Eds.). Berlin; New York, 1993. -189 p.
6. Dirven, Rene, Radden, Dunter. Semantische Syntax des Englischen- Weisbaden: Athenaion, cop. 1977. VII. - 349 s.
7. Farmer, Ann Kathleen. Modularity in syntax: a study of Japanese and English Cambridge (Mass); London: The MIT press, cop., 1984. -XVI. -238 p.
8. 259. Fillmore, Charles J. Indirect object constructions in English and the ordering of transformations. The Hague (a.o.). Mouton, 1965. - 54 p.
9. Качалова К. Н., Израилевич Е. Е. Практическая грамматика английского языка. – М.: ЛадКом, 2009. – 720 с.
10. Черкасова Г.В. К вопросу о классификации видов чужой речи в современной французской лингвистике / Г.В. Черкасова // Молодая наука – Пятигорск: Изд-во ПГЛУ, 2009. – Ч.VI. - С. 244.
11. Hewings M. Advanced Grammar in Use: A self-study reference and practice book for advanced learners of English. – Second edition. – Cambridge: Cambridge university press, 2007. – 304 p.
12. Черкасова Г.В. К вопросу об имплицитном содержании высказывания / Г.В. Черкасова // Материалы I международной научно-практической конференции «UNIVERSUM ROMANUM»– Пятигорск: ПГЛУ, 2010. – С. 294.
13. Kneale N. The Putting Away of uncle Quaggin // Stories by Modern English authors. M.: Foreign Languages Publishing House, 1961. p.893.
14. Murphy R. English Grammar in Use: A self-study reference and practice book for intermediate students of English. – Third edition. – Cambridge: Cambridge university press, 2004. – 390 p.
15. Maltz A. A Letter from the Country // Short Stories. M.: Искра революции, 1951. -p.107-118.
16. Gingerich, Jon. "The Benefits of Free Indirect Discourse". LitReactor. Retrieved 3 April 2013.
17. Yao B, Belin P, Scheepers C (2011) Silent reading of direct versus indirect speech activates voice-selective areas in the auditory cortex. J Cogn Neurosci 23: 3146–3152. doi: 10.1162/jocn_a_00022
18. Stites MC, Luke SG, Christianson K (2013) The psychologist said quickly, “Dialogue descriptions modulate reading speed!”. Mem Cognit 41: 137
19. Thomson A.J., Martinet A.V. A Practical English Grammar. – Fourth edition. – Oxford: Oxford university press, 2002. – 384 p.
20. Swan M., Walter C. How English Works. A Grammar Practice Book. – Oxford: Oxford university press, 2001. – 358 p.
21. Синтаксис английского языка. Смирницкий А.И. М.: 1997
22. Л.Кутузов "Практическая грамматика английского языка" (E-Book)
23. Гальперин И.Р. Очерки по стилистике английского языка. М., 1958.
24. R. Murphy. English Grammar in use
25. www.ff.unipo.sk/krat/full/rus_lang/www.hi-edu.../part-204.htm
26. http://www.gramota.ru/class/coach/punct/45_192
27. Franks S. Parameters of Slavic morphosyntax. New York; Oxford: Oxford University press, 1995. - 159 p.
28. Greenberg J. Some universale of grammar with particular reference to the order of meaningful elements/J.H. Greenberg (ed.). Universale of languages. Cambridge (Mass), London: The MIT press, 1963. - 355 p.
29. Haiman J. Inconsequential clauses in Hua and the typology of clauses // J. Haiman, S. Thompson (eds.). Clause combining in grammar and discourse. Amsterdam, 1988. - 277 p.
30. Грамматика английского языка. Беляева М.А. М.: Высшая школа, 1994г
31. Howard D., Franklin S. Missing the meaning. Cambridge (Mass), London: The MIT press, 1988. - 174 p.
32. Hudson R.A. English complex sentences. An introduction to systemic grammar / By / R.A. Hudson. Amsterdam; London; North-Holland publishing со., 1971.-XVI.-387 p.
33. Гуревич В.В. Теоретическая грамматика английского языка. Сравнительная типология английского и русского языков: Учебное пособие. М.: Флинта: Наука, 2010
34. Очерки по стилистике художественной речи. – Москва: Наука. – 503с.
35. Романов А.А.Семантическая структура высказываний-просьб // Семантика и прагматика синтаксических единств. Калинин: КГУ, 1981. с. 68-75.
36. Бондарко А.В. Принципы функциональной грамматики и вопросы аспектологии. Л.: Наука, 1983. 207 с.
37. Молчанова Г.Г. 2007. Английский как неродной: текст, стиль, культура, коммуникация.
38. З.М. Базарбаева. Төл және төлеу сөздің қызметі. Алматы: ҚазНТУ, 102 б.
39. Боронин А.А. Информативный потенциал авторских вводов конструкций прямой речи (На материале романов Дж. Голсуорси): автореф. дис. на соискание учен. степени канд. филол. наук: спец. 10.02.04 «Германские языки» [Электронный ресурс]/ Боронин Александр Анатольевич; - Москва, 2004. – Режим доступа: http://nauka-shop.com/mod/shop/productID/17864
40. Kempen G., Huijbers P. The lexicalization process in sentence production and naming: Indirect selection of words // Cognition. 1983. - P. 14
41. Wagenmakers E (2007) A practical solution to the pervasive problems of p values. Psychon Bull Rev 14: 779–804. doi: 10.3758/BF03194105
42. Кузнецова С.В. Структурно-семантическая характеристика прямой речи английского и русского языков: автореф. дис. на соискание учен. степени канд. филол. наук.: спец. 10.02.20 «Сравнительно-историческое, типологическое языкознание»/ Кузнецова Софья Владимировна; Тамбовский гос. тех. ун-т. – Москва, 2007. – 27с., включ. обл.: ил. – Библиогр.: с. 256.
43. Есперсон О. Философия грамматики. Изд. 2-е, стереотип. Пер. с англ. / Общ. Ред. Б.А. Ильиша. – М.: Едиторсиал УРСС, 2002 – 408 с.
44. Katz J. Semantic theory. New York, 1975. - 205 p.
45. Бейімбет Майлин, Шұғаның белгісі. Алматы 1984 ж. 236 б.
46. Maurier (1) D. du Blue Lenses // Maurier D. du Blue Lenses and other stories. Penguin Books, 1970. p. 14-26.
47. Maurier (2) D. du. The Lordly Ones // Maurier D. du Blue Lenses and other stories. Penguin Books, 1970. 273-288p.
48. Ионина А.А, Саакян А.С., «Английская грамматика. Теория и практика» / Москва / «Проспект» / 2008
49. Van Dijk TA, Kintsch W (1983) Strategies of discourse comprehension. New York: Academic Press.
50. Бархударов Л.С., Штеллинг Д.А. Грамматика английского языка – 4-е изд. – М.: Высшая школа, 1973.
51. Левицкий Ю.А. Грамматика английского языка: Курс лекций/Пермский университет – Пермь, 1997.
52. Блох, М.Я. Теоретическая грамматика английского языка = A Course in Theoretical English Grammar: учебник / М.Я. Блох. - 4-е изд., испр. - М.: Высшая школа, 2003. - 423 с.
53. Томпсон Д. Прямая и косвенная речь: Справочник по английскому языку / Пер. с англ. Н.М.Разинкиной – М.: ООО «Издательство Астрель» : ООО «Издательство АСТ» - 2004 – 350 с.
54. Голсуорси Дж."The Man of Property"М., 1994. – 450 с.
55. The Good Terrorist. by Doris Lessing” 1984. 278p.
56. Ривлина, А.А. Теоретическая грамматика английского языка: учебно-методическое пособие / А.А. Ривлина. - Благовещенск: Изд-во БГПУ, 2009. - 118 с.
57. Fielding H. History of Tom Jones the Findling, 1749, p.78
58. Блох, М.Я. Практикум по английскому языку: грамматика: сборник упражнений / М.Я. Блох, А.Я. Лебедева, В.С. Денисова. - М.: Астрель, 2003. - 238 с.
59. Бурлакова, В.В. Синтаксические структуры современного английского языка / В.В. Бурлакова. - М.: Просвещение, 1984. - 112 с.
60. Вейхман, Г.А. Новое в грамматике современного английского языка: учебное пособие для вузов / Г.А. Вейхман. – 2-е изд., дополн. и исправ. – М.: Астрель, АСТ, 2002. – 544 с.
61. Гальперин, И.Р. Текст как объект лингвистического исследования / И.Р. Гальперин. - М.: Высшая школа, 1981. - 185 с.
62. Грамматика английского языка: Морфология. Синтаксис: учебник / Н.А. Кобрина, Е.А. Корнеева, М.И. Оссовская, К.А. Гузеева. – СПб.: Лениздат; Союз, 2001. – 496 с.
63. Гуревич, В.В. Теоретическая грамматика английского языка. Сравнительная типология английского и русского языков: учебное пособие / В.В. Гуревич. – М.: Флинта: Наука, 2003. – 168 с.
64. Звегинцев, В.А. Предложение и его отношение к языку и речи / В.А. Звегинцев. - 2-е изд. – М.: Эдиториал УРСС, 2001. – 312 с.
65. Oscar Wilde: The Picture of Dorian Gray»: The Electric Book Company Ltd.; 20 Cambridge Drive, London SE12 8AJ, UK; 1998
66. Уайльд Оскар. The Picture of Dorian Gray. Роман. / Ағылшын тілінен аударған Г.Түсіпова. Астана: Аударма, 2011 – 344 бет
67. R. H. Davies The Letters of Oscar Wilde. London, 1962 p. 51
68. Иванова, И.П. Теоретическая грамматика современного английского языка: учебник / И.П. Иванова, В.В. Бурлакова, Г.Г. Почепцов. - М.: Высшая школа, 1981. - 285 с.
69. Ившин, В.Д. Синтаксис речи современного английского языка (Смысловое членение предложения): учебное пособие / В.Д. Ившин. – 2-е изд., перераб. и дополн.– Ростов н/Д: Феникс, 2002. – 320 с.
70. Ильиш, Б.А. Строй современного английского языка: учебник / Б.А. Ильиш. – Ленинград: Просвещение, 1971. – 365 с.
71. Клоуз, Р.А. Справочник по грамматике для изучающих английский язык: пособие для учителя / Р.А. Клоуз. – М.: Просвещение, 1979. – 352 с.
72. Кобозева, И.М. Лингвистическая семантика: учебное пособие / И.М. Кобозева. – М.: Эдиториал УРСС, 2000. – 352 с.
73. Кобрина, Н.А. Теоретическая грамматика современного английского языка: учебное пособие / Н.А. Кобрина, Н.Н. Болдырев, А.А. Худяков. – М.: Высшая школа, 2007. – 368 с.
74. Kaplan, J.P. English Grammar: Principles and Facts / J.P. Kaplan. - Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall, Inc., 1995. - 438 p.
75. The Oxford Dictionary of English Grammar / E. Chalker, E. Weiner. - Oxford University Press, 1994. - 448 p.
76. The Concise Oxford Dictionary of Linguistics / P.H. Matthews. - Oxford University Press, 1997. - 410 p.
2. Burton Roberts, Noel Analyzing sentences: An introduction to English syntax. - London; New York: Longman, 1986. - VIII. - 265 p.
3. Butterworth B. Lexical access in speech production // W. Marslen-Wilson (ed.). Lexical representation and process. London: The MIT press, 1989.- 155 p.
4. Chomsky N. A minimalist program for linguistic theory // The view from building 20/K. Hale, S.L. Keyser (Eds.). London: The MIT press, 1993.- 322 p.
5. Chomsky N., Lasnik H. Syntax in generative Grammatik // Syntax: An international handbook of contemporary research / J. Jacobs, A. von Ste-chow, W. Sternfeld, T. Venneman (Eds.). Berlin; New York, 1993. -189 p.
6. Dirven, Rene, Radden, Dunter. Semantische Syntax des Englischen- Weisbaden: Athenaion, cop. 1977. VII. - 349 s.
7. Farmer, Ann Kathleen. Modularity in syntax: a study of Japanese and English Cambridge (Mass); London: The MIT press, cop., 1984. -XVI. -238 p.
8. 259. Fillmore, Charles J. Indirect object constructions in English and the ordering of transformations. The Hague (a.o.). Mouton, 1965. - 54 p.
9. Качалова К. Н., Израилевич Е. Е. Практическая грамматика английского языка. – М.: ЛадКом, 2009. – 720 с.
10. Черкасова Г.В. К вопросу о классификации видов чужой речи в современной французской лингвистике / Г.В. Черкасова // Молодая наука – Пятигорск: Изд-во ПГЛУ, 2009. – Ч.VI. - С. 244.
11. Hewings M. Advanced Grammar in Use: A self-study reference and practice book for advanced learners of English. – Second edition. – Cambridge: Cambridge university press, 2007. – 304 p.
12. Черкасова Г.В. К вопросу об имплицитном содержании высказывания / Г.В. Черкасова // Материалы I международной научно-практической конференции «UNIVERSUM ROMANUM»– Пятигорск: ПГЛУ, 2010. – С. 294.
13. Kneale N. The Putting Away of uncle Quaggin // Stories by Modern English authors. M.: Foreign Languages Publishing House, 1961. p.893.
14. Murphy R. English Grammar in Use: A self-study reference and practice book for intermediate students of English. – Third edition. – Cambridge: Cambridge university press, 2004. – 390 p.
15. Maltz A. A Letter from the Country // Short Stories. M.: Искра революции, 1951. -p.107-118.
16. Gingerich, Jon. "The Benefits of Free Indirect Discourse". LitReactor. Retrieved 3 April 2013.
17. Yao B, Belin P, Scheepers C (2011) Silent reading of direct versus indirect speech activates voice-selective areas in the auditory cortex. J Cogn Neurosci 23: 3146–3152. doi: 10.1162/jocn_a_00022
18. Stites MC, Luke SG, Christianson K (2013) The psychologist said quickly, “Dialogue descriptions modulate reading speed!”. Mem Cognit 41: 137
19. Thomson A.J., Martinet A.V. A Practical English Grammar. – Fourth edition. – Oxford: Oxford university press, 2002. – 384 p.
20. Swan M., Walter C. How English Works. A Grammar Practice Book. – Oxford: Oxford university press, 2001. – 358 p.
21. Синтаксис английского языка. Смирницкий А.И. М.: 1997
22. Л.Кутузов "Практическая грамматика английского языка" (E-Book)
23. Гальперин И.Р. Очерки по стилистике английского языка. М., 1958.
24. R. Murphy. English Grammar in use
25. www.ff.unipo.sk/krat/full/rus_lang/www.hi-edu.../part-204.htm
26. http://www.gramota.ru/class/coach/punct/45_192
27. Franks S. Parameters of Slavic morphosyntax. New York; Oxford: Oxford University press, 1995. - 159 p.
28. Greenberg J. Some universale of grammar with particular reference to the order of meaningful elements/J.H. Greenberg (ed.). Universale of languages. Cambridge (Mass), London: The MIT press, 1963. - 355 p.
29. Haiman J. Inconsequential clauses in Hua and the typology of clauses // J. Haiman, S. Thompson (eds.). Clause combining in grammar and discourse. Amsterdam, 1988. - 277 p.
30. Грамматика английского языка. Беляева М.А. М.: Высшая школа, 1994г
31. Howard D., Franklin S. Missing the meaning. Cambridge (Mass), London: The MIT press, 1988. - 174 p.
32. Hudson R.A. English complex sentences. An introduction to systemic grammar / By / R.A. Hudson. Amsterdam; London; North-Holland publishing со., 1971.-XVI.-387 p.
33. Гуревич В.В. Теоретическая грамматика английского языка. Сравнительная типология английского и русского языков: Учебное пособие. М.: Флинта: Наука, 2010
34. Очерки по стилистике художественной речи. – Москва: Наука. – 503с.
35. Романов А.А.Семантическая структура высказываний-просьб // Семантика и прагматика синтаксических единств. Калинин: КГУ, 1981. с. 68-75.
36. Бондарко А.В. Принципы функциональной грамматики и вопросы аспектологии. Л.: Наука, 1983. 207 с.
37. Молчанова Г.Г. 2007. Английский как неродной: текст, стиль, культура, коммуникация.
38. З.М. Базарбаева. Төл және төлеу сөздің қызметі. Алматы: ҚазНТУ, 102 б.
39. Боронин А.А. Информативный потенциал авторских вводов конструкций прямой речи (На материале романов Дж. Голсуорси): автореф. дис. на соискание учен. степени канд. филол. наук: спец. 10.02.04 «Германские языки» [Электронный ресурс]/ Боронин Александр Анатольевич; - Москва, 2004. – Режим доступа: http://nauka-shop.com/mod/shop/productID/17864
40. Kempen G., Huijbers P. The lexicalization process in sentence production and naming: Indirect selection of words // Cognition. 1983. - P. 14
41. Wagenmakers E (2007) A practical solution to the pervasive problems of p values. Psychon Bull Rev 14: 779–804. doi: 10.3758/BF03194105
42. Кузнецова С.В. Структурно-семантическая характеристика прямой речи английского и русского языков: автореф. дис. на соискание учен. степени канд. филол. наук.: спец. 10.02.20 «Сравнительно-историческое, типологическое языкознание»/ Кузнецова Софья Владимировна; Тамбовский гос. тех. ун-т. – Москва, 2007. – 27с., включ. обл.: ил. – Библиогр.: с. 256.
43. Есперсон О. Философия грамматики. Изд. 2-е, стереотип. Пер. с англ. / Общ. Ред. Б.А. Ильиша. – М.: Едиторсиал УРСС, 2002 – 408 с.
44. Katz J. Semantic theory. New York, 1975. - 205 p.
45. Бейімбет Майлин, Шұғаның белгісі. Алматы 1984 ж. 236 б.
46. Maurier (1) D. du Blue Lenses // Maurier D. du Blue Lenses and other stories. Penguin Books, 1970. p. 14-26.
47. Maurier (2) D. du. The Lordly Ones // Maurier D. du Blue Lenses and other stories. Penguin Books, 1970. 273-288p.
48. Ионина А.А, Саакян А.С., «Английская грамматика. Теория и практика» / Москва / «Проспект» / 2008
49. Van Dijk TA, Kintsch W (1983) Strategies of discourse comprehension. New York: Academic Press.
50. Бархударов Л.С., Штеллинг Д.А. Грамматика английского языка – 4-е изд. – М.: Высшая школа, 1973.
51. Левицкий Ю.А. Грамматика английского языка: Курс лекций/Пермский университет – Пермь, 1997.
52. Блох, М.Я. Теоретическая грамматика английского языка = A Course in Theoretical English Grammar: учебник / М.Я. Блох. - 4-е изд., испр. - М.: Высшая школа, 2003. - 423 с.
53. Томпсон Д. Прямая и косвенная речь: Справочник по английскому языку / Пер. с англ. Н.М.Разинкиной – М.: ООО «Издательство Астрель» : ООО «Издательство АСТ» - 2004 – 350 с.
54. Голсуорси Дж."The Man of Property"М., 1994. – 450 с.
55. The Good Terrorist. by Doris Lessing” 1984. 278p.
56. Ривлина, А.А. Теоретическая грамматика английского языка: учебно-методическое пособие / А.А. Ривлина. - Благовещенск: Изд-во БГПУ, 2009. - 118 с.
57. Fielding H. History of Tom Jones the Findling, 1749, p.78
58. Блох, М.Я. Практикум по английскому языку: грамматика: сборник упражнений / М.Я. Блох, А.Я. Лебедева, В.С. Денисова. - М.: Астрель, 2003. - 238 с.
59. Бурлакова, В.В. Синтаксические структуры современного английского языка / В.В. Бурлакова. - М.: Просвещение, 1984. - 112 с.
60. Вейхман, Г.А. Новое в грамматике современного английского языка: учебное пособие для вузов / Г.А. Вейхман. – 2-е изд., дополн. и исправ. – М.: Астрель, АСТ, 2002. – 544 с.
61. Гальперин, И.Р. Текст как объект лингвистического исследования / И.Р. Гальперин. - М.: Высшая школа, 1981. - 185 с.
62. Грамматика английского языка: Морфология. Синтаксис: учебник / Н.А. Кобрина, Е.А. Корнеева, М.И. Оссовская, К.А. Гузеева. – СПб.: Лениздат; Союз, 2001. – 496 с.
63. Гуревич, В.В. Теоретическая грамматика английского языка. Сравнительная типология английского и русского языков: учебное пособие / В.В. Гуревич. – М.: Флинта: Наука, 2003. – 168 с.
64. Звегинцев, В.А. Предложение и его отношение к языку и речи / В.А. Звегинцев. - 2-е изд. – М.: Эдиториал УРСС, 2001. – 312 с.
65. Oscar Wilde: The Picture of Dorian Gray»: The Electric Book Company Ltd.; 20 Cambridge Drive, London SE12 8AJ, UK; 1998
66. Уайльд Оскар. The Picture of Dorian Gray. Роман. / Ағылшын тілінен аударған Г.Түсіпова. Астана: Аударма, 2011 – 344 бет
67. R. H. Davies The Letters of Oscar Wilde. London, 1962 p. 51
68. Иванова, И.П. Теоретическая грамматика современного английского языка: учебник / И.П. Иванова, В.В. Бурлакова, Г.Г. Почепцов. - М.: Высшая школа, 1981. - 285 с.
69. Ившин, В.Д. Синтаксис речи современного английского языка (Смысловое членение предложения): учебное пособие / В.Д. Ившин. – 2-е изд., перераб. и дополн.– Ростов н/Д: Феникс, 2002. – 320 с.
70. Ильиш, Б.А. Строй современного английского языка: учебник / Б.А. Ильиш. – Ленинград: Просвещение, 1971. – 365 с.
71. Клоуз, Р.А. Справочник по грамматике для изучающих английский язык: пособие для учителя / Р.А. Клоуз. – М.: Просвещение, 1979. – 352 с.
72. Кобозева, И.М. Лингвистическая семантика: учебное пособие / И.М. Кобозева. – М.: Эдиториал УРСС, 2000. – 352 с.
73. Кобрина, Н.А. Теоретическая грамматика современного английского языка: учебное пособие / Н.А. Кобрина, Н.Н. Болдырев, А.А. Худяков. – М.: Высшая школа, 2007. – 368 с.
74. Kaplan, J.P. English Grammar: Principles and Facts / J.P. Kaplan. - Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall, Inc., 1995. - 438 p.
75. The Oxford Dictionary of English Grammar / E. Chalker, E. Weiner. - Oxford University Press, 1994. - 448 p.
76. The Concise Oxford Dictionary of Linguistics / P.H. Matthews. - Oxford University Press, 1997. - 410 p.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 Төл сөз бен төлеу сөздің лингвистикадағы орны 5
1.1 Төл сөздің құрылымдық мазмұны 5
1.2 Төл сөз бен төлеу сөздің диалог түріндегі көрінісі 21
1.3 Төл сөз бен төлеу сөздің сөйлем құрамындағы рөлі және басқа да қызметтері 26
2 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі төл және төлеу сөздердің қолданылу ерекшеліктері 34
2.1 Төл және төлеу сөздердің ағылшын және қазақ тілдеріндегі көркем шығармаларда қолданылу ерекшеліктері 34
2.2 Ағылшын мен қазақ тілдеріндегі төл және төлеу сөздердің функциялық-семантикалық өрістерінің сөйлемде қолданылуы 45
2.3 Оскар Уайлдтың The Picture of Dorian Gray көркем шығармасындағы төл және төлеу сөздердің жасалуының құрылымдық ерекшеліктері 54
Қорытынды 74
Қолданылған әдебиеттер тізімі 77
КІРІСПЕ
Төл сөз көркем шығармалардағы сөйлемдердің кез-келген жерінде келе береді. Олар диалог түрінде де жиі кездеседі. Ғылыми зерттеулерде, мерзімді баспасөздерде цитата түрінде де кеңінен қолданылады. Төл сөздер негізгі мәнмәтіннен ерекшеленіп тұрады, оны автор сөзінен байқауға болады. Көпшілік жағдайда айтылғанын да қоса көрсетеді. Төл сөзбен төлеу сөздер мағыналары жақын, синонимдер, сондықтан оларды алмастыруға болады. Төл сөз автор сөзімен қосылып, кейбір мазмұндық-құрылымдық өзгерістерге ұшырайды. Әдетте төл сөз көркем шығармаларда кейіпкерлердің сөзі ретінде кездесетіні мәлім. Кейіпкерлердің тілі арқылы жазушы олардың мінезін, әдет-ғұрпын, басқа кейіпкерлермен қарым-қатынасын көрсетеді. Қандай жағдай болмасын төл сөз белгілі мақсатпен жұмсалады. Біреудің сөзін жеткізудің екі жолы бар: төл сөз және төлеу сөз. Сөйлемнің осы екі түрі де өзіндік ерекшеліктері бар күрделі сөйлемнің түрі болып табылады. Төл сөзде біз айтушының сөзін өзгертпей, өз қалпында береміз.
Автор сөзі мен төл сөздің арасы төл сөздің алдына үтір қойып, төл сөз тырнақшаға алу арқылы ажыратылады. Төл сөз кітапта, пьесада келтірілген екі адамның әңгімелесуінде кездеседі.
Төлеу сөзде біз біреудің айтқанын өз күйінде емес, оны өз (автор сөзімен) сөзімізбен өзгертіп, тек мағынасын ғана береміз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі ағылшын тіліндегі төл және төлеу сөздердің мән-мағынасын ашу арқылы, олардың қазақ тілімен салыстырғандағы қолданылу ерекшеліктерін талдау жүргізу.
Зерттеу жұмысының мақсаты жалпы лингвистикадағы төл сөз бен төлеу сөздің негізгі функцияларын айқындай отырып, ағылшын тіліндегі олардың ерекшеліктерін айқындау, олардың ағылшын тіліндегі көркем шығармаларда қолданылу өзгешеліктеріне зерттеу жүргізіп, төл сөздің төлеу сөзге айналу жолдарына зерттеу жүргізу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- төл сөздің құрылымдық мазмұнын қарастыру және сөйлем құрамындағы рөлі және басқа да мәтіндегі атқаратын қызметтерін зерттеу;
- ағылшын мен қазақ тілдеріндегі төл және төлеу сөздердің функциялық-семантикалық өрістерінің сөйлемде қолданылуын қарастыру;
- Оскар Уайлдың The Picture of Dorian Gray көркем шығармасындағы төл және төлеу сөздердің жасалуының құрылымдық ерекшеліктерін қарастыру.
Зерттеу жұмысының нысаны: Оскар Уайлдың The Picture of Dorian Gray көркем шығармасындағы төл және төлеу сөздердің жасалуының құрылымдық ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының пәні ағылшын және қазақ тілдеріндегі төл және төлеу сөздердің қолданылу ерекшеліктері.
Тілдік материалдардың сипаттамасы, сондай-ақ зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері зерттеудің әдістері мен міндеттерін айқындады. Зерттеу жұмысы кешенді сипатқа ие, бұл бір жұмыстағы зерттелетін құбылысқа бірнеше әдістердің сәйкестенуімен негізделген. Жұмыс барысында, логикалық-түсіндірмелік, жүйелеу, талдау, салыстыру әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы төл мен төлеу сөздің шығу тарихы мен қазіргі күндегі ағылшын және қазақ тілдеріндегі қолданылу ерекшеліктерін ағылшын және қазақ тілдерінің көркем шығармаларындағы төл және төлеу сөздерді салыстыру әдісімен зерттеу.
Зерттеу жұмысының теориялық құндылығы мұнда көрсетілген бақылаулар мен тұжырымдар ағылшын, қазақ төл және төлеу сөздері туралы мәліметтерді күнделікті қолданысқа енгізуге мүмкіндік береді. Бұл мұғалімдердің жұмысына ыңғайлы жолдарды таңдауға мүмкіндік береді. Ағылшын және қазақ тілдерінде төл сөздің төлеу сөзге айналу жолдарының ұқсастықтары мен айырмашылықтарының ара жігін ашады.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы мынаған негізделген: зерттеудің нәтижелері практикалық грамматика сабақтарындағы, ағылшын және қазақ тілін меңгеріп жатқан студенттер, мамандар үшін арнайы курстар мен арнайы семинарларда, дипломдық, курстық жұмыстарда қолданыла алады.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Төл сөз бен төлеу сөздің лингвистикадағы орны
1.1 Төл сөздің құрылымдық мазмұны
Біреудің сөзін жеткізудің түрлері әлі күнге дейін қазіргі заманғы тіл білімінің ғалымдарын мазалап жүрген мәселелердің бірі. Төлеу сөздің зерттелуінің мынадай аспектілерін атап өтуге болады: мәтіннің мағыналық құрылымы бойынша түсіндірілуі туралы Baerman М., Brown О., Corbett G.G. сынды ғалымдар The syntax-morphology interface еңбегінде жазған болса [1, 84 б.], төлеу сөздің құрылымының айқындылығы туралы Burton Roberts Noel Analyzing sentences: An introduction to English syntax еңбегінде жазған [2, 63 б.], төлеу сөздің автор сөзімен бірге етістігінің шақ формасының зерттелуі туралы Butterworth B. Lexical access in speech production туындысында келтірген болатын [3, 29 б.], төлеу сөзбен құрылымындағы мәтіннің грамматикасын Chomsky N. A minimalist program for linguistic theory еңбегінде зерттеген [4, 87 б.].
Біреудің сөзінің жеткізілуінің ішіндегі ең көп зерттелгені төл сөз болып табылады. Ағылшын тілінің мәтініндегі төл сөздің синтаксистік рәсімделуін анықтауда көбінесе ол төлеу сөзбен сәйкес келетіні туралы Chomsky N. Lasnik H. Syntax in generative Grammatik еңбегінде қарастырған болатын [5, 37 б.].
Төл сөз тіл білімінде ең алдымен диалогтік тілдің өзіне тән құрылымы ретінде қарастырылады.
Тіл біліміндегі Dirven, Rene, Radden, Dunter Semantische Syntax des Englischen, Emmot C. Narrative comprehension: a discourse perspective [6, 73 б.], Farmer, Ann Kathleen, Modularity in syntax: a study of Japanese and English Cambridge (Mass), Fillmore, Charles J. Indirect object constructions in English and the ordering of transformations [7, 37 б.]сынды еңбектерінде төл және төлеу сөздің түрлері туралы зерттеген болатын.
Қазіргі заманғы ғылымда айтылған сөздерге қызығушылық ғалымдардың тілге, оның сөйлеуде қолданысына деген қызығушылығымен бірге артып отыр. Бұл кезде мәтін, оның құрылысы, сондай-ақ оған жаңа көзқараспен қарау түсініктері ғалымдардың назарына түседі. Заманауи тіл білімінде айту термині әр түрлі беріледі. Көп жағдайда олардың көптеген терминдері болады: сөйлем, сөйлемдердің тізбегі, жоғарғы фразалық бірлік, синтаксистік бүтіндік, мәтін, бұл ойды жеткізу мәселесінің толығымен жетілмегендігінің дәлелі, ол туралы XX ғасырдың басында М.М. Бахтин жазған болатын [8, 210 б.].
Ойды жеткізу түсінігі антикалық философтардың еңбектерінен бастау алады және риториканы зерттеудің нысаны ретінде қабылданады. Кейінірек ортағасырлық кезеңде ойды жеткізу (sentencia) термині бірінші романдық филологтардың еңбектерінде кездеседі және олар оны тілдің ең жоғарғы, сөз бен сөйлемнен де жоғарғы деңгейі ретінде қолданады.
Қазіргі заманғы ғылымда ойды жеткізудің табиғаты және оның анықтамасы туралы біріңғай ойдың болмауына қарамастан, бұл құбылысқа екі негізгі тәсілді бөліп көрсетуге болады. Оның біріншісіне сәйкес, И.Г. Торсуева, Г.В. Колшанский, А.А. Маргарян, Ж.-К. Анкомбр, О. Дюкро ойынша, ойды жеткізу мағынаның ең қарапайым бірлігі болып табылады, өйткені өзінде грамматикалық, мағыналық және прагматикалық белгілерді біріктіре отырып, осы құбылыс біріншілік толық коммуникативті бірлік ретінде көрінеді, олардың жиынтығы тіл сияқты жүйені құрайды.
М.М. Бахтин, В.Н. Волошинов, В.Г. Гак, Н.А. Слюсарева, Е.В. Падучева, Н.С. Валгина, Э. Бенвенист, Дж. Р. Серль, Ж. Куртес сынды екінші тәсілді ұстанушылардың ойынша ойды жеткізуді тілдің бірлігі ретінде түсіндіреді, өйткені олардың ойынша тіл тек жеке айтылулар арқылы ғана жеткізіле алады, олардың әрқайсысы тілдік актіні жүзеге асыру барысындағы сөздің немесе сөйлемнің өндірісінен тұрады [9, 70 б.].
Ойды жеткізудің тууы тілдік қызметтің ерекше түрі сынды көрінеді, ол тек екі сөйлеуші болатын, коммуникативті жағдайда ғана жүзеге асырылады. Өндіруші ойды жеткізудің негізгі функциясы хабарламаның мағынасын беру болып табылады, бұл тек белгілі бір мәнмәтінінің шеңберінде ғана жүзеге асырылады. Ауызша тілде қажетті мәнмәтіні ретінде қарым-қатынастың жағдайы көрінеді, ал жазбаша тілде бұл құбылысты белгілі бір құбылыстың көрінісі ретіндегі мәтін алмастырады.
Осылайша, бұл жерде ойды жеткізу нақты тілдік құбылыстың және тілдік қабылдаудың функциялық бірлігі ретінде түсіндіріледі. Ол тілді қолданудың және оны әрекетке енгізудің актісі болып анықталады. Лингвистикалық феномен ретінде ойды жеткізуді зерттеу біреудің сөзіндегі бар құрылымдармен байланысты, өйткені оларда бір уақытта ойды жеткізу мен оны жүзеге асырудың жағдайы сипатталады. Ойды жеткізудің құрылу заңдылықтарын зерттеу біреудің сөзіне - фразаның синтаксисінің нысанына ретінде емес, жаңаша көзқарасты талап етеді, өйткені коммуникацияның наративтегі көрінісі бола тұра, біреудің сөзінің деңгейі хабарлаудың ұйымдастырылуында және өндірілуінде қатысады.
Мәтіндік деңгей ретіндегі біреудің сөзі көркем мәтіннің ішіндегі ойды жеткізу ретінде көрінеді, ол сөйлеушілердің қарым-қатынасы арқылы жасалады. Осы ұстанымдардан біреудің сөзі мәтіндегі көп дыбыстылықтың жасалу механизмінің бірі ретінде көрінеді, бұл қазіргі кезде өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Біреудің сөзімен берілетін сөз синтаксистік мағынада белгілі бір синтаксистік құрылым ретінде беріледі, әдетте олар автордың сөзі мен кейіпкердің сөзі ретінде берілетін екі құрылымнан тұрады. Біреудің сөзінің мәселелерін қарастыруда біреудің сөйлеу тілінің формасын таңдау болып табылады, ол айтушы өзіне қандай жауапкершілікті қабылдауына дайындық деңгейімен анықталады. Егер жіберуші - қабылдаушы біреудің сөзінің формасы мен мағынасын бірдей деңгейде деп санаса, ол айтушы тұлғаның жағына тұрып, сөйлемді алғашқы сөйлеушінің лексикалық құрамын, бірінші интонациясын қолдана отырып жеткізе алады. Егер сөйлеушінің назары біреудің сөзінің формасына аударылмай, оның мағынасына аударса, жеткізуші оны әр түрлі толықтық деңгейімен, төлеу сөзді қолдану арқылы жеткізеді.
Зерттеушілердің қызығушылығын біреудің сөзін жеткізудің синтаксистік-морфологиялық модельдерін жіктеу тудырады. Отандық және шет елдік тіл білімінің тәжірибесінде олардың саны туралы мәселелер дау туғызады: қазіргі заманның отандық ғалымдары біреудің сөзін жеткізу әдістерінің бес және одан да көп санын атайды, ал бұл кезде шет елдік ғалымдар тек үшеуін ғана бөліп көрсетеді (төл сөз, төлеу сөз және меншіксіз-төл сөз). Бұл жұмыста біреудің сөзін жеткізудің екі түрін бөліп көрсетеді және оларды негізгілері деп санайды.
XX ғасыр тіл мамандары үшін мәтіннің лингвистикасының ғасыры болып саналады. Бұл бағытта ғалымдар үшін аз зерттелінген және күрделі болып келетін, өзіндік құрылымымен және жасалуының механизмдерімен ерекшеленетін хабарлаушы мәтін қызығушылық тудырады. Хабарлаушы мәтіннің лингвистикасындағы соңғы зерттеулер көптеген грамматикалық құбылыстарды жаңадан қарастыруды талап етеді, олардың мәселелері шешілген сияқты болып көрінеді. Бұл жақсы зерттелінген төлтөлеу сөздерге де қатысты айтылады.
Ойды жеткізудің теориясы жағынан аз зерттелінген төл сөз грамматикалық деңгей ретінде қызығушылық тудырады: қарастырылатын құбылыстың көпшілікпен танылған шегі жоқ және синтаксистік дәрежесі орнықпаған. Төл сөздегі құрылымдарын байланыстырушы синтаксистік байланыстардың түрлері сұрақтар туғызуда.
Біреудің сөзін жеткізуін, соның ішінде мәтіннің лингвистика саласындағы жаңа зерттеулердегі төл сөздерді зерттеумен айналысатын Л.Розье, Н.В. Максимова сынды ғалымдар оны мәтіндік деңгей ретінде қарастырады, өйткені олардың ойынша ол мәтінді өндірудің механизмдерінің бірі болып табылады.
Л. Розье и Н.В. Максимова төл сөзді екі құрам бөліктің құрылымдық, мағыналық, интонациялық бірлігіне ие ерекше синтаксистік құрылым ретінде анықтайды: жеткізуші мен жеткізілетіннің сөзі. Төл сөз құралған құрылымның синтаксистік ұйымдастырылуы төл сөздің құрам бөліктерінің бір-біріне тәуелсіз екендігін дәлелдейді, сәйкесінше, айтушының және кейіпкердің дискурсиялары өзара максималды түрде алыстатылған. Кейіпкер мен жеткізушінің салаларының бір-бірінен тәуелсіздігі пунктуация мен типография құралдарының көмегімен ажыратылады, олардың ішіндегі ең бастылары қос нүкте, тырнақша, үтір, сызықша, жаңа абзац болып табылады. Төлеу сөз төл сөз сияқты біреудің сөзін жеткізудің негізгі әдісі болып табылады, бірақ төл сөзден жеткізушінің сөздерінің бір-бірінен аз алшақтануымен ерекшеленеді. Онда жеткізуші кейіпкердің сөзін жеткізгенде оның дискурсын бағындыра отырады. Айтушы мен жеткізушінің өзара әрекеті қарастырылатын құрылымда синтаксистік тұрғыдан да дәлелденеді: төлеу сөз бағыныңқы құрмалас сөйлемнің құрылымына ие, онда айтушының сөздері негізгі сөйлемде тұрады да, ал кейіпкердің сөздері - бағыныңқылы сөйлемде тұрады [10, 102 б.].
Қазіргі заманғы хабарлаушы мәтінде төл сөз бен төлеу сөз бір-біріне қарама-қарсы келмейді, олар Л.Розьенің ойынша бір-біріне тиесілі кеңістікті жаулап алады, бұл екі форманың қатаң қарама-қарсылануына алып келеді және заманауи ғылымда көпшілікпен танылған терминіне ие емес, жаңа зертелінбеген құрылымдардың пайда болуына ықпал етеді. Көбінесе оларды аралас, ауыспалы, стандарттық емес туындылар деп атайды.
XX ғасырда төл сөз бен төлеу сөзді құрылымдар көбірек қолданылса, ал XX ғасырдың басынан бастап біздің заманымызға дейін ерекшеленіп келеді.
Егер де біз бөгде біреудің сөзін немесе өткен уақыттағы өз сөзімізді жеткізгіміз келсе, онда біз мына екі амалдың біреуіне жүгінеміз:
- Біреудің сөзін дәлме-дәл жеткіземіз, яғни төл сөзді қолданамыз.
- Немесе жағдайға байланысты ол сөздерді қолданамыз, яғни төлеу сөзді қолданамыз. Төл сөздермен бірге Ол айтты, деді деген сөздер қолданылады.
Төлеу сөздің екі түрі бар: біреуі тәуелді сөз, екіншісі ұсынылған сөз деп аталады. Бірінші жағдайда оның тәуелділігі етістікке байланысты: ол айтты (ойлады, үміттенді) немесе ол сұрады (таң қалды, білгісі келді және т.б.), ал екінші жағдайда тәуелділігі барлық сөйлемнің құрылымына қарай анықталады. Ал екінші жағдайдағы төлеу сөзді мысалмен келтіретін болсақ.
Пенденнис емтиханнан құлап қалғаннан кейін, Теккерей оған былай деп жазады: I don't envy Pen's feelings as he thought of what he had done. He had slept, and the tortoise had won the race. He had marred at its outset what might have been a brilliant career. He had dipped ungenerously into a generous mother's purse; basely and recklessly spilt her little cruse. Oh! It was a coward hand that could strike and rob a creature so tender...Poor Arthur Pendennis felt perfectly convinced that all England would remark the absence of his name from the examination lists, and talk about his misfortune. His wounded tutor, his many dons, the undergraduates of his own time and the years below him, whom he had patronized and scorned - how could he bear to look any of then in the face now? Біраз беттерінен кейін біз оның анасы туралы оқи аламыз: All that the Rector could say could not bring Helen to feel any indignation or particular unhappiness, except that the boy should be unhappy. What was this degree that they made such an outcry about, and what good would it do Pen? Why did Doctor Portman and his uncle insist upon sending the boy to place where there was so much temptation to be risked, and so little good to be won? Why didn't they leave him at home with his mother? As for his debts, of course they must be oaid; - his dedts!- wasn't his father's money all his, and hadn't he a right to spend it? In this way the widow met the virtuous Doctor, және т.б. [11, 98 б.].
Төлеу сөздің ұсынылған сөз түрі үшін мысал табу оңай емес. Лорк Тоблердің терминін (төл мен төлеу сөздің араласуы), Калепканың (бүлкемеленген сөз) бен Баллидің (еркін төлеу сөз) терминдерін мойындамайды, алайда оның өзінің erlebte Rede бейнет шеккен тіл термині алдындағылардан жақсырақтау. Ұсынылған тіл терминінен жақсы термин жоқ екен.
Алайда Балли бұл құбылыс тек француз тіліне ғана тән деп ойлайды. Бірақ Лерх пен Лорк неміс тілінен көптеген мысалдар келтіреді де, бұл кезде француз тілінің әсері көп екендігін айтады, әсіресе Зольдің тілінің әсері көп. Алайда бұл құбылыс Англияда да, Данияда да кеңінен таралған. Төлеу сөздің бұл түрі кең таралғандығы соншалықты, ол басқа тілдерде де қолданыла алады. Төлеу сөздің бұл түрі автордың өзге біреудің сөзін дәлме-дәл келтіру үшін ыңғайлы, ол төл сөзге жақын болып келеді, сөйлеушінің эмоционалдық күйін сақтайды [12, 82 б.].
Төл сөз (Direct Speech) - бөгде сөздің еш өзгеріссіз, түпнұсқасы сақтала отырып қолданылған түрі. Сөйлемде басқа біреудің сөзі төл сөз болады да, сөйлеуші не жазушы адамның сөзі автор сөзі болады.
Жазылуда ағылшын тілінде төл сөз тек жоғары жағынан тырнақшаға алынады.
Төл сөз құрамы жағынан әр түрлі болып келеді, оның жеке сөз не сөйлем болуы да, сондай-ақ бірнеше сөйлемдер тізбегінен құралған тұтас бір мәтін болуы да мүмкін. Төл сөз қандай құрамда, қай мағынада айтылса да, автор сөзімен байланыста болады. Екеуара байланыс төл сөздің бастапқы құрылымына ешқандай өзгеріс енгізбей, өз дербестігін толық сақтаған жағдайда, де көмекші етістігі арқылы жүзеге асады.
Төл сөз автор сөзінен өзіндік интонация арқылы ерекшеленеді, сөздердің орын тәртібі еркін болады. Мысалы,
Құнанбай тыңдап болды да: Жарайды, айтам деп әкелгенің екен. Бірталай жерге жеткізіп айттың. Енді осымен тоқталайық! - деді,
Hamlete responded to Horatio: "There is special providence in the fall of a sparrow".
Төл сөз келесідей белгілерімен ерекшелінеді: а) біреудің айтқан сөзін дәлме-дәл келтіреді; б) автор сөзімен бірге келеді. Автор сөзінің қолданылуы - басқа біреудің сөзі екенін анықтау және ол кімге тиісті екенін көрсету. Автор сөзі біреудің сөзі қандай жағдайларда, кімге қаратылып айтылғандығына және оның бағалануына дәлел бола алады. Мысалы: Бұл нені білдіреді? - деп ол ашуланып оған қарай жүгіріп келе жатқан Антоннан сұрады. - Бұл кімдер және оларға не керек?
I told you about it yesterday: "I couldn't go with you to the theatre" [13].
Автор сөзі мен төл сөз ерекше синтаксистік құрылымды құрайды. Олар мағынасы мен интонациясы арқылы байланысқан еркін бөлшектерден тұрады. Құрылымның екі бөлшектері арасындағы байланыс тығыз немесе тығыз емес болады, бұл олардың өзара орналасуына, автор сөздерінде бастауыш-баяндауыштың лексикалық мәніне және т.б. байланысты. Салыстырмалы:
а) Марина өзін еркін сезініп: Көрдің бе! Әрине бұл балалық.
"What a good presentation" - some of us thought. Автор сөздерінен кейін мұнда айырушы үзіліс болуы мүмкін (ол хатта нүктемен белгіленеді), бұл күрделі құрылымның бөлшектері арасындағы интонациялық байланыстың әлсіздігін және олардың синтаксистік тәуелсіздігін көрсетеді [14, 60 б.].
б) Ақырында, мен оған айттым: Байқа, Савельич! Жетер, татуласайық, кінәлімін (Т.). "This Herman," continued Tomsky, "is a romantic character; he has the profile of a Napoleon and the heart of a Mephistopheles. It is said he has at least three crimes on his conscience. But how pale you are".
Автор сөздері мағынасымен байланыспаған сөйлемдерді құрайды: айттым ауыспалы етістігінде сөйлеушінің нысанына көрсетуші толықтауыш қажет. Мұндай сөйлеушінің нысаны сөйлем мүшесімен, бағыныңқы бөлшегімен (төлеу сөзбен) немесе төл сөзбен беріле алады (келтірілген мысалдағыдай).
Төл сөз мыналарды жеткізе алады:
1) басқа біреудің сөзі, мысалы: Балалар, кімде қару бар, мұнда жиналыңдар, - деп жатқандарға Дубава сыбырлап бұйрық берді;
2) алдында ол айтқан автордың өзінің сөзі, мысалы: Сіз онымен төбелескен жоқсыз ба? - деп мен сұрадым. - Шындығына келгенде, жағдай сіздерді айырды иә?;
3) айтылмаған ойлар, мысалы: Оның артына қарап ойлаймын: Мұндай адамдар не үшін өмір сүреді екен?.
Автор сөздері автордың сөйлеміне қарағанда әр түрлі жағдайларда қолданыла алады. Олар:
1) төл сөздің алдында келеді, мысалы: Иван Игнатьич есікті ашып, көтеріңкі көңіл-күймен былай деді: Әкелдім!; Conscious that my servant stood amazed, I turned round to him, and said: "Derrick, could you believe that in my cool senses I fancied I saw a --".
2) төл сөзден кейін келуі мүмкін, мысалы: Атаңды білесің, мама? - деп баласы анасынан сұрады (Н.); "You don't look much like one," returned the baron scornfully
3) төл сөздің ішінде қолданылады, мысалы: Беликов мен тұрған үйде тұрды, - деп Буркин жалғастырды - сол этажда, есігіміз қарама-қарсы орналасқан (Ч.); "Now," said the figure, glancing at the hunting-knife, "are you ready for me?"
4) төл сөздің арасында, мысалы: Мен сол кезде ғана түзуленіп, ойландым: Әкем не үшін кешке саябақты аралап жүреді екен? - айнала тып-тыныш кезде (Т.). I only sat up and thought, "Why is the father walks in the garden at night?" - When all was quiet around.
Автор сөздері, әдетте, өзінің құрамында ойдың баяндаушы болады (қазақ тілінде - айтты, сөйледі, сұрады, жауап берді, ойлады және т.б.), (ағылшын тілінде - to say, to answer, to respond, to reply, to tell, to produce, etc). Кейде төл сөздің құрамына көрсетілген мәндері бар зат есімдер кездеседі (сөздер, таң қалу, сұрақ т.б.), мысалы: Әр жақтан сөздер естіліп жатты: Анда жету керек!. I'm your teacher, -smiled a young woman сол сөйлемдерде сирек сөйлеушінің сезімін, оның ішкі күйін, қозғалысын және т.б. білдіретін баяндауыштар қолданылады (қуану, таң қалу, дем алу, жылау және т.б.), мысалы: Музгарко, сенің есің жайында ма? - деп шал таң қалды. - ұйықтап қалдың! [15, 38 б.].
Егер автор сөздері төл сөздердің алдында болса, онда олардағы сөздердің тура реттілігі сақталады, мысалы: Сметанина орнынан атып тұрып, мені қолымнан ұстап алып, айғайлады: Теңіз жануда! [16, 56 б.].
Егер автор сөздері төл сөзден кейін тұрса, онда негізгі сөздердің реттілігі керісінше болады, мысалы: Бұл не? - деп мен сұрадым;
Иә, - мен қуанып айттым, - жақын жерде қонатын жер бар!.
Сөйлеуші өз сөзінің ішінде басқа біреудің сөзін өзгертіп, мазмұнын ғана сақтап беруді төлеу сөз дейміз (Indirect speech), немесе Reported speech. Басқаша сөзбен айтқанда, төлеу сөз біреудің сөзін өз сөзімен беретіндіктен, мұндай сөйлемдерді әңгімелеу, баяндап беру деп те атайды. Төлеу сөз, әдетте әңгімелескенде, бір нәрсе жайлы баяндағанда оның әсерлі, нанымды болуы үшін қолданылады. Төлеу сөз екі бастауыш, баяндауышы бар синтаксистік бірлік құрайды. Яғни ол автор сөзі мен төл сөзден тұрады, автор сөзі төл сөздің алдында немесе одан кейін немесе ортасында келуі мүмкін. Автор сөзі бір не одан да көп сөйлемнен тұруы мүмкін. Төлеу сөздің грамматикалық құрылымы жағынан жай сөйлемнің түрлерінен айырмашылығы жоқ.
Then he said: "I'm very glad to have this opportunity to talk to you with Bill not here" (Сосын ол айтты: Мен Билл жоқта өзіңмен сөйлесуге мүмкіндігім болғанына қуаныштымын).
"Did you make Garrard look at the picture?" I said (Сіз Гаррардты суретке қаратқыздыңыз ба?, - дедім мен).
Төл сөз бен төлеу сөздің айырмашылықтары мен ұқсастықтары бар. Ұқсастықтары - екеуі де бір мағынаны білдіреді. Сонымен қатар екеуі де to say - айту, деу етістігінің көмегімен жасалады. To say сабақты етістігі жанама толықтауышпен де, онсыз да қолданыла береді. Егер ол жанама толықтауышпен келсе, онда ол to предлогымен қолданылады.
Мысалы: "My son is fond of music" Zhanar said to her friend - "Менің балам әуенді ұнатады" - деді Жанар жолдасына.
Zhanar said to her friend that her son was fond of musuc. - Жанар өзінің жолдасына баласының әуенді ұнататынын айтты.
Төл сөзді төлеу сөзге айналдырғанда олар кейбір өзгерістерге ұшырайды. Мысалы, сөйлемдегі баяндауыштың шақ формасының өткен шақ формасына ауысуы, жақтың ауысуы, үстеулердің, ал кейде сөйлем мүшелерінің орын тәртібі өзгереді.
Төл сөзді төлеу сөзге айналдыру үшін кездесетін барлық қажетті өзгерістер сөйлемнің коммуникативтік типтеріне қарай (хабарлы, сұраулы, бұйрықты сөйлемдер, сәлемдесу, кеңес беру т.б.) әр түрлі болады және өзіндік ерекшеліктері де бар.
Хабарлы сөйлемді төлеу сөзге айналдыру
Егер басыңқы сөйлемнің баяндауышы өткен шақта тұрса, бағыныңқы сөйлемнің (бұл жерде төл сөз) баяндауышының да шақтардың қиылысу ережесіне сәйкес шақ формасы өзгереді. (Бұл жерде етістіктің шақ және аспект категориясына қатысты тақырыптарда қарастырылады).
He said: "I am a student" - He said that he was a student (Ол өзінің студент екенін айтты).
He said: "We are having English classes" - He said that they were having English classes (Ол өздерінде ағылшын сабағы болып жатқанын айтты).
He said: "I learned English at school" - He said that he had learned English at school (Ол өзінің мектепте ағылшын тілін оқығанын айтты).
He said: "I have written a letter" - He said that he had written a letter (Ол өзінің хатты жазып болғанын айтты).
He said: "We shall have English tomorrow" - He said that they would have English the next day (Ол оларда ағылшын тілі келесі аптада болатынын айтты).
He said: "They will meet us" - He said that they would meet them (Ол оларды қарсы алатынын айтты)
Төл сөзді төлеу сөзге айналдырғанда, шақтардың қиылысу ережесі бойынша өткен шақ формасы бұрынғы жедел өткен шақ формасына (қазақ тіліндегі баяғы өткен шақ) ауысады, бірақ ауызекі тілде іс-әрекеттің мезгіліне нұқсан келтірмейтін болса, төл сөздің шақ формасы өзгеріссіз қалады. He said: "Bob came on Tuesday" болып өзгеруі тиіс, өйткені басқа жағдайда оның мағынасы өзгеруі мүмкін. Бірақ He said: Bob came on Tuesday деген сөйлемді төл сөзге айналдырғанда, осы екі нұсқа да (шақ формасын өзгертіп не өзгертпей) айтуға болады [17, 45 б.].
He said: "Bob came on Tuesday" - He said Bob came (had come) on Tuesday (Ол Бобтың сәрсенбіде келетінін айтты).
Жазба тілде төл сөздегі белгісіздік өткен шақ формасындағы баяндауыш оны төлеу сөзге айналдырғанда бұрынғы жедел өткен шақ формасына ауысады. Бірақ мынадай жағдайларда төл сөздің баяндауышының шақ формалары өзгермейді:
1. Мезгіл пысықтауыш бағыныңқылы сөйлемнің баяндауышы өткен шақта тұрса, әдетте өзгермейді:
He said, "When we went to the seaside we spent much time in the water" - He said that when they went to the seaside they spent (had spent) much time in the water (Ол өздері теңіздің жағасына барғанда көп уақытын суда өткізгенін айтты).
2. Төл сөз айтылып жатқан уақытта өткен шақ формасы іс-әрекеттің күйін, жағдайын білдірсе, төл сөздің шақ формасы төлеу сөзге айналдырғанда өзгермейді:
Nick said: "I decided to visit my friend because he was ill" - Nick said that he had decided to visit his friend because he was ill (Николай досы ауырып қалғандықтан, оған (көңілін сұрап) баруды шешті)
3. Егер іс-әрекет аяқталған, біткен іс-әрекетке қатысты болмаса, төл сөздің созылмалы өткен шақ (The Past Continuous Tense) формасы өзгеріссіз қалады.
Jim said: "We were discussing the last question" - Jim said that they had been discussing the last question (Джим соңғы мәселені талқылап жатқандығын айтты).
Егер де төл сөздің баяндауышының негізгі мағынасы іс-әрекеттің процесін білдіретін болса, онда шақ формасы төлеу сөзге айналдырғанда өзгермей қалады, яғни мұндай төл сөзді былай да төлеу сөзге айналдырғанда болады: (Past Continuous Tense - Past Perfect Continuous Tense).
He said: "When I came they were having dinner" He said that when he had come, they nad been having dinner (Ол өзі келгенде, олардың тамақ ішіп жатқанын айтты).
4. Егер төл сөздің баяндауышы қалау рай формасында тұрса, оны төлеу сөзге айналдырғанда шақтардың қиылысу ережесі еске алынбайды.
He said "I would go to the match if I had a time" - He said he would go to the match if he had a time" (Ол өзінің уақыты болса матчка баратынын айтты) [18, 76 б.].
Ол өзінің қазір жаз болмағанына өкінетінін айтты.
5. Егер автор сөзі өткен шақта тұрса, төлеу сөздегі must модаль етістігінің орнына төлеу сөзде had to тіркесі келеді.
He said: "I must get up early" - He said that he had to get up early (Ол өзіне ерте тұруға тура келетінін айтты).
Бірақ must модаль етістігі мынадай жағдайларда төл сөзді төлеу сөзге айналдырғанда өзгермейді:
А. must модаль есімдігі қалыптасқан жалпы міндеттілік мағынасын білдіргенде өзгермейді.
He said: "Everyone must do his job as requires" - He said that everyone must do his job as requires" (Ол әркім өз ісін дұрыс істеуі керек екенін айтты).
Б. must модаль етістігі болжам мағынаны білдіргенде де өзгермейді.
He said, "He must be retired" - He said that he must be retired (Ол шаршаған болуы керек деді).
Төл сөз түріндегі хабарлы сөйлемді төлеу сөзге айналдырғанда, бірқатар қажетті өзгерістер енгізіледі:
1 Бірінші жақтағы жіктеу ісімдігі және есімдіктің тәуелдік формасы үшінші жақ формасына ауысады.
He said: "I live in Almaty" - He said that he lived in Almaty (Ол өзінің Алматыда тұратынын айтты).
Jane said: "I think it's rather good for me to sign" - Jane said that she thought that's rather good for her to sign (Джейн бұған өзінің қол қойғаны да жеткілікті екенін айтты)
Егер біреудің өз атынан айтылған төл сөзін төлеу сөзге айналдырғанда, есімдіктердің формасы өзгермейді.
I said: "I want to see the picture" - I said I wanted to see the picture (Мен өзімнің суретті көргім келетінін айттым) [19, 205 б.].
2 Есімдіктердің жақ формасы ауысқанда, егер төл сөздің баяндауышы келер шақта тұрса, оны төлеу сөзге айналдырғанда баяндауыштың көмекші етістік формасы да өзгереді.
Gulia says: "I shall wait for you" - Gulia says (that) she will wait for you" (Джулиа мені күтетінін айтты).
3 Төл сөзді төлеу сөзге айналдырғанда this, that сілтеу есімдіктері that, those есімдіктеріне өзгереді.
He said: "I like this picture" He said that he liked that picture (Ол өзінің мына суретті ұнататынын айтты).
He said: "I can't forget these funny animals" - He said he couldn't forget those funny animals" (Ол өзінің сол күлкілі аңдарды ұмыта алмайтынын айтты).
Here үстеуі және мезгілдік үстеулер, үстеулі тіркестер төмендегідей ауысады.
Here- there
Today-that day
Yesterday-the day before
Tomorrow-the next day, the following day.
Next week, month, year, Monday - the following week, year, month, Monday
Last week, month, year, Monday - the previous week, month, year, Monday, the week, month, year before
Бірақта іс-әрекеттің орны өзгермесе, here үстеуі төлеу сөзде де өзгеріссіз қалады. Ал егер төлеу сөздің айтылған уақыты мен төлеу сөзге айналдырылған уақыты бір мезгілде (күнде) болса, шақ формасы да өзгермейді.
He said: "You are safe here" - He said that I was safe here (Ол менің мұнда қауіпсіздікте екенімді айтты).
The teacher said: "You are having a test here on Tuesday" - The teacher said that we were having a test here on Monday (Мұғалім бізде дүйсенбіде тест (сынақ жұмысы) болатынын айтты).
He said: "We have a meeting today" - He said that they had a meeting that day (Ол сол күні оларда жиналыс болатынын айтты).
In the morning he said: "We are having a meeting today" - In the morning he said that were having a meeting today (Таңертең ол бүгін жиналыс болатынын айтты).
He said: "We discussed this problem yesterday" - He said that they had discussed that problem the day before (Ол олардың алдыңғы күні ол мәселені талқылап қойғанын айтты).
I said: "I'll tell you about it tomorrow" - I said that I would tell tham about it the next day (Мен бұл туралы оларға келесі күні айтатынымды айттым).
She said: "She left the institute last year" - She said that she had left the institute the year before.
My father said: "We are leaving next week" - My father said that we were leaving the following day (Менің әкем келесі күні жүретінімізді (кететінімізді) айтты).
There сөзі here сөзіне ауыстырылмауы да мүмкін және ол кейде түсіп қалады [20, 76 б.].
Төл сөз түріндегі сұраулы сөйлемді төлеу сөзге айналдыру
Төл сөз түріндегі сұраулы сөйлемді төлеу сөзге айналдырғанда олардың грамматикалық формаларында мынадай өзгерістер болады:
1 Сұраулы сөйлем түріндегі төл сөзді төлеу сөзге айналдырғанда шақ формасы, есімдік, мезгілдік, мекендік үстеулер түрі хабарлы сөйлем түріндегі төл сөзге қатысты ереже бойынша өзгереді.
2 Төл сөздегі сұраулы сөйлемнің құрылым төлеу сөзге айналдырғанда төл сөздегі хабарлы сөйлем құрылымына ауысады, яғни сөйлем мүшелерінің орын тәртібі хабарлы сөйлемдегідей бастауыш+баяндауыш орын тәртібімен келеді және сұрау белгісі қойылмайды.
He said: "Where do you study?" - He asked where I studied (Ол менің қайда оқиытынмды сұрады).
She said: "How is he?" She asked how he was (Ол оның жағдайы қалай екенін сұрады).
3 Егер басыңқы сөйлемнің баяндауышы say етістігінен жасалса, онда ол сұрауды білдіретін етістіктерге, яғни ask, inquire, wonder, want to know т.б. етістіктеріне ауысады.
He said: "Where are you going to?" - He asked where I was going to (Ол менің қайда бара жатқанымды сұрады).
He said: "When do you finish your work?" - He interested when I finished my work (Ол менің қашан мектеп бітіргенімді білгісі келді).
He said: "Why do you decide to be a doctor?" - He wanted to know why I decided to be a doctor (Ол менің неге дәрігер болуды ұйғарғанымды білгісі келді).
"ask, inquire"т.б. етістіктер төлеу сөзде де келуі мүмкін, бірақ сөйлемнің соңында тұрады.
Where have been to so long time? she inquired (Сонша уақыт қайда болдың? - деп сұрады ол).
4 Егер төл сөз арнайы сұрақ түрінде болса, онда when, where, who, how, why т.б. сұрау есімдіктері төлеу сөздің басында тұрады.
"Where did you leave your book?" he asked. He asked where I left my book (Ол меннен кітабымды қайда тастап кеткенімді сұрады).
The teacher said: "What task have you done at home?" - The teacher asked what task we had done at home (Мұғалім біздің үйде қандай тапсырма орындап келгенімізді сұрады).
Егер төлеу сөз сұраулы сөйлемде сұрау есімдігі болмаса (жалпы сұрақ түрінде) басыңқы сөйлемнен кейiн whether, if жалғаулық сөзі келеді. Whether барлық етістіктермен тіркесіп келеді, ал if барлық етістіктермен тіркесе алмайды.
"Are you busy with your work?" he asked. He asked me whether I was busy with my work (Ол менің жұмыстан қолып тимей жатқанымды сұрады).
He said: "Is everybody present at the lesson?" He asked if everybody was present at the lesson (Ол бәрінің сабақта түгел екендігін сұрады).
5 Төлеу сөзде сөйлем мүшелерінің орын тәртібі хабарлы сөйлемдегідей болатындықтан, олардың етістік формасы да бірдей болады, яғни төлеу сөз түріндегі болымды сұраулы сөйлемде do көмекщі етістігі келмейді, өйткені бұл көмекші етістік хабарлы сөйлемде келмейді [21, 76 б.]
"Do you study at the university?" he asked. He asked whether I studied at the university (Ол меннен университетте оқитындығымды сұрады).
Do көмекші етістігі төлеу сөзде сұраулы сөйлемнің болымсыз түрінде келеді, өйткені хабарлы сөйлемнің болымсыз түрінде де do көмекші етістігі келеді.
"Don't you know Mr.Smith?" He asked me why I didn't know Mr.Smith (Ол меннен Смит мырзаны қалайша білмейтіндігімді сұрады).
6 Shall I\we тіркесінен басталатын сұраулы сөйлемдер іс-әрекетке қызығушылық және нұсқау беруді өтіну мағынасын білдіреді.
А. Іс-әрекетке қызығушылық білдіру мағынасында, сұраулы сөйлемнің төл сөздегі shall\will етістіктерінің орнына төлеу сөзде wonder етістігі келеді.
He said "What shall you do when you retired?" He wondered what I would do when I retired (Ол менің зейнетке шыққанда немен айналысатындығымды сұрады).
Ә. Біреудің нұсқау беру өтінішін білдіргенде shall\should етістіктері өзгермейді.
She says: "What shall I give him?" - She asks what she shall give him (Ол оған не беруге тиіс екенін сұрады).
Shall\should етістіктерінің мағынасын беретін is to was to формасы бар. Бұл формалар көбінесе төлеу сөзде келеді. Олардың мағыналарында айырмашылық жоқ.
"Shall I have your pen?" she asked. She asked if she should have my pen (Ол менің қаламымды ауына болатындығын сұрады).
7 Төлеу сөз формасындағы сұраулы сөйлемнен кейін үтір қойылмайды және сөйлем соңында сұрау белгісі қойылмайды. Бірақ та құрамында сұраулы сөйлемі бар құрмалас сабақтас сөйлем сұрақ болса, онда сөйлем соңында сұрау белгісі қойылады.
Do you know when the conference will be heild? (Сіз конференцияның қашан болатынын білесіз бе?)
Егер төл сөз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 Төл сөз бен төлеу сөздің лингвистикадағы орны 5
1.1 Төл сөздің құрылымдық мазмұны 5
1.2 Төл сөз бен төлеу сөздің диалог түріндегі көрінісі 21
1.3 Төл сөз бен төлеу сөздің сөйлем құрамындағы рөлі және басқа да қызметтері 26
2 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі төл және төлеу сөздердің қолданылу ерекшеліктері 34
2.1 Төл және төлеу сөздердің ағылшын және қазақ тілдеріндегі көркем шығармаларда қолданылу ерекшеліктері 34
2.2 Ағылшын мен қазақ тілдеріндегі төл және төлеу сөздердің функциялық-семантикалық өрістерінің сөйлемде қолданылуы 45
2.3 Оскар Уайлдтың The Picture of Dorian Gray көркем шығармасындағы төл және төлеу сөздердің жасалуының құрылымдық ерекшеліктері 54
Қорытынды 74
Қолданылған әдебиеттер тізімі 77
КІРІСПЕ
Төл сөз көркем шығармалардағы сөйлемдердің кез-келген жерінде келе береді. Олар диалог түрінде де жиі кездеседі. Ғылыми зерттеулерде, мерзімді баспасөздерде цитата түрінде де кеңінен қолданылады. Төл сөздер негізгі мәнмәтіннен ерекшеленіп тұрады, оны автор сөзінен байқауға болады. Көпшілік жағдайда айтылғанын да қоса көрсетеді. Төл сөзбен төлеу сөздер мағыналары жақын, синонимдер, сондықтан оларды алмастыруға болады. Төл сөз автор сөзімен қосылып, кейбір мазмұндық-құрылымдық өзгерістерге ұшырайды. Әдетте төл сөз көркем шығармаларда кейіпкерлердің сөзі ретінде кездесетіні мәлім. Кейіпкерлердің тілі арқылы жазушы олардың мінезін, әдет-ғұрпын, басқа кейіпкерлермен қарым-қатынасын көрсетеді. Қандай жағдай болмасын төл сөз белгілі мақсатпен жұмсалады. Біреудің сөзін жеткізудің екі жолы бар: төл сөз және төлеу сөз. Сөйлемнің осы екі түрі де өзіндік ерекшеліктері бар күрделі сөйлемнің түрі болып табылады. Төл сөзде біз айтушының сөзін өзгертпей, өз қалпында береміз.
Автор сөзі мен төл сөздің арасы төл сөздің алдына үтір қойып, төл сөз тырнақшаға алу арқылы ажыратылады. Төл сөз кітапта, пьесада келтірілген екі адамның әңгімелесуінде кездеседі.
Төлеу сөзде біз біреудің айтқанын өз күйінде емес, оны өз (автор сөзімен) сөзімізбен өзгертіп, тек мағынасын ғана береміз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі ағылшын тіліндегі төл және төлеу сөздердің мән-мағынасын ашу арқылы, олардың қазақ тілімен салыстырғандағы қолданылу ерекшеліктерін талдау жүргізу.
Зерттеу жұмысының мақсаты жалпы лингвистикадағы төл сөз бен төлеу сөздің негізгі функцияларын айқындай отырып, ағылшын тіліндегі олардың ерекшеліктерін айқындау, олардың ағылшын тіліндегі көркем шығармаларда қолданылу өзгешеліктеріне зерттеу жүргізіп, төл сөздің төлеу сөзге айналу жолдарына зерттеу жүргізу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- төл сөздің құрылымдық мазмұнын қарастыру және сөйлем құрамындағы рөлі және басқа да мәтіндегі атқаратын қызметтерін зерттеу;
- ағылшын мен қазақ тілдеріндегі төл және төлеу сөздердің функциялық-семантикалық өрістерінің сөйлемде қолданылуын қарастыру;
- Оскар Уайлдың The Picture of Dorian Gray көркем шығармасындағы төл және төлеу сөздердің жасалуының құрылымдық ерекшеліктерін қарастыру.
Зерттеу жұмысының нысаны: Оскар Уайлдың The Picture of Dorian Gray көркем шығармасындағы төл және төлеу сөздердің жасалуының құрылымдық ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының пәні ағылшын және қазақ тілдеріндегі төл және төлеу сөздердің қолданылу ерекшеліктері.
Тілдік материалдардың сипаттамасы, сондай-ақ зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері зерттеудің әдістері мен міндеттерін айқындады. Зерттеу жұмысы кешенді сипатқа ие, бұл бір жұмыстағы зерттелетін құбылысқа бірнеше әдістердің сәйкестенуімен негізделген. Жұмыс барысында, логикалық-түсіндірмелік, жүйелеу, талдау, салыстыру әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы төл мен төлеу сөздің шығу тарихы мен қазіргі күндегі ағылшын және қазақ тілдеріндегі қолданылу ерекшеліктерін ағылшын және қазақ тілдерінің көркем шығармаларындағы төл және төлеу сөздерді салыстыру әдісімен зерттеу.
Зерттеу жұмысының теориялық құндылығы мұнда көрсетілген бақылаулар мен тұжырымдар ағылшын, қазақ төл және төлеу сөздері туралы мәліметтерді күнделікті қолданысқа енгізуге мүмкіндік береді. Бұл мұғалімдердің жұмысына ыңғайлы жолдарды таңдауға мүмкіндік береді. Ағылшын және қазақ тілдерінде төл сөздің төлеу сөзге айналу жолдарының ұқсастықтары мен айырмашылықтарының ара жігін ашады.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы мынаған негізделген: зерттеудің нәтижелері практикалық грамматика сабақтарындағы, ағылшын және қазақ тілін меңгеріп жатқан студенттер, мамандар үшін арнайы курстар мен арнайы семинарларда, дипломдық, курстық жұмыстарда қолданыла алады.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Төл сөз бен төлеу сөздің лингвистикадағы орны
1.1 Төл сөздің құрылымдық мазмұны
Біреудің сөзін жеткізудің түрлері әлі күнге дейін қазіргі заманғы тіл білімінің ғалымдарын мазалап жүрген мәселелердің бірі. Төлеу сөздің зерттелуінің мынадай аспектілерін атап өтуге болады: мәтіннің мағыналық құрылымы бойынша түсіндірілуі туралы Baerman М., Brown О., Corbett G.G. сынды ғалымдар The syntax-morphology interface еңбегінде жазған болса [1, 84 б.], төлеу сөздің құрылымының айқындылығы туралы Burton Roberts Noel Analyzing sentences: An introduction to English syntax еңбегінде жазған [2, 63 б.], төлеу сөздің автор сөзімен бірге етістігінің шақ формасының зерттелуі туралы Butterworth B. Lexical access in speech production туындысында келтірген болатын [3, 29 б.], төлеу сөзбен құрылымындағы мәтіннің грамматикасын Chomsky N. A minimalist program for linguistic theory еңбегінде зерттеген [4, 87 б.].
Біреудің сөзінің жеткізілуінің ішіндегі ең көп зерттелгені төл сөз болып табылады. Ағылшын тілінің мәтініндегі төл сөздің синтаксистік рәсімделуін анықтауда көбінесе ол төлеу сөзбен сәйкес келетіні туралы Chomsky N. Lasnik H. Syntax in generative Grammatik еңбегінде қарастырған болатын [5, 37 б.].
Төл сөз тіл білімінде ең алдымен диалогтік тілдің өзіне тән құрылымы ретінде қарастырылады.
Тіл біліміндегі Dirven, Rene, Radden, Dunter Semantische Syntax des Englischen, Emmot C. Narrative comprehension: a discourse perspective [6, 73 б.], Farmer, Ann Kathleen, Modularity in syntax: a study of Japanese and English Cambridge (Mass), Fillmore, Charles J. Indirect object constructions in English and the ordering of transformations [7, 37 б.]сынды еңбектерінде төл және төлеу сөздің түрлері туралы зерттеген болатын.
Қазіргі заманғы ғылымда айтылған сөздерге қызығушылық ғалымдардың тілге, оның сөйлеуде қолданысына деген қызығушылығымен бірге артып отыр. Бұл кезде мәтін, оның құрылысы, сондай-ақ оған жаңа көзқараспен қарау түсініктері ғалымдардың назарына түседі. Заманауи тіл білімінде айту термині әр түрлі беріледі. Көп жағдайда олардың көптеген терминдері болады: сөйлем, сөйлемдердің тізбегі, жоғарғы фразалық бірлік, синтаксистік бүтіндік, мәтін, бұл ойды жеткізу мәселесінің толығымен жетілмегендігінің дәлелі, ол туралы XX ғасырдың басында М.М. Бахтин жазған болатын [8, 210 б.].
Ойды жеткізу түсінігі антикалық философтардың еңбектерінен бастау алады және риториканы зерттеудің нысаны ретінде қабылданады. Кейінірек ортағасырлық кезеңде ойды жеткізу (sentencia) термині бірінші романдық филологтардың еңбектерінде кездеседі және олар оны тілдің ең жоғарғы, сөз бен сөйлемнен де жоғарғы деңгейі ретінде қолданады.
Қазіргі заманғы ғылымда ойды жеткізудің табиғаты және оның анықтамасы туралы біріңғай ойдың болмауына қарамастан, бұл құбылысқа екі негізгі тәсілді бөліп көрсетуге болады. Оның біріншісіне сәйкес, И.Г. Торсуева, Г.В. Колшанский, А.А. Маргарян, Ж.-К. Анкомбр, О. Дюкро ойынша, ойды жеткізу мағынаның ең қарапайым бірлігі болып табылады, өйткені өзінде грамматикалық, мағыналық және прагматикалық белгілерді біріктіре отырып, осы құбылыс біріншілік толық коммуникативті бірлік ретінде көрінеді, олардың жиынтығы тіл сияқты жүйені құрайды.
М.М. Бахтин, В.Н. Волошинов, В.Г. Гак, Н.А. Слюсарева, Е.В. Падучева, Н.С. Валгина, Э. Бенвенист, Дж. Р. Серль, Ж. Куртес сынды екінші тәсілді ұстанушылардың ойынша ойды жеткізуді тілдің бірлігі ретінде түсіндіреді, өйткені олардың ойынша тіл тек жеке айтылулар арқылы ғана жеткізіле алады, олардың әрқайсысы тілдік актіні жүзеге асыру барысындағы сөздің немесе сөйлемнің өндірісінен тұрады [9, 70 б.].
Ойды жеткізудің тууы тілдік қызметтің ерекше түрі сынды көрінеді, ол тек екі сөйлеуші болатын, коммуникативті жағдайда ғана жүзеге асырылады. Өндіруші ойды жеткізудің негізгі функциясы хабарламаның мағынасын беру болып табылады, бұл тек белгілі бір мәнмәтінінің шеңберінде ғана жүзеге асырылады. Ауызша тілде қажетті мәнмәтіні ретінде қарым-қатынастың жағдайы көрінеді, ал жазбаша тілде бұл құбылысты белгілі бір құбылыстың көрінісі ретіндегі мәтін алмастырады.
Осылайша, бұл жерде ойды жеткізу нақты тілдік құбылыстың және тілдік қабылдаудың функциялық бірлігі ретінде түсіндіріледі. Ол тілді қолданудың және оны әрекетке енгізудің актісі болып анықталады. Лингвистикалық феномен ретінде ойды жеткізуді зерттеу біреудің сөзіндегі бар құрылымдармен байланысты, өйткені оларда бір уақытта ойды жеткізу мен оны жүзеге асырудың жағдайы сипатталады. Ойды жеткізудің құрылу заңдылықтарын зерттеу біреудің сөзіне - фразаның синтаксисінің нысанына ретінде емес, жаңаша көзқарасты талап етеді, өйткені коммуникацияның наративтегі көрінісі бола тұра, біреудің сөзінің деңгейі хабарлаудың ұйымдастырылуында және өндірілуінде қатысады.
Мәтіндік деңгей ретіндегі біреудің сөзі көркем мәтіннің ішіндегі ойды жеткізу ретінде көрінеді, ол сөйлеушілердің қарым-қатынасы арқылы жасалады. Осы ұстанымдардан біреудің сөзі мәтіндегі көп дыбыстылықтың жасалу механизмінің бірі ретінде көрінеді, бұл қазіргі кезде өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Біреудің сөзімен берілетін сөз синтаксистік мағынада белгілі бір синтаксистік құрылым ретінде беріледі, әдетте олар автордың сөзі мен кейіпкердің сөзі ретінде берілетін екі құрылымнан тұрады. Біреудің сөзінің мәселелерін қарастыруда біреудің сөйлеу тілінің формасын таңдау болып табылады, ол айтушы өзіне қандай жауапкершілікті қабылдауына дайындық деңгейімен анықталады. Егер жіберуші - қабылдаушы біреудің сөзінің формасы мен мағынасын бірдей деңгейде деп санаса, ол айтушы тұлғаның жағына тұрып, сөйлемді алғашқы сөйлеушінің лексикалық құрамын, бірінші интонациясын қолдана отырып жеткізе алады. Егер сөйлеушінің назары біреудің сөзінің формасына аударылмай, оның мағынасына аударса, жеткізуші оны әр түрлі толықтық деңгейімен, төлеу сөзді қолдану арқылы жеткізеді.
Зерттеушілердің қызығушылығын біреудің сөзін жеткізудің синтаксистік-морфологиялық модельдерін жіктеу тудырады. Отандық және шет елдік тіл білімінің тәжірибесінде олардың саны туралы мәселелер дау туғызады: қазіргі заманның отандық ғалымдары біреудің сөзін жеткізу әдістерінің бес және одан да көп санын атайды, ал бұл кезде шет елдік ғалымдар тек үшеуін ғана бөліп көрсетеді (төл сөз, төлеу сөз және меншіксіз-төл сөз). Бұл жұмыста біреудің сөзін жеткізудің екі түрін бөліп көрсетеді және оларды негізгілері деп санайды.
XX ғасыр тіл мамандары үшін мәтіннің лингвистикасының ғасыры болып саналады. Бұл бағытта ғалымдар үшін аз зерттелінген және күрделі болып келетін, өзіндік құрылымымен және жасалуының механизмдерімен ерекшеленетін хабарлаушы мәтін қызығушылық тудырады. Хабарлаушы мәтіннің лингвистикасындағы соңғы зерттеулер көптеген грамматикалық құбылыстарды жаңадан қарастыруды талап етеді, олардың мәселелері шешілген сияқты болып көрінеді. Бұл жақсы зерттелінген төлтөлеу сөздерге де қатысты айтылады.
Ойды жеткізудің теориясы жағынан аз зерттелінген төл сөз грамматикалық деңгей ретінде қызығушылық тудырады: қарастырылатын құбылыстың көпшілікпен танылған шегі жоқ және синтаксистік дәрежесі орнықпаған. Төл сөздегі құрылымдарын байланыстырушы синтаксистік байланыстардың түрлері сұрақтар туғызуда.
Біреудің сөзін жеткізуін, соның ішінде мәтіннің лингвистика саласындағы жаңа зерттеулердегі төл сөздерді зерттеумен айналысатын Л.Розье, Н.В. Максимова сынды ғалымдар оны мәтіндік деңгей ретінде қарастырады, өйткені олардың ойынша ол мәтінді өндірудің механизмдерінің бірі болып табылады.
Л. Розье и Н.В. Максимова төл сөзді екі құрам бөліктің құрылымдық, мағыналық, интонациялық бірлігіне ие ерекше синтаксистік құрылым ретінде анықтайды: жеткізуші мен жеткізілетіннің сөзі. Төл сөз құралған құрылымның синтаксистік ұйымдастырылуы төл сөздің құрам бөліктерінің бір-біріне тәуелсіз екендігін дәлелдейді, сәйкесінше, айтушының және кейіпкердің дискурсиялары өзара максималды түрде алыстатылған. Кейіпкер мен жеткізушінің салаларының бір-бірінен тәуелсіздігі пунктуация мен типография құралдарының көмегімен ажыратылады, олардың ішіндегі ең бастылары қос нүкте, тырнақша, үтір, сызықша, жаңа абзац болып табылады. Төлеу сөз төл сөз сияқты біреудің сөзін жеткізудің негізгі әдісі болып табылады, бірақ төл сөзден жеткізушінің сөздерінің бір-бірінен аз алшақтануымен ерекшеленеді. Онда жеткізуші кейіпкердің сөзін жеткізгенде оның дискурсын бағындыра отырады. Айтушы мен жеткізушінің өзара әрекеті қарастырылатын құрылымда синтаксистік тұрғыдан да дәлелденеді: төлеу сөз бағыныңқы құрмалас сөйлемнің құрылымына ие, онда айтушының сөздері негізгі сөйлемде тұрады да, ал кейіпкердің сөздері - бағыныңқылы сөйлемде тұрады [10, 102 б.].
Қазіргі заманғы хабарлаушы мәтінде төл сөз бен төлеу сөз бір-біріне қарама-қарсы келмейді, олар Л.Розьенің ойынша бір-біріне тиесілі кеңістікті жаулап алады, бұл екі форманың қатаң қарама-қарсылануына алып келеді және заманауи ғылымда көпшілікпен танылған терминіне ие емес, жаңа зертелінбеген құрылымдардың пайда болуына ықпал етеді. Көбінесе оларды аралас, ауыспалы, стандарттық емес туындылар деп атайды.
XX ғасырда төл сөз бен төлеу сөзді құрылымдар көбірек қолданылса, ал XX ғасырдың басынан бастап біздің заманымызға дейін ерекшеленіп келеді.
Егер де біз бөгде біреудің сөзін немесе өткен уақыттағы өз сөзімізді жеткізгіміз келсе, онда біз мына екі амалдың біреуіне жүгінеміз:
- Біреудің сөзін дәлме-дәл жеткіземіз, яғни төл сөзді қолданамыз.
- Немесе жағдайға байланысты ол сөздерді қолданамыз, яғни төлеу сөзді қолданамыз. Төл сөздермен бірге Ол айтты, деді деген сөздер қолданылады.
Төлеу сөздің екі түрі бар: біреуі тәуелді сөз, екіншісі ұсынылған сөз деп аталады. Бірінші жағдайда оның тәуелділігі етістікке байланысты: ол айтты (ойлады, үміттенді) немесе ол сұрады (таң қалды, білгісі келді және т.б.), ал екінші жағдайда тәуелділігі барлық сөйлемнің құрылымына қарай анықталады. Ал екінші жағдайдағы төлеу сөзді мысалмен келтіретін болсақ.
Пенденнис емтиханнан құлап қалғаннан кейін, Теккерей оған былай деп жазады: I don't envy Pen's feelings as he thought of what he had done. He had slept, and the tortoise had won the race. He had marred at its outset what might have been a brilliant career. He had dipped ungenerously into a generous mother's purse; basely and recklessly spilt her little cruse. Oh! It was a coward hand that could strike and rob a creature so tender...Poor Arthur Pendennis felt perfectly convinced that all England would remark the absence of his name from the examination lists, and talk about his misfortune. His wounded tutor, his many dons, the undergraduates of his own time and the years below him, whom he had patronized and scorned - how could he bear to look any of then in the face now? Біраз беттерінен кейін біз оның анасы туралы оқи аламыз: All that the Rector could say could not bring Helen to feel any indignation or particular unhappiness, except that the boy should be unhappy. What was this degree that they made such an outcry about, and what good would it do Pen? Why did Doctor Portman and his uncle insist upon sending the boy to place where there was so much temptation to be risked, and so little good to be won? Why didn't they leave him at home with his mother? As for his debts, of course they must be oaid; - his dedts!- wasn't his father's money all his, and hadn't he a right to spend it? In this way the widow met the virtuous Doctor, және т.б. [11, 98 б.].
Төлеу сөздің ұсынылған сөз түрі үшін мысал табу оңай емес. Лорк Тоблердің терминін (төл мен төлеу сөздің араласуы), Калепканың (бүлкемеленген сөз) бен Баллидің (еркін төлеу сөз) терминдерін мойындамайды, алайда оның өзінің erlebte Rede бейнет шеккен тіл термині алдындағылардан жақсырақтау. Ұсынылған тіл терминінен жақсы термин жоқ екен.
Алайда Балли бұл құбылыс тек француз тіліне ғана тән деп ойлайды. Бірақ Лерх пен Лорк неміс тілінен көптеген мысалдар келтіреді де, бұл кезде француз тілінің әсері көп екендігін айтады, әсіресе Зольдің тілінің әсері көп. Алайда бұл құбылыс Англияда да, Данияда да кеңінен таралған. Төлеу сөздің бұл түрі кең таралғандығы соншалықты, ол басқа тілдерде де қолданыла алады. Төлеу сөздің бұл түрі автордың өзге біреудің сөзін дәлме-дәл келтіру үшін ыңғайлы, ол төл сөзге жақын болып келеді, сөйлеушінің эмоционалдық күйін сақтайды [12, 82 б.].
Төл сөз (Direct Speech) - бөгде сөздің еш өзгеріссіз, түпнұсқасы сақтала отырып қолданылған түрі. Сөйлемде басқа біреудің сөзі төл сөз болады да, сөйлеуші не жазушы адамның сөзі автор сөзі болады.
Жазылуда ағылшын тілінде төл сөз тек жоғары жағынан тырнақшаға алынады.
Төл сөз құрамы жағынан әр түрлі болып келеді, оның жеке сөз не сөйлем болуы да, сондай-ақ бірнеше сөйлемдер тізбегінен құралған тұтас бір мәтін болуы да мүмкін. Төл сөз қандай құрамда, қай мағынада айтылса да, автор сөзімен байланыста болады. Екеуара байланыс төл сөздің бастапқы құрылымына ешқандай өзгеріс енгізбей, өз дербестігін толық сақтаған жағдайда, де көмекші етістігі арқылы жүзеге асады.
Төл сөз автор сөзінен өзіндік интонация арқылы ерекшеленеді, сөздердің орын тәртібі еркін болады. Мысалы,
Құнанбай тыңдап болды да: Жарайды, айтам деп әкелгенің екен. Бірталай жерге жеткізіп айттың. Енді осымен тоқталайық! - деді,
Hamlete responded to Horatio: "There is special providence in the fall of a sparrow".
Төл сөз келесідей белгілерімен ерекшелінеді: а) біреудің айтқан сөзін дәлме-дәл келтіреді; б) автор сөзімен бірге келеді. Автор сөзінің қолданылуы - басқа біреудің сөзі екенін анықтау және ол кімге тиісті екенін көрсету. Автор сөзі біреудің сөзі қандай жағдайларда, кімге қаратылып айтылғандығына және оның бағалануына дәлел бола алады. Мысалы: Бұл нені білдіреді? - деп ол ашуланып оған қарай жүгіріп келе жатқан Антоннан сұрады. - Бұл кімдер және оларға не керек?
I told you about it yesterday: "I couldn't go with you to the theatre" [13].
Автор сөзі мен төл сөз ерекше синтаксистік құрылымды құрайды. Олар мағынасы мен интонациясы арқылы байланысқан еркін бөлшектерден тұрады. Құрылымның екі бөлшектері арасындағы байланыс тығыз немесе тығыз емес болады, бұл олардың өзара орналасуына, автор сөздерінде бастауыш-баяндауыштың лексикалық мәніне және т.б. байланысты. Салыстырмалы:
а) Марина өзін еркін сезініп: Көрдің бе! Әрине бұл балалық.
"What a good presentation" - some of us thought. Автор сөздерінен кейін мұнда айырушы үзіліс болуы мүмкін (ол хатта нүктемен белгіленеді), бұл күрделі құрылымның бөлшектері арасындағы интонациялық байланыстың әлсіздігін және олардың синтаксистік тәуелсіздігін көрсетеді [14, 60 б.].
б) Ақырында, мен оған айттым: Байқа, Савельич! Жетер, татуласайық, кінәлімін (Т.). "This Herman," continued Tomsky, "is a romantic character; he has the profile of a Napoleon and the heart of a Mephistopheles. It is said he has at least three crimes on his conscience. But how pale you are".
Автор сөздері мағынасымен байланыспаған сөйлемдерді құрайды: айттым ауыспалы етістігінде сөйлеушінің нысанына көрсетуші толықтауыш қажет. Мұндай сөйлеушінің нысаны сөйлем мүшесімен, бағыныңқы бөлшегімен (төлеу сөзбен) немесе төл сөзбен беріле алады (келтірілген мысалдағыдай).
Төл сөз мыналарды жеткізе алады:
1) басқа біреудің сөзі, мысалы: Балалар, кімде қару бар, мұнда жиналыңдар, - деп жатқандарға Дубава сыбырлап бұйрық берді;
2) алдында ол айтқан автордың өзінің сөзі, мысалы: Сіз онымен төбелескен жоқсыз ба? - деп мен сұрадым. - Шындығына келгенде, жағдай сіздерді айырды иә?;
3) айтылмаған ойлар, мысалы: Оның артына қарап ойлаймын: Мұндай адамдар не үшін өмір сүреді екен?.
Автор сөздері автордың сөйлеміне қарағанда әр түрлі жағдайларда қолданыла алады. Олар:
1) төл сөздің алдында келеді, мысалы: Иван Игнатьич есікті ашып, көтеріңкі көңіл-күймен былай деді: Әкелдім!; Conscious that my servant stood amazed, I turned round to him, and said: "Derrick, could you believe that in my cool senses I fancied I saw a --".
2) төл сөзден кейін келуі мүмкін, мысалы: Атаңды білесің, мама? - деп баласы анасынан сұрады (Н.); "You don't look much like one," returned the baron scornfully
3) төл сөздің ішінде қолданылады, мысалы: Беликов мен тұрған үйде тұрды, - деп Буркин жалғастырды - сол этажда, есігіміз қарама-қарсы орналасқан (Ч.); "Now," said the figure, glancing at the hunting-knife, "are you ready for me?"
4) төл сөздің арасында, мысалы: Мен сол кезде ғана түзуленіп, ойландым: Әкем не үшін кешке саябақты аралап жүреді екен? - айнала тып-тыныш кезде (Т.). I only sat up and thought, "Why is the father walks in the garden at night?" - When all was quiet around.
Автор сөздері, әдетте, өзінің құрамында ойдың баяндаушы болады (қазақ тілінде - айтты, сөйледі, сұрады, жауап берді, ойлады және т.б.), (ағылшын тілінде - to say, to answer, to respond, to reply, to tell, to produce, etc). Кейде төл сөздің құрамына көрсетілген мәндері бар зат есімдер кездеседі (сөздер, таң қалу, сұрақ т.б.), мысалы: Әр жақтан сөздер естіліп жатты: Анда жету керек!. I'm your teacher, -smiled a young woman сол сөйлемдерде сирек сөйлеушінің сезімін, оның ішкі күйін, қозғалысын және т.б. білдіретін баяндауыштар қолданылады (қуану, таң қалу, дем алу, жылау және т.б.), мысалы: Музгарко, сенің есің жайында ма? - деп шал таң қалды. - ұйықтап қалдың! [15, 38 б.].
Егер автор сөздері төл сөздердің алдында болса, онда олардағы сөздердің тура реттілігі сақталады, мысалы: Сметанина орнынан атып тұрып, мені қолымнан ұстап алып, айғайлады: Теңіз жануда! [16, 56 б.].
Егер автор сөздері төл сөзден кейін тұрса, онда негізгі сөздердің реттілігі керісінше болады, мысалы: Бұл не? - деп мен сұрадым;
Иә, - мен қуанып айттым, - жақын жерде қонатын жер бар!.
Сөйлеуші өз сөзінің ішінде басқа біреудің сөзін өзгертіп, мазмұнын ғана сақтап беруді төлеу сөз дейміз (Indirect speech), немесе Reported speech. Басқаша сөзбен айтқанда, төлеу сөз біреудің сөзін өз сөзімен беретіндіктен, мұндай сөйлемдерді әңгімелеу, баяндап беру деп те атайды. Төлеу сөз, әдетте әңгімелескенде, бір нәрсе жайлы баяндағанда оның әсерлі, нанымды болуы үшін қолданылады. Төлеу сөз екі бастауыш, баяндауышы бар синтаксистік бірлік құрайды. Яғни ол автор сөзі мен төл сөзден тұрады, автор сөзі төл сөздің алдында немесе одан кейін немесе ортасында келуі мүмкін. Автор сөзі бір не одан да көп сөйлемнен тұруы мүмкін. Төлеу сөздің грамматикалық құрылымы жағынан жай сөйлемнің түрлерінен айырмашылығы жоқ.
Then he said: "I'm very glad to have this opportunity to talk to you with Bill not here" (Сосын ол айтты: Мен Билл жоқта өзіңмен сөйлесуге мүмкіндігім болғанына қуаныштымын).
"Did you make Garrard look at the picture?" I said (Сіз Гаррардты суретке қаратқыздыңыз ба?, - дедім мен).
Төл сөз бен төлеу сөздің айырмашылықтары мен ұқсастықтары бар. Ұқсастықтары - екеуі де бір мағынаны білдіреді. Сонымен қатар екеуі де to say - айту, деу етістігінің көмегімен жасалады. To say сабақты етістігі жанама толықтауышпен де, онсыз да қолданыла береді. Егер ол жанама толықтауышпен келсе, онда ол to предлогымен қолданылады.
Мысалы: "My son is fond of music" Zhanar said to her friend - "Менің балам әуенді ұнатады" - деді Жанар жолдасына.
Zhanar said to her friend that her son was fond of musuc. - Жанар өзінің жолдасына баласының әуенді ұнататынын айтты.
Төл сөзді төлеу сөзге айналдырғанда олар кейбір өзгерістерге ұшырайды. Мысалы, сөйлемдегі баяндауыштың шақ формасының өткен шақ формасына ауысуы, жақтың ауысуы, үстеулердің, ал кейде сөйлем мүшелерінің орын тәртібі өзгереді.
Төл сөзді төлеу сөзге айналдыру үшін кездесетін барлық қажетті өзгерістер сөйлемнің коммуникативтік типтеріне қарай (хабарлы, сұраулы, бұйрықты сөйлемдер, сәлемдесу, кеңес беру т.б.) әр түрлі болады және өзіндік ерекшеліктері де бар.
Хабарлы сөйлемді төлеу сөзге айналдыру
Егер басыңқы сөйлемнің баяндауышы өткен шақта тұрса, бағыныңқы сөйлемнің (бұл жерде төл сөз) баяндауышының да шақтардың қиылысу ережесіне сәйкес шақ формасы өзгереді. (Бұл жерде етістіктің шақ және аспект категориясына қатысты тақырыптарда қарастырылады).
He said: "I am a student" - He said that he was a student (Ол өзінің студент екенін айтты).
He said: "We are having English classes" - He said that they were having English classes (Ол өздерінде ағылшын сабағы болып жатқанын айтты).
He said: "I learned English at school" - He said that he had learned English at school (Ол өзінің мектепте ағылшын тілін оқығанын айтты).
He said: "I have written a letter" - He said that he had written a letter (Ол өзінің хатты жазып болғанын айтты).
He said: "We shall have English tomorrow" - He said that they would have English the next day (Ол оларда ағылшын тілі келесі аптада болатынын айтты).
He said: "They will meet us" - He said that they would meet them (Ол оларды қарсы алатынын айтты)
Төл сөзді төлеу сөзге айналдырғанда, шақтардың қиылысу ережесі бойынша өткен шақ формасы бұрынғы жедел өткен шақ формасына (қазақ тіліндегі баяғы өткен шақ) ауысады, бірақ ауызекі тілде іс-әрекеттің мезгіліне нұқсан келтірмейтін болса, төл сөздің шақ формасы өзгеріссіз қалады. He said: "Bob came on Tuesday" болып өзгеруі тиіс, өйткені басқа жағдайда оның мағынасы өзгеруі мүмкін. Бірақ He said: Bob came on Tuesday деген сөйлемді төл сөзге айналдырғанда, осы екі нұсқа да (шақ формасын өзгертіп не өзгертпей) айтуға болады [17, 45 б.].
He said: "Bob came on Tuesday" - He said Bob came (had come) on Tuesday (Ол Бобтың сәрсенбіде келетінін айтты).
Жазба тілде төл сөздегі белгісіздік өткен шақ формасындағы баяндауыш оны төлеу сөзге айналдырғанда бұрынғы жедел өткен шақ формасына ауысады. Бірақ мынадай жағдайларда төл сөздің баяндауышының шақ формалары өзгермейді:
1. Мезгіл пысықтауыш бағыныңқылы сөйлемнің баяндауышы өткен шақта тұрса, әдетте өзгермейді:
He said, "When we went to the seaside we spent much time in the water" - He said that when they went to the seaside they spent (had spent) much time in the water (Ол өздері теңіздің жағасына барғанда көп уақытын суда өткізгенін айтты).
2. Төл сөз айтылып жатқан уақытта өткен шақ формасы іс-әрекеттің күйін, жағдайын білдірсе, төл сөздің шақ формасы төлеу сөзге айналдырғанда өзгермейді:
Nick said: "I decided to visit my friend because he was ill" - Nick said that he had decided to visit his friend because he was ill (Николай досы ауырып қалғандықтан, оған (көңілін сұрап) баруды шешті)
3. Егер іс-әрекет аяқталған, біткен іс-әрекетке қатысты болмаса, төл сөздің созылмалы өткен шақ (The Past Continuous Tense) формасы өзгеріссіз қалады.
Jim said: "We were discussing the last question" - Jim said that they had been discussing the last question (Джим соңғы мәселені талқылап жатқандығын айтты).
Егер де төл сөздің баяндауышының негізгі мағынасы іс-әрекеттің процесін білдіретін болса, онда шақ формасы төлеу сөзге айналдырғанда өзгермей қалады, яғни мұндай төл сөзді былай да төлеу сөзге айналдырғанда болады: (Past Continuous Tense - Past Perfect Continuous Tense).
He said: "When I came they were having dinner" He said that when he had come, they nad been having dinner (Ол өзі келгенде, олардың тамақ ішіп жатқанын айтты).
4. Егер төл сөздің баяндауышы қалау рай формасында тұрса, оны төлеу сөзге айналдырғанда шақтардың қиылысу ережесі еске алынбайды.
He said "I would go to the match if I had a time" - He said he would go to the match if he had a time" (Ол өзінің уақыты болса матчка баратынын айтты) [18, 76 б.].
Ол өзінің қазір жаз болмағанына өкінетінін айтты.
5. Егер автор сөзі өткен шақта тұрса, төлеу сөздегі must модаль етістігінің орнына төлеу сөзде had to тіркесі келеді.
He said: "I must get up early" - He said that he had to get up early (Ол өзіне ерте тұруға тура келетінін айтты).
Бірақ must модаль етістігі мынадай жағдайларда төл сөзді төлеу сөзге айналдырғанда өзгермейді:
А. must модаль есімдігі қалыптасқан жалпы міндеттілік мағынасын білдіргенде өзгермейді.
He said: "Everyone must do his job as requires" - He said that everyone must do his job as requires" (Ол әркім өз ісін дұрыс істеуі керек екенін айтты).
Б. must модаль етістігі болжам мағынаны білдіргенде де өзгермейді.
He said, "He must be retired" - He said that he must be retired (Ол шаршаған болуы керек деді).
Төл сөз түріндегі хабарлы сөйлемді төлеу сөзге айналдырғанда, бірқатар қажетті өзгерістер енгізіледі:
1 Бірінші жақтағы жіктеу ісімдігі және есімдіктің тәуелдік формасы үшінші жақ формасына ауысады.
He said: "I live in Almaty" - He said that he lived in Almaty (Ол өзінің Алматыда тұратынын айтты).
Jane said: "I think it's rather good for me to sign" - Jane said that she thought that's rather good for her to sign (Джейн бұған өзінің қол қойғаны да жеткілікті екенін айтты)
Егер біреудің өз атынан айтылған төл сөзін төлеу сөзге айналдырғанда, есімдіктердің формасы өзгермейді.
I said: "I want to see the picture" - I said I wanted to see the picture (Мен өзімнің суретті көргім келетінін айттым) [19, 205 б.].
2 Есімдіктердің жақ формасы ауысқанда, егер төл сөздің баяндауышы келер шақта тұрса, оны төлеу сөзге айналдырғанда баяндауыштың көмекші етістік формасы да өзгереді.
Gulia says: "I shall wait for you" - Gulia says (that) she will wait for you" (Джулиа мені күтетінін айтты).
3 Төл сөзді төлеу сөзге айналдырғанда this, that сілтеу есімдіктері that, those есімдіктеріне өзгереді.
He said: "I like this picture" He said that he liked that picture (Ол өзінің мына суретті ұнататынын айтты).
He said: "I can't forget these funny animals" - He said he couldn't forget those funny animals" (Ол өзінің сол күлкілі аңдарды ұмыта алмайтынын айтты).
Here үстеуі және мезгілдік үстеулер, үстеулі тіркестер төмендегідей ауысады.
Here- there
Today-that day
Yesterday-the day before
Tomorrow-the next day, the following day.
Next week, month, year, Monday - the following week, year, month, Monday
Last week, month, year, Monday - the previous week, month, year, Monday, the week, month, year before
Бірақта іс-әрекеттің орны өзгермесе, here үстеуі төлеу сөзде де өзгеріссіз қалады. Ал егер төлеу сөздің айтылған уақыты мен төлеу сөзге айналдырылған уақыты бір мезгілде (күнде) болса, шақ формасы да өзгермейді.
He said: "You are safe here" - He said that I was safe here (Ол менің мұнда қауіпсіздікте екенімді айтты).
The teacher said: "You are having a test here on Tuesday" - The teacher said that we were having a test here on Monday (Мұғалім бізде дүйсенбіде тест (сынақ жұмысы) болатынын айтты).
He said: "We have a meeting today" - He said that they had a meeting that day (Ол сол күні оларда жиналыс болатынын айтты).
In the morning he said: "We are having a meeting today" - In the morning he said that were having a meeting today (Таңертең ол бүгін жиналыс болатынын айтты).
He said: "We discussed this problem yesterday" - He said that they had discussed that problem the day before (Ол олардың алдыңғы күні ол мәселені талқылап қойғанын айтты).
I said: "I'll tell you about it tomorrow" - I said that I would tell tham about it the next day (Мен бұл туралы оларға келесі күні айтатынымды айттым).
She said: "She left the institute last year" - She said that she had left the institute the year before.
My father said: "We are leaving next week" - My father said that we were leaving the following day (Менің әкем келесі күні жүретінімізді (кететінімізді) айтты).
There сөзі here сөзіне ауыстырылмауы да мүмкін және ол кейде түсіп қалады [20, 76 б.].
Төл сөз түріндегі сұраулы сөйлемді төлеу сөзге айналдыру
Төл сөз түріндегі сұраулы сөйлемді төлеу сөзге айналдырғанда олардың грамматикалық формаларында мынадай өзгерістер болады:
1 Сұраулы сөйлем түріндегі төл сөзді төлеу сөзге айналдырғанда шақ формасы, есімдік, мезгілдік, мекендік үстеулер түрі хабарлы сөйлем түріндегі төл сөзге қатысты ереже бойынша өзгереді.
2 Төл сөздегі сұраулы сөйлемнің құрылым төлеу сөзге айналдырғанда төл сөздегі хабарлы сөйлем құрылымына ауысады, яғни сөйлем мүшелерінің орын тәртібі хабарлы сөйлемдегідей бастауыш+баяндауыш орын тәртібімен келеді және сұрау белгісі қойылмайды.
He said: "Where do you study?" - He asked where I studied (Ол менің қайда оқиытынмды сұрады).
She said: "How is he?" She asked how he was (Ол оның жағдайы қалай екенін сұрады).
3 Егер басыңқы сөйлемнің баяндауышы say етістігінен жасалса, онда ол сұрауды білдіретін етістіктерге, яғни ask, inquire, wonder, want to know т.б. етістіктеріне ауысады.
He said: "Where are you going to?" - He asked where I was going to (Ол менің қайда бара жатқанымды сұрады).
He said: "When do you finish your work?" - He interested when I finished my work (Ол менің қашан мектеп бітіргенімді білгісі келді).
He said: "Why do you decide to be a doctor?" - He wanted to know why I decided to be a doctor (Ол менің неге дәрігер болуды ұйғарғанымды білгісі келді).
"ask, inquire"т.б. етістіктер төлеу сөзде де келуі мүмкін, бірақ сөйлемнің соңында тұрады.
Where have been to so long time? she inquired (Сонша уақыт қайда болдың? - деп сұрады ол).
4 Егер төл сөз арнайы сұрақ түрінде болса, онда when, where, who, how, why т.б. сұрау есімдіктері төлеу сөздің басында тұрады.
"Where did you leave your book?" he asked. He asked where I left my book (Ол меннен кітабымды қайда тастап кеткенімді сұрады).
The teacher said: "What task have you done at home?" - The teacher asked what task we had done at home (Мұғалім біздің үйде қандай тапсырма орындап келгенімізді сұрады).
Егер төлеу сөз сұраулы сөйлемде сұрау есімдігі болмаса (жалпы сұрақ түрінде) басыңқы сөйлемнен кейiн whether, if жалғаулық сөзі келеді. Whether барлық етістіктермен тіркесіп келеді, ал if барлық етістіктермен тіркесе алмайды.
"Are you busy with your work?" he asked. He asked me whether I was busy with my work (Ол менің жұмыстан қолып тимей жатқанымды сұрады).
He said: "Is everybody present at the lesson?" He asked if everybody was present at the lesson (Ол бәрінің сабақта түгел екендігін сұрады).
5 Төлеу сөзде сөйлем мүшелерінің орын тәртібі хабарлы сөйлемдегідей болатындықтан, олардың етістік формасы да бірдей болады, яғни төлеу сөз түріндегі болымды сұраулы сөйлемде do көмекщі етістігі келмейді, өйткені бұл көмекші етістік хабарлы сөйлемде келмейді [21, 76 б.]
"Do you study at the university?" he asked. He asked whether I studied at the university (Ол меннен университетте оқитындығымды сұрады).
Do көмекші етістігі төлеу сөзде сұраулы сөйлемнің болымсыз түрінде келеді, өйткені хабарлы сөйлемнің болымсыз түрінде де do көмекші етістігі келеді.
"Don't you know Mr.Smith?" He asked me why I didn't know Mr.Smith (Ол меннен Смит мырзаны қалайша білмейтіндігімді сұрады).
6 Shall I\we тіркесінен басталатын сұраулы сөйлемдер іс-әрекетке қызығушылық және нұсқау беруді өтіну мағынасын білдіреді.
А. Іс-әрекетке қызығушылық білдіру мағынасында, сұраулы сөйлемнің төл сөздегі shall\will етістіктерінің орнына төлеу сөзде wonder етістігі келеді.
He said "What shall you do when you retired?" He wondered what I would do when I retired (Ол менің зейнетке шыққанда немен айналысатындығымды сұрады).
Ә. Біреудің нұсқау беру өтінішін білдіргенде shall\should етістіктері өзгермейді.
She says: "What shall I give him?" - She asks what she shall give him (Ол оған не беруге тиіс екенін сұрады).
Shall\should етістіктерінің мағынасын беретін is to was to формасы бар. Бұл формалар көбінесе төлеу сөзде келеді. Олардың мағыналарында айырмашылық жоқ.
"Shall I have your pen?" she asked. She asked if she should have my pen (Ол менің қаламымды ауына болатындығын сұрады).
7 Төлеу сөз формасындағы сұраулы сөйлемнен кейін үтір қойылмайды және сөйлем соңында сұрау белгісі қойылмайды. Бірақ та құрамында сұраулы сөйлемі бар құрмалас сабақтас сөйлем сұрақ болса, онда сөйлем соңында сұрау белгісі қойылады.
Do you know when the conference will be heild? (Сіз конференцияның қашан болатынын білесіз бе?)
Егер төл сөз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz