Ағылшын тіліндегі фразеологиялық бірліктердің детективті жанрда қолдануы
Кіріспе 3
1 Фразеологиялық бірліктерді теориялық зерттеу 5
1.1 Фразеология ілімінің қалыптасу тарихы 5
1.2 Фразеологиялық оралым және оның түрлері 14
1.3 «Фразеологиялық бірлік.сөз» қатынасының мәселесі 26
1.4 Ағылшын тіліндегі фразеологизмдердің лексикалық ерекшеліктері 29
2 Ағылшын тіліндегі фразеологиялық бірліктердің детективті жанрда қолдануы 36
2.1 Агата Кристидің детективті туындыларынан алынған фразеологиялық бірліктердің құрылымдық жіктелуі 36
2.2 Компоненттердің біріктірілу принципімен Агата Кристидің детективті туындыларынан алынған фразеологиялық бірліктердің жіктелуі 48
2.3 Тақырыптық топталуына негізделген Агата Кристидің детективті туындыларынан алынған фразеологиялық бірліктердің жіктелінуі 55
Қорытынды 64
Қолданылған әдебиеттер тізімі 67
1 Фразеологиялық бірліктерді теориялық зерттеу 5
1.1 Фразеология ілімінің қалыптасу тарихы 5
1.2 Фразеологиялық оралым және оның түрлері 14
1.3 «Фразеологиялық бірлік.сөз» қатынасының мәселесі 26
1.4 Ағылшын тіліндегі фразеологизмдердің лексикалық ерекшеліктері 29
2 Ағылшын тіліндегі фразеологиялық бірліктердің детективті жанрда қолдануы 36
2.1 Агата Кристидің детективті туындыларынан алынған фразеологиялық бірліктердің құрылымдық жіктелуі 36
2.2 Компоненттердің біріктірілу принципімен Агата Кристидің детективті туындыларынан алынған фразеологиялық бірліктердің жіктелуі 48
2.3 Тақырыптық топталуына негізделген Агата Кристидің детективті туындыларынан алынған фразеологиялық бірліктердің жіктелінуі 55
Қорытынды 64
Қолданылған әдебиеттер тізімі 67
Бүгінгі таңда ұлттық құндылықтарымызды қайта қалыптастыру, жандандыру, мемлекеттік тіл мәртебесін көтеру – тіл саясатының маңызды бағыттарының бірі саналады.
Ұлтаралық қатынастар үйлесімділігін, халықтар достастығы мен бірлігін нығайтуда егеменді еліміз бар күш жігерін салуда. Мұның өзі тілдерді дамытуға, сайып келгенде, мемлекеттік тілді өркендетуге келіп тіреледі.
Фразеологизмдердің жаңа ұғым, түсініктермен көбейіп, қалыптасуы сол ұлт тілінің даму ерекшеліктерінің және ұлт мәдениетінің танымдық қасиетін көрсетеді. Бірі түркі, бірі герман тілдері тобына жататын қазақ және ағылшын тілдерінің ұлттық мәдени ерекшеліктерін фразеологизмдер бойынан тауып, олардың бір-бірінен ұқсастық немесе бір-бірінен айырмашылық дәрежесін анықтауға, ұлттық нақыштарын тереңірек түсінуге болады.
Фразеологиялық бірліктердің зерттелуіне Ш.Балли, Л.Блумфилд, А.В. Кунин, А.С.Хорнби, Н.М.Шанский, Н.Н.Амосова, А.И.Смирницкий, акад. В.В.Виноградов, В.Н.Телия сынды шет елдік және отандық ғалымдардың еңбектері арналған. Берілген жұмыста біз ағылшын тіліндегі детективті жанрдағы тұрақты тіркестердің қолданылу ерекшеліктеріне зерттеу жүргіземіз. Тұрақты тіркестер сөйлеу тілін бай, әрі көркем ете түседі. Идиомалардың аясы кең: біз тарихи кейіпкерлердің, тұрмыстық өмірдегі адамдардың және әр түрлі салалардағы сөз тіркестерін кездестіре аламыз. Фразеологиялық бірліктердің құрамы әр түрлі, мысалы, «Fine kettle of fish» аударылғанында «міне осылай!» тіркесімен сәйкес келмейді, ал «Mickey Finn» ішіп алған адамды тонауға арналған ұйқы дәрісіне тең келмейді.
Тіл жүйесіне кіргізілген фразеологиялық бірліктер жіктелінеді. Фразеологиялық бірліктердің жіктелінуі мына ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан: Н.А.Азарх, Н.Н.Амосова, О.С.Ахманова, Ш.Балли, И.А.Бодуэн де Куртэнэ, акад. В.В.Виноградов, А.В.Кунин, Л.П.Смит, В.Н.Телия, А.Дж.Уорелл, U.Weinreich.
Фразеологиялық бірліктердің жіктелінуінің көптеген белгілері бар: негізгі компонент ретіндегі сөйлем мүшесінің синонимінің болуы немесе болмауы және т.б.
Осылайша, дипломдық жұмыстың өзектілігі - қазіргі кезде фразеологиялық бірліктердің бекітілген жіктелінуінің болмауымен анықталады.
Зерттеудің жұмысының мақсаты - Детективті жанрлардағы фразеологиялық бірліктердің қолданылуын зерттеу және олардың негізгі белгілерімен жіктеу.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттерді шешу керек:
- Тіл білімі мамандарының фразеологиялық бірліктерді жіктеуін қарастыру;
- Агата Кристидің детективті туындыларындағы фразеологиялық бірліктердің қолданылуының ерекшеліктері және оларды талдау;
Агата Кристидің детективті туындыларынан алынған фразеологиялық бірліктердің құрылымдық жіктелуін зерттеу;
Зерттеу жұмысының пәні - Негізінде, детективті жанрда көркемдік беретін сөздердің болуы қажет емес деген пікір бар. Бұл жұмыстың өзектілігін ескере отырып, Агата Кристидің детективті жанрларындағы фразеологиялық бірліктердің ерекшеліктерін зерттеу.
Ұлтаралық қатынастар үйлесімділігін, халықтар достастығы мен бірлігін нығайтуда егеменді еліміз бар күш жігерін салуда. Мұның өзі тілдерді дамытуға, сайып келгенде, мемлекеттік тілді өркендетуге келіп тіреледі.
Фразеологизмдердің жаңа ұғым, түсініктермен көбейіп, қалыптасуы сол ұлт тілінің даму ерекшеліктерінің және ұлт мәдениетінің танымдық қасиетін көрсетеді. Бірі түркі, бірі герман тілдері тобына жататын қазақ және ағылшын тілдерінің ұлттық мәдени ерекшеліктерін фразеологизмдер бойынан тауып, олардың бір-бірінен ұқсастық немесе бір-бірінен айырмашылық дәрежесін анықтауға, ұлттық нақыштарын тереңірек түсінуге болады.
Фразеологиялық бірліктердің зерттелуіне Ш.Балли, Л.Блумфилд, А.В. Кунин, А.С.Хорнби, Н.М.Шанский, Н.Н.Амосова, А.И.Смирницкий, акад. В.В.Виноградов, В.Н.Телия сынды шет елдік және отандық ғалымдардың еңбектері арналған. Берілген жұмыста біз ағылшын тіліндегі детективті жанрдағы тұрақты тіркестердің қолданылу ерекшеліктеріне зерттеу жүргіземіз. Тұрақты тіркестер сөйлеу тілін бай, әрі көркем ете түседі. Идиомалардың аясы кең: біз тарихи кейіпкерлердің, тұрмыстық өмірдегі адамдардың және әр түрлі салалардағы сөз тіркестерін кездестіре аламыз. Фразеологиялық бірліктердің құрамы әр түрлі, мысалы, «Fine kettle of fish» аударылғанында «міне осылай!» тіркесімен сәйкес келмейді, ал «Mickey Finn» ішіп алған адамды тонауға арналған ұйқы дәрісіне тең келмейді.
Тіл жүйесіне кіргізілген фразеологиялық бірліктер жіктелінеді. Фразеологиялық бірліктердің жіктелінуі мына ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан: Н.А.Азарх, Н.Н.Амосова, О.С.Ахманова, Ш.Балли, И.А.Бодуэн де Куртэнэ, акад. В.В.Виноградов, А.В.Кунин, Л.П.Смит, В.Н.Телия, А.Дж.Уорелл, U.Weinreich.
Фразеологиялық бірліктердің жіктелінуінің көптеген белгілері бар: негізгі компонент ретіндегі сөйлем мүшесінің синонимінің болуы немесе болмауы және т.б.
Осылайша, дипломдық жұмыстың өзектілігі - қазіргі кезде фразеологиялық бірліктердің бекітілген жіктелінуінің болмауымен анықталады.
Зерттеудің жұмысының мақсаты - Детективті жанрлардағы фразеологиялық бірліктердің қолданылуын зерттеу және олардың негізгі белгілерімен жіктеу.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттерді шешу керек:
- Тіл білімі мамандарының фразеологиялық бірліктерді жіктеуін қарастыру;
- Агата Кристидің детективті туындыларындағы фразеологиялық бірліктердің қолданылуының ерекшеліктері және оларды талдау;
Агата Кристидің детективті туындыларынан алынған фразеологиялық бірліктердің құрылымдық жіктелуін зерттеу;
Зерттеу жұмысының пәні - Негізінде, детективті жанрда көркемдік беретін сөздердің болуы қажет емес деген пікір бар. Бұл жұмыстың өзектілігін ескере отырып, Агата Кристидің детективті жанрларындағы фразеологиялық бірліктердің ерекшеліктерін зерттеу.
1. «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» - І. Кеңесбаев. «Ғылым» баспасы, А.:-1977. 485 б.б.
2. Ш.Б. Арғынғазина. «Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдердің лексика-семантикалық сипаты»/ А.: 2004. 45 б.б.
3. Болғанбаев Ә., Қалиев Ғ. Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы: Санат, 1997. – 255 б.
4. Қоңыратбаева Ж. ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы тіліндегі фразеологизмдер: Филол. ғыл. канд. дис. автореф. – Алматы: 2002. – 30 б.
5. Айтбаев Ө. Қазақ тіл білімінің мәселелері. – Алматы: Арыс, 2007. – 618 б.
6. Қалиева, С. Е. Көркем прозадағы фразеологизмдерің қолданылу ерешеліктері: автореферат дис. ... / Қалиева С.Е. - Астана : [б.ж.], 2007. - 128 с.
7. Мищерикова Е.В., «Фразеологизмы с зоонимами в английском и русском языках», 2012 г. 583 с.
8. Cowie, A. Phraseology: Theory, Analysis and Applications (Oxford Studies in Lexicography and Lexicology). New York: OUP, 2001. 272 p.
9. Алехина А.И. Фразеологическая единица и слово. Минск, 1991.
10. Балли Ш. Французская стилистика. М., 2001.
11. Виноградов В.В. Основные типы лексических значений слова // Лексикология и лексикография: избранные труды. М.: «Наука», 1977. 312 с.
12. Arnold I.V. The English Word. 3rd ed., rev. and enl. M., 1986. – 295 p.
13. Арсентьева Е.Ф. Сопоставительный анализ фразеологических единиц (на материале фразеологических единиц, семантически ориентированных на человека в английском и русском языках). – Казань, 1989 г.
14. Jennifer Seidl/ W.McMordie. English Idioms and how to use them. M., Vyssaja skola, 1983.
15. Шанский Н.М. Фразеология современного русского языка. М.: Русский язык, 1979. 388 с.
16. Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы мен фразеологиясы. Алматы: Дәуір, 2003. 247 б.
17. Смағұлова Г. Фразеологизмдердің синонимдік қатарлары // Тіл тарихы және сөз табиғаты. – Алматы: Ғылым, 1997. – 150 бб.
18. Ағабекова Б. А. Ағылшын тілі фразеологиялық теңеулері семантикасындағы бейнелік-аялық негіздер// «Хабаршы» Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті, Алматы, – № 1,2008, –276 б.
19. Сарекенова, Қ. Қ. Қазақ фразеологизмдерінің стильдік саралануы: автореферат / Қ. Қ. Сарекенова. - Алматы, 2005. - 126 б.
20. Ханина В., «Фразеологизмы и их употребление в современном английском языке», 409 с. 2013 г.
21. Құрманбаева, Ш. Қ Түрік және қазақ тілдеріндегі етістікті фразеологизмдерге салғастырмалы талдау: автореферат / Ш.Қ Құрманбаева. - Алматы, 2003. – 150 б.
22. Мықтыбаева, Т. Ж. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі анималистік фразеологизмдердің коннотативтік семантикасы: автореферат / Мықтыбаева, Т.Ж. - Алматы: Принт, 2005. - 134 с.
23. Хазимова, Ә. Ж. Қазақ фразеологизмдердің ұлттық-мәдени деректері: автореферат / Ә. Ж. Хазимова. - Алматы, 2002. - 203 с.
24. Ахманова О.С., Медникова Э.М., Григорьева С.А. К вопросу о фразеологической сочетаемости и путях ее изучения // Проблемы фразеологии и задачи ее изучения в высшей и средней школе. - Вологда, 1978.
25. 3500 английских фразеологизмов и устойчивых словосочетаний. П. П. Литвинов. АСТ, Астрель. М.: -2007 г. 250 б.б.
26. Арнольд И.В. Стилистика современного английского языка. Л., 1990, 131 с.
27. Диброва, Е.И. Вариантность фразеологических единиц в современном русском языке. Ростов-на-Дону: Ростовского ун-та, 1979. 192 с.
28. Арнольд И.В. Лексикология современного английского языка. М.,1959.
29. Кунин А.В. Английская фразеология. Теоретический курс. М., 1981.
30. Амосова Н.Н. Основы английской фразеологии. Л., 1989.
31. Амосова Н.Н. Фраземы как разновидность фразеологических единиц английского языка // Проблемы фразеологии: исследования и материалы / Под ред. А.М. Бабкина. М.-Л., 1964. С. 139.
32. Weinreich,U. Problems in the Analysis of Idioms: Substance and Structure of Language. – University of California Press, Berkley and Los Angeles, 1984.
33. Вдадивская И.С. Сборник фразеологических словосочетаний и идиом разговорного английского языка.- Москва, 1970 -76стр.
34. Власова Ю.Н. Синонимия синтаксических конструкций в современном английском языке. (ответственный редактор П.В.Чесноков – Ростов-на-Дону, издательство Ростовского Университета, 1981.-159стр.
35. Кристи А. Собрание сочинений в 20 т. Пер. с англ./ Сост. А.Титов.-М.: Артикул-принт, 1995-2002.
36. Christie A. Best Detective Stories.-Edinburgh Gate: Longman, 1996.-137 с.
37. Agatha Christie. Ten Little Niggers. – М.: Издательство «Менеджер», 2002. – 288 с.
38. Agatha Christie. The Mysterious Affair at Styles. – «Triad Panther Books», 1978. – 192 p.
39. Agatha Christie. The Seven Dials Mystery. – «Bantam Book», 1981. – 218 p.
40. Agatha Christie. Why didn’t they Ask Evans? – «Pan Books», - 1968. – 192 p.
41. Ларин Б.А. Очерки по фразеологии // Очерки по лексикологии, фразеологии и стилистике: Учебн. зап. / ЛГУ. – Л., 1956. – №198.
42. Литвинов П.П. Фразеология. М., 2001.
43. Kay,P., Berlin,B., Maffi,L. & Merrifield,W. R. The World Color Survey. Centre for the Study of Language and Information, 2003.
44. Мелерович А.М. проблема семантического анализа фразеологических единиц современного русского языка. – Ярославль, 1979.
45. Мельчук И.А.. О терминах "устойчивость" и "идиоматичность". - Вопросы языкознания, 1960, № 4.
46. Назарян А.Г. Фразеология современного французского языка. М., 1976.
47. Никитин М.В. Основы лингвистической теории значения. М., 1988.
48. Никитин М.В. Курс лингвистической семантики. СПб., 1996.
49. Одинцов В.В. Стилитика текста. М., 1980. – 263 с.
50. Павленко Т.Л. Семантическое соотношение компонентов фразеологической единицы со словами // Фразеологическая номинация: Особенности семантики фразеологизмов: Межвузовский сборник научных трудов. Ростов н/Д: РГПИ, 1989. – С. 37-46.
51. Пастушенко Л.П. Английские фразеологические единицы в составе фразеологического поля. Дис. канд. филол. наук. – Киев, 1982.
52. Петрова Е.И. Речевое поведение и речевая деятельность носителей немецкого языка (на материале идиом в речевом жанре детектива). Автореферат. дис… канд. филил. наук. – Пятигорск, 2004.
53. Попов Р.Н. Методы исследования фразеологического состава языка. М., 1996.
54. Прокольева С.М. Механизмы создания фразеологической образности. М., 1996.
55. Савицкий В.М. Английская фразеология: Проблемы моделирования. Самара, 1993.
56. Скребнев Ю.М. Очерк теории стилистики. Горький, 1975
57. Смирницкий А.И. Лексикология английского языка. М.,1996. – 260 с.
58. Смирницкий А.И. К вопросу о слове (проблема отдельности слова) // Вопросы теории и истории языка/ Редкол.: Г.Ф. Александров и др. М., 1952. С.202-204.
59. Смит Л.П. Фразеология английского языка. М., 1998.
60. Соколов Б.В. Об одноязычной семантизации фразеологических единиц. (В кн. «Методика обучения иностранным языкам». Минск: «Высшая школа», 1981.)
61. Акаева М.А. Субстантивированные слова в составе фразеосочетаний казахского языка // Тезисы республиканской научно-практической конференции «Актуальные проблемы преподавания казахского языка и литературы в вузах республики с русским языком обучения, -Кзыл-Орда, 1990. - 145 с.
2. Ш.Б. Арғынғазина. «Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдердің лексика-семантикалық сипаты»/ А.: 2004. 45 б.б.
3. Болғанбаев Ә., Қалиев Ғ. Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы: Санат, 1997. – 255 б.
4. Қоңыратбаева Ж. ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы тіліндегі фразеологизмдер: Филол. ғыл. канд. дис. автореф. – Алматы: 2002. – 30 б.
5. Айтбаев Ө. Қазақ тіл білімінің мәселелері. – Алматы: Арыс, 2007. – 618 б.
6. Қалиева, С. Е. Көркем прозадағы фразеологизмдерің қолданылу ерешеліктері: автореферат дис. ... / Қалиева С.Е. - Астана : [б.ж.], 2007. - 128 с.
7. Мищерикова Е.В., «Фразеологизмы с зоонимами в английском и русском языках», 2012 г. 583 с.
8. Cowie, A. Phraseology: Theory, Analysis and Applications (Oxford Studies in Lexicography and Lexicology). New York: OUP, 2001. 272 p.
9. Алехина А.И. Фразеологическая единица и слово. Минск, 1991.
10. Балли Ш. Французская стилистика. М., 2001.
11. Виноградов В.В. Основные типы лексических значений слова // Лексикология и лексикография: избранные труды. М.: «Наука», 1977. 312 с.
12. Arnold I.V. The English Word. 3rd ed., rev. and enl. M., 1986. – 295 p.
13. Арсентьева Е.Ф. Сопоставительный анализ фразеологических единиц (на материале фразеологических единиц, семантически ориентированных на человека в английском и русском языках). – Казань, 1989 г.
14. Jennifer Seidl/ W.McMordie. English Idioms and how to use them. M., Vyssaja skola, 1983.
15. Шанский Н.М. Фразеология современного русского языка. М.: Русский язык, 1979. 388 с.
16. Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы мен фразеологиясы. Алматы: Дәуір, 2003. 247 б.
17. Смағұлова Г. Фразеологизмдердің синонимдік қатарлары // Тіл тарихы және сөз табиғаты. – Алматы: Ғылым, 1997. – 150 бб.
18. Ағабекова Б. А. Ағылшын тілі фразеологиялық теңеулері семантикасындағы бейнелік-аялық негіздер// «Хабаршы» Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті, Алматы, – № 1,2008, –276 б.
19. Сарекенова, Қ. Қ. Қазақ фразеологизмдерінің стильдік саралануы: автореферат / Қ. Қ. Сарекенова. - Алматы, 2005. - 126 б.
20. Ханина В., «Фразеологизмы и их употребление в современном английском языке», 409 с. 2013 г.
21. Құрманбаева, Ш. Қ Түрік және қазақ тілдеріндегі етістікті фразеологизмдерге салғастырмалы талдау: автореферат / Ш.Қ Құрманбаева. - Алматы, 2003. – 150 б.
22. Мықтыбаева, Т. Ж. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі анималистік фразеологизмдердің коннотативтік семантикасы: автореферат / Мықтыбаева, Т.Ж. - Алматы: Принт, 2005. - 134 с.
23. Хазимова, Ә. Ж. Қазақ фразеологизмдердің ұлттық-мәдени деректері: автореферат / Ә. Ж. Хазимова. - Алматы, 2002. - 203 с.
24. Ахманова О.С., Медникова Э.М., Григорьева С.А. К вопросу о фразеологической сочетаемости и путях ее изучения // Проблемы фразеологии и задачи ее изучения в высшей и средней школе. - Вологда, 1978.
25. 3500 английских фразеологизмов и устойчивых словосочетаний. П. П. Литвинов. АСТ, Астрель. М.: -2007 г. 250 б.б.
26. Арнольд И.В. Стилистика современного английского языка. Л., 1990, 131 с.
27. Диброва, Е.И. Вариантность фразеологических единиц в современном русском языке. Ростов-на-Дону: Ростовского ун-та, 1979. 192 с.
28. Арнольд И.В. Лексикология современного английского языка. М.,1959.
29. Кунин А.В. Английская фразеология. Теоретический курс. М., 1981.
30. Амосова Н.Н. Основы английской фразеологии. Л., 1989.
31. Амосова Н.Н. Фраземы как разновидность фразеологических единиц английского языка // Проблемы фразеологии: исследования и материалы / Под ред. А.М. Бабкина. М.-Л., 1964. С. 139.
32. Weinreich,U. Problems in the Analysis of Idioms: Substance and Structure of Language. – University of California Press, Berkley and Los Angeles, 1984.
33. Вдадивская И.С. Сборник фразеологических словосочетаний и идиом разговорного английского языка.- Москва, 1970 -76стр.
34. Власова Ю.Н. Синонимия синтаксических конструкций в современном английском языке. (ответственный редактор П.В.Чесноков – Ростов-на-Дону, издательство Ростовского Университета, 1981.-159стр.
35. Кристи А. Собрание сочинений в 20 т. Пер. с англ./ Сост. А.Титов.-М.: Артикул-принт, 1995-2002.
36. Christie A. Best Detective Stories.-Edinburgh Gate: Longman, 1996.-137 с.
37. Agatha Christie. Ten Little Niggers. – М.: Издательство «Менеджер», 2002. – 288 с.
38. Agatha Christie. The Mysterious Affair at Styles. – «Triad Panther Books», 1978. – 192 p.
39. Agatha Christie. The Seven Dials Mystery. – «Bantam Book», 1981. – 218 p.
40. Agatha Christie. Why didn’t they Ask Evans? – «Pan Books», - 1968. – 192 p.
41. Ларин Б.А. Очерки по фразеологии // Очерки по лексикологии, фразеологии и стилистике: Учебн. зап. / ЛГУ. – Л., 1956. – №198.
42. Литвинов П.П. Фразеология. М., 2001.
43. Kay,P., Berlin,B., Maffi,L. & Merrifield,W. R. The World Color Survey. Centre for the Study of Language and Information, 2003.
44. Мелерович А.М. проблема семантического анализа фразеологических единиц современного русского языка. – Ярославль, 1979.
45. Мельчук И.А.. О терминах "устойчивость" и "идиоматичность". - Вопросы языкознания, 1960, № 4.
46. Назарян А.Г. Фразеология современного французского языка. М., 1976.
47. Никитин М.В. Основы лингвистической теории значения. М., 1988.
48. Никитин М.В. Курс лингвистической семантики. СПб., 1996.
49. Одинцов В.В. Стилитика текста. М., 1980. – 263 с.
50. Павленко Т.Л. Семантическое соотношение компонентов фразеологической единицы со словами // Фразеологическая номинация: Особенности семантики фразеологизмов: Межвузовский сборник научных трудов. Ростов н/Д: РГПИ, 1989. – С. 37-46.
51. Пастушенко Л.П. Английские фразеологические единицы в составе фразеологического поля. Дис. канд. филол. наук. – Киев, 1982.
52. Петрова Е.И. Речевое поведение и речевая деятельность носителей немецкого языка (на материале идиом в речевом жанре детектива). Автореферат. дис… канд. филил. наук. – Пятигорск, 2004.
53. Попов Р.Н. Методы исследования фразеологического состава языка. М., 1996.
54. Прокольева С.М. Механизмы создания фразеологической образности. М., 1996.
55. Савицкий В.М. Английская фразеология: Проблемы моделирования. Самара, 1993.
56. Скребнев Ю.М. Очерк теории стилистики. Горький, 1975
57. Смирницкий А.И. Лексикология английского языка. М.,1996. – 260 с.
58. Смирницкий А.И. К вопросу о слове (проблема отдельности слова) // Вопросы теории и истории языка/ Редкол.: Г.Ф. Александров и др. М., 1952. С.202-204.
59. Смит Л.П. Фразеология английского языка. М., 1998.
60. Соколов Б.В. Об одноязычной семантизации фразеологических единиц. (В кн. «Методика обучения иностранным языкам». Минск: «Высшая школа», 1981.)
61. Акаева М.А. Субстантивированные слова в составе фразеосочетаний казахского языка // Тезисы республиканской научно-практической конференции «Актуальные проблемы преподавания казахского языка и литературы в вузах республики с русским языком обучения, -Кзыл-Орда, 1990. - 145 с.
Тақырыбы: Ағылшын тіліндегі фразеологиялық бірліктердің детективті жанрда қолдануы
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Фразеологиялық бірліктерді теориялық зерттеу 5
1.1 Фразеология ілімінің қалыптасу тарихы 5
1.2 Фразеологиялық оралым және оның түрлері 14
1.3 Фразеологиялық бірлік-сөз қатынасының мәселесі 26
1.4 Ағылшын тіліндегі фразеологизмдердің лексикалық ерекшеліктері 29
2 Ағылшын тіліндегі фразеологиялық бірліктердің детективті жанрда қолдануы 36
2.1 Агата Кристидің детективті туындыларынан алынған фразеологиялық бірліктердің құрылымдық жіктелуі 36
2.2 Компоненттердің біріктірілу принципімен Агата Кристидің детективті туындыларынан алынған фразеологиялық бірліктердің жіктелуі 48
2.3 Тақырыптық топталуына негізделген Агата Кристидің детективті туындыларынан алынған фразеологиялық бірліктердің жіктелінуі 55
Қорытынды 64
Қолданылған әдебиеттер тізімі 67
Кіріспе
Бүгінгі таңда ұлттық құндылықтарымызды қайта қалыптастыру, жандандыру, мемлекеттік тіл мәртебесін көтеру - тіл саясатының маңызды бағыттарының бірі саналады.
Ұлтаралық қатынастар үйлесімділігін, халықтар достастығы мен бірлігін нығайтуда егеменді еліміз бар күш жігерін салуда. Мұның өзі тілдерді дамытуға, сайып келгенде, мемлекеттік тілді өркендетуге келіп тіреледі.
Фразеологизмдердің жаңа ұғым, түсініктермен көбейіп, қалыптасуы сол ұлт тілінің даму ерекшеліктерінің және ұлт мәдениетінің танымдық қасиетін көрсетеді. Бірі түркі, бірі герман тілдері тобына жататын қазақ және ағылшын тілдерінің ұлттық мәдени ерекшеліктерін фразеологизмдер бойынан тауып, олардың бір-бірінен ұқсастық немесе бір-бірінен айырмашылық дәрежесін анықтауға, ұлттық нақыштарын тереңірек түсінуге болады.
Фразеологиялық бірліктердің зерттелуіне Ш.Балли, Л.Блумфилд, А.В. Кунин, А.С.Хорнби, Н.М.Шанский, Н.Н.Амосова, А.И.Смирницкий, акад. В.В.Виноградов, В.Н.Телия сынды шет елдік және отандық ғалымдардың еңбектері арналған. Берілген жұмыста біз ағылшын тіліндегі детективті жанрдағы тұрақты тіркестердің қолданылу ерекшеліктеріне зерттеу жүргіземіз. Тұрақты тіркестер сөйлеу тілін бай, әрі көркем ете түседі. Идиомалардың аясы кең: біз тарихи кейіпкерлердің, тұрмыстық өмірдегі адамдардың және әр түрлі салалардағы сөз тіркестерін кездестіре аламыз. Фразеологиялық бірліктердің құрамы әр түрлі, мысалы, Fine kettle of fish аударылғанында міне осылай! тіркесімен сәйкес келмейді, ал Mickey Finn ішіп алған адамды тонауға арналған ұйқы дәрісіне тең келмейді.
Тіл жүйесіне кіргізілген фразеологиялық бірліктер жіктелінеді. Фразеологиялық бірліктердің жіктелінуі мына ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан: Н.А.Азарх, Н.Н.Амосова, О.С.Ахманова, Ш.Балли, И.А.Бодуэн де Куртэнэ, акад. В.В.Виноградов, А.В.Кунин, Л.П.Смит, В.Н.Телия, А.Дж.Уорелл, U.Weinreich.
Фразеологиялық бірліктердің жіктелінуінің көптеген белгілері бар: негізгі компонент ретіндегі сөйлем мүшесінің синонимінің болуы немесе болмауы және т.б.
Осылайша, дипломдық жұмыстың өзектілігі - қазіргі кезде фразеологиялық бірліктердің бекітілген жіктелінуінің болмауымен анықталады.
Зерттеудің жұмысының мақсаты - Детективті жанрлардағы фразеологиялық бірліктердің қолданылуын зерттеу және олардың негізгі белгілерімен жіктеу.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттерді шешу керек:
oo Тіл білімі мамандарының фразеологиялық бірліктерді жіктеуін қарастыру;
oo Агата Кристидің детективті туындыларындағы фразеологиялық бірліктердің қолданылуының ерекшеліктері және оларды талдау;
Агата Кристидің детективті туындыларынан алынған фразеологиялық бірліктердің құрылымдық жіктелуін зерттеу;
Зерттеу жұмысының пәні - Негізінде, детективті жанрда көркемдік беретін сөздердің болуы қажет емес деген пікір бар. Бұл жұмыстың өзектілігін ескере отырып, Агата Кристидің детективті жанрларындағы фразеологиялық бірліктердің ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының нысаны - детективті жанларда қолданылатын фразеологиялық бірліктер.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері - салыстыру, сәйкестендіру, стилистикалық талдау, компоненттік және контекстологиялық талдау және сөздік дефиниция әдістері.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы - Детективті жанры көп жағдайда эмоциялық элементтер жоқ деп есептелінеді. Берілген жұмыста осы пікірге қарсы шығады. Талдауға материал ретінде озық детективті романдардың авторы - Агаты Кристидің шығармалары алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық құндылығы - Зерттеу жұмысының барысында фразеологизмдердің қазақ тіл білімі мен ағылшын тіл біліміндегі қолданылуының үлкен арнасы ашылып, өзінің ерекше зерттеу нысаны, ғылыми ұстанымдары, түрлері мен үлгілері анықталды. Зерттеудің нәтижелері ағылшын тіл білімінде детективті жанрларла фразеологизмдерді қолданудың ерекшеліктеріне нақты үлес қосады. Зерттеу барысында жасалынған тұжырымдамалар мен нәтижелер фразеологизм мәселелерінің дамуына, қалыптасуына септігін тигізеді.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы - Алынған мәліметтер фразеология мен стилистика ғылымындағы зерттеу жұмыстары үшін қолданыла алынады, курстық, дипломдық, диссертациялық жұмыстарды жазу үшін де қолданыла алады. Сондай-ақ бұл зерттеу жұмысы ағылшын тілін оқытуда, лексикология, стилистика, көркем әдеби, практикалық сабақтарда, стилистика, лексикология, әдебиет курстарындағы дәрістерде қолданыла алады.
Зерттеу жұмысының материалы - Детективті жанрдағы жазушы Агата Кристидің туындылары алынды. Жалпы көлемі 890 бет, соның негізінде 209 фразеологиялық бірліктер алынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы - кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Фразеологиялық бірліктерді теориялық зерттеу
1.1 Фразеология ілімінің қалыптасу тарихы
Фразеология (грек. phrasіs - сөйлемше, logos - ұғым) - 1) тілдегі тұрақты тіркестерді қазіргі және тарихи даму тұрғысынан тексеретін тіл білімінің саласы; 2) бір тілдегі тұтас Фразеологиялық қор.
Фразеологияның қалыптасуындағы объективті және субъективті факторлар - фразеологиялық мағынаның коммуникативтік жағдайларға бейімделуі және сөйлеу кезіндегі сөз тіркестерінің туынды мағынаға ие болуы. Ал сөздің жанамалық қатыста номинацияға ұшырауы, ұғым мен түсінікті тереңдетудегі танымдық қызмет пен жүйе, әлеуметтік жағдайдағы мәдени ұлттық ерекшеліктерді көрсету, т.б. фразеологияның басты міндеттері болып саналады. Фразеология негізінен психология, философия, тарих, этнографиямен тығыз байланысты. Қазіргі кезде фразеологизмдерді кең ұғымда түсінуді жақтаушылар фразеологияның зерттеу аясын кеңейтуді ұсынуда. Фразеологияны семантикалық дәрежелер қатарында фразеологизмдердің антонимді, синонимді, омонимді, көп мағыналы құбылыстарына талдау жасайды. Фразеология тұрақты тіркестердің эмоционалды-экспрессивті ерекшеліктеріне орай, олардың қолданылу аясында стильдік дәрежелену сатысын айқындап, жалпы стильдік қызметін саралайды. Фразеология фразеологиялық тіркестердің белгілерін анықтау принциптері мен әдістерін басшылыққа ала отырып, фразеологиялық тіркестердің сөздерде толық тұжырыммен сипатталуына назар аударады. Компоненттер бірлігі Фразеологиялық мағынаны түсіну үшін аналитикалық талдау, фразеологизмдердің семантикалық, тақырыптық жүйеленуі, жеке сөздің компоненттер құрылымындағы орны фразеологиялық факторлармен дәлелденуді қажет етеді. Фразеология бұрыннан қалыптасқан зерттеу әдістерін жетілдіре отырып, фразеологизмдердің семантикалық-синтаксистік құрылымын басқа ұқсас жағдайлардан ажырату үшін фразеологиялық тіркес шегін белгілеп зерттейді. Түркі фразеологиясында фразеологизмдердің тұлғалық, мағыналық, тақырыптық жақтарының күрделілігіне қарай ғылыми ізденістерде зерттеу әдістерінің бағыт-бағдары әр түрлі. Фразеологияда елтануға негізделген лингвистика фразеологизмдер арқылы жүзеге асырыла бастады. Яғни, ұлт мәдениетін болмыс ұғымының аясында таныту мақсатында тілдің жинақтау қызметі арқылы фразеологизмге этнолингвистикалық талдау жүргізу. Фразеологизмдер стилистикамен тығыз байланысты болғандықтан, оларды тіл білімімен қатар әдебиеттану ғылымы да зерттейді.
Фразеологизмдер - тіл атаулының бәріне тән құбылыс. Тілдердің, әсіресе, құрылымы әр түрлі туыстас емес тілдердің фразеологизмдерін кешенді түрде салғастыра зерттеу - салыстырмалы және салғастырмалы тіл білімінің қызықты, әрі келешегі мол саласы [1, 56 б.].
Фразеология саласын тіл білімінің жеке пәні ретінде қалыптастыруда, оның нысандарын, тілдегі орны мен табиғатын зерттеу әдістерін анықтауда, маңызды теориялық тұжырымдар жасауда көптеген отандық және шетелдік ғалым лингвистердің еңбектері ерекше орын алады. Олардың ішінде Копыленко М.М., Кеңесбаев I., Қайдаров А.Т., Сәбитова М.Т., Чернышева И.И., Флейшер В., Добровольский Д., Исабеков С.Е., Сәтенова С.К., Смағұлова Г.Н., т.б. атақты ғалымдардың жалпы және салыстырмалы-салғастырмалы фразеология саласының дамуына қосқан үлестері орасан зор [2, 25 б.].
Тілдерді салыстыра-салғастыра зерттеу олардың бір-бірімен ұқсастық, бір-бірінен айырмашылық заңдылығын анықтауға, тілдің ұлттық қасиеттерін тереңірек түсінуге, жалпы және жеке аударма теориясының қалыптасуына зор мүмкіндіктер береді.
Тілдерді, әсіресе, үнді-еуропа тілдерінің фонетикалық, грамматикалық, лексикалық, т.б. жүйелерін типологиялық салғастырмалы әдісімен зерттеу XX ғасырдың екінші жартысынан басталып, бүгінгі таңда бұл бағыт салыстырмалы және салғастырмалы тіл білімі ретінде өз алдына лингвистикалық жеке сала ретінде қалыптасып отыр.
Тіл біліміндегі салыстырмалы-салғастырмалы әдісті қолдану арқылы әртүрлі туыстас және туыстас емес тілдердің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық, фразеологиялық т.б. жүйелерін салыстырып, салғастырып зерттеуге болады. Бұл әдістің түп төркіні ХІХ ғасырдың басынан бастап туыстас тілдер семьясы мен тобы, олардың туыстық қатынасы мен дәрежесін зерттеуге арналған салыстырмалы-тарихи әдісте жатыр. Салыстырмалы-тарихи әдіс туыстас тілдердің деректерін салыстыра тарихи тұрғыдан зерттеп, ондағы лексикалық және грамматикалық құбылыстардың шығу тегі, өзгеруі мен дамуын және түп тегінің бірлігін анықтау үшін қолданылған [3, 29 б.].
Кейіннен осы атақты әдістің нәтижелері мен деректерін есепке ала отырып, тіл білімінің жаңа принциптері айқындалды, бұрынғы деректер жаңа мәліметтермен толықтырылды. ХХ ғасырда салыстырмалы әдіс арқылы туыстас емес тілдерді де салғастыра зерттеуге болады және зерттеу керек деген пікір кең өріс алды. Бұл әдістің соңғы жылдары кең тарағандығы соншалық, тіпті осыған байланысты тіл білімінің жаңа тараулары, зерттеудің жаңа бағыттары пайда болды: салыстырмалы-салғастырмалы фонетика, салыстырмалы-салғастырмалы лексикология, салыстырмалы-салғастырмалы грамматика, салыстырмалы-салғастырмалы фразеология тілдің тағы сол сияқты басқа салалары өз алдына дербес пән ретінде қаралып, талай ғылыми еңбектердің негізгі нысандары болды.
Тіл білімінің басқа салалары сияқты фразеология да бүгінгі таңда терезесі тең, дербес пәнге айналып отыр. Фразеология саласын тіл білімінің жеке саласы ретінде қалыптастыруда, оның нысандарын, тілдегі орны мен табиғатын зерттеу әдістерін анықтауда, маңызды теориялық тұжырымдар жасауда көптеген отандық және шетелдік ғалым-фразеологтардың еңбектері ерекше орын алады. Н.И.Амосова, А.В.Кунин, И.И.Чернышева, В.Флейшер (W.Fleischer), М.М.Копыленко, І.Кеңесбаев, А.Т.Қайдар, А.Д. Райхштейн, С.Е.Исабеков, С.К.Сатенова, З.Қ.Ахметжанова, Д.Добровольский, М.Сабитова, К.К.Дүйсекова т.б. атақты ғалымдардың жалпы және салғастырмалы фразеология мәселелеріне арнап жазған құнды-құнды еңбектері жарық көрді [4, 47 б.].
Бүгінгі таңда адамзат тарихының шексіз өрлеп, кемелденген заманында, мәдениет пен өнер, саясат пен тіл салаларында халықаралық қатынастың дамып, жанданған уақытында салыстырмалы-салғастырмалы тіл білімі өзекті де көкейкесті мәселелердің бірі болып отыр. Тілдерді салыстыра - салғастыра зерттеу әр тілдің өрнек бояуын, ұлттық ерекшелігін, қайталанбас қасиетін танып білуге жол ашады. Осындай зерттеулер мәдениетаралық қатынастың төрінен орын алып, халықтардың бір-бірімен түсінісу барысын жүзеге асыруға кеңінен ат салысады.
Еліміз егемендік алып, әлемдік өркениет биігіне ұмтылып отырған заманда, жоғары дамыған Еуропа елдерімен саяси, экономикалық, мәдениаралық қарым-қатынастың дамып отырған уақытында - қазақ тілін Еуропаның беделді тілдерінің бірі ағылшын тілімен салғастыра зерттеу - баға жетпес құнды дүние.
Соңғы 10-15 жыл ішінде қазақ тілі фразеологиясын герман (неміс, ағылшын) тілдері фразеологиясымен салғастыра зерттеуге арналған бірталай жұмыстар жарық көрді.
Бірі түркі, бірі герман тілдері тобына жататын қазақ және ағылшын, қазақ және неміс тілдерінің тілдік, ұлттық мәдени ерекшеліктерін түрлі тілдік бірліктер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер бойынан тауып, олардың бір-біріне ұқсастық немесе бір-бірінен айырмашылық дәрежесін анықтауға, ұлттық нақышты тереңірек түсінуге талпынған ғылыми еңбектер баршылық, дегенмен шешімін таппаған мәселелер де жоқ емес. Осындай негізгі мәселелердің біріне қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологизмдерді қазіргі тіл білімінің жаңа бағыттары мен ұстанымдары негізінде салыстыра-салғастыра зерттеу жатады.
Тіл бірліктерін этнос (адам) - тіл - мәдениет үштігіне сүйеніп зерттеу үрдісі тіл білімінің этнолингвистика, тіл арқылы ел тану, лингвомәдениеттану, когнитивтік лингвистика сияқты жаңа бағыттарына жол ашты. Аталған бағыттардың негізінде адамның тілі мен мәдениетінің өзара байланысы мәселесі жатыр. Тіл мен халықтың, оның мәдениетінің арасындағы тікелей байланыс халықтың рухынан, тілінен көрініс табады. Олай болса, тілді зерттегенде оны сол халықтың рухани байлығымен, мәдениетімен байланыстыра зерттеу қажет.
Отандық ғалымдар М.М.Копыленко, Ә.Қайдар, Е.П.Жанпейісов этнолингвистиканың теориялық мәселелерін қарастырып, мақсат мүддесін, зерттеу нысанын, әдіс-тәсілдерін айқындап берді. Бай тіл қазынасын этнос болмысы тұрғысынан толық меңгеріп, оның бейне бір тұңғиық теңіздей терең мағына-мазмұнына бойлап еніп, оны игеріп танып-білу жүйелей түсіп жан-жақты зерттеу этнолингвистиканың мақсаты деп түсініктеме береді Ә.Қайдар өзінің Қазақ тілінің өзекті мәселелері атты еңбегінде [5, 96 б.].
Тілді этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеудің өкшесін баса өз бастауын алған жаңа бағыттардың бірі - тіл арқылы ел тану. Фразеология саласында бұл бағыттың алар орны ерекше, өйткені әр тілдің фразеологизмінде үлкен мазмұн - халық өмірі, мәдениеті бар. Фразеологизм мағынасындағы елтану потенциясының пайда болу принциптері тіл арқылы елтану бағытының еншісі болып табылады. Тіл арқылы елтану теориясының пайда болып дамуы фразеология саласын жаңа қырынан, яғни фразеологизмдерді кез-келген халықтың ұлттық мәдени дамуының айнасы ретінде қарастыруға мол мүмкіндік береді.
Тіл мен мәдениет арақатынасын зерттейтін тіл білімінің жаңа бағыттарының бірі - лингвомәдениеттану. Лингвомәдениеттану - қазіргі тіл білімінде кеңінен қолданыс тауып келе жатқан антропоцентристік бағытпен, яғни сол тілдің иесі болып табылатын адаммен, тілдің функционалды қолданыс табатын әлеуметтік орта, тарих, мәдениет пен танымдық процестермен байланыстыра зерттеу үрдісінің нәтижесі болып табылатын тіл мен мәдениеттің өзара байланыс тетіктері мен жалпы ұлттық дүниетаным, ұлттық мәдениеттің тілдегі көрінісін зерттейді.
Лингвомәдениеттану ғылымының алғышарттары В.фон. Гумбольдтың тіл мен мәдениеттің өзара байланысы идеясы және Э.Сепир мен Б.Уорфтың тілдік ықтималдылық болжамымен ұштасып жатыр. Бұл ғылымның мақсаты тілдік бірліктің шығу тегін айқындау емес, әр түрлі тілдік бірліктерге (фразеологизмдерге) түсініктеме бере отырып, оның пайда болу шарттары мен жағдаяттарын анықтау болып табылады. Лингвомәдениеттану тіл мен мәдениеттің өзара байланысын, қатынасын қазіргі заманның ұлттық-мәдени сана сезімі тұрғысынан қарастырады және оның тілдегі көрінісін сипаттайды [6, 37 б.].
Қазіргі тіл білімінде ерекше дамып келе жатқан когнитивті лингвистиканың негізінде тілді - адам дүниетанымының кілті, адам санасында ғалам туралы түсінікті құраушы, таным модельдері арқылы ашылатын білімнің коды, шындық пен шындықты игеруші сана арасындағы дәнекер, сондай-ақ сана қызметінің нәтижесі деп қарайтын когнитивтік көзқарас жатыр.
Когнитивтік лингвистика тіл мен сол тілдің иесі адам санасын тұтастықта қарастырып, тілдік білімді адам миының жемісі, күрделі ассоциативті-вербальды құрылым, болмысты рух пен ой бірлестігінде танытушы жүйе ретінде кешенді сипаттауға негізделеді. Когнитивтік үрдістің негізгі айырым белгісі тілді жаңаша зерттеуде жаңа тәсілдер еңгізуде ғана емес, таза танымдық бағдарының жаңалығында, тілді танымдық тұрғыдан қарауында.
Когнитивтік лингвистиканың негізгі мәселелерінің бірі - когнитивтік мағына. Тілдік бірліктердің мағынасы адамның ойлау жүйесімен қатар қарастырылады. Бұл бағыттың басты назар аударатын негізгі ұғымдары: әлем бейнесі, әлемнің тілдік бейнесі, әлем моделі немесе когнитивтік модель. Когнитивтік мағына тіл арқылы құрылып берілетін танымдық ақпарат ретінде қарастырылады. Когнитивтік семантика - сол тіл арқылы құрылып берілетін адам санасындағы концептуалды білімді таным моделі арқылы зерттейтін ғылым.
Тіл білімінің қазіргі даму кезеңі құрылымы әртүрлі тілдерді салыстыра-салғастыра зерттеуге деген қызығушылықтың артуымен сипатталады және функционалды, прагматикалық, когнитивтік, антропоцентристік, лингвомәдениеттану және басқа да парадигмалардың қатар өмір сүруімен ерекшеленеді. Осы парадигмалардың ортасында жеке тұлға мен адам қызметінің әлеуметтік жағына деген қызығушылықты арттыратын антропоцентрлік әдістеме тұр. Аталған бағыттардың зерттеу нысаны - тіл мен мәдениет.
Мәдениет - халық дамуындағы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын ұлттық құндылықтар жиынтығы. Әр ұлттың ана тілінде оның бүкіл өмірі, тарихы, тыныс-тіршілігі, жан дүниесі, яғни, мәдениеті көрініс табады. Тіл мен мәдениет-қоғам дамуының әлеуметтік азығы. Тілдің әлеуметтік маңызы тіл мен мәдениетті, тіл мен қоғамды бірге алып қарағанда ғана ашылады. Адамның жан дүниесі мен болмысының, мәдениетінің қалыптасуына үлкен үлес қосатын халықтың баға жетпес байлығы - оның тілі. Тіл - мәдениеттің көзі, ұлт өмірінің айнасы. Тіл мәдениеттен тыс өмір сүрмейді, себебі ол мәдениеттің бір көрінісі. Ал, кез-келген мәдениеттің түрлері, атаулары тіл арқылы бейнеленіп, тілдің кумулятивтік қызметі арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіледі.
Сонымен, тіл - халықтың мәдениеті, салт-дәстүрі, қадір тұтатын заттары мен құндылықтар дүниесінің, қоршаған ортаның т.б. өмір сүру үлгілерінен хабардар ететін құрал. Мәдениет - адамның тілде көрініс табатын бүкіл рухани өмірі, тәжірибесі.
Фразеологизмдердің ішкі формаларының тасалануынан олардың мағыналарының күңгірттенуі шығады. Ондай фразеологизмдердің сырын, жасалу төркінін тілдің ішкі заңдылықтарынан гөрі экстралингвистикалық факторлар мен этимологиядан іздеу қажет. Мысалы, кәрі қойдың жасындай жасы қалды фразеологизмі қой түлігінің тіршілік ету мерзімін (10 шақты жылдай) бақылаудан туған. Осы жайт ауыспалы мәнде жасы ұлғайған адамға қатысты айтылатын бейнелі тіркестің тууына негіз болған. Ағылшын тіліндегі to fight like Kilkenny cats (Килкени мысықтарындай айқасу) - өлімге бас тігіп қырқысу деген мағынада қолданылатын фразеологизмнің қалыптасуына ХVII ғ. Kilkenny мен Irishtawn қалалары арасындағы қантөгістің аяғы екі қаланың да қирап бітуіне әкелген тарихи уақиға негіз болды.
Шарль Балли (1865 - 1947) фразеология ғылымының негізін салушы болып табылады, өйткені ол өзінің Француз стилистикасы еңбегінде сөз тіркестерінің жүйеленін келтірді. Ол өз еңбектерінде сөз тіркестерінің төрт типін көрсетеді: 1. Еркін сөз тіркестері (les groupements libres); 2. Жай тікрестер (les groupments usuels); 3. Фразеологиялық қатар (les series phraseologiques). Бұл тіркестер компоненттердің қайта топталуына мүмкіндік береді; 4. Фразеологиялық бірліктер (les unites phraseologiques) деп - сөздер жеке тұрып мағынасын жоғалтса да, бірігіп қолданылысында бір мағынаны білдіретін сөздер.
Кейіннен тіл маманы жай тіркестер мен фразеологиялық тіркестерді қайта қарастырып, олар жалпы тіркестердің негізі деген тұжырымға келді. Осылайша, Ш. Балли тіркестердің екі түріне келіп тоқтады: 1. Еркін тіркестер мен 2. Фразеологиялық бірліктер. Жалпы алғанда барлық тіркестер жаңа мәнге ие, оны ғалым химиялық қосылыстармен салыстырады, яғни жеке қолданысында аз мәнге ие болып, ал бірге қолданысында бұл фразеологиялық бірліктер көркем сөздің сипатына ие [7, 38 б.].
Академик В.В. Виноградов фразеологизмдерді семантикалық сәйкестігі көзқарасымен топтастырады. Белгілі болғандай, фразеологизмдер еркін сөз тіркестерінің үйлесуінен пайда болады, олар ауыспалы мағынасында қолданылады. Біртіндеп, олардың жеке мағыналары жойылып, күнделікті қолданыста олардың тұрақты тіркестер күйіндегі түрі қолданылады. Фразеологизмдердің мағыналарының қаншалықты ауыспалы болуына байланысты акад. В.В.Виноградов оларды үш түрге бөледі: фразеологиялық тұтастықтар, фразеологиялық бірліктер және фразеологиялық тізбектер [8, 101 б.].
Фразеологиялық тұтастықтар мүлдем бөлінбейтін тұрақты тіркестер, олардың жалпы мағынасы құрамындағы жеке сөздердің мағынасына тәуелсіз: to kick the bucket (ауыз.) - иілу, өлі; to rain cats and dogs - жауын жауу (жаңбыр); to be all thumbs - қолағай болу. Фразеологиялық тұтастықтар олардың компоненттерінің ауыспалы мәндерінің негізінде пайда болды, кейіннен бұл бұл ауыспалы мағыналар қазіргі ағылшын тілінде түсініксіз болып кетті. Фразеологиялық тұтастықтардың әр түрлілігі тарихи жағынан ғана ашылады. Мысалы, to be all thumbs түсінігі one's fingers are all thumbs дегенді білдіреді, ол тарихи өзгерістерге ұшыраған. Фразеологизм Kilkenny cats көрініп тұрғандай, Kilkenny мен Irishtown қалалары арасындағы XVII ғасырдағы соғыстар туралы сөзден қалған.
Осылайша, фразеологиялық тұтастықтар үшін ауыспалы мағына негізгісі болып табылды.
Фразеологиялық тұтастықтардың өзіндік ерекшеліктері бар:
Олардың құрамында некротизмдер болуы мүмкін - осы тұтастықтан басқа жерлерде сөздері қолданылмайды;
Архаизмдер, олар тұтастықтардың құрамында болуы мүмкін;
Фразеологиялық тұтастықтар синтаксистік бөлінбейді;
Көп жағдайларда олардың құрамындағы сөздерді орындарымен ауыстыруға болмайды;
Олардың құрамына қосымша сөздерді енгізуге болмайды.
Фразеологиялық бірлік - фразеологиялық тұтастық тәрізді орын тәртібі жағынан өте тиянақты болып келеді. Алайда құрамындағы сөздердің бірі екіншісімен қалайда бір мағыналық байланыста болатындығын аңғартады. Себебі мұндай тіркестер о бастағы еркін тіркестің ауыспалы мағынада метафораланып Фразеологиялық бірлікке айналған. Мысалы, көзіне көк шыбын үймелету (басыну, қорлау), ақ түйенің қорны жарылу (молшылық). Аталған тіркестердің Фразеологиялық мағына жасауына ең алғашқы еркін тіркестегі тура мағына негіз болған. Кейде фразалық тұтастық пен Фразеологиялық бірлік арасындағы айырмашылықтары байқала бермейтін фразеологизмдер де бар. Ғалымдар мұны тұрақты тіркес мағыналарының көнеленуіне байланысты деп түсіндіреді. to spill the beans - құпияны ашу; to burn bridges - арасына от салу; to throw dust into smb.'s eyes - тісін тісіне қою; to throw mud at smb. - артынан сөз айту; to be narrow in the shoulders - әзілдерді түсінбеу; to paint the devil blacker than he is - түймедейді түйедей ету.
Фразеологиялық бірліктер фразеологиялық тұтастықтармен өздерінің ерекшелігімен ұқсас болып. Фразеологиялық тұтастықтарға қарағанда, фразеологиялық бірліктерде қазіргі тілде түсінетіндей болып келеді.
Фразеологиялық бірліктердің белгілері:
- Қолданыстағы сөз тіркестерімен сәйкес келуі (сал.: to throw dust into smb.'s eyes, to be narrow in the shoulders, to burn one's fingers, to burn bridges);
- Жеке компонентерінің мағыналарының сақталуы (to put a spoke in smb.'s wheel);
- Бір компонентерінің басқалармен ауысуының мүмкінсіздігі (to hold one's cards close to one's chest);
- эмоциялық - экспрессивтік бояуы (to throw dust into smb.'s eyes, to paint the devil blacker than he is);
- синонимдерінің болуы (to gild refined gold = to paint the lily).
Фразеологиялық тізбек - еркін тіркесті ауыспалы мағынада қолдану. Яғни тұрақты тіркес сыңарларының бастапқы лексикалы мағынасы бүтіндей жойылмағанымен, жойылуға жақындап, күңгірт тарта бастауы. Мұнда ерікті мағынасындағы сөз бен фразеология қалпындағы сөздің тіркесуінен жасалып, сол тізбек күйінде қолданылады. Мысалы, бота көз, қоян жүрек, асқар бел, тоң мойын, сойдақ тіс, қауға бас, оймақ ауыз, бауырсақ мұрын, кем иек, қабырға ағайын, көк жұлын, жүйке тамыр, аш бүйір, еркек кіндік, салқын қанды т. б. Фразеологиялық тізбектің құрамындағы ерікті (тура) мағынадағы сөздің сан алуан сөздермен тіркесіп жұмсалу қабілеті болса, фразеология туынды мағынадағы сөз бірді-екілі сөзбен ғана шектеліп қолданылады. Мысалы, көк бет, қысыр сөз, қасқа жол деген Фразеологиялық тізбектердің құрамындағы бет (жалпақ бет, дөңгелек бет, сопақ бет), сөз (аз сөз, көп сөз, дұрыс сөз, бұрыс сөз), жол (үлкен жол, қара жол, соқпақ жол) деген бірнеше сөздермен тіркесіп қолданыла берсе, фразеология мағынадағы көк сөзі бет сөзімен, сөз -- қысыр сөзімен, жол -- қасқа сөзімен ғана тіркеседі. Фразеологиялық тізбек сыңарларының бастапқы мағынасы онша ашық та айқын болмағанымен, солғын тартып созылып тұрады. Мысалы, көз ұшында, көз жеткісіз, көзін тырнап ашқалы, көзі тірісінде, көз шалым жер, көз барда, көзімдей көр, көзі жоғалды, көзі ілінді, көзі жетті т. б. Фразеологиялық байлаулы мағынадағы сөздің қолдану шеңбері шектеулі болады. Фразеологиялық тізбек құрылым-құрылысы жағынан екі топқа бөлінеді:
Құрылым-құрылысы сөздердің белгілі бір тіркесі болып келетін фразеологизмдер. Мысалы, шақша бас, қарақаткөз, ашықауыз, ала қол, бүйрек бет, қамыт аяқ, құба жон, қалқан құлақ, мұрты шағылмаған, жауырын құрлы көрмеді, саусақпен санарлықтай, кең иықты, ат жақты, иығы босады, алақанның аясындай, бармақ қазы, езуі жиылмайды, тісін басты, қас қарайды, кірпік қаққанша, сақалды басымен, кугілді, кеңірдектен келді, тумсығы батпады, еңбегі қатпаған, төбесі тесік, өр көкірек, арқасы бар, бүйірі шықты, мұрынның қанындай т. б.
Құрылым-құрылысы жағынан сөйлемге тең фразеологизмдер. Мысалы, бір қолын екі ете алмады, екі иығынан дем алды, табанын жерге тигізбеді, аузына ақ ит кіріп, қара ит шықты, көзіне көк шыбын үймелетті, кәрер таңқы көзімен атырды, аяқ-қолын бауырына алды, басы ауырып, балтыры сыздады, жеңген иттің желкесінен алды, көңілі су сепкендей басылды, қой үстінде бозторғай жұмыртқалады.
Ағылшын тіліндегі фразеологиялық тізбектердің мысалы: a bosom friend - закадычный друг, a bosom buddy, a pitched battle, a fierce battle; he frowned his thick eyebrows; a Sisyfean labor - Сизифов труд, a labor of Sisyphus.
Профессор Н.М. Шанский В.В. Виноградовтың фразеологизмдерді бөлуін жалғастырып, фразеологиялық сөйлемдерді төртінші түрі деп көрсетті. Олардың жалғыз ерекшелігі - іске асырылуы: олар тұрақты лексикалық құрамы мен белгілі семантикасы бар дайын сөз бірліктері ретінде қолданылады [9, 72 б.].
Оларға негізгі мағынасында қолданылатын мақал-мәтелдер жатады: live and learn; better untaught than ill taught; many men, many mind; easier said then done; nothing is impossible to a willing heart.
Фразеологизмдердің ішінде сәйкес сөйлемдердің құрылымы бойынша екі топ бөлінеді: номинативті, коммуникативті.
Фразеологиялық бірліктердің ішінде сөздердің тіркесуіне байланысты келесідей топтар ажыратылады:
Сын есім + зат есім, бұлар семантикалық тепе-теңдікте болады (daily bread).
Зат есім + септікте тұрған сөздер (a crown of glory).
Зат есім + зат есім (By the sweat of one's brow).
Көмекші сөз + сын есім + зат есім.
Сонымен, Шарль Балли фразеология ғылымының негізін салушы болып табылады, өйткені ол өзінің Француз стилистикасы еңбегінде сөз тіркестерінің жүйеленін келтірді. Ол өз еңбектерінде сөз тіркестерінің төрт типін көрсетеді: 1. Еркін сөз тіркестері (les groupements libres); 2. Жай тікрестер (les groupments usuels); 3. Фразеологиялық қатар (les series phraseologiques). Бұл тіркестер компоненттердің қайта топталуына мүмкіндік береді; 4. Фразеологиялық бірліктер (les unites phraseologiques) деп - сөздер жеке тұрып мағынасын жоғалтса да, бірігіп қолданылысында бір мағынаны білдіретін сөздер.
Академик В.В. Виноградов фразеологизмдерді семантикалық сәйкестігі көзқарасымен топтастырады. Белгілі болғандай, фразеологизмдер еркін сөз тіркестерінің үйлесуінен пайда болады, олар ауыспалы мағынасында қолданылады. Біртіндеп, олардың жеке мағыналары жойылып, күнделікті қолданыста олардың тұрақты тіркестер күйіндегі түрі қолданылады. Фразеологизмдердің мағыналарының қаншалықты ауыспалы болуына байланысты акад. В.В.Виноградов оларды үш түрге бөледі: фразеологиялық тұтастықтар, фразеологиялық бірліктер және фразеологиялық тізбектер [10, 12 б.].
Сонымен, фразеология - тілдегі тұрақты тіркестерді қазіргі және тарихи даму тұрғысынан тексеретін тіл білімінің саласы; бір тілдегі тұтас Фразеологиялық қор.
Фразеологияның қалыптасуындағы объективті және субъективті факторлар - фразеологиялық мағынаның коммуникативтік жағдайларға бейімделуі және сөйлеу кезіндегі сөз тіркестерінің туынды мағынаға ие болуы. Ал сөздің жанамалық қатыста номинацияға ұшырауы, ұғым мен түсінікті тереңдетудегі танымдық қызмет пен жүйе, әлеуметтік жағдайдағы мәдени ұлттық ерекшеліктерді көрсету, т.б. фразеологияның басты міндеттері болып саналады.
Фразеологизмдер - тіл атаулының бәріне тән құбылыс. Тілдердің, әсіресе, құрылымы әр түрлі туыстас емес тілдердің фразеологизмдерін кешенді түрде салғастыра зерттеу - салыстырмалы және салғастырмалы тіл білімінің қызықты, әрі келешегі мол саласы
Фразеология саласын тіл білімінің жеке пәні ретінде қалыптастыруда, оның нысандарын, тілдегі орны мен табиғатын зерттеу әдістерін анықтауда, маңызды теориялық тұжырымдар жасауда көптеген отандық және шетелдік ғалым лингвистердің еңбектері ерекше орын алады. Олардың ішінде Копыленко М.М., Кеңесбаев I., Қайдаров А.Т., Сәбитова М.Т., Чернышева И.И., Флейшер В., Добровольский Д., Исабеков С.Е., Сәтенова С.К., Смағұлова Г.Н., т.б. атақты ғалымдардың жалпы және салыстырмалы-салғастырмалы фразеология саласының дамуына қосқан үлестері орасан зор.
Бірі түркі, бірі герман тілдері тобына жататын қазақ және ағылшын, қазақ және неміс тілдерінің тілдік, ұлттық мәдени ерекшеліктерін түрлі тілдік бірліктер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер бойынан тауып, олардың бір-біріне ұқсастық немесе бір-бірінен айырмашылық дәрежесін анықтауға, ұлттық нақышты тереңірек түсінуге талпынған ғылыми еңбектер баршылық, дегенмен шешімін таппаған мәселелер де жоқ емес. Осындай негізгі мәселелердің біріне қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологизмдерді қазіргі тіл білімінің жаңа бағыттары мен ұстанымдары негізінде салыстыра-салғастыра зерттеу жатады.
1.2 Фразеологиялық оралым және оның түрлері
Тілімізде қолданылатын жеке сөздермен бірге көптеген ерекше қалыптасқан сөз тіркестері және сөйлемшелер бар: бүйректен сирақ шығару, төбесі көкке жеткендей болды, көз бояу, жүрегінің түгі бар, ат үстінде ұйықтады т.б. Мұндай тұрақты сөз тіркестерінің мағынасы ғасырлар бойы қалыптасып, ел аузында көп айтылып, жалпы халыққа түсінікті болып кеткен. Тұрақты тіркестердің қалыптасуына қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстар, әр түрлі іс-қимыл, бастан кешірген жағдайлар т.б. себеп болады: ащы ішектей созылды деген тіркестің пайда болуына әуел баста қойдың ішек-қарнын ашу жағдайы себеп болған. Ащы ішек ашуға қиын, әрі ұзын, адамды әлекке салады, ұзаққа созылады. Осыдан келіп ауыспалы мағынада бұл тұрақты тіркеске айналып, ығы-жығы қылатын, баяу әрекет, қимыл деген мағыналарға қатысты айтылады. Мағынасы жалпыға белгілі, грамматикалық байланысы жағынан бір бүтін болып, қолданылуы дәстүрге айналған тұрақты сөз тіркестерін тіл білімінде кейде фразеологиялық орам немесе фразеологизмдер деп атай береді. Фразеологизмдерге идиома, фраза, мақал-мәтелдер жатады. Фразеологизмдердің өзіне тән негізгі қасиеттері төмендегідей: 1. Дайын тілдік бірлік ретінде жұмсалады; 2. Жалпыға бірдей танылған қолдану заңы болады; 3. Мағына бірлігі сақталады; 4. Екі сөзден кем болмайды.
Ә.Болғанбайұлы мен Ғ.Қалиев: Фразеологизмдердің өз алдына дербес лингвистика саласы екендігін танытатын негізінен үш белгісі бар. Олар: 1) даяр қалпында жұмсалу белгісі, 2) мағына тұтастығы, 3) тіркес тиянақтылығы - деп көрсетеді. Фразеологизмдерге тән бұл белгілер әр кез бір-бірінен айқын ажыратыла бермейді. Сондықтан фразеологизмдерді топтастыру тіл біліміндегі күрделі мәселелердің бірі болып табылады [11, 105 б.].
Фразеология термині белгілі бір тілдегі фразеологизмдердің тұтас жиынтығы деген мағынамен қатар, тіл білімінің фразеологизмдерді зерттейтін саласы деген ұғымда да кеңінен қолданылады. І.Кеңесбаевтың авторлығымен шыққан Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі қазақ фразеологиясына ғана емес, қазақ тіл біліміне де қосылған елеулі үлес екендігін айтуға болады. І.Кеңесбаев аталған сөздіктегі қазақ тілінің фразеологизмдері туралы жазған мақаласында фразеология туралы: Тіл-тілдің өзіне тән ұлттық қасиеті оның барлық тарауларынан (ярустарынан) байқалатыны мәлім. Сол қасиет, әрине, тиянақты сөз тіркестерінен де анық көрінеді. Тіл байлығын сөз еткенде сөз байлығы (лексикалық қор) деген топқа осы сөздікте қамтылған алуан түрлі фразеологизмдерді жай, жалпылай жатқыза салуға болмайды. Басқаша айтқанда сөз байлығын тексеретін тіл білімі саласын лексикология деп атайтын болсақ, фразеологизм байлығын тексеретін тіл білімі саласын фразеология деп атау әбден орынды, - деп жазады. Автор аталған еңбегінде қазақ тіліндегі фразеологизмдердің теориялық мәселелерін де жан-жақты қарастырып, болашақ ғылыми-зерттеу жұмыстарына бағдар боларлық ғылыми пікірлер айтқан. Қазақ тілінің фразеологиясын зерттеуші ғалымдардың қай-қайсысы болмасын өз зерттеу жұмыстарында бұл еңбекті басшылыққа алады.
Фразеология тұрақты сөз тіркестерінің жүйесін зерттейтін тіл туралы ғылымның бір саласы. Фразеология соңғы жылдары танымдық тұрғыдан біршама зерттеле бастады. Мәселен, бұл салада еңбек етіп жүрген Р.Сыздық, Н.Уәли, Г.Смағұлова, С.Сатенова, Р.Авакова т.б. еңбектері бұған дәлел бола алады.
Фразеологизмнің қай-қайсысы болмасын бәріде ең алғаш халықтық сөйлеу тілі негізінде қалыптасқан. Сондықтан олар өмірдің барлық саласын қамтып, ішкі мазмұны жағынан өте бай келеді. Фразеологизмдер алдымен адамдардың ой-сезімін, ара қатынасын, өмір тануын білдіреді. Қазіргі таңда қолданылып жүрген фразеологизмдердің көбі адам эмоциясына қатысты болып келеді. Адам эмоциясына қатысты фразеологизмдердің бір тобы жеке тұрып адамның түрлі көңіл-күйін білдіретін болса, енді бір тобы контекс ыңғайына қарай эмоциялық реңкке ие болады. Яғни, фразеологизмдер эмоциялық реңкті айқын көрсетуге қызмет етеді. Мысалы қуанды деген сөз бен екі езуі екі құлағына жетті, жерден жеті қоян тапқандай қуанды, төбесі көкке екі елі жетпеді фразеологизмінің, қорықты және жүрегі тас төбесіне шықты, төбе шашы тік тұрды, көзіне қос көрінді фразеологизмінің, арасында мағыналық сәйкестік болғанымен, бұл сәйкестік толық балама бола алмайды, себебі қуанды және қорықты сөздерінде фразеологизмдердегідей экспрессивті реңк жоқ. Бұл мәселе туралы С.Сәтенова сөз бен оған мағыналас фразеологизмдердің қолданыс ерекшелігіне қатысты білдірген пікірінде фразеологизмдердің ойдың астарлы, бейнелі болуына ықпалын айта келіп: ...іші өлген, сырты сау қос тағанды фразеологиялық тіркесін қайғылы, уайымды, шерлі тәрізді лексикалық эквиваленттерімен ұйқасын, үйлесімін тауып ауыстырғанымызбен, фразеологиялық тіркес қолданысындағыдай әсерлі, сазды болуы және жаны күйзелген адамның сезім дүниесін соншалықты дәл жеткізуі екіталай болар еді, - дейді [12, 48 б.].
Тілдік қордағы фразеологизмдердің дәстүрлі қолданысынан басқа, жекелеген авторлардың фразеологизмдерді, оның ішінде эмоционалды реңкті фразеологизмдерді де құбылтып қолдануы жиі болмаса да шығарма тілінде кездесіп қалатын құбылыс. Бұл жөнінде ғалым С.Сатенова: ...тұрақты сөз оралымдарын автордың өңдеп, құбылтып, контекске сай орынды қолдануы ең алдымен пайдаланып отырған фразеологиялық тіркеске өзгеше түр-сипат беріп, микротекстің мәнділігін арттырып, экспрессивін күшейтеді - дейді. Сондай ақ Г.Смағұлова: ...Жалпы фразеологизмдердің пайда болуы, жасалуы туралы сөз қозғалғанда осындай образдылықтың адамның жан-дүниесіне әсері, одан шығатын эмоциялық қорытынды үнемі тұрақты сөз тіркестерінің ерекшеліктерін айқындайтын талаптар екенін ескерсек, онда синоним фразеологизмдердің қатарларының өсуі мен кемуінің себептерін те іздеген жөн, - дейді [13, 68 б.].
Фразеологизмдер тілдің әдебилігінің сипаттарын, әдеби тілдің даму кезеңдерінің көркемдік ерекшеліктерін танытады. ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы тіліндегі фразеологизмдердің жалпы сипаты, тақырыптық-семантикалық, кезеңдік-құрылымдық, стилистикалық қолданыс ерекшеліктері Ж.Қоңыратбаеваның зерттеу жұмысында көрініс табады. Автор ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы тіліндегі фразеологизмдерді жалпы мағынасына қарай және ұйытқы болатын сөздерге қарай тақырыптық топтарға жіктейді [14, 94 б.]. Фразеологизмдерді мағынасына қарай:
1) Адамды сипаттайтын фразеологизмдер;
2) Алғыс және қарғыс мәнді фразеологизмдер;
3) Қоғамдық-әлеуметтік факторға байланысты туындаған фразеологизмдер;
4) Діни наным-сенімге, салт-дәстүрге байланысты туындаған фразеологизмдер;
5) Өлшемдік ұғымдарды білдіретін фразеологизмдер;
6) Табиғат құбылыстарына байланысты фразеологизмдер деп бөле отырып, кейбір фразелогизмдер мағынасы жағынан бірнеше топқа қатысты болатындықтан, оларды мұндай тақырыптық топтарға бөлудің шартты екендігін ескертеді.
Фразеологизмдер мағынасына қарай бірнеше семантикалық топтарға бөлінеді. Кейбіреуіне тоқталып өтелік.
Соматикалық фразеологизмдер. Қазақ тілінде: аузына шайнап бергенді жұта алмайды; қолыңмен істегенді мойныңмен көтер; екі көзі төрт болды, шаш ал десең, бас алады т.б. Ал ағылшын тіліндегі соматикалық фразеологизмдер: something is on (at) the tip of somebody's tonque (тілдің ұшында), іn one ear and out the other (бір құлаққа кіріп, екінші құлағынан шығу; ақпа құлақ), zip your lip - don't talk (ауызды құлыппен құлыптап тастау) т.б.
Жан-жануарларға байланысты тұрақты тіркестер: бір оқпен екі қоянды ату; бір қазанға екі қошқардың басы сыймау, жерден жеті қоян тауып алғандай т.б. Ағылшын тілінде: Every dog has his day (итке де бақыт күні туар).
Достық пен дұшпандық ұғымын беретін фразеологизмдер: дұшпаныңа өлім тілегенше, өзіңе өмір тіле, дос басқа - дұшпан аяққа қарар т.б. Сол сияқты ағылшын тілінде: The best mirror is an old friend ( ескі дос ең үздік сынаушы). Where there are friends, there is wealth (Достық бар жерде байлық бар) және тағы басқалар. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдердің мағынасы осы тілдерде сөйлейтін ұлттың ежелден бергі өмірін жан-жақты айқындайды. Бұл фразеологизмдер тілдік қолданыста әр уақыттың салт-дәстүріне, әдет-ғұрыптарына, мәдениетіне, психологиясына, тарихына байланысты қалыптасып, тілдік қолданыста дамып өрбіген. Сондықтан да олар әр халықтың ерекшелігіне байланысты өсіп-өрбіп, сол халықтың ғасырлар бойы жинаған байлығының бірі болып табылады. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдердің беретін ұғымы әр ұлттың өзіне ғана тән рухани өмірін суреттейді. Яғни, қос тілдегі фразеологизмдер ұлттық сезім, ұлттық мінез, ұлттық салт-дәстүр негізін айқындайды. Ғалым Е.А.Диброва фразеологизмдердің шығу тегін еркін сөз тіркестерімен байланыстыра қарастырып, еркін сөз тіркестерінің фразеологизмдерге ауысуының 5 кезеңін көрсетеді. 1-кезеңі - сөздердің еркін тіркес кезеңі; 2, 3-кезеңі - еркін тіркестердің фразеологизмдерге ауысуы кезеңі, 4, 5-кезеңдері - фразеологизмдердің қалыптасу кезеңі [15, 68 б.].
Фразеологизмдер шыққан тегі еркін сөз тіркесінен өзгеше. Фразеологиялық тұрақтылық дегеніміз - тіркестің мағынасының астарлы, образды болуы, бүтін тұлғаға ғана тән болуы. Фразеологизмдердің туу себебі фразеологиялану процесі болып табылады. Нәтижесінде сөз тіркесі түгелдей жаңа, туынды мағынаға ие болады, дайын күйінде қолданылатын тілдік материалға айналады. Көптеген фразеологизмдер ағылшын-қазақ тіларалық фразеологиялық қорында семантикалық жолмен жасалынған. Ағылшын тіліндегі: Keep one's nose to the grindstone - мұрнынан шаншылып жүру. Екі тілде де мағынасы жұмыстан қолы босамау деген ұғымды білдіреді. Тағы да, Be in smb's pulse - тамырын басу - ақырын пікір, сыр тартып көңілін бөлмек болу деген мағынада қолданылады. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмнің аспан денелеріне табынудан пайда болған түрлері кездеседі: Be born under a lucky star - бақытты жұлдыздың астында туу, believe in one's star - өзінің тағдырына сену. Қазақ тіліндегі аспанға табыну дәстүріне байланысты пайда болып, қалыптасқан фразеологизмдер: көк, аспан, тәңір, құдай сөздері арқау болған: құдай жарылқады, тәңірі қолдады, жұлдызы оңынан туды, аспанымыз ашық болсын т.б.
Ағылшын тіліндегі фразеологизмдердің қалыптасуына әдеби тілмен қатар терминологиялық және кәсіби лексика негіз болған. Мысалы, ағылшын тіліндегі talk shop - көпшілік жерде жұмыс жайлы сөйлеу мағынасын білдіреді, яғни shop - шеберхана ұғымында қолданылады. to turn face about - көзқарасын (мінезін) күрт өзгерту мағынасын білдіреді. Әскери терминалогия бойынша солға шыр айналу деп аударылады екен. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдердің пайда болып, қалыптасуынан әрбір тілдің өзіндік ерекшеліктерін байқауға болады: Move heaven and earth (жер мен көкті жылжыту) қазақ тіліндегі баламасы айды аспанға шығару, яғни таң қалдыру ұғымын береді. Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің қалыптасуына ертегілер, аңыз-әңгімелер, эпостық жырлар негіз болған. Ағылшын тіліндегі тұрақты тіркестер, идиомалар көбінесе ертегілерде, жай және құрмалас сөйлемдерде көп қолданылады. Мысалы:
1. He was too soft - hearted and could not refuse money to his children and relatives whenever they asked for it. Бұл жердегі идиома soft - hearted жұмсақ жүрек (қазақша қайырымды, қолы ашық) деген мағынаны білдіреді.
2. When the boy asked his parents to allow him to learn to play piano, they agreed because they knew he had a good ear for music. Бұл жердегі идиома good ear for music. Мұны сөзбе-сөз аударсақ, good ear - жақсы құлақ дегенді білдіреді, яғни қазақша баламасы құйма құлақ [16, 154 б.].
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің басым көпшілігі Адам атты мағыналық макротопқа жатады, олардың мағынасы адам мен оны қоршаған әлемнің өзара әрекетін бейнелейді. Фразеологиялық теңеулердің негізінде адам өмірі мен қызметінің тұстарын бейнелейтініне байланысты екі тілде олардың төмендегідей мағыналық-тақырыптық топтары анықталды:
1. Адам мінезі мен ақыл-ой қабілетін сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: Қарабайдай қатыгез, дала бүркітіндей қырағы; ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Фразеологиялық бірліктерді теориялық зерттеу 5
1.1 Фразеология ілімінің қалыптасу тарихы 5
1.2 Фразеологиялық оралым және оның түрлері 14
1.3 Фразеологиялық бірлік-сөз қатынасының мәселесі 26
1.4 Ағылшын тіліндегі фразеологизмдердің лексикалық ерекшеліктері 29
2 Ағылшын тіліндегі фразеологиялық бірліктердің детективті жанрда қолдануы 36
2.1 Агата Кристидің детективті туындыларынан алынған фразеологиялық бірліктердің құрылымдық жіктелуі 36
2.2 Компоненттердің біріктірілу принципімен Агата Кристидің детективті туындыларынан алынған фразеологиялық бірліктердің жіктелуі 48
2.3 Тақырыптық топталуына негізделген Агата Кристидің детективті туындыларынан алынған фразеологиялық бірліктердің жіктелінуі 55
Қорытынды 64
Қолданылған әдебиеттер тізімі 67
Кіріспе
Бүгінгі таңда ұлттық құндылықтарымызды қайта қалыптастыру, жандандыру, мемлекеттік тіл мәртебесін көтеру - тіл саясатының маңызды бағыттарының бірі саналады.
Ұлтаралық қатынастар үйлесімділігін, халықтар достастығы мен бірлігін нығайтуда егеменді еліміз бар күш жігерін салуда. Мұның өзі тілдерді дамытуға, сайып келгенде, мемлекеттік тілді өркендетуге келіп тіреледі.
Фразеологизмдердің жаңа ұғым, түсініктермен көбейіп, қалыптасуы сол ұлт тілінің даму ерекшеліктерінің және ұлт мәдениетінің танымдық қасиетін көрсетеді. Бірі түркі, бірі герман тілдері тобына жататын қазақ және ағылшын тілдерінің ұлттық мәдени ерекшеліктерін фразеологизмдер бойынан тауып, олардың бір-бірінен ұқсастық немесе бір-бірінен айырмашылық дәрежесін анықтауға, ұлттық нақыштарын тереңірек түсінуге болады.
Фразеологиялық бірліктердің зерттелуіне Ш.Балли, Л.Блумфилд, А.В. Кунин, А.С.Хорнби, Н.М.Шанский, Н.Н.Амосова, А.И.Смирницкий, акад. В.В.Виноградов, В.Н.Телия сынды шет елдік және отандық ғалымдардың еңбектері арналған. Берілген жұмыста біз ағылшын тіліндегі детективті жанрдағы тұрақты тіркестердің қолданылу ерекшеліктеріне зерттеу жүргіземіз. Тұрақты тіркестер сөйлеу тілін бай, әрі көркем ете түседі. Идиомалардың аясы кең: біз тарихи кейіпкерлердің, тұрмыстық өмірдегі адамдардың және әр түрлі салалардағы сөз тіркестерін кездестіре аламыз. Фразеологиялық бірліктердің құрамы әр түрлі, мысалы, Fine kettle of fish аударылғанында міне осылай! тіркесімен сәйкес келмейді, ал Mickey Finn ішіп алған адамды тонауға арналған ұйқы дәрісіне тең келмейді.
Тіл жүйесіне кіргізілген фразеологиялық бірліктер жіктелінеді. Фразеологиялық бірліктердің жіктелінуі мына ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан: Н.А.Азарх, Н.Н.Амосова, О.С.Ахманова, Ш.Балли, И.А.Бодуэн де Куртэнэ, акад. В.В.Виноградов, А.В.Кунин, Л.П.Смит, В.Н.Телия, А.Дж.Уорелл, U.Weinreich.
Фразеологиялық бірліктердің жіктелінуінің көптеген белгілері бар: негізгі компонент ретіндегі сөйлем мүшесінің синонимінің болуы немесе болмауы және т.б.
Осылайша, дипломдық жұмыстың өзектілігі - қазіргі кезде фразеологиялық бірліктердің бекітілген жіктелінуінің болмауымен анықталады.
Зерттеудің жұмысының мақсаты - Детективті жанрлардағы фразеологиялық бірліктердің қолданылуын зерттеу және олардың негізгі белгілерімен жіктеу.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттерді шешу керек:
oo Тіл білімі мамандарының фразеологиялық бірліктерді жіктеуін қарастыру;
oo Агата Кристидің детективті туындыларындағы фразеологиялық бірліктердің қолданылуының ерекшеліктері және оларды талдау;
Агата Кристидің детективті туындыларынан алынған фразеологиялық бірліктердің құрылымдық жіктелуін зерттеу;
Зерттеу жұмысының пәні - Негізінде, детективті жанрда көркемдік беретін сөздердің болуы қажет емес деген пікір бар. Бұл жұмыстың өзектілігін ескере отырып, Агата Кристидің детективті жанрларындағы фразеологиялық бірліктердің ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының нысаны - детективті жанларда қолданылатын фразеологиялық бірліктер.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері - салыстыру, сәйкестендіру, стилистикалық талдау, компоненттік және контекстологиялық талдау және сөздік дефиниция әдістері.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы - Детективті жанры көп жағдайда эмоциялық элементтер жоқ деп есептелінеді. Берілген жұмыста осы пікірге қарсы шығады. Талдауға материал ретінде озық детективті романдардың авторы - Агаты Кристидің шығармалары алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық құндылығы - Зерттеу жұмысының барысында фразеологизмдердің қазақ тіл білімі мен ағылшын тіл біліміндегі қолданылуының үлкен арнасы ашылып, өзінің ерекше зерттеу нысаны, ғылыми ұстанымдары, түрлері мен үлгілері анықталды. Зерттеудің нәтижелері ағылшын тіл білімінде детективті жанрларла фразеологизмдерді қолданудың ерекшеліктеріне нақты үлес қосады. Зерттеу барысында жасалынған тұжырымдамалар мен нәтижелер фразеологизм мәселелерінің дамуына, қалыптасуына септігін тигізеді.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы - Алынған мәліметтер фразеология мен стилистика ғылымындағы зерттеу жұмыстары үшін қолданыла алынады, курстық, дипломдық, диссертациялық жұмыстарды жазу үшін де қолданыла алады. Сондай-ақ бұл зерттеу жұмысы ағылшын тілін оқытуда, лексикология, стилистика, көркем әдеби, практикалық сабақтарда, стилистика, лексикология, әдебиет курстарындағы дәрістерде қолданыла алады.
Зерттеу жұмысының материалы - Детективті жанрдағы жазушы Агата Кристидің туындылары алынды. Жалпы көлемі 890 бет, соның негізінде 209 фразеологиялық бірліктер алынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы - кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Фразеологиялық бірліктерді теориялық зерттеу
1.1 Фразеология ілімінің қалыптасу тарихы
Фразеология (грек. phrasіs - сөйлемше, logos - ұғым) - 1) тілдегі тұрақты тіркестерді қазіргі және тарихи даму тұрғысынан тексеретін тіл білімінің саласы; 2) бір тілдегі тұтас Фразеологиялық қор.
Фразеологияның қалыптасуындағы объективті және субъективті факторлар - фразеологиялық мағынаның коммуникативтік жағдайларға бейімделуі және сөйлеу кезіндегі сөз тіркестерінің туынды мағынаға ие болуы. Ал сөздің жанамалық қатыста номинацияға ұшырауы, ұғым мен түсінікті тереңдетудегі танымдық қызмет пен жүйе, әлеуметтік жағдайдағы мәдени ұлттық ерекшеліктерді көрсету, т.б. фразеологияның басты міндеттері болып саналады. Фразеология негізінен психология, философия, тарих, этнографиямен тығыз байланысты. Қазіргі кезде фразеологизмдерді кең ұғымда түсінуді жақтаушылар фразеологияның зерттеу аясын кеңейтуді ұсынуда. Фразеологияны семантикалық дәрежелер қатарында фразеологизмдердің антонимді, синонимді, омонимді, көп мағыналы құбылыстарына талдау жасайды. Фразеология тұрақты тіркестердің эмоционалды-экспрессивті ерекшеліктеріне орай, олардың қолданылу аясында стильдік дәрежелену сатысын айқындап, жалпы стильдік қызметін саралайды. Фразеология фразеологиялық тіркестердің белгілерін анықтау принциптері мен әдістерін басшылыққа ала отырып, фразеологиялық тіркестердің сөздерде толық тұжырыммен сипатталуына назар аударады. Компоненттер бірлігі Фразеологиялық мағынаны түсіну үшін аналитикалық талдау, фразеологизмдердің семантикалық, тақырыптық жүйеленуі, жеке сөздің компоненттер құрылымындағы орны фразеологиялық факторлармен дәлелденуді қажет етеді. Фразеология бұрыннан қалыптасқан зерттеу әдістерін жетілдіре отырып, фразеологизмдердің семантикалық-синтаксистік құрылымын басқа ұқсас жағдайлардан ажырату үшін фразеологиялық тіркес шегін белгілеп зерттейді. Түркі фразеологиясында фразеологизмдердің тұлғалық, мағыналық, тақырыптық жақтарының күрделілігіне қарай ғылыми ізденістерде зерттеу әдістерінің бағыт-бағдары әр түрлі. Фразеологияда елтануға негізделген лингвистика фразеологизмдер арқылы жүзеге асырыла бастады. Яғни, ұлт мәдениетін болмыс ұғымының аясында таныту мақсатында тілдің жинақтау қызметі арқылы фразеологизмге этнолингвистикалық талдау жүргізу. Фразеологизмдер стилистикамен тығыз байланысты болғандықтан, оларды тіл білімімен қатар әдебиеттану ғылымы да зерттейді.
Фразеологизмдер - тіл атаулының бәріне тән құбылыс. Тілдердің, әсіресе, құрылымы әр түрлі туыстас емес тілдердің фразеологизмдерін кешенді түрде салғастыра зерттеу - салыстырмалы және салғастырмалы тіл білімінің қызықты, әрі келешегі мол саласы [1, 56 б.].
Фразеология саласын тіл білімінің жеке пәні ретінде қалыптастыруда, оның нысандарын, тілдегі орны мен табиғатын зерттеу әдістерін анықтауда, маңызды теориялық тұжырымдар жасауда көптеген отандық және шетелдік ғалым лингвистердің еңбектері ерекше орын алады. Олардың ішінде Копыленко М.М., Кеңесбаев I., Қайдаров А.Т., Сәбитова М.Т., Чернышева И.И., Флейшер В., Добровольский Д., Исабеков С.Е., Сәтенова С.К., Смағұлова Г.Н., т.б. атақты ғалымдардың жалпы және салыстырмалы-салғастырмалы фразеология саласының дамуына қосқан үлестері орасан зор [2, 25 б.].
Тілдерді салыстыра-салғастыра зерттеу олардың бір-бірімен ұқсастық, бір-бірінен айырмашылық заңдылығын анықтауға, тілдің ұлттық қасиеттерін тереңірек түсінуге, жалпы және жеке аударма теориясының қалыптасуына зор мүмкіндіктер береді.
Тілдерді, әсіресе, үнді-еуропа тілдерінің фонетикалық, грамматикалық, лексикалық, т.б. жүйелерін типологиялық салғастырмалы әдісімен зерттеу XX ғасырдың екінші жартысынан басталып, бүгінгі таңда бұл бағыт салыстырмалы және салғастырмалы тіл білімі ретінде өз алдына лингвистикалық жеке сала ретінде қалыптасып отыр.
Тіл біліміндегі салыстырмалы-салғастырмалы әдісті қолдану арқылы әртүрлі туыстас және туыстас емес тілдердің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық, фразеологиялық т.б. жүйелерін салыстырып, салғастырып зерттеуге болады. Бұл әдістің түп төркіні ХІХ ғасырдың басынан бастап туыстас тілдер семьясы мен тобы, олардың туыстық қатынасы мен дәрежесін зерттеуге арналған салыстырмалы-тарихи әдісте жатыр. Салыстырмалы-тарихи әдіс туыстас тілдердің деректерін салыстыра тарихи тұрғыдан зерттеп, ондағы лексикалық және грамматикалық құбылыстардың шығу тегі, өзгеруі мен дамуын және түп тегінің бірлігін анықтау үшін қолданылған [3, 29 б.].
Кейіннен осы атақты әдістің нәтижелері мен деректерін есепке ала отырып, тіл білімінің жаңа принциптері айқындалды, бұрынғы деректер жаңа мәліметтермен толықтырылды. ХХ ғасырда салыстырмалы әдіс арқылы туыстас емес тілдерді де салғастыра зерттеуге болады және зерттеу керек деген пікір кең өріс алды. Бұл әдістің соңғы жылдары кең тарағандығы соншалық, тіпті осыған байланысты тіл білімінің жаңа тараулары, зерттеудің жаңа бағыттары пайда болды: салыстырмалы-салғастырмалы фонетика, салыстырмалы-салғастырмалы лексикология, салыстырмалы-салғастырмалы грамматика, салыстырмалы-салғастырмалы фразеология тілдің тағы сол сияқты басқа салалары өз алдына дербес пән ретінде қаралып, талай ғылыми еңбектердің негізгі нысандары болды.
Тіл білімінің басқа салалары сияқты фразеология да бүгінгі таңда терезесі тең, дербес пәнге айналып отыр. Фразеология саласын тіл білімінің жеке саласы ретінде қалыптастыруда, оның нысандарын, тілдегі орны мен табиғатын зерттеу әдістерін анықтауда, маңызды теориялық тұжырымдар жасауда көптеген отандық және шетелдік ғалым-фразеологтардың еңбектері ерекше орын алады. Н.И.Амосова, А.В.Кунин, И.И.Чернышева, В.Флейшер (W.Fleischer), М.М.Копыленко, І.Кеңесбаев, А.Т.Қайдар, А.Д. Райхштейн, С.Е.Исабеков, С.К.Сатенова, З.Қ.Ахметжанова, Д.Добровольский, М.Сабитова, К.К.Дүйсекова т.б. атақты ғалымдардың жалпы және салғастырмалы фразеология мәселелеріне арнап жазған құнды-құнды еңбектері жарық көрді [4, 47 б.].
Бүгінгі таңда адамзат тарихының шексіз өрлеп, кемелденген заманында, мәдениет пен өнер, саясат пен тіл салаларында халықаралық қатынастың дамып, жанданған уақытында салыстырмалы-салғастырмалы тіл білімі өзекті де көкейкесті мәселелердің бірі болып отыр. Тілдерді салыстыра - салғастыра зерттеу әр тілдің өрнек бояуын, ұлттық ерекшелігін, қайталанбас қасиетін танып білуге жол ашады. Осындай зерттеулер мәдениетаралық қатынастың төрінен орын алып, халықтардың бір-бірімен түсінісу барысын жүзеге асыруға кеңінен ат салысады.
Еліміз егемендік алып, әлемдік өркениет биігіне ұмтылып отырған заманда, жоғары дамыған Еуропа елдерімен саяси, экономикалық, мәдениаралық қарым-қатынастың дамып отырған уақытында - қазақ тілін Еуропаның беделді тілдерінің бірі ағылшын тілімен салғастыра зерттеу - баға жетпес құнды дүние.
Соңғы 10-15 жыл ішінде қазақ тілі фразеологиясын герман (неміс, ағылшын) тілдері фразеологиясымен салғастыра зерттеуге арналған бірталай жұмыстар жарық көрді.
Бірі түркі, бірі герман тілдері тобына жататын қазақ және ағылшын, қазақ және неміс тілдерінің тілдік, ұлттық мәдени ерекшеліктерін түрлі тілдік бірліктер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер бойынан тауып, олардың бір-біріне ұқсастық немесе бір-бірінен айырмашылық дәрежесін анықтауға, ұлттық нақышты тереңірек түсінуге талпынған ғылыми еңбектер баршылық, дегенмен шешімін таппаған мәселелер де жоқ емес. Осындай негізгі мәселелердің біріне қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологизмдерді қазіргі тіл білімінің жаңа бағыттары мен ұстанымдары негізінде салыстыра-салғастыра зерттеу жатады.
Тіл бірліктерін этнос (адам) - тіл - мәдениет үштігіне сүйеніп зерттеу үрдісі тіл білімінің этнолингвистика, тіл арқылы ел тану, лингвомәдениеттану, когнитивтік лингвистика сияқты жаңа бағыттарына жол ашты. Аталған бағыттардың негізінде адамның тілі мен мәдениетінің өзара байланысы мәселесі жатыр. Тіл мен халықтың, оның мәдениетінің арасындағы тікелей байланыс халықтың рухынан, тілінен көрініс табады. Олай болса, тілді зерттегенде оны сол халықтың рухани байлығымен, мәдениетімен байланыстыра зерттеу қажет.
Отандық ғалымдар М.М.Копыленко, Ә.Қайдар, Е.П.Жанпейісов этнолингвистиканың теориялық мәселелерін қарастырып, мақсат мүддесін, зерттеу нысанын, әдіс-тәсілдерін айқындап берді. Бай тіл қазынасын этнос болмысы тұрғысынан толық меңгеріп, оның бейне бір тұңғиық теңіздей терең мағына-мазмұнына бойлап еніп, оны игеріп танып-білу жүйелей түсіп жан-жақты зерттеу этнолингвистиканың мақсаты деп түсініктеме береді Ә.Қайдар өзінің Қазақ тілінің өзекті мәселелері атты еңбегінде [5, 96 б.].
Тілді этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеудің өкшесін баса өз бастауын алған жаңа бағыттардың бірі - тіл арқылы ел тану. Фразеология саласында бұл бағыттың алар орны ерекше, өйткені әр тілдің фразеологизмінде үлкен мазмұн - халық өмірі, мәдениеті бар. Фразеологизм мағынасындағы елтану потенциясының пайда болу принциптері тіл арқылы елтану бағытының еншісі болып табылады. Тіл арқылы елтану теориясының пайда болып дамуы фразеология саласын жаңа қырынан, яғни фразеологизмдерді кез-келген халықтың ұлттық мәдени дамуының айнасы ретінде қарастыруға мол мүмкіндік береді.
Тіл мен мәдениет арақатынасын зерттейтін тіл білімінің жаңа бағыттарының бірі - лингвомәдениеттану. Лингвомәдениеттану - қазіргі тіл білімінде кеңінен қолданыс тауып келе жатқан антропоцентристік бағытпен, яғни сол тілдің иесі болып табылатын адаммен, тілдің функционалды қолданыс табатын әлеуметтік орта, тарих, мәдениет пен танымдық процестермен байланыстыра зерттеу үрдісінің нәтижесі болып табылатын тіл мен мәдениеттің өзара байланыс тетіктері мен жалпы ұлттық дүниетаным, ұлттық мәдениеттің тілдегі көрінісін зерттейді.
Лингвомәдениеттану ғылымының алғышарттары В.фон. Гумбольдтың тіл мен мәдениеттің өзара байланысы идеясы және Э.Сепир мен Б.Уорфтың тілдік ықтималдылық болжамымен ұштасып жатыр. Бұл ғылымның мақсаты тілдік бірліктің шығу тегін айқындау емес, әр түрлі тілдік бірліктерге (фразеологизмдерге) түсініктеме бере отырып, оның пайда болу шарттары мен жағдаяттарын анықтау болып табылады. Лингвомәдениеттану тіл мен мәдениеттің өзара байланысын, қатынасын қазіргі заманның ұлттық-мәдени сана сезімі тұрғысынан қарастырады және оның тілдегі көрінісін сипаттайды [6, 37 б.].
Қазіргі тіл білімінде ерекше дамып келе жатқан когнитивті лингвистиканың негізінде тілді - адам дүниетанымының кілті, адам санасында ғалам туралы түсінікті құраушы, таным модельдері арқылы ашылатын білімнің коды, шындық пен шындықты игеруші сана арасындағы дәнекер, сондай-ақ сана қызметінің нәтижесі деп қарайтын когнитивтік көзқарас жатыр.
Когнитивтік лингвистика тіл мен сол тілдің иесі адам санасын тұтастықта қарастырып, тілдік білімді адам миының жемісі, күрделі ассоциативті-вербальды құрылым, болмысты рух пен ой бірлестігінде танытушы жүйе ретінде кешенді сипаттауға негізделеді. Когнитивтік үрдістің негізгі айырым белгісі тілді жаңаша зерттеуде жаңа тәсілдер еңгізуде ғана емес, таза танымдық бағдарының жаңалығында, тілді танымдық тұрғыдан қарауында.
Когнитивтік лингвистиканың негізгі мәселелерінің бірі - когнитивтік мағына. Тілдік бірліктердің мағынасы адамның ойлау жүйесімен қатар қарастырылады. Бұл бағыттың басты назар аударатын негізгі ұғымдары: әлем бейнесі, әлемнің тілдік бейнесі, әлем моделі немесе когнитивтік модель. Когнитивтік мағына тіл арқылы құрылып берілетін танымдық ақпарат ретінде қарастырылады. Когнитивтік семантика - сол тіл арқылы құрылып берілетін адам санасындағы концептуалды білімді таным моделі арқылы зерттейтін ғылым.
Тіл білімінің қазіргі даму кезеңі құрылымы әртүрлі тілдерді салыстыра-салғастыра зерттеуге деген қызығушылықтың артуымен сипатталады және функционалды, прагматикалық, когнитивтік, антропоцентристік, лингвомәдениеттану және басқа да парадигмалардың қатар өмір сүруімен ерекшеленеді. Осы парадигмалардың ортасында жеке тұлға мен адам қызметінің әлеуметтік жағына деген қызығушылықты арттыратын антропоцентрлік әдістеме тұр. Аталған бағыттардың зерттеу нысаны - тіл мен мәдениет.
Мәдениет - халық дамуындағы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын ұлттық құндылықтар жиынтығы. Әр ұлттың ана тілінде оның бүкіл өмірі, тарихы, тыныс-тіршілігі, жан дүниесі, яғни, мәдениеті көрініс табады. Тіл мен мәдениет-қоғам дамуының әлеуметтік азығы. Тілдің әлеуметтік маңызы тіл мен мәдениетті, тіл мен қоғамды бірге алып қарағанда ғана ашылады. Адамның жан дүниесі мен болмысының, мәдениетінің қалыптасуына үлкен үлес қосатын халықтың баға жетпес байлығы - оның тілі. Тіл - мәдениеттің көзі, ұлт өмірінің айнасы. Тіл мәдениеттен тыс өмір сүрмейді, себебі ол мәдениеттің бір көрінісі. Ал, кез-келген мәдениеттің түрлері, атаулары тіл арқылы бейнеленіп, тілдің кумулятивтік қызметі арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіледі.
Сонымен, тіл - халықтың мәдениеті, салт-дәстүрі, қадір тұтатын заттары мен құндылықтар дүниесінің, қоршаған ортаның т.б. өмір сүру үлгілерінен хабардар ететін құрал. Мәдениет - адамның тілде көрініс табатын бүкіл рухани өмірі, тәжірибесі.
Фразеологизмдердің ішкі формаларының тасалануынан олардың мағыналарының күңгірттенуі шығады. Ондай фразеологизмдердің сырын, жасалу төркінін тілдің ішкі заңдылықтарынан гөрі экстралингвистикалық факторлар мен этимологиядан іздеу қажет. Мысалы, кәрі қойдың жасындай жасы қалды фразеологизмі қой түлігінің тіршілік ету мерзімін (10 шақты жылдай) бақылаудан туған. Осы жайт ауыспалы мәнде жасы ұлғайған адамға қатысты айтылатын бейнелі тіркестің тууына негіз болған. Ағылшын тіліндегі to fight like Kilkenny cats (Килкени мысықтарындай айқасу) - өлімге бас тігіп қырқысу деген мағынада қолданылатын фразеологизмнің қалыптасуына ХVII ғ. Kilkenny мен Irishtawn қалалары арасындағы қантөгістің аяғы екі қаланың да қирап бітуіне әкелген тарихи уақиға негіз болды.
Шарль Балли (1865 - 1947) фразеология ғылымының негізін салушы болып табылады, өйткені ол өзінің Француз стилистикасы еңбегінде сөз тіркестерінің жүйеленін келтірді. Ол өз еңбектерінде сөз тіркестерінің төрт типін көрсетеді: 1. Еркін сөз тіркестері (les groupements libres); 2. Жай тікрестер (les groupments usuels); 3. Фразеологиялық қатар (les series phraseologiques). Бұл тіркестер компоненттердің қайта топталуына мүмкіндік береді; 4. Фразеологиялық бірліктер (les unites phraseologiques) деп - сөздер жеке тұрып мағынасын жоғалтса да, бірігіп қолданылысында бір мағынаны білдіретін сөздер.
Кейіннен тіл маманы жай тіркестер мен фразеологиялық тіркестерді қайта қарастырып, олар жалпы тіркестердің негізі деген тұжырымға келді. Осылайша, Ш. Балли тіркестердің екі түріне келіп тоқтады: 1. Еркін тіркестер мен 2. Фразеологиялық бірліктер. Жалпы алғанда барлық тіркестер жаңа мәнге ие, оны ғалым химиялық қосылыстармен салыстырады, яғни жеке қолданысында аз мәнге ие болып, ал бірге қолданысында бұл фразеологиялық бірліктер көркем сөздің сипатына ие [7, 38 б.].
Академик В.В. Виноградов фразеологизмдерді семантикалық сәйкестігі көзқарасымен топтастырады. Белгілі болғандай, фразеологизмдер еркін сөз тіркестерінің үйлесуінен пайда болады, олар ауыспалы мағынасында қолданылады. Біртіндеп, олардың жеке мағыналары жойылып, күнделікті қолданыста олардың тұрақты тіркестер күйіндегі түрі қолданылады. Фразеологизмдердің мағыналарының қаншалықты ауыспалы болуына байланысты акад. В.В.Виноградов оларды үш түрге бөледі: фразеологиялық тұтастықтар, фразеологиялық бірліктер және фразеологиялық тізбектер [8, 101 б.].
Фразеологиялық тұтастықтар мүлдем бөлінбейтін тұрақты тіркестер, олардың жалпы мағынасы құрамындағы жеке сөздердің мағынасына тәуелсіз: to kick the bucket (ауыз.) - иілу, өлі; to rain cats and dogs - жауын жауу (жаңбыр); to be all thumbs - қолағай болу. Фразеологиялық тұтастықтар олардың компоненттерінің ауыспалы мәндерінің негізінде пайда болды, кейіннен бұл бұл ауыспалы мағыналар қазіргі ағылшын тілінде түсініксіз болып кетті. Фразеологиялық тұтастықтардың әр түрлілігі тарихи жағынан ғана ашылады. Мысалы, to be all thumbs түсінігі one's fingers are all thumbs дегенді білдіреді, ол тарихи өзгерістерге ұшыраған. Фразеологизм Kilkenny cats көрініп тұрғандай, Kilkenny мен Irishtown қалалары арасындағы XVII ғасырдағы соғыстар туралы сөзден қалған.
Осылайша, фразеологиялық тұтастықтар үшін ауыспалы мағына негізгісі болып табылды.
Фразеологиялық тұтастықтардың өзіндік ерекшеліктері бар:
Олардың құрамында некротизмдер болуы мүмкін - осы тұтастықтан басқа жерлерде сөздері қолданылмайды;
Архаизмдер, олар тұтастықтардың құрамында болуы мүмкін;
Фразеологиялық тұтастықтар синтаксистік бөлінбейді;
Көп жағдайларда олардың құрамындағы сөздерді орындарымен ауыстыруға болмайды;
Олардың құрамына қосымша сөздерді енгізуге болмайды.
Фразеологиялық бірлік - фразеологиялық тұтастық тәрізді орын тәртібі жағынан өте тиянақты болып келеді. Алайда құрамындағы сөздердің бірі екіншісімен қалайда бір мағыналық байланыста болатындығын аңғартады. Себебі мұндай тіркестер о бастағы еркін тіркестің ауыспалы мағынада метафораланып Фразеологиялық бірлікке айналған. Мысалы, көзіне көк шыбын үймелету (басыну, қорлау), ақ түйенің қорны жарылу (молшылық). Аталған тіркестердің Фразеологиялық мағына жасауына ең алғашқы еркін тіркестегі тура мағына негіз болған. Кейде фразалық тұтастық пен Фразеологиялық бірлік арасындағы айырмашылықтары байқала бермейтін фразеологизмдер де бар. Ғалымдар мұны тұрақты тіркес мағыналарының көнеленуіне байланысты деп түсіндіреді. to spill the beans - құпияны ашу; to burn bridges - арасына от салу; to throw dust into smb.'s eyes - тісін тісіне қою; to throw mud at smb. - артынан сөз айту; to be narrow in the shoulders - әзілдерді түсінбеу; to paint the devil blacker than he is - түймедейді түйедей ету.
Фразеологиялық бірліктер фразеологиялық тұтастықтармен өздерінің ерекшелігімен ұқсас болып. Фразеологиялық тұтастықтарға қарағанда, фразеологиялық бірліктерде қазіргі тілде түсінетіндей болып келеді.
Фразеологиялық бірліктердің белгілері:
- Қолданыстағы сөз тіркестерімен сәйкес келуі (сал.: to throw dust into smb.'s eyes, to be narrow in the shoulders, to burn one's fingers, to burn bridges);
- Жеке компонентерінің мағыналарының сақталуы (to put a spoke in smb.'s wheel);
- Бір компонентерінің басқалармен ауысуының мүмкінсіздігі (to hold one's cards close to one's chest);
- эмоциялық - экспрессивтік бояуы (to throw dust into smb.'s eyes, to paint the devil blacker than he is);
- синонимдерінің болуы (to gild refined gold = to paint the lily).
Фразеологиялық тізбек - еркін тіркесті ауыспалы мағынада қолдану. Яғни тұрақты тіркес сыңарларының бастапқы лексикалы мағынасы бүтіндей жойылмағанымен, жойылуға жақындап, күңгірт тарта бастауы. Мұнда ерікті мағынасындағы сөз бен фразеология қалпындағы сөздің тіркесуінен жасалып, сол тізбек күйінде қолданылады. Мысалы, бота көз, қоян жүрек, асқар бел, тоң мойын, сойдақ тіс, қауға бас, оймақ ауыз, бауырсақ мұрын, кем иек, қабырға ағайын, көк жұлын, жүйке тамыр, аш бүйір, еркек кіндік, салқын қанды т. б. Фразеологиялық тізбектің құрамындағы ерікті (тура) мағынадағы сөздің сан алуан сөздермен тіркесіп жұмсалу қабілеті болса, фразеология туынды мағынадағы сөз бірді-екілі сөзбен ғана шектеліп қолданылады. Мысалы, көк бет, қысыр сөз, қасқа жол деген Фразеологиялық тізбектердің құрамындағы бет (жалпақ бет, дөңгелек бет, сопақ бет), сөз (аз сөз, көп сөз, дұрыс сөз, бұрыс сөз), жол (үлкен жол, қара жол, соқпақ жол) деген бірнеше сөздермен тіркесіп қолданыла берсе, фразеология мағынадағы көк сөзі бет сөзімен, сөз -- қысыр сөзімен, жол -- қасқа сөзімен ғана тіркеседі. Фразеологиялық тізбек сыңарларының бастапқы мағынасы онша ашық та айқын болмағанымен, солғын тартып созылып тұрады. Мысалы, көз ұшында, көз жеткісіз, көзін тырнап ашқалы, көзі тірісінде, көз шалым жер, көз барда, көзімдей көр, көзі жоғалды, көзі ілінді, көзі жетті т. б. Фразеологиялық байлаулы мағынадағы сөздің қолдану шеңбері шектеулі болады. Фразеологиялық тізбек құрылым-құрылысы жағынан екі топқа бөлінеді:
Құрылым-құрылысы сөздердің белгілі бір тіркесі болып келетін фразеологизмдер. Мысалы, шақша бас, қарақаткөз, ашықауыз, ала қол, бүйрек бет, қамыт аяқ, құба жон, қалқан құлақ, мұрты шағылмаған, жауырын құрлы көрмеді, саусақпен санарлықтай, кең иықты, ат жақты, иығы босады, алақанның аясындай, бармақ қазы, езуі жиылмайды, тісін басты, қас қарайды, кірпік қаққанша, сақалды басымен, кугілді, кеңірдектен келді, тумсығы батпады, еңбегі қатпаған, төбесі тесік, өр көкірек, арқасы бар, бүйірі шықты, мұрынның қанындай т. б.
Құрылым-құрылысы жағынан сөйлемге тең фразеологизмдер. Мысалы, бір қолын екі ете алмады, екі иығынан дем алды, табанын жерге тигізбеді, аузына ақ ит кіріп, қара ит шықты, көзіне көк шыбын үймелетті, кәрер таңқы көзімен атырды, аяқ-қолын бауырына алды, басы ауырып, балтыры сыздады, жеңген иттің желкесінен алды, көңілі су сепкендей басылды, қой үстінде бозторғай жұмыртқалады.
Ағылшын тіліндегі фразеологиялық тізбектердің мысалы: a bosom friend - закадычный друг, a bosom buddy, a pitched battle, a fierce battle; he frowned his thick eyebrows; a Sisyfean labor - Сизифов труд, a labor of Sisyphus.
Профессор Н.М. Шанский В.В. Виноградовтың фразеологизмдерді бөлуін жалғастырып, фразеологиялық сөйлемдерді төртінші түрі деп көрсетті. Олардың жалғыз ерекшелігі - іске асырылуы: олар тұрақты лексикалық құрамы мен белгілі семантикасы бар дайын сөз бірліктері ретінде қолданылады [9, 72 б.].
Оларға негізгі мағынасында қолданылатын мақал-мәтелдер жатады: live and learn; better untaught than ill taught; many men, many mind; easier said then done; nothing is impossible to a willing heart.
Фразеологизмдердің ішінде сәйкес сөйлемдердің құрылымы бойынша екі топ бөлінеді: номинативті, коммуникативті.
Фразеологиялық бірліктердің ішінде сөздердің тіркесуіне байланысты келесідей топтар ажыратылады:
Сын есім + зат есім, бұлар семантикалық тепе-теңдікте болады (daily bread).
Зат есім + септікте тұрған сөздер (a crown of glory).
Зат есім + зат есім (By the sweat of one's brow).
Көмекші сөз + сын есім + зат есім.
Сонымен, Шарль Балли фразеология ғылымының негізін салушы болып табылады, өйткені ол өзінің Француз стилистикасы еңбегінде сөз тіркестерінің жүйеленін келтірді. Ол өз еңбектерінде сөз тіркестерінің төрт типін көрсетеді: 1. Еркін сөз тіркестері (les groupements libres); 2. Жай тікрестер (les groupments usuels); 3. Фразеологиялық қатар (les series phraseologiques). Бұл тіркестер компоненттердің қайта топталуына мүмкіндік береді; 4. Фразеологиялық бірліктер (les unites phraseologiques) деп - сөздер жеке тұрып мағынасын жоғалтса да, бірігіп қолданылысында бір мағынаны білдіретін сөздер.
Академик В.В. Виноградов фразеологизмдерді семантикалық сәйкестігі көзқарасымен топтастырады. Белгілі болғандай, фразеологизмдер еркін сөз тіркестерінің үйлесуінен пайда болады, олар ауыспалы мағынасында қолданылады. Біртіндеп, олардың жеке мағыналары жойылып, күнделікті қолданыста олардың тұрақты тіркестер күйіндегі түрі қолданылады. Фразеологизмдердің мағыналарының қаншалықты ауыспалы болуына байланысты акад. В.В.Виноградов оларды үш түрге бөледі: фразеологиялық тұтастықтар, фразеологиялық бірліктер және фразеологиялық тізбектер [10, 12 б.].
Сонымен, фразеология - тілдегі тұрақты тіркестерді қазіргі және тарихи даму тұрғысынан тексеретін тіл білімінің саласы; бір тілдегі тұтас Фразеологиялық қор.
Фразеологияның қалыптасуындағы объективті және субъективті факторлар - фразеологиялық мағынаның коммуникативтік жағдайларға бейімделуі және сөйлеу кезіндегі сөз тіркестерінің туынды мағынаға ие болуы. Ал сөздің жанамалық қатыста номинацияға ұшырауы, ұғым мен түсінікті тереңдетудегі танымдық қызмет пен жүйе, әлеуметтік жағдайдағы мәдени ұлттық ерекшеліктерді көрсету, т.б. фразеологияның басты міндеттері болып саналады.
Фразеологизмдер - тіл атаулының бәріне тән құбылыс. Тілдердің, әсіресе, құрылымы әр түрлі туыстас емес тілдердің фразеологизмдерін кешенді түрде салғастыра зерттеу - салыстырмалы және салғастырмалы тіл білімінің қызықты, әрі келешегі мол саласы
Фразеология саласын тіл білімінің жеке пәні ретінде қалыптастыруда, оның нысандарын, тілдегі орны мен табиғатын зерттеу әдістерін анықтауда, маңызды теориялық тұжырымдар жасауда көптеген отандық және шетелдік ғалым лингвистердің еңбектері ерекше орын алады. Олардың ішінде Копыленко М.М., Кеңесбаев I., Қайдаров А.Т., Сәбитова М.Т., Чернышева И.И., Флейшер В., Добровольский Д., Исабеков С.Е., Сәтенова С.К., Смағұлова Г.Н., т.б. атақты ғалымдардың жалпы және салыстырмалы-салғастырмалы фразеология саласының дамуына қосқан үлестері орасан зор.
Бірі түркі, бірі герман тілдері тобына жататын қазақ және ағылшын, қазақ және неміс тілдерінің тілдік, ұлттық мәдени ерекшеліктерін түрлі тілдік бірліктер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер бойынан тауып, олардың бір-біріне ұқсастық немесе бір-бірінен айырмашылық дәрежесін анықтауға, ұлттық нақышты тереңірек түсінуге талпынған ғылыми еңбектер баршылық, дегенмен шешімін таппаған мәселелер де жоқ емес. Осындай негізгі мәселелердің біріне қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологизмдерді қазіргі тіл білімінің жаңа бағыттары мен ұстанымдары негізінде салыстыра-салғастыра зерттеу жатады.
1.2 Фразеологиялық оралым және оның түрлері
Тілімізде қолданылатын жеке сөздермен бірге көптеген ерекше қалыптасқан сөз тіркестері және сөйлемшелер бар: бүйректен сирақ шығару, төбесі көкке жеткендей болды, көз бояу, жүрегінің түгі бар, ат үстінде ұйықтады т.б. Мұндай тұрақты сөз тіркестерінің мағынасы ғасырлар бойы қалыптасып, ел аузында көп айтылып, жалпы халыққа түсінікті болып кеткен. Тұрақты тіркестердің қалыптасуына қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстар, әр түрлі іс-қимыл, бастан кешірген жағдайлар т.б. себеп болады: ащы ішектей созылды деген тіркестің пайда болуына әуел баста қойдың ішек-қарнын ашу жағдайы себеп болған. Ащы ішек ашуға қиын, әрі ұзын, адамды әлекке салады, ұзаққа созылады. Осыдан келіп ауыспалы мағынада бұл тұрақты тіркеске айналып, ығы-жығы қылатын, баяу әрекет, қимыл деген мағыналарға қатысты айтылады. Мағынасы жалпыға белгілі, грамматикалық байланысы жағынан бір бүтін болып, қолданылуы дәстүрге айналған тұрақты сөз тіркестерін тіл білімінде кейде фразеологиялық орам немесе фразеологизмдер деп атай береді. Фразеологизмдерге идиома, фраза, мақал-мәтелдер жатады. Фразеологизмдердің өзіне тән негізгі қасиеттері төмендегідей: 1. Дайын тілдік бірлік ретінде жұмсалады; 2. Жалпыға бірдей танылған қолдану заңы болады; 3. Мағына бірлігі сақталады; 4. Екі сөзден кем болмайды.
Ә.Болғанбайұлы мен Ғ.Қалиев: Фразеологизмдердің өз алдына дербес лингвистика саласы екендігін танытатын негізінен үш белгісі бар. Олар: 1) даяр қалпында жұмсалу белгісі, 2) мағына тұтастығы, 3) тіркес тиянақтылығы - деп көрсетеді. Фразеологизмдерге тән бұл белгілер әр кез бір-бірінен айқын ажыратыла бермейді. Сондықтан фразеологизмдерді топтастыру тіл біліміндегі күрделі мәселелердің бірі болып табылады [11, 105 б.].
Фразеология термині белгілі бір тілдегі фразеологизмдердің тұтас жиынтығы деген мағынамен қатар, тіл білімінің фразеологизмдерді зерттейтін саласы деген ұғымда да кеңінен қолданылады. І.Кеңесбаевтың авторлығымен шыққан Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі қазақ фразеологиясына ғана емес, қазақ тіл біліміне де қосылған елеулі үлес екендігін айтуға болады. І.Кеңесбаев аталған сөздіктегі қазақ тілінің фразеологизмдері туралы жазған мақаласында фразеология туралы: Тіл-тілдің өзіне тән ұлттық қасиеті оның барлық тарауларынан (ярустарынан) байқалатыны мәлім. Сол қасиет, әрине, тиянақты сөз тіркестерінен де анық көрінеді. Тіл байлығын сөз еткенде сөз байлығы (лексикалық қор) деген топқа осы сөздікте қамтылған алуан түрлі фразеологизмдерді жай, жалпылай жатқыза салуға болмайды. Басқаша айтқанда сөз байлығын тексеретін тіл білімі саласын лексикология деп атайтын болсақ, фразеологизм байлығын тексеретін тіл білімі саласын фразеология деп атау әбден орынды, - деп жазады. Автор аталған еңбегінде қазақ тіліндегі фразеологизмдердің теориялық мәселелерін де жан-жақты қарастырып, болашақ ғылыми-зерттеу жұмыстарына бағдар боларлық ғылыми пікірлер айтқан. Қазақ тілінің фразеологиясын зерттеуші ғалымдардың қай-қайсысы болмасын өз зерттеу жұмыстарында бұл еңбекті басшылыққа алады.
Фразеология тұрақты сөз тіркестерінің жүйесін зерттейтін тіл туралы ғылымның бір саласы. Фразеология соңғы жылдары танымдық тұрғыдан біршама зерттеле бастады. Мәселен, бұл салада еңбек етіп жүрген Р.Сыздық, Н.Уәли, Г.Смағұлова, С.Сатенова, Р.Авакова т.б. еңбектері бұған дәлел бола алады.
Фразеологизмнің қай-қайсысы болмасын бәріде ең алғаш халықтық сөйлеу тілі негізінде қалыптасқан. Сондықтан олар өмірдің барлық саласын қамтып, ішкі мазмұны жағынан өте бай келеді. Фразеологизмдер алдымен адамдардың ой-сезімін, ара қатынасын, өмір тануын білдіреді. Қазіргі таңда қолданылып жүрген фразеологизмдердің көбі адам эмоциясына қатысты болып келеді. Адам эмоциясына қатысты фразеологизмдердің бір тобы жеке тұрып адамның түрлі көңіл-күйін білдіретін болса, енді бір тобы контекс ыңғайына қарай эмоциялық реңкке ие болады. Яғни, фразеологизмдер эмоциялық реңкті айқын көрсетуге қызмет етеді. Мысалы қуанды деген сөз бен екі езуі екі құлағына жетті, жерден жеті қоян тапқандай қуанды, төбесі көкке екі елі жетпеді фразеологизмінің, қорықты және жүрегі тас төбесіне шықты, төбе шашы тік тұрды, көзіне қос көрінді фразеологизмінің, арасында мағыналық сәйкестік болғанымен, бұл сәйкестік толық балама бола алмайды, себебі қуанды және қорықты сөздерінде фразеологизмдердегідей экспрессивті реңк жоқ. Бұл мәселе туралы С.Сәтенова сөз бен оған мағыналас фразеологизмдердің қолданыс ерекшелігіне қатысты білдірген пікірінде фразеологизмдердің ойдың астарлы, бейнелі болуына ықпалын айта келіп: ...іші өлген, сырты сау қос тағанды фразеологиялық тіркесін қайғылы, уайымды, шерлі тәрізді лексикалық эквиваленттерімен ұйқасын, үйлесімін тауып ауыстырғанымызбен, фразеологиялық тіркес қолданысындағыдай әсерлі, сазды болуы және жаны күйзелген адамның сезім дүниесін соншалықты дәл жеткізуі екіталай болар еді, - дейді [12, 48 б.].
Тілдік қордағы фразеологизмдердің дәстүрлі қолданысынан басқа, жекелеген авторлардың фразеологизмдерді, оның ішінде эмоционалды реңкті фразеологизмдерді де құбылтып қолдануы жиі болмаса да шығарма тілінде кездесіп қалатын құбылыс. Бұл жөнінде ғалым С.Сатенова: ...тұрақты сөз оралымдарын автордың өңдеп, құбылтып, контекске сай орынды қолдануы ең алдымен пайдаланып отырған фразеологиялық тіркеске өзгеше түр-сипат беріп, микротекстің мәнділігін арттырып, экспрессивін күшейтеді - дейді. Сондай ақ Г.Смағұлова: ...Жалпы фразеологизмдердің пайда болуы, жасалуы туралы сөз қозғалғанда осындай образдылықтың адамның жан-дүниесіне әсері, одан шығатын эмоциялық қорытынды үнемі тұрақты сөз тіркестерінің ерекшеліктерін айқындайтын талаптар екенін ескерсек, онда синоним фразеологизмдердің қатарларының өсуі мен кемуінің себептерін те іздеген жөн, - дейді [13, 68 б.].
Фразеологизмдер тілдің әдебилігінің сипаттарын, әдеби тілдің даму кезеңдерінің көркемдік ерекшеліктерін танытады. ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы тіліндегі фразеологизмдердің жалпы сипаты, тақырыптық-семантикалық, кезеңдік-құрылымдық, стилистикалық қолданыс ерекшеліктері Ж.Қоңыратбаеваның зерттеу жұмысында көрініс табады. Автор ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы тіліндегі фразеологизмдерді жалпы мағынасына қарай және ұйытқы болатын сөздерге қарай тақырыптық топтарға жіктейді [14, 94 б.]. Фразеологизмдерді мағынасына қарай:
1) Адамды сипаттайтын фразеологизмдер;
2) Алғыс және қарғыс мәнді фразеологизмдер;
3) Қоғамдық-әлеуметтік факторға байланысты туындаған фразеологизмдер;
4) Діни наным-сенімге, салт-дәстүрге байланысты туындаған фразеологизмдер;
5) Өлшемдік ұғымдарды білдіретін фразеологизмдер;
6) Табиғат құбылыстарына байланысты фразеологизмдер деп бөле отырып, кейбір фразелогизмдер мағынасы жағынан бірнеше топқа қатысты болатындықтан, оларды мұндай тақырыптық топтарға бөлудің шартты екендігін ескертеді.
Фразеологизмдер мағынасына қарай бірнеше семантикалық топтарға бөлінеді. Кейбіреуіне тоқталып өтелік.
Соматикалық фразеологизмдер. Қазақ тілінде: аузына шайнап бергенді жұта алмайды; қолыңмен істегенді мойныңмен көтер; екі көзі төрт болды, шаш ал десең, бас алады т.б. Ал ағылшын тіліндегі соматикалық фразеологизмдер: something is on (at) the tip of somebody's tonque (тілдің ұшында), іn one ear and out the other (бір құлаққа кіріп, екінші құлағынан шығу; ақпа құлақ), zip your lip - don't talk (ауызды құлыппен құлыптап тастау) т.б.
Жан-жануарларға байланысты тұрақты тіркестер: бір оқпен екі қоянды ату; бір қазанға екі қошқардың басы сыймау, жерден жеті қоян тауып алғандай т.б. Ағылшын тілінде: Every dog has his day (итке де бақыт күні туар).
Достық пен дұшпандық ұғымын беретін фразеологизмдер: дұшпаныңа өлім тілегенше, өзіңе өмір тіле, дос басқа - дұшпан аяққа қарар т.б. Сол сияқты ағылшын тілінде: The best mirror is an old friend ( ескі дос ең үздік сынаушы). Where there are friends, there is wealth (Достық бар жерде байлық бар) және тағы басқалар. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдердің мағынасы осы тілдерде сөйлейтін ұлттың ежелден бергі өмірін жан-жақты айқындайды. Бұл фразеологизмдер тілдік қолданыста әр уақыттың салт-дәстүріне, әдет-ғұрыптарына, мәдениетіне, психологиясына, тарихына байланысты қалыптасып, тілдік қолданыста дамып өрбіген. Сондықтан да олар әр халықтың ерекшелігіне байланысты өсіп-өрбіп, сол халықтың ғасырлар бойы жинаған байлығының бірі болып табылады. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдердің беретін ұғымы әр ұлттың өзіне ғана тән рухани өмірін суреттейді. Яғни, қос тілдегі фразеологизмдер ұлттық сезім, ұлттық мінез, ұлттық салт-дәстүр негізін айқындайды. Ғалым Е.А.Диброва фразеологизмдердің шығу тегін еркін сөз тіркестерімен байланыстыра қарастырып, еркін сөз тіркестерінің фразеологизмдерге ауысуының 5 кезеңін көрсетеді. 1-кезеңі - сөздердің еркін тіркес кезеңі; 2, 3-кезеңі - еркін тіркестердің фразеологизмдерге ауысуы кезеңі, 4, 5-кезеңдері - фразеологизмдердің қалыптасу кезеңі [15, 68 б.].
Фразеологизмдер шыққан тегі еркін сөз тіркесінен өзгеше. Фразеологиялық тұрақтылық дегеніміз - тіркестің мағынасының астарлы, образды болуы, бүтін тұлғаға ғана тән болуы. Фразеологизмдердің туу себебі фразеологиялану процесі болып табылады. Нәтижесінде сөз тіркесі түгелдей жаңа, туынды мағынаға ие болады, дайын күйінде қолданылатын тілдік материалға айналады. Көптеген фразеологизмдер ағылшын-қазақ тіларалық фразеологиялық қорында семантикалық жолмен жасалынған. Ағылшын тіліндегі: Keep one's nose to the grindstone - мұрнынан шаншылып жүру. Екі тілде де мағынасы жұмыстан қолы босамау деген ұғымды білдіреді. Тағы да, Be in smb's pulse - тамырын басу - ақырын пікір, сыр тартып көңілін бөлмек болу деген мағынада қолданылады. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмнің аспан денелеріне табынудан пайда болған түрлері кездеседі: Be born under a lucky star - бақытты жұлдыздың астында туу, believe in one's star - өзінің тағдырына сену. Қазақ тіліндегі аспанға табыну дәстүріне байланысты пайда болып, қалыптасқан фразеологизмдер: көк, аспан, тәңір, құдай сөздері арқау болған: құдай жарылқады, тәңірі қолдады, жұлдызы оңынан туды, аспанымыз ашық болсын т.б.
Ағылшын тіліндегі фразеологизмдердің қалыптасуына әдеби тілмен қатар терминологиялық және кәсіби лексика негіз болған. Мысалы, ағылшын тіліндегі talk shop - көпшілік жерде жұмыс жайлы сөйлеу мағынасын білдіреді, яғни shop - шеберхана ұғымында қолданылады. to turn face about - көзқарасын (мінезін) күрт өзгерту мағынасын білдіреді. Әскери терминалогия бойынша солға шыр айналу деп аударылады екен. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдердің пайда болып, қалыптасуынан әрбір тілдің өзіндік ерекшеліктерін байқауға болады: Move heaven and earth (жер мен көкті жылжыту) қазақ тіліндегі баламасы айды аспанға шығару, яғни таң қалдыру ұғымын береді. Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің қалыптасуына ертегілер, аңыз-әңгімелер, эпостық жырлар негіз болған. Ағылшын тіліндегі тұрақты тіркестер, идиомалар көбінесе ертегілерде, жай және құрмалас сөйлемдерде көп қолданылады. Мысалы:
1. He was too soft - hearted and could not refuse money to his children and relatives whenever they asked for it. Бұл жердегі идиома soft - hearted жұмсақ жүрек (қазақша қайырымды, қолы ашық) деген мағынаны білдіреді.
2. When the boy asked his parents to allow him to learn to play piano, they agreed because they knew he had a good ear for music. Бұл жердегі идиома good ear for music. Мұны сөзбе-сөз аударсақ, good ear - жақсы құлақ дегенді білдіреді, яғни қазақша баламасы құйма құлақ [16, 154 б.].
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің басым көпшілігі Адам атты мағыналық макротопқа жатады, олардың мағынасы адам мен оны қоршаған әлемнің өзара әрекетін бейнелейді. Фразеологиялық теңеулердің негізінде адам өмірі мен қызметінің тұстарын бейнелейтініне байланысты екі тілде олардың төмендегідей мағыналық-тақырыптық топтары анықталды:
1. Адам мінезі мен ақыл-ой қабілетін сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: Қарабайдай қатыгез, дала бүркітіндей қырағы; ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz