Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сын есімдердің қолданылу ерекшелігі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сын есімнің теориялық негізі ... ... ... ... ... ...6
1.1 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сын есім түсінігі мен белгілері, топтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Сын есімдердің грамматикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сын есімдердің қолданылуы ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.1 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сын есімдердің функциялық.семантикалық өрістерінің сөйлемде қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2 Д.Пристлидің «Angel Pavement» прозасындағы сын есімдерді талдау ... ... ..47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
1 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сын есімнің теориялық негізі ... ... ... ... ... ...6
1.1 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сын есім түсінігі мен белгілері, топтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Сын есімдердің грамматикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сын есімдердің қолданылуы ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.1 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сын есімдердің функциялық.семантикалық өрістерінің сөйлемде қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2 Д.Пристлидің «Angel Pavement» прозасындағы сын есімдерді талдау ... ... ..47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Зерттеу жұмысының тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кезде тіл білімі жаңа қырларын ашып жатқан кезеңде сын есім категориясының пайда болу мәселесі нақты шешіміне ие емес және оның әрі қарай зерттелуін талап етеді. Ғалымдардың арасында сын есім категорияларының шығу тегі мен диахрониясы туралы біріңғай ой жоқ. Сын есімдердің зат есімдерден пайда болуы көпшілікпен қабылданған тұжырым болып табылады. Алайда B.C.Юрченко мен А.П. Володиннің ойынша сын есімнің негізі үстеу болып табылады, ал А.П.Юдакиннің ойынша сын есімнің пайда болуы зат есімдерге, етістіктерге және үстеуге байланысты, В.З. Панфилов етістіктер мен зат есімдердің көздері туралы сын есімнің категориясы туралы айтады.
O.JI. Чарековтың ойынша сын есімдер синкретикалық материалдардан пайда болған. Бұл кезде жоғарыда аталған тұжырымдармен сын есімнің екі түрін атап көрсете аламыз – сапалық және қатысты сын есімдер. Осылайша, ағылшын тіліндегі сын есімдердің пайда болу негіздерін анықтай отырып, бүгінгі күндегі олардың қолданылу аясын зерттеу біздің зерттеу тақырыбымыздың өзектілігіне айналып отыр. Осы орайда, біз өзіміздің зерттеу жұмысымызда Д.Пристлидің «Angel Pavement» прозасындағы сын есімдердің құрылымдық ерекшеліктерді анықтау мақсатында сөз жасаушы талдау жұмысы жасаған болатынбыз.
Зерттеу жұмысының тақырыбы. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сын есімдердің қолданылу ерекшелігі.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Ағылшын тілінің сын есімдерінің құрылымын анықтау, жасалу жолдары мен көркем шығармаларда қолданылуын зерттеу.
Көзделген мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер қойылды:
- ағылшын тіліндегі сын есімнің мәні мен түсінігін қарастыру;
- сын есімдердің грамматикалық ерекшеліктерін зерттеу;
- ағылшын тіліндегі сын есімдердің функциялық-семантикалық өрістерінің сөйлемде қолданылуын талдау;
- көркем шығармадағы сын есім түрлерінің жасалуының құрылымдық ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу жұмысының нысаны. Ағылшын тіліндегі сын есімдердің қолданылу ерекшелігін зерттеу.
Зерттеу пәні. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сын есімдер және олардың топтастырылуы.
Зерттеу жұмысының әдістері. Дипломдық жұмыста ағылшын тіліндегі сын есімдердің қолданылу аясын анықтау үшін жаппай сұрыптау, жүйелеу, салыстырмалы-талдау және сипаттау сияқты зерттеу әдістерін қолдандық.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Бұл дипломдық жұмысты жазу барысында біз ағылшын тіліндегі сын есімдердің жіктелуін, пайда болу мен жасалу негіздеріне зерттеу жасадық. Ал негізінен оның көркем шығармада қолданылу ерекшелігін талдадық. Бұл жұмыс осынысымен құнды.
Зерттеу жұмысының теориялық құндылығы. Жұмыста көрсетілген бақылаулар мен тұжырымдар ағылшын тіліндегі сын есім туралы мәліметтерді күнделікті қолданысқа енгізуге мүмкіндік береді. Бұл осы салада жұмыс істейтін аудармашылар, тіл мамандары, болашақ шет тілі пәнінің мұғалімдері үшін маңызды рөл атқарады.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы. Зерттеудің нәтижелері ағылшын практикалық курстарында, жалпы шет тілін меңгеру саласында, мәдениеттануда, арнайы курстар мен арнайы семинарларда, дипломдық, курстық жұмыстарда қолданыла алады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
O.JI. Чарековтың ойынша сын есімдер синкретикалық материалдардан пайда болған. Бұл кезде жоғарыда аталған тұжырымдармен сын есімнің екі түрін атап көрсете аламыз – сапалық және қатысты сын есімдер. Осылайша, ағылшын тіліндегі сын есімдердің пайда болу негіздерін анықтай отырып, бүгінгі күндегі олардың қолданылу аясын зерттеу біздің зерттеу тақырыбымыздың өзектілігіне айналып отыр. Осы орайда, біз өзіміздің зерттеу жұмысымызда Д.Пристлидің «Angel Pavement» прозасындағы сын есімдердің құрылымдық ерекшеліктерді анықтау мақсатында сөз жасаушы талдау жұмысы жасаған болатынбыз.
Зерттеу жұмысының тақырыбы. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сын есімдердің қолданылу ерекшелігі.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Ағылшын тілінің сын есімдерінің құрылымын анықтау, жасалу жолдары мен көркем шығармаларда қолданылуын зерттеу.
Көзделген мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер қойылды:
- ағылшын тіліндегі сын есімнің мәні мен түсінігін қарастыру;
- сын есімдердің грамматикалық ерекшеліктерін зерттеу;
- ағылшын тіліндегі сын есімдердің функциялық-семантикалық өрістерінің сөйлемде қолданылуын талдау;
- көркем шығармадағы сын есім түрлерінің жасалуының құрылымдық ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу жұмысының нысаны. Ағылшын тіліндегі сын есімдердің қолданылу ерекшелігін зерттеу.
Зерттеу пәні. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сын есімдер және олардың топтастырылуы.
Зерттеу жұмысының әдістері. Дипломдық жұмыста ағылшын тіліндегі сын есімдердің қолданылу аясын анықтау үшін жаппай сұрыптау, жүйелеу, салыстырмалы-талдау және сипаттау сияқты зерттеу әдістерін қолдандық.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Бұл дипломдық жұмысты жазу барысында біз ағылшын тіліндегі сын есімдердің жіктелуін, пайда болу мен жасалу негіздеріне зерттеу жасадық. Ал негізінен оның көркем шығармада қолданылу ерекшелігін талдадық. Бұл жұмыс осынысымен құнды.
Зерттеу жұмысының теориялық құндылығы. Жұмыста көрсетілген бақылаулар мен тұжырымдар ағылшын тіліндегі сын есім туралы мәліметтерді күнделікті қолданысқа енгізуге мүмкіндік береді. Бұл осы салада жұмыс істейтін аудармашылар, тіл мамандары, болашақ шет тілі пәнінің мұғалімдері үшін маңызды рөл атқарады.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы. Зерттеудің нәтижелері ағылшын практикалық курстарында, жалпы шет тілін меңгеру саласында, мәдениеттануда, арнайы курстар мен арнайы семинарларда, дипломдық, курстық жұмыстарда қолданыла алады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Wilde O. The Picture of Dorian Gray. Penguin Books. – 2007. - 257 c.
2. Виноградов, В.В. История русских лингвистических учений Текст. / В.В. Виноградов. — М. : Высшая школа, 1978. 367 с.
3. Лэс М. Части речи в изолирующих языках Текст. / О.В. Лукин // Язык. Дискурс. Текст. V Международная конференция, посвященная юбилею проф. Г.Ф. Гавриловой: Труды и материалы. Ростов н/Д : Ака-демЛит, 2010.-Ч. 1.-С. 195.
4. Longman Dictionary of Contemporary English (LDCE). England: Longman Group UK Ltd., 1995. p. 395
5. Oxford Advanced Learner’s Dictionary of Current English. ODCE. Oxford University Press, 1995. p. 265
6. Collins Cobuild English Dictionary for Advanced Learners. CCEDAL. The University of Birmingham: Harper Collins Publishers, 2001. p. 583
7. Longman Dictionary of English Language and Culture. LDELC. Longman Group UK Ltd., 1992. p. 473
8. Иванова И.П., Бурлакова В.В., Почепцов Г.Г. Теоретическая грамматика современного английского языка: Учебник. - М.: Высшая школа, 1981. - 285 с.
9. Шрамм А.Н. Очерки по семантике качественных прилагательных. Л., 1979, с. 123.
10. Мурясов, Р.З. Словопроизводство и грамматические категории Текст. / Р.З. Мурясов//ВЯ. 1990.-№ 5.-С. 117.
11. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. - М.: Советская энциклопедия, 1969, - 607с.
12. Givon, T. Syntax. A Functional Typological Introduction. Text. / T. Givon. -Amsterdam / Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 1984. Volume 1. - 464 p.
13. Горелик Ц.С. Адъективные словосочетания в современном английском языке. М.: Просвещение. – 1967 – 302 с.
14. Wierzbicka, A. The Semantics of Grammar Text. / A. Wierzbicka. Amsterdam / Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 1988. - 618 p.
15. Харитончик З.А. Имя прилагательное: проблемы классификации. – Теория грамматики: лексико-грамматические классы и разряды слов. М., 1990. с. 385
16. Э.Г. Меграбова. Основные особенности германской группы языков Текст. / А. Мейе. М. : Едиториал УРСС, 2003. - 168 с.
17. Sweet H. A New English Grammar Logical and Historical. Oxford: Atthe Clarendon Press, 1955. 138 p.
18. Nesfild J.C. Outline of English Grammar. -London, 1910. p. 486
19. Jespersen O. A Modern English Grammar on Historical Principles. -London, 1946. p. 396
20. Janet Rankin Aiken. English Grammar.- London: The University of Bermingham, 1990.- 486 p.
21. Винокурова Л.П. Грамматика английского языка – Ленинград, 1954. с.393
22. Жигадло В.Н., Иванова И.П., Иофик Л.Л. Современный английский язык. М., 1956. с.468
23. Ilyish B.A. The Structure of Modern English. L., 1971. p. 357
24. Zandvoort, R. W. A Handbook of English Grammar. 1945, rev. 1948. London: Longmans, 1957. 1975. p. 295
25. Close, R.A. English as a Foreign Language: Grammar and Syntax for Teachers and Advanced Students. 1962. London: Allen & Unwin, 1971. p. 582
26. Leech, Geoffrey, and Jan Svartvik. A Communicative Grammar of English. 2nd ed. Longman, 1994. p. 387
27. Jespersen, Otto. A Modern English Grammar on Historical Principles. 7 vols. London: Allen and Unwin, 1909, 1914, 1927, 1931, 1940, 1942, 1949. (Late vols. assist. eds. Paul Christophersen, Niels Haislund and Knud Schibsbye, U of Copenhagen).
28. Хорнби А.С. Конструкции и обороты английского языка. М.: АО "Буклет", 1992. - 336 с.
29. Leech, Geoffrey, and Jan Svartvik. A Communicative Grammar of English. London: Longman, 1985. p. 438
30. Quirk, Randolph, and Sidney Greenbaum. A University Grammar of English. London: Longman, 1993. p. 892
31. Poutsma, H. A Grammar of Late Modern English. 2 vols. 2005. p. 459
32. Пешковский А.М. Русский синтаксис в научном освещении. - М., 1956. с. 297
33. Вольф Е.М. Грамматика и семантика прилагательного. М., 1978. с. 306
34. Фролов А.С. Грамматика английского языка. – Псков. – 1973. с.835
35. Борисова Т.Н. Особенности семантического перехода относительных прилагательных английского языка в качественные методом компонентного анализа. Автореф. дисс. канд. филол. наук. – Пермь. – 1999. с.373
36. Акодес М.И. Английский язык. Имя прилагательное. Киев, 1987. с.609
37. Ахманова, О.С. Прилагательное Текст. / О.С. Ахманова // Словарь лингвистических терминов. -М. : КомКнига, 2007. С. 359.
38. Аракин В.Д. Сравнительная типология русского и английского языков. М, 1989. с.763
39. Потебня, A.A. Из записок по русской грамматике. Об изменении значения и заменах существительного Текст. / A.A. Потебня. — М. : Просвещение, 1968. T. 3. - 551 с.
40. Зеленецкий А.А. Язык и сознание Текст. / А.Р. Лурия. М. : Изд-во Моск. ун-та, 1979.-320 с.
41. Веселовский А. Н. Грамматика и семантика прилагательного: на материале иберо-романских языков. М.: Наука, 1978. - 197 с.
42. Арнольд И.В. Основы научных исследований в лингвистике. М., 1991.с.83
43. Е.В.Гулыга, Е.И.Шендельс., The typology of parts of speech systems: the markedness of adjectives Текст. / П. А. Гращенков, O.B. Лукин // Вопросы языкознания. 2005. - № 1. - С. 157.
44. Е.А. Ножин., П.В. R.M.W. Dixon, A.Y. Aikhenvald (eds.). Adjective classes: A cross-linguistic typology Текст. / П.В. Гращенков // Вопросы языкознания.-2008.-№ 1.-С. 145.
45. К.Н., Израилевич Е.Е. Практическая грамматика английского языка. М., 1997. с.587
46. Кобозева И. М. Краткие и полные формы прилагательных в деловой и бытовой письменности северо-западной Руси XI-XIV вв. в'сопоставлении, с оригинальными текстами успенского сборника Текст. / A.M. Кузнецов. -М., 1984.-136 с.
47. Крылова И.П., Крылова Е.В. Английская грамматика для всех. М., 1989. с.376
48. Плоткин В.Я. Строй английского языка. М., 1989. с.764
49. Смирницкий А.М. Морфология английского языка. М., 1959. с.607
50. Теоретическая грамматика английского языка. Л., 1983. с.295
51. Юнусова Л.К. Прилагательные и наречия в английском языке. Махачкала, 1991. с.583
52. Christophersen P., Sandved A. An Advanced English Grammar. 1969. p. 306
53. Gleason H. Linguistics and English Grammar. N.Y., 1965. p. 205
54. Gordon E.M., Krylova I.P. A Grammar of present-day English. M., 1980. p. 207
55. Kaushanskaya V.L. A grammar of the English Language. L., 1967. p. 454
56. Khaimovich B.S., Rogovskaya B.I. A Course in English Grammar. M., 1967. p. 449
57. Kobrina N.A., Korneyeva E.A. An English Grammar. Morphology. M., 1985. p. 367
58. Quirk R., Greenbaum S., Leech G., Ымфкемшс Ою A University Grammar of English. M., 1982. p. 379
59. Reznik R.V., Sorokina T.S., Kazaritskaya T.A. A Grammar of Modern English Usage. M., 1998. p. 370
60. Roberts P. The relation of Linguistics to the Teaching of English Readings in Applied English Linguistics. N.Y., 1964. p. 306
61. Trager G., Smith H. An Outline of English Structure Washington. 1957. p. 486
62. Gorelik Ts.S. Adjectival collocations in Modern English. Moscow; Progress, 1967. - p. 301
2. Виноградов, В.В. История русских лингвистических учений Текст. / В.В. Виноградов. — М. : Высшая школа, 1978. 367 с.
3. Лэс М. Части речи в изолирующих языках Текст. / О.В. Лукин // Язык. Дискурс. Текст. V Международная конференция, посвященная юбилею проф. Г.Ф. Гавриловой: Труды и материалы. Ростов н/Д : Ака-демЛит, 2010.-Ч. 1.-С. 195.
4. Longman Dictionary of Contemporary English (LDCE). England: Longman Group UK Ltd., 1995. p. 395
5. Oxford Advanced Learner’s Dictionary of Current English. ODCE. Oxford University Press, 1995. p. 265
6. Collins Cobuild English Dictionary for Advanced Learners. CCEDAL. The University of Birmingham: Harper Collins Publishers, 2001. p. 583
7. Longman Dictionary of English Language and Culture. LDELC. Longman Group UK Ltd., 1992. p. 473
8. Иванова И.П., Бурлакова В.В., Почепцов Г.Г. Теоретическая грамматика современного английского языка: Учебник. - М.: Высшая школа, 1981. - 285 с.
9. Шрамм А.Н. Очерки по семантике качественных прилагательных. Л., 1979, с. 123.
10. Мурясов, Р.З. Словопроизводство и грамматические категории Текст. / Р.З. Мурясов//ВЯ. 1990.-№ 5.-С. 117.
11. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. - М.: Советская энциклопедия, 1969, - 607с.
12. Givon, T. Syntax. A Functional Typological Introduction. Text. / T. Givon. -Amsterdam / Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 1984. Volume 1. - 464 p.
13. Горелик Ц.С. Адъективные словосочетания в современном английском языке. М.: Просвещение. – 1967 – 302 с.
14. Wierzbicka, A. The Semantics of Grammar Text. / A. Wierzbicka. Amsterdam / Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 1988. - 618 p.
15. Харитончик З.А. Имя прилагательное: проблемы классификации. – Теория грамматики: лексико-грамматические классы и разряды слов. М., 1990. с. 385
16. Э.Г. Меграбова. Основные особенности германской группы языков Текст. / А. Мейе. М. : Едиториал УРСС, 2003. - 168 с.
17. Sweet H. A New English Grammar Logical and Historical. Oxford: Atthe Clarendon Press, 1955. 138 p.
18. Nesfild J.C. Outline of English Grammar. -London, 1910. p. 486
19. Jespersen O. A Modern English Grammar on Historical Principles. -London, 1946. p. 396
20. Janet Rankin Aiken. English Grammar.- London: The University of Bermingham, 1990.- 486 p.
21. Винокурова Л.П. Грамматика английского языка – Ленинград, 1954. с.393
22. Жигадло В.Н., Иванова И.П., Иофик Л.Л. Современный английский язык. М., 1956. с.468
23. Ilyish B.A. The Structure of Modern English. L., 1971. p. 357
24. Zandvoort, R. W. A Handbook of English Grammar. 1945, rev. 1948. London: Longmans, 1957. 1975. p. 295
25. Close, R.A. English as a Foreign Language: Grammar and Syntax for Teachers and Advanced Students. 1962. London: Allen & Unwin, 1971. p. 582
26. Leech, Geoffrey, and Jan Svartvik. A Communicative Grammar of English. 2nd ed. Longman, 1994. p. 387
27. Jespersen, Otto. A Modern English Grammar on Historical Principles. 7 vols. London: Allen and Unwin, 1909, 1914, 1927, 1931, 1940, 1942, 1949. (Late vols. assist. eds. Paul Christophersen, Niels Haislund and Knud Schibsbye, U of Copenhagen).
28. Хорнби А.С. Конструкции и обороты английского языка. М.: АО "Буклет", 1992. - 336 с.
29. Leech, Geoffrey, and Jan Svartvik. A Communicative Grammar of English. London: Longman, 1985. p. 438
30. Quirk, Randolph, and Sidney Greenbaum. A University Grammar of English. London: Longman, 1993. p. 892
31. Poutsma, H. A Grammar of Late Modern English. 2 vols. 2005. p. 459
32. Пешковский А.М. Русский синтаксис в научном освещении. - М., 1956. с. 297
33. Вольф Е.М. Грамматика и семантика прилагательного. М., 1978. с. 306
34. Фролов А.С. Грамматика английского языка. – Псков. – 1973. с.835
35. Борисова Т.Н. Особенности семантического перехода относительных прилагательных английского языка в качественные методом компонентного анализа. Автореф. дисс. канд. филол. наук. – Пермь. – 1999. с.373
36. Акодес М.И. Английский язык. Имя прилагательное. Киев, 1987. с.609
37. Ахманова, О.С. Прилагательное Текст. / О.С. Ахманова // Словарь лингвистических терминов. -М. : КомКнига, 2007. С. 359.
38. Аракин В.Д. Сравнительная типология русского и английского языков. М, 1989. с.763
39. Потебня, A.A. Из записок по русской грамматике. Об изменении значения и заменах существительного Текст. / A.A. Потебня. — М. : Просвещение, 1968. T. 3. - 551 с.
40. Зеленецкий А.А. Язык и сознание Текст. / А.Р. Лурия. М. : Изд-во Моск. ун-та, 1979.-320 с.
41. Веселовский А. Н. Грамматика и семантика прилагательного: на материале иберо-романских языков. М.: Наука, 1978. - 197 с.
42. Арнольд И.В. Основы научных исследований в лингвистике. М., 1991.с.83
43. Е.В.Гулыга, Е.И.Шендельс., The typology of parts of speech systems: the markedness of adjectives Текст. / П. А. Гращенков, O.B. Лукин // Вопросы языкознания. 2005. - № 1. - С. 157.
44. Е.А. Ножин., П.В. R.M.W. Dixon, A.Y. Aikhenvald (eds.). Adjective classes: A cross-linguistic typology Текст. / П.В. Гращенков // Вопросы языкознания.-2008.-№ 1.-С. 145.
45. К.Н., Израилевич Е.Е. Практическая грамматика английского языка. М., 1997. с.587
46. Кобозева И. М. Краткие и полные формы прилагательных в деловой и бытовой письменности северо-западной Руси XI-XIV вв. в'сопоставлении, с оригинальными текстами успенского сборника Текст. / A.M. Кузнецов. -М., 1984.-136 с.
47. Крылова И.П., Крылова Е.В. Английская грамматика для всех. М., 1989. с.376
48. Плоткин В.Я. Строй английского языка. М., 1989. с.764
49. Смирницкий А.М. Морфология английского языка. М., 1959. с.607
50. Теоретическая грамматика английского языка. Л., 1983. с.295
51. Юнусова Л.К. Прилагательные и наречия в английском языке. Махачкала, 1991. с.583
52. Christophersen P., Sandved A. An Advanced English Grammar. 1969. p. 306
53. Gleason H. Linguistics and English Grammar. N.Y., 1965. p. 205
54. Gordon E.M., Krylova I.P. A Grammar of present-day English. M., 1980. p. 207
55. Kaushanskaya V.L. A grammar of the English Language. L., 1967. p. 454
56. Khaimovich B.S., Rogovskaya B.I. A Course in English Grammar. M., 1967. p. 449
57. Kobrina N.A., Korneyeva E.A. An English Grammar. Morphology. M., 1985. p. 367
58. Quirk R., Greenbaum S., Leech G., Ымфкемшс Ою A University Grammar of English. M., 1982. p. 379
59. Reznik R.V., Sorokina T.S., Kazaritskaya T.A. A Grammar of Modern English Usage. M., 1998. p. 370
60. Roberts P. The relation of Linguistics to the Teaching of English Readings in Applied English Linguistics. N.Y., 1964. p. 306
61. Trager G., Smith H. An Outline of English Structure Washington. 1957. p. 486
62. Gorelik Ts.S. Adjectival collocations in Modern English. Moscow; Progress, 1967. - p. 301
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Еуразия гуманитарлық институты
Шетел тілдері кафедрасы
Қорғауға жіберілді
___________
Кафедра
меңгерушісі____________п.ғ.к. доцент Л.В.Волкова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сын есімдердің қолданылу ерекшелігі
5B011900 - мамандығы бойынша - Шетел тілі: екі шетел тілі
Орындаған Доскенова А.А.
Ғылыми жетекшісі
аға оқытушы Қосжанова А.С.
Астана 2014
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Еуразия гуманитарлық институты
Шетел тілдері кафедрасы
Доскенова А.А.
Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сын есімдердің қолданылу ерекшелігі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B011900 - мамандығы - Шетел тілі: екі шетел тілі
Астана 2014
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сын есімнің теориялық негізі ... ... ... ... ... ...6
1.1 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сын есім түсінігі мен белгілері, топтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Сын есімдердің грамматикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..22
2 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сын есімдердің қолданылуы ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.1 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сын есімдердің функциялық-семантикалық өрістерінің сөйлемде қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .33
2.2 Д.Пристлидің Angel Pavement прозасындағы сын есімдерді талдау ... ... ..47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Кіріспе
Зерттеу жұмысының тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кезде тіл білімі жаңа қырларын ашып жатқан кезеңде сын есім категориясының пайда болу мәселесі нақты шешіміне ие емес және оның әрі қарай зерттелуін талап етеді. Ғалымдардың арасында сын есім категорияларының шығу тегі мен диахрониясы туралы біріңғай ой жоқ. Сын есімдердің зат есімдерден пайда болуы көпшілікпен қабылданған тұжырым болып табылады. Алайда B.C.Юрченко мен А.П. Володиннің ойынша сын есімнің негізі үстеу болып табылады, ал А.П.Юдакиннің ойынша сын есімнің пайда болуы зат есімдерге, етістіктерге және үстеуге байланысты, В.З. Панфилов етістіктер мен зат есімдердің көздері туралы сын есімнің категориясы туралы айтады.
O.JI. Чарековтың ойынша сын есімдер синкретикалық материалдардан пайда болған. Бұл кезде жоғарыда аталған тұжырымдармен сын есімнің екі түрін атап көрсете аламыз - сапалық және қатысты сын есімдер. Осылайша, ағылшын тіліндегі сын есімдердің пайда болу негіздерін анықтай отырып, бүгінгі күндегі олардың қолданылу аясын зерттеу біздің зерттеу тақырыбымыздың өзектілігіне айналып отыр. Осы орайда, біз өзіміздің зерттеу жұмысымызда Д.Пристлидің Angel Pavement прозасындағы сын есімдердің құрылымдық ерекшеліктерді анықтау мақсатында сөз жасаушы талдау жұмысы жасаған болатынбыз.
Зерттеу жұмысының тақырыбы. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сын есімдердің қолданылу ерекшелігі.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Ағылшын тілінің сын есімдерінің құрылымын анықтау, жасалу жолдары мен көркем шығармаларда қолданылуын зерттеу.
Көзделген мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер қойылды:
- ағылшын тіліндегі сын есімнің мәні мен түсінігін қарастыру;
- сын есімдердің грамматикалық ерекшеліктерін зерттеу;
- ағылшын тіліндегі сын есімдердің функциялық-семантикалық өрістерінің сөйлемде қолданылуын талдау;
- көркем шығармадағы сын есім түрлерінің жасалуының құрылымдық ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу жұмысының нысаны. Ағылшын тіліндегі сын есімдердің қолданылу ерекшелігін зерттеу.
Зерттеу пәні. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сын есімдер және олардың топтастырылуы.
Зерттеу жұмысының әдістері. Дипломдық жұмыста ағылшын тіліндегі сын есімдердің қолданылу аясын анықтау үшін жаппай сұрыптау, жүйелеу, салыстырмалы-талдау және сипаттау сияқты зерттеу әдістерін қолдандық.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Бұл дипломдық жұмысты жазу барысында біз ағылшын тіліндегі сын есімдердің жіктелуін, пайда болу мен жасалу негіздеріне зерттеу жасадық. Ал негізінен оның көркем шығармада қолданылу ерекшелігін талдадық. Бұл жұмыс осынысымен құнды.
Зерттеу жұмысының теориялық құндылығы. Жұмыста көрсетілген бақылаулар мен тұжырымдар ағылшын тіліндегі сын есім туралы мәліметтерді күнделікті қолданысқа енгізуге мүмкіндік береді. Бұл осы салада жұмыс істейтін аудармашылар, тіл мамандары, болашақ шет тілі пәнінің мұғалімдері үшін маңызды рөл атқарады.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы. Зерттеудің нәтижелері ағылшын практикалық курстарында, жалпы шет тілін меңгеру саласында, мәдениеттануда, арнайы курстар мен арнайы семинарларда, дипломдық, курстық жұмыстарда қолданыла алады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сын есімнің теориялық негізі
1.1 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сын есім түсінігі мен белгілері, топтары
Сын есім заттың түсін, сапасын, белгісін, көлемін, мөлшерін, материалдық, заттық, психологиялық күйін, иісін білдіретін сөз табы. Сын есім сөйлемде, негізінен, анықтауыштың және баяндауыштың қызметін атқарады.
Не is a tall boy (Ол бойшаң бала).
The boy is tall (Баланың бойы ұзын).
Қазіргі ағылшын тіліндегі сын есімнің тек қана шырай грамматикалық категориясы бар. Шырай категориясы тек сапалық сын есімдерде ғана болады. Сын есім анықтауыш қызметін атқарғанда зат есіммен және күрделі баяндауыштың құрамында келетін дәнекерлеуші етістікпен тіркесіп келеді. Көбінесе үстеу сөздермен бірге тіркесіп қолданылады:
very nice, too difficult, still dark, rather cold, quite different.
Сын есімнің грамматикалық класс ретінде қалыптасуы зат есімдермен байланысты құбылыс. Зат есімдер зат жайлы ұғыммен бірге сын, сапа ұғымдарын да бойына жинаған грамматикалық класс болды. Бүгінгі тіл білімі тұрғысынан синкретикалық ұғым мен қызметтегі бұл зат есімдер сөз, сөйлем құрамында субъекті мен объектіні ғана білдірмей, атрибуттық та мән туғызып, сондай қызмет атқарады. Анықтауыш деп аталатын синтаксистік категория осылай, зат есімдердің сөйлем, сөз құрамындағы қызметтің бір түрі ретінде қалыптасады. Ал анықтауыш қызметінде зат есімдердің қолданылуы, сөйтіп анықтауыш категориясының қалыптасуы бір затты екінші зат арқылы ұғынуға негізделеді.
Екінші сөзбен, заттарды өзара салыстыру артық-кемдігін байқау арқылы жүрді. Сонда тіл құрамында алған рет сын, сапаны білдіргендер зат мағыналы сөздер. Ондай сөздер басқа бір сондай сөздермен салыстырғанда белгілі бір затқа не заттар тобына тән қасиет пен белгіні айқынырақ, анығырақ білдіретін болды. Айталық қатты нәрсені, затты таспен теңестіруден барып құм жер т.б. сөз тіркестері немесе анықтауыш қызметіндегі категориясы осы тәрізді сөз мағынасын кең түсінуге негізделген қолданыстан басталды. Мұндай қолданыстың барысында бірсыпыра сөздер лексикалық шектеліске түсті: сөз әрі зат ұғымында, әрі сын, сапа ұғымында тұрақтады.
Сын есім мағынасына және грамматикалық ерекшеліктеріне қарай сапалық және қатыстық болып екіге бөлінеді. Сапалық сын есімдер заттың көлемін, мөлшерін, пішінін, түсін т.б. білдіреді, яғни зат есім сапасы жағынан сан алуан болуы мүмкін. Сондықтан да олардың шырай категориясы бар. Сапалық сын есімнің ly жұрнағы арқылы жасалған туынды үстеу формалары бар: rapid - rapidly; brave - bravely. Сын есіммен омоним болып келетін үстеулер де бар: fast -fast; much - much.
Сын есім - заттың сынын білдіріп, қандай деген сұраққа жауап беретін сөз таптары: difficult and demanding boss (Miranda Lee) silver visage (Shakespeare), snowy arm,sable hair, dewy star (wordsworth). Сын есім сөйлемде сипатталып жатқан заттың құбылыстың сынын, сапасын, белгісін, қасиетін білдіреді. Сын есімнің заттың, құбылыстың сапасын, қасиетін білдіруі, оның тек мағыналық сипатын ғана білдірмей, оған қоса функционалдық сипатын да білдіреді. Сөйлемде сын есімнің сипаттау қызметімен бірге оның синтаксистік қалпы болады, оның екі түрі бар: атрибутивтік және пердикативтік. Яғни, сын есімнің әрдайым атрибут ретінде келуі, зат есімнің түрлендіруі ретінде, не ең бастысы предикатив ретінде айтылып жатқан ойды сипаттаммасы ретінде [1, 29 б.].
Ол what? - Қандай? What kind of? - Қандай? Деген сұрақтарға жауап береді:
A new firm - жаңа фирма
A wide street - кең көше
A strong companion - берік серіктестік
Morphological structure of adjectives
(Сын есімнің морфологиялық құрылымы)
Сын есімдердің санатында белгіні атайтын, жіктелінбейтін сөздердің кішкене тобы бөлініп көрсетіледі (бордо, мини, миди, реглан, рококо). Сын есімдер білдіреді:
1) оның басқа заттарға, құбылыстарға немесе белгілерге қатысынсыз заттың сапалық белгісін білдіреді;
2) заттың басқа затқа қатысты қатынасы арқылы оның белгісін, затын, құбылысын білдіретін қатынастық белгісін білдіреді.
Сөз табы сияқты сын есім тек универсалды категория ғана болып табылмайды, сонымен қатар басқа морфологиялық-синтаксистік санаттармен салыстырғанда аз мамандандырылған, аз ерекшеленетін сөздердің санатын құрайды. Көптеген тілдерде сын есім жеке сөз табына бөлінбейді, өйткені өзіндік морфологиялық немесе синтаксистік сипаттамаларына ие болмайды (wall paper, paper wall).
В. В. Виноградов бойынша сын есімнің семантикалық негізі оның сапалық түсінігі болып табылады. Сапалық белгі сын есімнің мағынасында басым болып келеді, ол сапалық семаларды жеңіл дамытады [2, 93 б.].
Белгілі болғандай, ағылшындық сын есім зат есімдермен сәйкестендіру формаларына ие емес, ал қатыстық сын есімдердің ішінде тек сөздердің кішкене бөлігі ғана ерекше сөз тудырушы жұрнақпен рәсімделеді (wooden, sunny). Осылайша, ағылшын тілінде сын есім ең алдымен өзінің семантикалық және синтаксистік белгілерімен белгіленеді. Морфологиялық көрсеткіштердің болмауы зат есімді кейінгі зат есімге қатысты анықтама ретінде қолдануға мүмкіндік береді (stone wall, glass door, education ministry, verb forms, winter session). Бұл үлгіде бірінші сөз семантикалық және синтаксистік сипаттамалары бойынша қатыстық сын есімді еске түсіреді, алайда оны даусыз сын есім ретінде қарастыруға мүмкін болмайды.
Осылайша, ағылшын тілінде морфологиялық көрсеткіштердің нашар жеткізілуіне байланысты, сөз таптарының аралары байқалмайды (сын есім мен зат есім), және осы мағынада ағылшын тілін оқшаулаушы тілдермен жақындасады. Кейде екі зат есімнің үйлесімінде күрделі сөзді сөз тіркесінен айыру қиын болады; салыстырмалы туындылар schoolboy, school-teacher, school building; gas-light, gas mask, gas and oil production. Мұнда сөз бен сөз тіркесінің арасындағы шек айқындалады, осы жағынан ағылшын тілі инкорпорирлеуші түрдегі тілдермен жақындасады.
Сапалық сын есімдердің салыстырмалы шырайлары екі тілде де синтаксистік формамен де (жеңілдеу, қысқалау, қызықтырақ; easier, shorter), ана (жеңілірек қысқарақ қызықтырақ; ағылшын тілінде көбінесе күрделі сөздерде: more interesting important).
Ағылшындық ауызша тіл үшін бастауыштың аналикалық формасын қолдануда тенденцияны байқауымызға болады (This story is more funny simple than...; This edition is more complete than...; He was more happy wealthy polite stupid than...; He is more good than bad), мұнда сөздің синтетикалық формасы анықтауыштың рөлінде сақталады (a funnier simpler story; a completer edition; a politer happier person; the wealthiest stupidest person), бұл әдеби-кітап тіліне барынша тән.
Кейбір грамматистер ағылшын сөз таптарында күйдің категориясын бөліп көрсетеді (statives). Мұнда кейбір күйлерді білдіретін сын есімдерді жатқызамыз, олар тек предикативті және сипаттаушы префикспен "а" - afraid, awake, asleep, apart, aloof, ablaze және т.б. қолданылады.
Сонымен қатар, ағылшын тілінде субъектінің кейбір уақыт күйін білдіретін, "-а" префиксісіз қолданылатын сын есімдер бар және ол бастауыштың жазбалық бөлігінде қолданылады: ill, ready, eager және т.б. Олар ағылшын тілінде анық бір семантикалық категорияны құрамайды. Жалпылай алғанда, ағылшын тілінде ерекше сөз табы ретінде сөздердің күйінің белгіленуі анық және семантикалық негіздеріне ие болмайды.
Сын есім сөз табы ретінде тек универсалды категория ғана болып табылмайды, сонымен қатар басқа морфологиялық-синтаксистік санаттармен салыстырғанда аз маманданған сөздердің санатын құрайды. Көптеген тілдерде сын есім өзінің морфологиялық және синтаксистік сипаттамаларына ие жеке сөз табы ретінде бөлінбейді.
Сын есімнің семантикалық негізі сапасының түсінігі болып табылады. Сапалық белгі сын есімнің мағынасында басым болып келеді, ол семаның сапасын жеңіл дамытады, салыстырмалы "ағаш орындық" - "ағаш жүріс". Сын есім өз бетінше жеке мағынаға ие болуы қиын және ол сол мағынасымен бірге тек ол анықтайтын зат есімнің көмегімен салғастырылады. Сын есімнің таралу кеңістігі сәйкес белгіге ие заттардың немесе құбылыстардың саласы болып табылады (кейде денотация туралы сәйкес заттарға тән белгілердің саласы туралы айтады).
Семантикасы бойынша сын есімдер біркелкі емес, олардың жіктелуі әр түрлі және сын есімдердің мағынасына және белгілер жататын, сондай-ақ мүмкіндігінше тұжырымдамалары жататын мағыналарының қасиеттеріне сүйенеді. Бағалаушы, параметриялық, сын есімдік формасының, түсінің сын есімдерін бөліп көрсетеді. Лэс сезімдермен қабылданатын, адамдар мен жануарлардың физикалық белгілері, іші және психологиялық қасиеттері, тұрақты қасиеттері, уақытша күйлері заттардың қасиеттерін білдіретін сын есімдерді бөліп көрсетеді [3, 79 б.].
Көрініп тұрғандай, сын есімдердің сапалық және қатыстық болып бөлінуі универсалды болып табылады. Сапалық сын есімдер классикалық предикаттар болып табылады, өйткені олар предикативтіден басқа семаларды қоспайды. Сапалық сын есімнің мағынасы гомогенді, ол семаларға нашар бөлінеді, денотаттың құрамына қарай белгі жататынға қатысты қозғалмалылығымен сипатталады, денотаттан бөлінудің және көршілес семантикалық аудандарға ығысуының тенденциясына ие. Сапалық сын есімдердің ішіндегі семантикалық қатынастар ең алдымен сигнификаттарға сүйенеді, оларға денотаттардың ұқсастығына негізделген емес, сигнификаттардың жақындығына негізделген антономия мен синононимияның ерекше сипаты тән. Лэс атап айтқандай, сын есімнің семантикалық құрылымының негізінде жатқан сапалық белгі қарқындылық межесі бойынша өзгере алады, бұл сын есімнің екі негізгі семантикалық қасиеттерін анықтайды - салыстырмалы шырайларына ие болу қабілеті және интенсификаторлармен үйлесе алу қабілеті. Мәселе мында, қандай дәрежені - жағымды (нейтралды) немесе салыстырмалыны - семантикалық біріншілік деп санау даулы болып табылады. Осылайша, үйді басқа үйлермен салыстырғанда үлкен немесе кіші деп сипаттауға болады, бұл жағдайда белгіні қосу үшін алғашқысы салыстырмалы шырай болып табылады.
Қатыстық сын есімнің мағынасы басқаша; Бұл белгілі бір заттың басқа бір затқа қатынасы болады, ал оның белгісі сын есіммен белгіленеді. Қатыстық сын есімнің сапалану процесінде оның мағынасы қайта ауыстырылады: сапалық белгісі бірінші орынға ие болады да, ал қалғандары жұтылып кетеді.
Осылайша, сын есім не заттың сапалық белгісін білдіреді немесе басқа затқа қатысты қатыстық белгісін білдіреді. Біздің зерттеуіміз үшін келесі ерекше назарға ие: қатыстық сын есімдердің мағынасы - бұл зат пен басқа заттың арасындағы қатынас, бұл ағылшын тілінде зат есім затты атайды, ол заттың белгісін білдіреді және сын есімнің қызметін атқара алады.
Сын есім денотатпен тек оның анықталатын зат есімі арқылы сәйкестендірілетіндіктен, ол үнемі соңғысымен семантикалық байланысқан. Бұл байланыс екі әдіспен іске асырылады: сын есім зат есім болғандағы анықтауыш ретінде көрінеді, ол кезде атрибутивті құрылымды жасайды, немесе предикат немесе предикаттың бір бөлігі ретінде көрінеді, ол зат есіммен етістік арқылы байланысады. Атрибутивтілікпредикативтілік белгісі сын есімнің анықтамасына оның негізгі функционалдық ерекшелігі ретінде енгізеді. Сын есімнің семантикалық санаттары олардың атрибутивті немесе предикативті позицияда тұру қасиеттері бойынша ерекшеленеді. Атрибутивтілігіпредикативтілігі бойынша қарама-қарсы келуі предикативті анықтамасы бар құрылымдарда нейтралданады.
Сөздің сын есімге жатқызудың негізгі белгілерінің бірі оның есімдік топқа кіре алу қабілеті болып табылады, ол онда атрибуттың позициясын алады. Сын есімді кейде атрибут сөздер категориясына жатқызады, ол олардың грамматкиалық мәні бағынушы зат есімнің грамматикалық мәнін қайталауымен сипатталады. Осындай синтаксистік сипаттамасы бойынша - үйлесіммен бірге есімдік топқа кіре алу қабілетінде барлық санаты да белгіленеді. Осылайша сын есімдерге кейде атрибутивті есімдіктерді, тәуелдік және нұсқаулық сөздерді, реттік сан есімдерді жатқызады (оларды қатыстық және тәуелді есімдіктерден ерекшелендіреді).
1. Ағылшын тілінде сын есімдер құрылымына қарай simple (негізгі), derivative (туынды) және compound (күрделі) болып бөлінсе, қазақ тілінде жалаң (негізгі, туынды түбіp) және күрделі болып бөлінеді.
a) Simple (негізгі) сын есімдер (түбір сын есімдерге ешқандай қосымшалар жалғанбайды):
Ағылшын тілі Қазақ тілі
red - қызыл сұр - grey
white - ақ; тар - tight
blue - көк биік - tall
big - улкен miк - straightl
old - кәрі ipi - large
ә) Derivative (туынды) сын есімдер: ағылшын тілінде түбірге npeфикстер, жұрнақтар жалғану арқылы жасалса, қазақ тілінде тек жұрнақтар жалға ну арқылы жасалады:
Ағылшын тілі Қазақ тілі
acceptable - қолайлы, тиімді бойшаң
unable - қабілетсіз алғыр
uncountable - саналмайтын білгір
groundless - тиянақсыз өткір
fixed - тұрақты көнбісті
б) Compound (күрделі) сын есімдер екі тілде де екі немесе одан да көп сөзден құралады:
Ағылшын тілі Қазақ тілі
ice-cold - тастай суық ақ сары
snow-white - қардай аппақ ақ сұр
dark-grey - қошқыл сұр қара көк
The adjective
(сын есім)
Derivative
(туынды)
Simple
(негізгі)
Compound
(күрделі)
Сурет 1 - сын есімдердің морфологиялық құрылымы
Жоғарыда айтылғандарды кесте арқылы тұжырымдайық:
Кесте 1 - Сын есімдердің морфологиялық жіктелуі
Simple
(негізгі)
Derivative
(туынды)
Compound
(күрделі)
good
incorrect
whole-hearted
niсе
illogical
dark-blue
hot
careful
chicken-hearted
cold
careless
cold-hearted
tall
lucky
red-hearted
small
foolish
dark-grey
strong
different
empty-hearted
long
unkind
kind-hearted
green
impatient
tender-hearted
bad
childlike
well-known
short
talkative
talkative
Semantic groups of adjectives
(Сын есімнің семантикалық топтары)
Сын есімдер заттың әр алуан сипаттары мен белгілерін тікелей де, басқа заттардың қатыстары арқылы да білдіреді. Сол себепті сын есімдер екі тілде де семантикалық жағынан екі топқа бөлінеді:
1) Сапалық (Qualitative) сын есімдер;
2) Қатыстық (Relative) сын есімдер [4, 48 б.].
Заттардың әр алуан түр-түсін, сипатын, сапа белгісін, көлемі мен аумағын, дәмі мен иісін білдіретін сын есімдер сапалық сын есімдер деп аталады:
Ағылшын тілі Қазақ тілі
beautiful -әдемі жақсы-good
cold - суық сүйкімді - nice
black - қара тәтті- sweet
Белгілі бір заттардың сипаты мен белгісін басқа бір заттың қатысы арқылы білдіретін сын есімдер қатыстық сын есімдер деп аталады:
Ағылшын тілі Қазақ тілі
silver bangle - күміс білезік өткір пышақ - sharp knife
a golden arrow - алтын садақ ұзын көше- long street
the Siberian white bear - сібірлік ақ аю қысқы демалыс - winter holiday
Ағылшын және қазақ тілдерінде сын есім жіктелмейді, септелмейді, жекеше, көпше түрге бөлінбeйдi, оның тек үш шырай категориясы болады.
Degrees of comparison of adjectives
(Сын есімнің шырай категориясы)
Сын есімнің өзіне ғана дербес грамматикалық белгілі шырай категориясы болып табылады. Шырай дегеніміз - заттын белгісі немесе сипаты (түсі, түpi, сапасы, көлемі, аумағы, салмағы т.с.с.) біркелкі болмай, сөйлеу тілі жағынан әртүрлі дәрежеде болатынын, яғни бір затта артық, бір затта кем болатынын білдіретін сын eciм формалары. Қазақ тілінде сын есімнің барлығы бірдей шырай тұлғасымен түрленбейді, яғни кез-келген сын eciмгe шырай тұлғалары жалғанбайды. Сын есімнің шырай тұлғалары сапалық сын есімдерге жалғанады. Қазақ тілінде тіптен сапалық сын есімдерге де шырай жұрнақтарының бәрi бірдей жалғана бермейді. Мысалы, көк деген сын eciмгe шіл жұрнағын қосқанда көкшіл деген шырай мағынасы жасалса, жасыл деген сөзге шыл жұрнағын қосып, жасылшыл деуге болмайды. Бұл - қазақ тіліндегі сын eciм шырайының ерекшелігі. Сапалық сын есімнің қазақ тілінде төрт шырай формасы болса, ағылшын тілінде үшеу:
а) Positive Degree (Жай шырай).
Жай шырай түбір күйінде басқа шырай формаларына негіз болады:
Ағылшын тілі Қазақ тілі
short - қысқа кең - wide
fat-толық жеңіл - easy
happy - бақытты ұзын - tall
ә) Comparative Degree (Салыстырмалы шырай) заттың бір тектес сапасы мен белгісінің арасындағы сәл кем немесе сәл артығырақ екенін білдіреді.
Салыстырмалы шырай ағылшын тілінде жай шырайға -еr жалғаулығы мен more сөзінің қолданылуы арқылы жасалса, қазақ тілінде -рақ, -рек, -ырақ, -ipeк, -лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу, -қыл, -шіл т.с.с. жұрнақтар арқылы жасалады [5, 54 б.].
Ағылшын тілі Қазақ тілі
shorter - қысқарақ, кеңірек - wider
fatter - толығырақ, кішілеу - smaller
happier - бақыттырақ, қаттырақ - harder
б) Superlative Degree (күшейтпелі шырай) екі тілде де заттың алғашқы қалпын, сапасын тым асыра, көтере немесе кеміте көрсету үшін қолданылады:
Ағылшын тілі Қазақ тілі
(the) happiest - ең бақытты ең биік - (the) tallest
(the) longest - ең ұзын ең жақсы - (the) best
Formation of comparative degree
(салыстырмалы шырайдың жасалуы)
а) Ағылшын тілінде егер жай шырайлы есім е дауыстысына аяқталса, сын есімнің түбіріне тек - r жалғанады:
fine - жақсы
white - ақ
finer - жақсырақ
whiter - ағырақ
ә) егер жай шырайдағы сын есім у дыбысына аяқталып, оған - er жұрнағы жалғанса, ол і дыбысына өзгереді:
lazy - жалқау lazier - жалқауырақ
dirty - кір dirtier - кірлеу
pretty - әдемі prettier - әдемірек
б) екі немесе одан да көп буынды жай шырайлы сын есімнің алдында more сөзі келуі арқылы да жасалады:
convenient - қолайлы effective - нәтижелі
more convenient - қолайырақ more effective - нәтижелірек
в) у әрпі мен er, ow әріп тіркестеріне аяқталған бір буынды және екі буынды сын есімдер жай шырай түріндегі сын есімдерге - er [ә] жұрнағының жалғануы арқылы жасалады:
clever - cleverer narrow - narrower
г) less және smaller сөздері қазақ тіліне азырақ, кішірек болып аударылады. Little сөзінің салыстырмалы шырай түрі less, ал small - сөзінің салыстырмалы шырай түрі - smaller. Мысалы,
He has less time than Bolat. - Болатқа қарағанда, оның уақыты азырақ.
His house is smaller than yours. - Сіздің үйіңізге қарағанда, оның үйі кішірек [6, 68 б.].
ғ) much, many сөздерінің салыстырмалы шырай түрі more:
He has more important ideas than you. - Сізге қарағанда, оның пікірі маңыздырақ.
Екі нәрсені не затты салыстырғанда, than шылауы қолданылады.
The Balkash Lake is smaller than the Caspian Sea. - Балқаш көлі Каспий теңізіне қарағанда, кішірек.
l) егер сын есім бір ғана дауыссызға аяқталып, оның алдында дауысты келсе, онда - er жұрнағы жалғанғанда, дауыссызды қосарландыру керек. Мысалы, thin - thinner, hot - hotter.
е) егер сын есім дауыссызға аяқталып, оның алдында екі дауысты келсе, дауыссыз қосарланбайды. Мысалы, great - greater, poor - poorer.
Ағылшын тіліндегі - er, -r қазақ тіліндегі - ырақ, -ірек, -рақ, -рек, -лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу жұрнақтарына сәйкес келеді [7, 29 б.].
Formation of superlative degree
(Күшейтпелі шырайдын, жасалуы)
а) Ағылшын тілінде күшейтпелі шырай жай шырайдың алдына most сөзінің қойылуы және -st, -est жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады да, олардың алдына the белгісіздік артиклі қойылады. Бір буынды сын есімдерге тек кана жұрнақтар жалғанады: great - the greatest. Екі одан да көп буынды сын ecімдердің алдына the most cөзі қойылуы арқылы жасалады:
beautiful - сымбатты the most beautiful - ең сымбатты
tall - биік the tallest - ең биік
late - кеш the latest - өте кеш
ә) егер жай шырайдағы сын eciм y-ғa аяқталса, ол i-ғa өзгереді
happy - бақытты the happiest - ең бақытты
dirty - кip the dirtiest - өте кip
Ағылшын тіліндегі күшейтпелі шырай тудыратын most сөзі және -st, -est жұрнақтары қазақ тіліндегі өте, аса, тым, тіптен, тіпті, нағыз, ең т.б. (ең қадірлі, тіптен жақсы, тым қиын) сөздеріне мағыналас келеді.
б) ағылшын тілінде кейбір сын есімдердің салыстырмалы және күшейтпелі шырайлары басқа түбір сөздер арқылы жасалады:
Кесте 2 - Ағылшын тіліндегі сын есімдердің салыстырмалы және күшейтпелі шырайларының басқа түбір сөздер арқылы жасалуы
Good
Better
Best
Жақсы
Жақсырақ
Ең жақсы
Bad
Worse
Worst
Жаман
Жаманырақ,
Ең жаман
Little
Less
Least
Кішкентай
Кішірек
Өте кіші
Many
More
Most
Көп
Kөбірек
Өте көп
в) орынды білдіретін зат есімдердің алдына күшейтпелі шырайдан кейін in предлогы қолданылады:
Where is the tallest building in the world? - Дүние жүзіндегі ең биік ғимарат қайда?
г) уақыт аралығын білдіруде of предлогы қолданылады:
What was the happiest day of your life? - Өмірімізде болған ең бақытты күн қандай?
д) күшейткіш шырайдан кейін көбінесе Present Perfect шағы қолданылады: What is the best city you ve ever been to? - Ciз болған ең жақсы қала қандай? [8, 79 б.]
Ағылшын тілінде сын есімнің шырай түрлері төмендегі жолдармен де жасалады:
а) than сөзінің қолданылуы арқылы:
Food here is more expensive than he thought. - Тамақ бұл жерде оның ойлағанынан қымбаттау.
Zhanna looks younger than her sister. - Жанна әпкесіне қарағанда, жас
көрінеді.
ә) not asso .. as сөз тіркестерімен:
Being a manager is not as interesting as being a teacher. - Басшы болу ұстаз болғаннан қызық емес.
б) (just) as ... as тіркестерімен:
Living in Amaty is just as expensive as living in Astana. - Алматыда өмір сүру Астанадағыдай қымбат.
в) such ... as сөз тіркестерімен:
We've never been to such a good party as that one. - Біз сол сияқты әдемі кеште ешқашан болып көрген жоқпыз.
г) төмендегі сөздерді қолдана отырып, көп немесе аз екенін салыстыруға болады:
1. Көбірек екенін салыстырып көрсету үшін, much - көп, far - алыс, a lot - өте көп сөздері қолданылады:
This house is much more expensive. - Мына үй қымбаттау.
2. Азырақ екенін салыстырып көрсету үшін, a bit - кішкене, a little - азырақ сөздері қолданылады:
The car is a little more expensive. - Жеңіл көлік қымбаттау екен [9, 105 б.].
д) салыстырмалы шырай қайталанады:
The film seems to be getting longer and longer. - Фильм ұзара түскен сияқты.
I started feeling more and more tired. - Мен өте шаршағанымды сезіне бастадым.
Жоғарыда айтылған сын есімнің шырайларын кесте түрінде тұжырымдайық.
Сын есімнің түрлері (дәрежелері) - осы сөз таптары жалғыз тұрақты морфологиялық белгісі.
Кесте 3 - Degrees of Adjectives (Сын есім шырайлары)
Types (түрлері)
Degrees (Шырайлар)
Positive (Жай шырай)
Comporative (Салыстырмалы шырай)
Superlative (Күшейтпелі шырай)
1. Adjective of one syllable (бір буынды сын есім)
-er
-est
Ann is tall.
This street is as long as that one.
Ann is taller than her sister.
This street is longer than that one.
Ann is the tallest in the family.
This street is the longest of them.
2. ending in - y (y-ға аяқталған сын есім)
-er
-est
He is busy.
He is busier than she is.
He is the busiest of them.
3. of two or more syllable (екі немесе одан да көп буынды)
more
most
This film is interesting.
This film is more interesting than that one.
This film is the most interesting of them.
4. Irregular adjective (ерекше жасалатын сын есім)
Good
Bad
manymuch
little
far
The weather wasn't good the day before.
better
worse
more
less
fartherfurther The weather today is better than it was yesterday.
(the) best
(the)worst
(the)most
(the) least
(the) farthestfurthest
The weather today is the best
Мурясовтың тұжырымдамасы бойынша, сын есімнің үш дәрежесі бар:
1.Сапалық сын есімнің салыстырмалы шырайлары болады: жасыл - жасылырақ- жап - жасыл,, қызыл-қызылыра қып-қызыл не ағылшын тілінде big-bigger-biggest, high-higher-highest, interesting-more interesting- the most interesting [10, 50 б.].
Ағылшын тіліндегі сын есімнің салыстырмалы шырайы тікелей сын есімдер арқылы және арнаулы сөздер арқылы жасалады. Тікелей сын есімдерден (more көмекші сөзімен қоса) жасалатын салыстырмалы шырайдағы сын есімдерді өткен сабақта талқыладық. Бұл сабақта as ... as, not so ... as, салыстырмалы шырай+ than, the+салыстырмалы шырай ..., the+ салыстырмалы шырай деген салыстырмалы шырайдың арнаулы сөздерін қарастырамыз.
Ағылшын тіліндегі көптеген сөздер мен сөйлемдердің құрылымы мен жасалу жолы қазақ тіліндегі сөздер мен сөйлемдердің құрылымына сай келмейді, үйлеспейді. Ондай сөздерді тікелей аудару мүмкін емес. Оған мысал ретінде осы сабақта қарастырылатын сөздерді келтіруге болады.
Аs ... as тіркесінің қазақша тікелей аудармасы жоқ. Орыс тілінде такой ... как деген аудармасы бар. Қазақша мағынасын "сияқты (секілді)+сын есім" деген арнаулы тіркеспен білдіруге болатын секілді. Мысалы: Aizhan is as tall as her brother - Айжан ағасы сияқты ұзын (бойлы). Sanzhar's car is as fast as mine - Санжардың көлігі менікіндей (менің машинам секілді) жылдам.
Not so ... as тіркесі as ... as секілді. Бірақ мағынасы керсінше, яғни, болымсыз түрде. Орыс тіліндегі аудармасы "не такой ... как" болады. Ал қазақша мағыналық баламасы "сияқты (секілді)+сын есім+ емес" Мысалы, Abai is not so brave as Oraz - Абай Ораз секілді (сияқты) батыл емес.
Astana is not so big as Almaty - Астана Алматы сияқты үлкен емес.
Салыстырмалы шырай + than сөзі бір зат есімнің сынын екінші бір зат есімнің сынымен салыстырғанда қолданылады. Орыс тілінде "чем" деген аудармасы бар. Қазақша баламасын "шығыс септігінің жалғауы (-дан, -ден; -тан, -тен; -нан, -нен)+ салыстырмалы шырай". Мысалы: My car is faster than Abai's car - Менің машинам Абайдың машинаcынан жылдамырақ. Sabyr is cleverer than Aizhan - Сабыр Айжаннан ақылдырақ.
Салыстырмалы шырай + than тіркесіне қатысты тағы бір қазақша баламасын атап өтуге болады. Ол - "барыс септігінің жалғауы (-ға, -ге; -қа, -ке, -на, -не)+ қарағанда+ салыстырмалы шырай". Мысалы: My car is faster than Abai's car - Менің көлігім Абайдың көлігіне қарағанда жылдамырақ.
Sabyr is cleverer than Aizhan - Сабыр Айжанға қарағанда ақылдырақ.
The+ салыстырмалы шырай ... the+ салыстырмалы шырай деген тіркес күрделілеу көрінгенімен, шынында, өте оңай. Қазақ тіліндегі баламасын "неғұрлым ..., солғұрлым" деген сөздермен немесе "сайын" деген сөзбен ұқсатуға болады. Дұрыс түсіну үшін мысал келтірейін.
The farther south you go, the warmer the weather becomes - Неғұрлым оңтүстіккеұзағырақ барған сайын, ауа-райы солғұрлым жылырақ болады.
The higher you climb, the farther you fall - Жоғарырақ шыққан (өрмелеген) сайын, тереңірек (қаттырақ) құлайсың. (Бұл бір нақыл сөз болатын) [11, 58 б.].
- Сапаның дәрежесінің түрлерін жасайды: қызыл-қызғылт-қызғылтым не ағылшын тілінде red-reddish, green-greenish.
- Үстеу бола алады: ол көңілді адам-мереке көңілді өтті не ағылшын тілінде he is calm-meeting was held calm.
- Дерексіз затесімдер жасайды: қараңғы-қараңғылық не ағылшын тілінде dark-darkness,bright-brightess.
- Көптеген сапалық сын есімдер өте, тым, аса деген үстеулермен бірігіп келеді: өте дәмді, тым ұзын, аса сұлу не ағылшын тілінде too сөзімен too young, too difficult.
- Сапалық сын есімдер заттың не құбылыстың түсін (ақ, қызыл, сары, көк не ағылшын тілінде red, white, yellow, blue);
- өлшемін (биік, аласа, ұзын, қысқа жуан,жіңішке не ағылшын тілінде high, low, long, short, thick, thin);
- пішінін (түзу, қисық, қырлы, домалақ не ағылшын тілінде straight, curve, round);
- қасиетін (мықты, нәзік, жабысқақ не ағылшын тілінде firm, soft, stick);
- дәмін (дәмді,ащы, тұщы, қышқыл не ағылшын тілінде tasty, sour,salty, fresh);
- салмағын (ауыр, жеңіл, салмақсы неағылшын тілінде heavy, light );
- иісін (жұпардай, хош не ағылшын тілінде aromatic, fragrant, flavoured)
- дыбысын (қатты, ақырынне ағылшын тілінде loud, quite );
- жалпы бағасын (маңызды, зиянды, пайдалы не ағылшын тілінде important, harmful, useful, helpful );
Givon T. Syntax. A Functional Typological Introduction еңбегінде қатыстық сын есімнің ағылшын тілінде саяси саладағы сөздерде салыстырмалы шырай категориясы кездеспейді, мысалы: morning, political [12, 94 б.]. Саяси сын есімдер сапаның дәрежесінің түрлерін жасамайды, үстеу болмайды, дерексіз зат есім жасамайды.
Көптеген қатыстық сын есімдер өте, тым, аса деген үстеулермен бірікпейді.
- Қатыстық сын есімдер материалдарды (ағаш қасық, қыш құмара не ағылшын тілінде wooden, clay, loamy);
- Санды (бес жастағы қыз, екі қабатты үй немесе ағылшын тілінде five yeаr old 6 two-stroyed);
- тұрған жерді (өзен кемежайы, астаналық тұрғын не ағылшын тілінде river, metropolitan, capital );
- уақытты (былтырғы жоспар, қаңтарлық аяз не ағылшын тілінде last years, january );
- белгілеуді (кір жуғыш машина, жолаушы поезд не ағылшын тілінде washing, passenger);
- Салмағын, ұзындығын, өлшемін (метрлік таяқ, токсандық жоспар не ағылшын тілінде quarterly) сипаттайды.
Тәуелдік сын есім
Тәуелдік сын есімдерді тәуелдік есімдіктермен шатастырмау керек: әкелік өсиет, балалық парыз, аналық махаббат не ағылшын тілінде paternal, fatnerly, maternal, motnerly.
Қазіргі уақытта отбасылық қатынастарды сипаттайтын тәуелдік сын есемдерді көбінесе қолданамыз: ата-бабы салты, әкелік қамқор, немерелік борыш. Ата-ана қазылған қара жолмен тең дей келіп баланың өз әке-шешесінен, олардың жақсы қылықтарынан әрдайым үлгі алатынан, үлкендердің дұрыс ақыл-кеңесінің балаға мол пайдасы бар екенін ерекше ескертеді.
Қатыстық, сапалық, тәуелдік сын есімдер ауыспалы мағынада қолданылуы мүмкін. Сонымен қатыстық сын есімдер сапалық сын есімдер бола алады. Тәуелдік сын есімдер сапалық та қатыстық та сын есімдер бола алады, ал кейде сапалық сын есімдер қатыстық сын есімдер бола алады.
Тәуелдік сын есімдер де белгінің мағынасына ие болса, сапалық және қатыстық сын есімдер бола алады, мысалы түлкі іні- тәуелдік сын есім, түлкі (түлкі терісінен жасалған) жаға - қатыстық сын есім ретінде, түлкідей (айлакер, қу) адам-сапалық сын есімнің мағынасында қолданып отыр. Сапалық сын есімдер өздерінің белгілерін жоғалтса, қатыстық сын бола алады. Және ауыспалы мағынада қолданылады. Мысалы ащы жидек-ащы көзқарас. Қатыстық және тәуелдік сын есімдер ауыспалы мағынада көбінесе көркем әдебиетте қолданылады [13, 75 б.].
Wierzbicka A. The Semantics of Grammar Text еңбегінде сын есімнің жасалу жолдарын атап өткен болатын [14, 68 б.]:
- Сын есімдер көбінесе зат есімдерге жұрнақ жалғану арқылы жасалады: батпақ-батпақты, топырақ-топырақты, әуе-әуедегі не ағылшын тілінде earth-earthen, loam-loamy, air-airy-aerial, arbor-arborial, tropic-tropical, lexic-lexical, tradition-traditional, boy-boyish, man-manly, angel-angelic, centre-central6 effect-effective, beauty-beautiful, sun-sunny, wood-wooden.
- Сын есімдер екі сөздің бірігуі арқылы жасалады: су асты, әлемі, жер асты, күмбезі не ағылшын тілінде underwater, subtropical, birdlike.
- Сын есім етістіктерден, оларға жұрнақ жалғануы арқылы жасалады: сөйлеу тілі, жеңілдетілген тапсырма, шешілген мәселе не ағылшын тілінде the spoken language,revealed question, going rate, tired face, exhausted soil, occupied troops.
Жоғарыда көрсетілгендей сын есімдердің жасалу жолдары үшке бөлуге болады. Осындай жұрнақтар жалғану арқылы жасалған сын есемдердің көбі қатыстық сын есімдер. Қатыстық сын есімдер өзі айтып тұрғандай белгілі бір затқа не құбылысқа қатысты айтылған сын есімдер. Ол белгілі бір автордың қолданысқа енгізген сөзі болуы мүмкін емес, салыстырмалы түрде айту үшін енгізген сөздер болуы мүмкін.
Жоғарыдан байқап отырғанымыздай, сын есімдердің көбісі зат есімдер мен етістіктерден жасалады. Сын есімнің көбі табиғат құбылыстарының сипатымен салыстырып пайда болған: найзағайдай, күркіреген ағылшын тілінде fulminatory, lumbering және т.б Қатыстық сын есімдер әсіресе көркем әдебиетте ауыспалы мағынада қолданылады. Ауыспалы мағынадасындағы есімдерді көбінесе салыстырып не теңеу арқылы жасайды. Адамның мінездері, қылықтарын сипаттаған кезде ауыспалы мағынада айтады [15, 106 б.].
Ағылшын тіліндегі сын есімдерге тән белгілерді және ерекшеліктерді талдау барысында лингвист жіктеудің әр түрлі жағдайларына тап болады.
Тіл білімінде сын есімдердің барынша кеңінен жіктелуінің шолулары Э.Г. Меграбовамен жақсы келтірілген. Ең алдымен, ол ағылшындық лингвистердің жіктеулерін қарастырады: Г. Суит, Несфилд және т.б. [16, 78 б.]
Бірінші ағылшындық грамматикасының авторы Г. Суиттің ұсынған сын есімдердің жіктелінуіне оның сөз таптарының жіктеуі даусыз әсер берді. Сын есімдердің ішінде ол өзіндік-сын есімдерді, сын есім-есімдіктерді және сын есім-сан есімдерді бөліп көрсетеді. Сын есімдердің ең бірінші тағайындалуы - заттардың сапасын белгілеуі екендігін көрсете отырып, Суит сын есімдерді екі үлкен топқа бөледі [17, 39 б.]:
1) attribute - adjectives, заттардың белгілерін құраушылар;
2) qualifying adjectives, жай ғана шектеуші немесе анықтаушы сын есімдер. Бұл топқа Суит сын есімдердің артикльдері мен есімдіктердің сын есімдерінен (adjectives pronouns) басқа кез-келген абстрактілі зат есіммен байланысты сын есімдерді жатқызады. Егер great сөзі great man сөзінде шынымен де attribute - adjectives болса, немесе сапалықтың белгісіне тек нақты зат есімдер иелене алса, онда great height, great stupidity сөздеріндегі great тек "qualifier, a qualifying adjective" болады.
Э.Г. Меграбова, Г. Суит атап көрсеткендей, жалғыз ағылшындық лингвистер сын есімдерді сапалық және қатыстық сын есімдерді еске түсіруші разрядтарға бөледі (оның pure attribute - adjectives және concrete adjectives) [16, 92 б.]
Несфилдте сын есімдердің алты тобын табамыз [18, 29 б.]:
1) өзіндік (proper): Portuguese, English, ...
2) сипаттаушы (descriptive): brave, careful, ...
3) сапалық (quantitative): much, little, some, half, ...
4) сандық (Numeral): all, many, several, one, first, ...
5) нұсқау (demonstrative): that, such, a, the, ...
6) бөлгіш (distributive): each, every, neither, ...
Несфилд өзінің жіктеуін ол заттардың санын, сапасын және т.б. қасиеттерін білдіруіне байланысты ол өзі сын есімнің категориясына кіргізетін семантикасына сүйене отырып құрастырғысы келеді. Сөз таптарының проблемасы, сөз таптарының арасындағы шектердің сенімсіздігі Э.Г.Меграбованың көзқарасы бойынша Несфилдтің жіктеуінде болады.
О.Есперсеннің еңбегіне сәйкес, ол сын есімдерді үш белгісі арқылы жіктейді [19, 106 б.]. Сөздердің разрядтар бойынша грамматикалық бөлінісі логикалықпен үйлеседі - үш ранг бойынша. Сондықтан да О.Есперсеннің сын есімдерді разрядтар бойынша жіктеуінде бұл жіктеу екіншілік сөздердің адъюнкттар adjuncts қызметіндегі жіктеуі болып табылады. Адъюнкт-модификаторлардың функцияларын, біріншілік сөздердің анықтамаларын қарастыра отырып, О.Есперсен адъюнкттердің бірнеше разрядтарын бөліп көрсетеді. Олардың ішінде ең маңыздылары деп О.Есперсен адъюнкттерді санайды, оларды шектеуші немесе квалификативті деп атауға болады (restrictive): олардың қызметі біріншілік сөздің шектеуінде болып табылады (primary). Осылайша, red сөзі red rose тіркесінде rose сөзінің бір нақты бөлім ретінде қолданылуын шектейді, white, yellow, rose есепке алмағанда. Осылайша, басқаларында да жағдай осындай: new book, poor widow, Spanish peasants.
Шектеуші адъюнктерге О.Есперсен this, that, the сөздерін this rose, that rose, the rose тіркестерінде енгізеді, бірақ олар басқа адъюктерден ешқандай дәрежеде сипаттаушы болмауымен ерекшеленеді: олардың жалғыз тағайындалуы - мамандандыру, нақтылау.
Адъюнкттердің екінші разряды - шектелмейтін адъюнкттер (non-restrictive adjuncts).
Адъюнкттердің үшінші разряды деп О.Есперсен сандықты атайды: many, much, some, few, little, less, more, no, one және т.б.
Э.Г.Меграбов атап айтқандай, сын есімдердің разрядтары бойынша жіктелінуі О.Есперсенде Суитке қарағанда басқа принципке негізделеді; Есперсен назарына тек қана семантикалықты ғана емес, сондай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Еуразия гуманитарлық институты
Шетел тілдері кафедрасы
Қорғауға жіберілді
___________
Кафедра
меңгерушісі____________п.ғ.к. доцент Л.В.Волкова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сын есімдердің қолданылу ерекшелігі
5B011900 - мамандығы бойынша - Шетел тілі: екі шетел тілі
Орындаған Доскенова А.А.
Ғылыми жетекшісі
аға оқытушы Қосжанова А.С.
Астана 2014
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Еуразия гуманитарлық институты
Шетел тілдері кафедрасы
Доскенова А.А.
Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сын есімдердің қолданылу ерекшелігі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B011900 - мамандығы - Шетел тілі: екі шетел тілі
Астана 2014
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сын есімнің теориялық негізі ... ... ... ... ... ...6
1.1 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сын есім түсінігі мен белгілері, топтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Сын есімдердің грамматикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..22
2 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сын есімдердің қолданылуы ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.1 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сын есімдердің функциялық-семантикалық өрістерінің сөйлемде қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .33
2.2 Д.Пристлидің Angel Pavement прозасындағы сын есімдерді талдау ... ... ..47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Кіріспе
Зерттеу жұмысының тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кезде тіл білімі жаңа қырларын ашып жатқан кезеңде сын есім категориясының пайда болу мәселесі нақты шешіміне ие емес және оның әрі қарай зерттелуін талап етеді. Ғалымдардың арасында сын есім категорияларының шығу тегі мен диахрониясы туралы біріңғай ой жоқ. Сын есімдердің зат есімдерден пайда болуы көпшілікпен қабылданған тұжырым болып табылады. Алайда B.C.Юрченко мен А.П. Володиннің ойынша сын есімнің негізі үстеу болып табылады, ал А.П.Юдакиннің ойынша сын есімнің пайда болуы зат есімдерге, етістіктерге және үстеуге байланысты, В.З. Панфилов етістіктер мен зат есімдердің көздері туралы сын есімнің категориясы туралы айтады.
O.JI. Чарековтың ойынша сын есімдер синкретикалық материалдардан пайда болған. Бұл кезде жоғарыда аталған тұжырымдармен сын есімнің екі түрін атап көрсете аламыз - сапалық және қатысты сын есімдер. Осылайша, ағылшын тіліндегі сын есімдердің пайда болу негіздерін анықтай отырып, бүгінгі күндегі олардың қолданылу аясын зерттеу біздің зерттеу тақырыбымыздың өзектілігіне айналып отыр. Осы орайда, біз өзіміздің зерттеу жұмысымызда Д.Пристлидің Angel Pavement прозасындағы сын есімдердің құрылымдық ерекшеліктерді анықтау мақсатында сөз жасаушы талдау жұмысы жасаған болатынбыз.
Зерттеу жұмысының тақырыбы. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сын есімдердің қолданылу ерекшелігі.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Ағылшын тілінің сын есімдерінің құрылымын анықтау, жасалу жолдары мен көркем шығармаларда қолданылуын зерттеу.
Көзделген мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер қойылды:
- ағылшын тіліндегі сын есімнің мәні мен түсінігін қарастыру;
- сын есімдердің грамматикалық ерекшеліктерін зерттеу;
- ағылшын тіліндегі сын есімдердің функциялық-семантикалық өрістерінің сөйлемде қолданылуын талдау;
- көркем шығармадағы сын есім түрлерінің жасалуының құрылымдық ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу жұмысының нысаны. Ағылшын тіліндегі сын есімдердің қолданылу ерекшелігін зерттеу.
Зерттеу пәні. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сын есімдер және олардың топтастырылуы.
Зерттеу жұмысының әдістері. Дипломдық жұмыста ағылшын тіліндегі сын есімдердің қолданылу аясын анықтау үшін жаппай сұрыптау, жүйелеу, салыстырмалы-талдау және сипаттау сияқты зерттеу әдістерін қолдандық.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Бұл дипломдық жұмысты жазу барысында біз ағылшын тіліндегі сын есімдердің жіктелуін, пайда болу мен жасалу негіздеріне зерттеу жасадық. Ал негізінен оның көркем шығармада қолданылу ерекшелігін талдадық. Бұл жұмыс осынысымен құнды.
Зерттеу жұмысының теориялық құндылығы. Жұмыста көрсетілген бақылаулар мен тұжырымдар ағылшын тіліндегі сын есім туралы мәліметтерді күнделікті қолданысқа енгізуге мүмкіндік береді. Бұл осы салада жұмыс істейтін аудармашылар, тіл мамандары, болашақ шет тілі пәнінің мұғалімдері үшін маңызды рөл атқарады.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы. Зерттеудің нәтижелері ағылшын практикалық курстарында, жалпы шет тілін меңгеру саласында, мәдениеттануда, арнайы курстар мен арнайы семинарларда, дипломдық, курстық жұмыстарда қолданыла алады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сын есімнің теориялық негізі
1.1 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сын есім түсінігі мен белгілері, топтары
Сын есім заттың түсін, сапасын, белгісін, көлемін, мөлшерін, материалдық, заттық, психологиялық күйін, иісін білдіретін сөз табы. Сын есім сөйлемде, негізінен, анықтауыштың және баяндауыштың қызметін атқарады.
Не is a tall boy (Ол бойшаң бала).
The boy is tall (Баланың бойы ұзын).
Қазіргі ағылшын тіліндегі сын есімнің тек қана шырай грамматикалық категориясы бар. Шырай категориясы тек сапалық сын есімдерде ғана болады. Сын есім анықтауыш қызметін атқарғанда зат есіммен және күрделі баяндауыштың құрамында келетін дәнекерлеуші етістікпен тіркесіп келеді. Көбінесе үстеу сөздермен бірге тіркесіп қолданылады:
very nice, too difficult, still dark, rather cold, quite different.
Сын есімнің грамматикалық класс ретінде қалыптасуы зат есімдермен байланысты құбылыс. Зат есімдер зат жайлы ұғыммен бірге сын, сапа ұғымдарын да бойына жинаған грамматикалық класс болды. Бүгінгі тіл білімі тұрғысынан синкретикалық ұғым мен қызметтегі бұл зат есімдер сөз, сөйлем құрамында субъекті мен объектіні ғана білдірмей, атрибуттық та мән туғызып, сондай қызмет атқарады. Анықтауыш деп аталатын синтаксистік категория осылай, зат есімдердің сөйлем, сөз құрамындағы қызметтің бір түрі ретінде қалыптасады. Ал анықтауыш қызметінде зат есімдердің қолданылуы, сөйтіп анықтауыш категориясының қалыптасуы бір затты екінші зат арқылы ұғынуға негізделеді.
Екінші сөзбен, заттарды өзара салыстыру артық-кемдігін байқау арқылы жүрді. Сонда тіл құрамында алған рет сын, сапаны білдіргендер зат мағыналы сөздер. Ондай сөздер басқа бір сондай сөздермен салыстырғанда белгілі бір затқа не заттар тобына тән қасиет пен белгіні айқынырақ, анығырақ білдіретін болды. Айталық қатты нәрсені, затты таспен теңестіруден барып құм жер т.б. сөз тіркестері немесе анықтауыш қызметіндегі категориясы осы тәрізді сөз мағынасын кең түсінуге негізделген қолданыстан басталды. Мұндай қолданыстың барысында бірсыпыра сөздер лексикалық шектеліске түсті: сөз әрі зат ұғымында, әрі сын, сапа ұғымында тұрақтады.
Сын есім мағынасына және грамматикалық ерекшеліктеріне қарай сапалық және қатыстық болып екіге бөлінеді. Сапалық сын есімдер заттың көлемін, мөлшерін, пішінін, түсін т.б. білдіреді, яғни зат есім сапасы жағынан сан алуан болуы мүмкін. Сондықтан да олардың шырай категориясы бар. Сапалық сын есімнің ly жұрнағы арқылы жасалған туынды үстеу формалары бар: rapid - rapidly; brave - bravely. Сын есіммен омоним болып келетін үстеулер де бар: fast -fast; much - much.
Сын есім - заттың сынын білдіріп, қандай деген сұраққа жауап беретін сөз таптары: difficult and demanding boss (Miranda Lee) silver visage (Shakespeare), snowy arm,sable hair, dewy star (wordsworth). Сын есім сөйлемде сипатталып жатқан заттың құбылыстың сынын, сапасын, белгісін, қасиетін білдіреді. Сын есімнің заттың, құбылыстың сапасын, қасиетін білдіруі, оның тек мағыналық сипатын ғана білдірмей, оған қоса функционалдық сипатын да білдіреді. Сөйлемде сын есімнің сипаттау қызметімен бірге оның синтаксистік қалпы болады, оның екі түрі бар: атрибутивтік және пердикативтік. Яғни, сын есімнің әрдайым атрибут ретінде келуі, зат есімнің түрлендіруі ретінде, не ең бастысы предикатив ретінде айтылып жатқан ойды сипаттаммасы ретінде [1, 29 б.].
Ол what? - Қандай? What kind of? - Қандай? Деген сұрақтарға жауап береді:
A new firm - жаңа фирма
A wide street - кең көше
A strong companion - берік серіктестік
Morphological structure of adjectives
(Сын есімнің морфологиялық құрылымы)
Сын есімдердің санатында белгіні атайтын, жіктелінбейтін сөздердің кішкене тобы бөлініп көрсетіледі (бордо, мини, миди, реглан, рококо). Сын есімдер білдіреді:
1) оның басқа заттарға, құбылыстарға немесе белгілерге қатысынсыз заттың сапалық белгісін білдіреді;
2) заттың басқа затқа қатысты қатынасы арқылы оның белгісін, затын, құбылысын білдіретін қатынастық белгісін білдіреді.
Сөз табы сияқты сын есім тек универсалды категория ғана болып табылмайды, сонымен қатар басқа морфологиялық-синтаксистік санаттармен салыстырғанда аз мамандандырылған, аз ерекшеленетін сөздердің санатын құрайды. Көптеген тілдерде сын есім жеке сөз табына бөлінбейді, өйткені өзіндік морфологиялық немесе синтаксистік сипаттамаларына ие болмайды (wall paper, paper wall).
В. В. Виноградов бойынша сын есімнің семантикалық негізі оның сапалық түсінігі болып табылады. Сапалық белгі сын есімнің мағынасында басым болып келеді, ол сапалық семаларды жеңіл дамытады [2, 93 б.].
Белгілі болғандай, ағылшындық сын есім зат есімдермен сәйкестендіру формаларына ие емес, ал қатыстық сын есімдердің ішінде тек сөздердің кішкене бөлігі ғана ерекше сөз тудырушы жұрнақпен рәсімделеді (wooden, sunny). Осылайша, ағылшын тілінде сын есім ең алдымен өзінің семантикалық және синтаксистік белгілерімен белгіленеді. Морфологиялық көрсеткіштердің болмауы зат есімді кейінгі зат есімге қатысты анықтама ретінде қолдануға мүмкіндік береді (stone wall, glass door, education ministry, verb forms, winter session). Бұл үлгіде бірінші сөз семантикалық және синтаксистік сипаттамалары бойынша қатыстық сын есімді еске түсіреді, алайда оны даусыз сын есім ретінде қарастыруға мүмкін болмайды.
Осылайша, ағылшын тілінде морфологиялық көрсеткіштердің нашар жеткізілуіне байланысты, сөз таптарының аралары байқалмайды (сын есім мен зат есім), және осы мағынада ағылшын тілін оқшаулаушы тілдермен жақындасады. Кейде екі зат есімнің үйлесімінде күрделі сөзді сөз тіркесінен айыру қиын болады; салыстырмалы туындылар schoolboy, school-teacher, school building; gas-light, gas mask, gas and oil production. Мұнда сөз бен сөз тіркесінің арасындағы шек айқындалады, осы жағынан ағылшын тілі инкорпорирлеуші түрдегі тілдермен жақындасады.
Сапалық сын есімдердің салыстырмалы шырайлары екі тілде де синтаксистік формамен де (жеңілдеу, қысқалау, қызықтырақ; easier, shorter), ана (жеңілірек қысқарақ қызықтырақ; ағылшын тілінде көбінесе күрделі сөздерде: more interesting important).
Ағылшындық ауызша тіл үшін бастауыштың аналикалық формасын қолдануда тенденцияны байқауымызға болады (This story is more funny simple than...; This edition is more complete than...; He was more happy wealthy polite stupid than...; He is more good than bad), мұнда сөздің синтетикалық формасы анықтауыштың рөлінде сақталады (a funnier simpler story; a completer edition; a politer happier person; the wealthiest stupidest person), бұл әдеби-кітап тіліне барынша тән.
Кейбір грамматистер ағылшын сөз таптарында күйдің категориясын бөліп көрсетеді (statives). Мұнда кейбір күйлерді білдіретін сын есімдерді жатқызамыз, олар тек предикативті және сипаттаушы префикспен "а" - afraid, awake, asleep, apart, aloof, ablaze және т.б. қолданылады.
Сонымен қатар, ағылшын тілінде субъектінің кейбір уақыт күйін білдіретін, "-а" префиксісіз қолданылатын сын есімдер бар және ол бастауыштың жазбалық бөлігінде қолданылады: ill, ready, eager және т.б. Олар ағылшын тілінде анық бір семантикалық категорияны құрамайды. Жалпылай алғанда, ағылшын тілінде ерекше сөз табы ретінде сөздердің күйінің белгіленуі анық және семантикалық негіздеріне ие болмайды.
Сын есім сөз табы ретінде тек универсалды категория ғана болып табылмайды, сонымен қатар басқа морфологиялық-синтаксистік санаттармен салыстырғанда аз маманданған сөздердің санатын құрайды. Көптеген тілдерде сын есім өзінің морфологиялық және синтаксистік сипаттамаларына ие жеке сөз табы ретінде бөлінбейді.
Сын есімнің семантикалық негізі сапасының түсінігі болып табылады. Сапалық белгі сын есімнің мағынасында басым болып келеді, ол семаның сапасын жеңіл дамытады, салыстырмалы "ағаш орындық" - "ағаш жүріс". Сын есім өз бетінше жеке мағынаға ие болуы қиын және ол сол мағынасымен бірге тек ол анықтайтын зат есімнің көмегімен салғастырылады. Сын есімнің таралу кеңістігі сәйкес белгіге ие заттардың немесе құбылыстардың саласы болып табылады (кейде денотация туралы сәйкес заттарға тән белгілердің саласы туралы айтады).
Семантикасы бойынша сын есімдер біркелкі емес, олардың жіктелуі әр түрлі және сын есімдердің мағынасына және белгілер жататын, сондай-ақ мүмкіндігінше тұжырымдамалары жататын мағыналарының қасиеттеріне сүйенеді. Бағалаушы, параметриялық, сын есімдік формасының, түсінің сын есімдерін бөліп көрсетеді. Лэс сезімдермен қабылданатын, адамдар мен жануарлардың физикалық белгілері, іші және психологиялық қасиеттері, тұрақты қасиеттері, уақытша күйлері заттардың қасиеттерін білдіретін сын есімдерді бөліп көрсетеді [3, 79 б.].
Көрініп тұрғандай, сын есімдердің сапалық және қатыстық болып бөлінуі универсалды болып табылады. Сапалық сын есімдер классикалық предикаттар болып табылады, өйткені олар предикативтіден басқа семаларды қоспайды. Сапалық сын есімнің мағынасы гомогенді, ол семаларға нашар бөлінеді, денотаттың құрамына қарай белгі жататынға қатысты қозғалмалылығымен сипатталады, денотаттан бөлінудің және көршілес семантикалық аудандарға ығысуының тенденциясына ие. Сапалық сын есімдердің ішіндегі семантикалық қатынастар ең алдымен сигнификаттарға сүйенеді, оларға денотаттардың ұқсастығына негізделген емес, сигнификаттардың жақындығына негізделген антономия мен синононимияның ерекше сипаты тән. Лэс атап айтқандай, сын есімнің семантикалық құрылымының негізінде жатқан сапалық белгі қарқындылық межесі бойынша өзгере алады, бұл сын есімнің екі негізгі семантикалық қасиеттерін анықтайды - салыстырмалы шырайларына ие болу қабілеті және интенсификаторлармен үйлесе алу қабілеті. Мәселе мында, қандай дәрежені - жағымды (нейтралды) немесе салыстырмалыны - семантикалық біріншілік деп санау даулы болып табылады. Осылайша, үйді басқа үйлермен салыстырғанда үлкен немесе кіші деп сипаттауға болады, бұл жағдайда белгіні қосу үшін алғашқысы салыстырмалы шырай болып табылады.
Қатыстық сын есімнің мағынасы басқаша; Бұл белгілі бір заттың басқа бір затқа қатынасы болады, ал оның белгісі сын есіммен белгіленеді. Қатыстық сын есімнің сапалану процесінде оның мағынасы қайта ауыстырылады: сапалық белгісі бірінші орынға ие болады да, ал қалғандары жұтылып кетеді.
Осылайша, сын есім не заттың сапалық белгісін білдіреді немесе басқа затқа қатысты қатыстық белгісін білдіреді. Біздің зерттеуіміз үшін келесі ерекше назарға ие: қатыстық сын есімдердің мағынасы - бұл зат пен басқа заттың арасындағы қатынас, бұл ағылшын тілінде зат есім затты атайды, ол заттың белгісін білдіреді және сын есімнің қызметін атқара алады.
Сын есім денотатпен тек оның анықталатын зат есімі арқылы сәйкестендірілетіндіктен, ол үнемі соңғысымен семантикалық байланысқан. Бұл байланыс екі әдіспен іске асырылады: сын есім зат есім болғандағы анықтауыш ретінде көрінеді, ол кезде атрибутивті құрылымды жасайды, немесе предикат немесе предикаттың бір бөлігі ретінде көрінеді, ол зат есіммен етістік арқылы байланысады. Атрибутивтілікпредикативтілік белгісі сын есімнің анықтамасына оның негізгі функционалдық ерекшелігі ретінде енгізеді. Сын есімнің семантикалық санаттары олардың атрибутивті немесе предикативті позицияда тұру қасиеттері бойынша ерекшеленеді. Атрибутивтілігіпредикативтілігі бойынша қарама-қарсы келуі предикативті анықтамасы бар құрылымдарда нейтралданады.
Сөздің сын есімге жатқызудың негізгі белгілерінің бірі оның есімдік топқа кіре алу қабілеті болып табылады, ол онда атрибуттың позициясын алады. Сын есімді кейде атрибут сөздер категориясына жатқызады, ол олардың грамматкиалық мәні бағынушы зат есімнің грамматикалық мәнін қайталауымен сипатталады. Осындай синтаксистік сипаттамасы бойынша - үйлесіммен бірге есімдік топқа кіре алу қабілетінде барлық санаты да белгіленеді. Осылайша сын есімдерге кейде атрибутивті есімдіктерді, тәуелдік және нұсқаулық сөздерді, реттік сан есімдерді жатқызады (оларды қатыстық және тәуелді есімдіктерден ерекшелендіреді).
1. Ағылшын тілінде сын есімдер құрылымына қарай simple (негізгі), derivative (туынды) және compound (күрделі) болып бөлінсе, қазақ тілінде жалаң (негізгі, туынды түбіp) және күрделі болып бөлінеді.
a) Simple (негізгі) сын есімдер (түбір сын есімдерге ешқандай қосымшалар жалғанбайды):
Ағылшын тілі Қазақ тілі
red - қызыл сұр - grey
white - ақ; тар - tight
blue - көк биік - tall
big - улкен miк - straightl
old - кәрі ipi - large
ә) Derivative (туынды) сын есімдер: ағылшын тілінде түбірге npeфикстер, жұрнақтар жалғану арқылы жасалса, қазақ тілінде тек жұрнақтар жалға ну арқылы жасалады:
Ағылшын тілі Қазақ тілі
acceptable - қолайлы, тиімді бойшаң
unable - қабілетсіз алғыр
uncountable - саналмайтын білгір
groundless - тиянақсыз өткір
fixed - тұрақты көнбісті
б) Compound (күрделі) сын есімдер екі тілде де екі немесе одан да көп сөзден құралады:
Ағылшын тілі Қазақ тілі
ice-cold - тастай суық ақ сары
snow-white - қардай аппақ ақ сұр
dark-grey - қошқыл сұр қара көк
The adjective
(сын есім)
Derivative
(туынды)
Simple
(негізгі)
Compound
(күрделі)
Сурет 1 - сын есімдердің морфологиялық құрылымы
Жоғарыда айтылғандарды кесте арқылы тұжырымдайық:
Кесте 1 - Сын есімдердің морфологиялық жіктелуі
Simple
(негізгі)
Derivative
(туынды)
Compound
(күрделі)
good
incorrect
whole-hearted
niсе
illogical
dark-blue
hot
careful
chicken-hearted
cold
careless
cold-hearted
tall
lucky
red-hearted
small
foolish
dark-grey
strong
different
empty-hearted
long
unkind
kind-hearted
green
impatient
tender-hearted
bad
childlike
well-known
short
talkative
talkative
Semantic groups of adjectives
(Сын есімнің семантикалық топтары)
Сын есімдер заттың әр алуан сипаттары мен белгілерін тікелей де, басқа заттардың қатыстары арқылы да білдіреді. Сол себепті сын есімдер екі тілде де семантикалық жағынан екі топқа бөлінеді:
1) Сапалық (Qualitative) сын есімдер;
2) Қатыстық (Relative) сын есімдер [4, 48 б.].
Заттардың әр алуан түр-түсін, сипатын, сапа белгісін, көлемі мен аумағын, дәмі мен иісін білдіретін сын есімдер сапалық сын есімдер деп аталады:
Ағылшын тілі Қазақ тілі
beautiful -әдемі жақсы-good
cold - суық сүйкімді - nice
black - қара тәтті- sweet
Белгілі бір заттардың сипаты мен белгісін басқа бір заттың қатысы арқылы білдіретін сын есімдер қатыстық сын есімдер деп аталады:
Ағылшын тілі Қазақ тілі
silver bangle - күміс білезік өткір пышақ - sharp knife
a golden arrow - алтын садақ ұзын көше- long street
the Siberian white bear - сібірлік ақ аю қысқы демалыс - winter holiday
Ағылшын және қазақ тілдерінде сын есім жіктелмейді, септелмейді, жекеше, көпше түрге бөлінбeйдi, оның тек үш шырай категориясы болады.
Degrees of comparison of adjectives
(Сын есімнің шырай категориясы)
Сын есімнің өзіне ғана дербес грамматикалық белгілі шырай категориясы болып табылады. Шырай дегеніміз - заттын белгісі немесе сипаты (түсі, түpi, сапасы, көлемі, аумағы, салмағы т.с.с.) біркелкі болмай, сөйлеу тілі жағынан әртүрлі дәрежеде болатынын, яғни бір затта артық, бір затта кем болатынын білдіретін сын eciм формалары. Қазақ тілінде сын есімнің барлығы бірдей шырай тұлғасымен түрленбейді, яғни кез-келген сын eciмгe шырай тұлғалары жалғанбайды. Сын есімнің шырай тұлғалары сапалық сын есімдерге жалғанады. Қазақ тілінде тіптен сапалық сын есімдерге де шырай жұрнақтарының бәрi бірдей жалғана бермейді. Мысалы, көк деген сын eciмгe шіл жұрнағын қосқанда көкшіл деген шырай мағынасы жасалса, жасыл деген сөзге шыл жұрнағын қосып, жасылшыл деуге болмайды. Бұл - қазақ тіліндегі сын eciм шырайының ерекшелігі. Сапалық сын есімнің қазақ тілінде төрт шырай формасы болса, ағылшын тілінде үшеу:
а) Positive Degree (Жай шырай).
Жай шырай түбір күйінде басқа шырай формаларына негіз болады:
Ағылшын тілі Қазақ тілі
short - қысқа кең - wide
fat-толық жеңіл - easy
happy - бақытты ұзын - tall
ә) Comparative Degree (Салыстырмалы шырай) заттың бір тектес сапасы мен белгісінің арасындағы сәл кем немесе сәл артығырақ екенін білдіреді.
Салыстырмалы шырай ағылшын тілінде жай шырайға -еr жалғаулығы мен more сөзінің қолданылуы арқылы жасалса, қазақ тілінде -рақ, -рек, -ырақ, -ipeк, -лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу, -қыл, -шіл т.с.с. жұрнақтар арқылы жасалады [5, 54 б.].
Ағылшын тілі Қазақ тілі
shorter - қысқарақ, кеңірек - wider
fatter - толығырақ, кішілеу - smaller
happier - бақыттырақ, қаттырақ - harder
б) Superlative Degree (күшейтпелі шырай) екі тілде де заттың алғашқы қалпын, сапасын тым асыра, көтере немесе кеміте көрсету үшін қолданылады:
Ағылшын тілі Қазақ тілі
(the) happiest - ең бақытты ең биік - (the) tallest
(the) longest - ең ұзын ең жақсы - (the) best
Formation of comparative degree
(салыстырмалы шырайдың жасалуы)
а) Ағылшын тілінде егер жай шырайлы есім е дауыстысына аяқталса, сын есімнің түбіріне тек - r жалғанады:
fine - жақсы
white - ақ
finer - жақсырақ
whiter - ағырақ
ә) егер жай шырайдағы сын есім у дыбысына аяқталып, оған - er жұрнағы жалғанса, ол і дыбысына өзгереді:
lazy - жалқау lazier - жалқауырақ
dirty - кір dirtier - кірлеу
pretty - әдемі prettier - әдемірек
б) екі немесе одан да көп буынды жай шырайлы сын есімнің алдында more сөзі келуі арқылы да жасалады:
convenient - қолайлы effective - нәтижелі
more convenient - қолайырақ more effective - нәтижелірек
в) у әрпі мен er, ow әріп тіркестеріне аяқталған бір буынды және екі буынды сын есімдер жай шырай түріндегі сын есімдерге - er [ә] жұрнағының жалғануы арқылы жасалады:
clever - cleverer narrow - narrower
г) less және smaller сөздері қазақ тіліне азырақ, кішірек болып аударылады. Little сөзінің салыстырмалы шырай түрі less, ал small - сөзінің салыстырмалы шырай түрі - smaller. Мысалы,
He has less time than Bolat. - Болатқа қарағанда, оның уақыты азырақ.
His house is smaller than yours. - Сіздің үйіңізге қарағанда, оның үйі кішірек [6, 68 б.].
ғ) much, many сөздерінің салыстырмалы шырай түрі more:
He has more important ideas than you. - Сізге қарағанда, оның пікірі маңыздырақ.
Екі нәрсені не затты салыстырғанда, than шылауы қолданылады.
The Balkash Lake is smaller than the Caspian Sea. - Балқаш көлі Каспий теңізіне қарағанда, кішірек.
l) егер сын есім бір ғана дауыссызға аяқталып, оның алдында дауысты келсе, онда - er жұрнағы жалғанғанда, дауыссызды қосарландыру керек. Мысалы, thin - thinner, hot - hotter.
е) егер сын есім дауыссызға аяқталып, оның алдында екі дауысты келсе, дауыссыз қосарланбайды. Мысалы, great - greater, poor - poorer.
Ағылшын тіліндегі - er, -r қазақ тіліндегі - ырақ, -ірек, -рақ, -рек, -лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу жұрнақтарына сәйкес келеді [7, 29 б.].
Formation of superlative degree
(Күшейтпелі шырайдын, жасалуы)
а) Ағылшын тілінде күшейтпелі шырай жай шырайдың алдына most сөзінің қойылуы және -st, -est жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады да, олардың алдына the белгісіздік артиклі қойылады. Бір буынды сын есімдерге тек кана жұрнақтар жалғанады: great - the greatest. Екі одан да көп буынды сын ecімдердің алдына the most cөзі қойылуы арқылы жасалады:
beautiful - сымбатты the most beautiful - ең сымбатты
tall - биік the tallest - ең биік
late - кеш the latest - өте кеш
ә) егер жай шырайдағы сын eciм y-ғa аяқталса, ол i-ғa өзгереді
happy - бақытты the happiest - ең бақытты
dirty - кip the dirtiest - өте кip
Ағылшын тіліндегі күшейтпелі шырай тудыратын most сөзі және -st, -est жұрнақтары қазақ тіліндегі өте, аса, тым, тіптен, тіпті, нағыз, ең т.б. (ең қадірлі, тіптен жақсы, тым қиын) сөздеріне мағыналас келеді.
б) ағылшын тілінде кейбір сын есімдердің салыстырмалы және күшейтпелі шырайлары басқа түбір сөздер арқылы жасалады:
Кесте 2 - Ағылшын тіліндегі сын есімдердің салыстырмалы және күшейтпелі шырайларының басқа түбір сөздер арқылы жасалуы
Good
Better
Best
Жақсы
Жақсырақ
Ең жақсы
Bad
Worse
Worst
Жаман
Жаманырақ,
Ең жаман
Little
Less
Least
Кішкентай
Кішірек
Өте кіші
Many
More
Most
Көп
Kөбірек
Өте көп
в) орынды білдіретін зат есімдердің алдына күшейтпелі шырайдан кейін in предлогы қолданылады:
Where is the tallest building in the world? - Дүние жүзіндегі ең биік ғимарат қайда?
г) уақыт аралығын білдіруде of предлогы қолданылады:
What was the happiest day of your life? - Өмірімізде болған ең бақытты күн қандай?
д) күшейткіш шырайдан кейін көбінесе Present Perfect шағы қолданылады: What is the best city you ve ever been to? - Ciз болған ең жақсы қала қандай? [8, 79 б.]
Ағылшын тілінде сын есімнің шырай түрлері төмендегі жолдармен де жасалады:
а) than сөзінің қолданылуы арқылы:
Food here is more expensive than he thought. - Тамақ бұл жерде оның ойлағанынан қымбаттау.
Zhanna looks younger than her sister. - Жанна әпкесіне қарағанда, жас
көрінеді.
ә) not asso .. as сөз тіркестерімен:
Being a manager is not as interesting as being a teacher. - Басшы болу ұстаз болғаннан қызық емес.
б) (just) as ... as тіркестерімен:
Living in Amaty is just as expensive as living in Astana. - Алматыда өмір сүру Астанадағыдай қымбат.
в) such ... as сөз тіркестерімен:
We've never been to such a good party as that one. - Біз сол сияқты әдемі кеште ешқашан болып көрген жоқпыз.
г) төмендегі сөздерді қолдана отырып, көп немесе аз екенін салыстыруға болады:
1. Көбірек екенін салыстырып көрсету үшін, much - көп, far - алыс, a lot - өте көп сөздері қолданылады:
This house is much more expensive. - Мына үй қымбаттау.
2. Азырақ екенін салыстырып көрсету үшін, a bit - кішкене, a little - азырақ сөздері қолданылады:
The car is a little more expensive. - Жеңіл көлік қымбаттау екен [9, 105 б.].
д) салыстырмалы шырай қайталанады:
The film seems to be getting longer and longer. - Фильм ұзара түскен сияқты.
I started feeling more and more tired. - Мен өте шаршағанымды сезіне бастадым.
Жоғарыда айтылған сын есімнің шырайларын кесте түрінде тұжырымдайық.
Сын есімнің түрлері (дәрежелері) - осы сөз таптары жалғыз тұрақты морфологиялық белгісі.
Кесте 3 - Degrees of Adjectives (Сын есім шырайлары)
Types (түрлері)
Degrees (Шырайлар)
Positive (Жай шырай)
Comporative (Салыстырмалы шырай)
Superlative (Күшейтпелі шырай)
1. Adjective of one syllable (бір буынды сын есім)
-er
-est
Ann is tall.
This street is as long as that one.
Ann is taller than her sister.
This street is longer than that one.
Ann is the tallest in the family.
This street is the longest of them.
2. ending in - y (y-ға аяқталған сын есім)
-er
-est
He is busy.
He is busier than she is.
He is the busiest of them.
3. of two or more syllable (екі немесе одан да көп буынды)
more
most
This film is interesting.
This film is more interesting than that one.
This film is the most interesting of them.
4. Irregular adjective (ерекше жасалатын сын есім)
Good
Bad
manymuch
little
far
The weather wasn't good the day before.
better
worse
more
less
fartherfurther The weather today is better than it was yesterday.
(the) best
(the)worst
(the)most
(the) least
(the) farthestfurthest
The weather today is the best
Мурясовтың тұжырымдамасы бойынша, сын есімнің үш дәрежесі бар:
1.Сапалық сын есімнің салыстырмалы шырайлары болады: жасыл - жасылырақ- жап - жасыл,, қызыл-қызылыра қып-қызыл не ағылшын тілінде big-bigger-biggest, high-higher-highest, interesting-more interesting- the most interesting [10, 50 б.].
Ағылшын тіліндегі сын есімнің салыстырмалы шырайы тікелей сын есімдер арқылы және арнаулы сөздер арқылы жасалады. Тікелей сын есімдерден (more көмекші сөзімен қоса) жасалатын салыстырмалы шырайдағы сын есімдерді өткен сабақта талқыладық. Бұл сабақта as ... as, not so ... as, салыстырмалы шырай+ than, the+салыстырмалы шырай ..., the+ салыстырмалы шырай деген салыстырмалы шырайдың арнаулы сөздерін қарастырамыз.
Ағылшын тіліндегі көптеген сөздер мен сөйлемдердің құрылымы мен жасалу жолы қазақ тіліндегі сөздер мен сөйлемдердің құрылымына сай келмейді, үйлеспейді. Ондай сөздерді тікелей аудару мүмкін емес. Оған мысал ретінде осы сабақта қарастырылатын сөздерді келтіруге болады.
Аs ... as тіркесінің қазақша тікелей аудармасы жоқ. Орыс тілінде такой ... как деген аудармасы бар. Қазақша мағынасын "сияқты (секілді)+сын есім" деген арнаулы тіркеспен білдіруге болатын секілді. Мысалы: Aizhan is as tall as her brother - Айжан ағасы сияқты ұзын (бойлы). Sanzhar's car is as fast as mine - Санжардың көлігі менікіндей (менің машинам секілді) жылдам.
Not so ... as тіркесі as ... as секілді. Бірақ мағынасы керсінше, яғни, болымсыз түрде. Орыс тіліндегі аудармасы "не такой ... как" болады. Ал қазақша мағыналық баламасы "сияқты (секілді)+сын есім+ емес" Мысалы, Abai is not so brave as Oraz - Абай Ораз секілді (сияқты) батыл емес.
Astana is not so big as Almaty - Астана Алматы сияқты үлкен емес.
Салыстырмалы шырай + than сөзі бір зат есімнің сынын екінші бір зат есімнің сынымен салыстырғанда қолданылады. Орыс тілінде "чем" деген аудармасы бар. Қазақша баламасын "шығыс септігінің жалғауы (-дан, -ден; -тан, -тен; -нан, -нен)+ салыстырмалы шырай". Мысалы: My car is faster than Abai's car - Менің машинам Абайдың машинаcынан жылдамырақ. Sabyr is cleverer than Aizhan - Сабыр Айжаннан ақылдырақ.
Салыстырмалы шырай + than тіркесіне қатысты тағы бір қазақша баламасын атап өтуге болады. Ол - "барыс септігінің жалғауы (-ға, -ге; -қа, -ке, -на, -не)+ қарағанда+ салыстырмалы шырай". Мысалы: My car is faster than Abai's car - Менің көлігім Абайдың көлігіне қарағанда жылдамырақ.
Sabyr is cleverer than Aizhan - Сабыр Айжанға қарағанда ақылдырақ.
The+ салыстырмалы шырай ... the+ салыстырмалы шырай деген тіркес күрделілеу көрінгенімен, шынында, өте оңай. Қазақ тіліндегі баламасын "неғұрлым ..., солғұрлым" деген сөздермен немесе "сайын" деген сөзбен ұқсатуға болады. Дұрыс түсіну үшін мысал келтірейін.
The farther south you go, the warmer the weather becomes - Неғұрлым оңтүстіккеұзағырақ барған сайын, ауа-райы солғұрлым жылырақ болады.
The higher you climb, the farther you fall - Жоғарырақ шыққан (өрмелеген) сайын, тереңірек (қаттырақ) құлайсың. (Бұл бір нақыл сөз болатын) [11, 58 б.].
- Сапаның дәрежесінің түрлерін жасайды: қызыл-қызғылт-қызғылтым не ағылшын тілінде red-reddish, green-greenish.
- Үстеу бола алады: ол көңілді адам-мереке көңілді өтті не ағылшын тілінде he is calm-meeting was held calm.
- Дерексіз затесімдер жасайды: қараңғы-қараңғылық не ағылшын тілінде dark-darkness,bright-brightess.
- Көптеген сапалық сын есімдер өте, тым, аса деген үстеулермен бірігіп келеді: өте дәмді, тым ұзын, аса сұлу не ағылшын тілінде too сөзімен too young, too difficult.
- Сапалық сын есімдер заттың не құбылыстың түсін (ақ, қызыл, сары, көк не ағылшын тілінде red, white, yellow, blue);
- өлшемін (биік, аласа, ұзын, қысқа жуан,жіңішке не ағылшын тілінде high, low, long, short, thick, thin);
- пішінін (түзу, қисық, қырлы, домалақ не ағылшын тілінде straight, curve, round);
- қасиетін (мықты, нәзік, жабысқақ не ағылшын тілінде firm, soft, stick);
- дәмін (дәмді,ащы, тұщы, қышқыл не ағылшын тілінде tasty, sour,salty, fresh);
- салмағын (ауыр, жеңіл, салмақсы неағылшын тілінде heavy, light );
- иісін (жұпардай, хош не ағылшын тілінде aromatic, fragrant, flavoured)
- дыбысын (қатты, ақырынне ағылшын тілінде loud, quite );
- жалпы бағасын (маңызды, зиянды, пайдалы не ағылшын тілінде important, harmful, useful, helpful );
Givon T. Syntax. A Functional Typological Introduction еңбегінде қатыстық сын есімнің ағылшын тілінде саяси саладағы сөздерде салыстырмалы шырай категориясы кездеспейді, мысалы: morning, political [12, 94 б.]. Саяси сын есімдер сапаның дәрежесінің түрлерін жасамайды, үстеу болмайды, дерексіз зат есім жасамайды.
Көптеген қатыстық сын есімдер өте, тым, аса деген үстеулермен бірікпейді.
- Қатыстық сын есімдер материалдарды (ағаш қасық, қыш құмара не ағылшын тілінде wooden, clay, loamy);
- Санды (бес жастағы қыз, екі қабатты үй немесе ағылшын тілінде five yeаr old 6 two-stroyed);
- тұрған жерді (өзен кемежайы, астаналық тұрғын не ағылшын тілінде river, metropolitan, capital );
- уақытты (былтырғы жоспар, қаңтарлық аяз не ағылшын тілінде last years, january );
- белгілеуді (кір жуғыш машина, жолаушы поезд не ағылшын тілінде washing, passenger);
- Салмағын, ұзындығын, өлшемін (метрлік таяқ, токсандық жоспар не ағылшын тілінде quarterly) сипаттайды.
Тәуелдік сын есім
Тәуелдік сын есімдерді тәуелдік есімдіктермен шатастырмау керек: әкелік өсиет, балалық парыз, аналық махаббат не ағылшын тілінде paternal, fatnerly, maternal, motnerly.
Қазіргі уақытта отбасылық қатынастарды сипаттайтын тәуелдік сын есемдерді көбінесе қолданамыз: ата-бабы салты, әкелік қамқор, немерелік борыш. Ата-ана қазылған қара жолмен тең дей келіп баланың өз әке-шешесінен, олардың жақсы қылықтарынан әрдайым үлгі алатынан, үлкендердің дұрыс ақыл-кеңесінің балаға мол пайдасы бар екенін ерекше ескертеді.
Қатыстық, сапалық, тәуелдік сын есімдер ауыспалы мағынада қолданылуы мүмкін. Сонымен қатыстық сын есімдер сапалық сын есімдер бола алады. Тәуелдік сын есімдер сапалық та қатыстық та сын есімдер бола алады, ал кейде сапалық сын есімдер қатыстық сын есімдер бола алады.
Тәуелдік сын есімдер де белгінің мағынасына ие болса, сапалық және қатыстық сын есімдер бола алады, мысалы түлкі іні- тәуелдік сын есім, түлкі (түлкі терісінен жасалған) жаға - қатыстық сын есім ретінде, түлкідей (айлакер, қу) адам-сапалық сын есімнің мағынасында қолданып отыр. Сапалық сын есімдер өздерінің белгілерін жоғалтса, қатыстық сын бола алады. Және ауыспалы мағынада қолданылады. Мысалы ащы жидек-ащы көзқарас. Қатыстық және тәуелдік сын есімдер ауыспалы мағынада көбінесе көркем әдебиетте қолданылады [13, 75 б.].
Wierzbicka A. The Semantics of Grammar Text еңбегінде сын есімнің жасалу жолдарын атап өткен болатын [14, 68 б.]:
- Сын есімдер көбінесе зат есімдерге жұрнақ жалғану арқылы жасалады: батпақ-батпақты, топырақ-топырақты, әуе-әуедегі не ағылшын тілінде earth-earthen, loam-loamy, air-airy-aerial, arbor-arborial, tropic-tropical, lexic-lexical, tradition-traditional, boy-boyish, man-manly, angel-angelic, centre-central6 effect-effective, beauty-beautiful, sun-sunny, wood-wooden.
- Сын есімдер екі сөздің бірігуі арқылы жасалады: су асты, әлемі, жер асты, күмбезі не ағылшын тілінде underwater, subtropical, birdlike.
- Сын есім етістіктерден, оларға жұрнақ жалғануы арқылы жасалады: сөйлеу тілі, жеңілдетілген тапсырма, шешілген мәселе не ағылшын тілінде the spoken language,revealed question, going rate, tired face, exhausted soil, occupied troops.
Жоғарыда көрсетілгендей сын есімдердің жасалу жолдары үшке бөлуге болады. Осындай жұрнақтар жалғану арқылы жасалған сын есемдердің көбі қатыстық сын есімдер. Қатыстық сын есімдер өзі айтып тұрғандай белгілі бір затқа не құбылысқа қатысты айтылған сын есімдер. Ол белгілі бір автордың қолданысқа енгізген сөзі болуы мүмкін емес, салыстырмалы түрде айту үшін енгізген сөздер болуы мүмкін.
Жоғарыдан байқап отырғанымыздай, сын есімдердің көбісі зат есімдер мен етістіктерден жасалады. Сын есімнің көбі табиғат құбылыстарының сипатымен салыстырып пайда болған: найзағайдай, күркіреген ағылшын тілінде fulminatory, lumbering және т.б Қатыстық сын есімдер әсіресе көркем әдебиетте ауыспалы мағынада қолданылады. Ауыспалы мағынадасындағы есімдерді көбінесе салыстырып не теңеу арқылы жасайды. Адамның мінездері, қылықтарын сипаттаған кезде ауыспалы мағынада айтады [15, 106 б.].
Ағылшын тіліндегі сын есімдерге тән белгілерді және ерекшеліктерді талдау барысында лингвист жіктеудің әр түрлі жағдайларына тап болады.
Тіл білімінде сын есімдердің барынша кеңінен жіктелуінің шолулары Э.Г. Меграбовамен жақсы келтірілген. Ең алдымен, ол ағылшындық лингвистердің жіктеулерін қарастырады: Г. Суит, Несфилд және т.б. [16, 78 б.]
Бірінші ағылшындық грамматикасының авторы Г. Суиттің ұсынған сын есімдердің жіктелінуіне оның сөз таптарының жіктеуі даусыз әсер берді. Сын есімдердің ішінде ол өзіндік-сын есімдерді, сын есім-есімдіктерді және сын есім-сан есімдерді бөліп көрсетеді. Сын есімдердің ең бірінші тағайындалуы - заттардың сапасын белгілеуі екендігін көрсете отырып, Суит сын есімдерді екі үлкен топқа бөледі [17, 39 б.]:
1) attribute - adjectives, заттардың белгілерін құраушылар;
2) qualifying adjectives, жай ғана шектеуші немесе анықтаушы сын есімдер. Бұл топқа Суит сын есімдердің артикльдері мен есімдіктердің сын есімдерінен (adjectives pronouns) басқа кез-келген абстрактілі зат есіммен байланысты сын есімдерді жатқызады. Егер great сөзі great man сөзінде шынымен де attribute - adjectives болса, немесе сапалықтың белгісіне тек нақты зат есімдер иелене алса, онда great height, great stupidity сөздеріндегі great тек "qualifier, a qualifying adjective" болады.
Э.Г. Меграбова, Г. Суит атап көрсеткендей, жалғыз ағылшындық лингвистер сын есімдерді сапалық және қатыстық сын есімдерді еске түсіруші разрядтарға бөледі (оның pure attribute - adjectives және concrete adjectives) [16, 92 б.]
Несфилдте сын есімдердің алты тобын табамыз [18, 29 б.]:
1) өзіндік (proper): Portuguese, English, ...
2) сипаттаушы (descriptive): brave, careful, ...
3) сапалық (quantitative): much, little, some, half, ...
4) сандық (Numeral): all, many, several, one, first, ...
5) нұсқау (demonstrative): that, such, a, the, ...
6) бөлгіш (distributive): each, every, neither, ...
Несфилд өзінің жіктеуін ол заттардың санын, сапасын және т.б. қасиеттерін білдіруіне байланысты ол өзі сын есімнің категориясына кіргізетін семантикасына сүйене отырып құрастырғысы келеді. Сөз таптарының проблемасы, сөз таптарының арасындағы шектердің сенімсіздігі Э.Г.Меграбованың көзқарасы бойынша Несфилдтің жіктеуінде болады.
О.Есперсеннің еңбегіне сәйкес, ол сын есімдерді үш белгісі арқылы жіктейді [19, 106 б.]. Сөздердің разрядтар бойынша грамматикалық бөлінісі логикалықпен үйлеседі - үш ранг бойынша. Сондықтан да О.Есперсеннің сын есімдерді разрядтар бойынша жіктеуінде бұл жіктеу екіншілік сөздердің адъюнкттар adjuncts қызметіндегі жіктеуі болып табылады. Адъюнкт-модификаторлардың функцияларын, біріншілік сөздердің анықтамаларын қарастыра отырып, О.Есперсен адъюнкттердің бірнеше разрядтарын бөліп көрсетеді. Олардың ішінде ең маңыздылары деп О.Есперсен адъюнкттерді санайды, оларды шектеуші немесе квалификативті деп атауға болады (restrictive): олардың қызметі біріншілік сөздің шектеуінде болып табылады (primary). Осылайша, red сөзі red rose тіркесінде rose сөзінің бір нақты бөлім ретінде қолданылуын шектейді, white, yellow, rose есепке алмағанда. Осылайша, басқаларында да жағдай осындай: new book, poor widow, Spanish peasants.
Шектеуші адъюнктерге О.Есперсен this, that, the сөздерін this rose, that rose, the rose тіркестерінде енгізеді, бірақ олар басқа адъюктерден ешқандай дәрежеде сипаттаушы болмауымен ерекшеленеді: олардың жалғыз тағайындалуы - мамандандыру, нақтылау.
Адъюнкттердің екінші разряды - шектелмейтін адъюнкттер (non-restrictive adjuncts).
Адъюнкттердің үшінші разряды деп О.Есперсен сандықты атайды: many, much, some, few, little, less, more, no, one және т.б.
Э.Г.Меграбов атап айтқандай, сын есімдердің разрядтары бойынша жіктелінуі О.Есперсенде Суитке қарағанда басқа принципке негізделеді; Есперсен назарына тек қана семантикалықты ғана емес, сондай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz