Түс концептісін (қызыл) ағылшын және қазақ мәдениеттерінде салыстырмалы түрде талдау
Диплом жұмысы
Тақырыбы: Түс концептісін (қызыл) ағылшын және қазақ мәдениеттерінде салыстырмалы түрде талдау
МАЗМҰНЫ
1 Лингвомәдениеттің теориялық негіздері мен оның мәні 5
1.1 Тіл мен мәдениеттің өзара байланысы 5
1.2 Лингвомәдениеттанудың тарихы мен әдістері 11
1.3 Тілдің сипаттамасының негізгі бірлігі - концепт 14
1.4 Концептіні сипаттаудың құрылымы мен тәсілдері 23
2 Түс концептісін (қызыл) ағылшын және қазақ мәдениеттерінде салыстырмалы түрде талдау 27
2.1 Түс концептісіне жүгінудің мәні 27
2.2 Лексикографикалық мәліметтер 47
2.3 Қызыл түстің белгісі мен мәні 59
2.4 Фразеологиялық бірліктер 62
2.5 Ауызекі тілде қолданылуы 67
Қорытынды 71
Қолданылған әдебиеттер тізімі 74
Кіріспе
Еліміздің егемендік алуы ұлтымыздың рухани байлығы - жылдар бойы жоғалып кеткен ұлттық дәстүріміз, мәдениетіміз бен тіліміздің жанданып дамуына үлкен жол ашты. Қазақстанның әлемдік қауымдастыққа тең құқылы ел болып енуі - әлем жұртшылығының өзіміздің ұлттық тіліміз, тарихымыз бен мәдениетіміз бар екенін мойындағанның айғағы. Бұл - ұлттық мәдениетіміз бен тіліміздің жан-жақты зерттеп, өшкенін жандандырып, дамытып келесі ұрпаққа табыстау, рухани қазынамызбен дұние жүзі халықтарын таныстыруды міндеттейтіні де белгілі. Әрине, бұл өзгеден гөрі өзімізге қажет рухани дүние, болашақ ұрпаққа қажет құндылықтар.
Соңғы жылдары тіл мен мәдениеттің өзара қатынасы мәселесі лингвомәдениеттану ғылымы ұстанымдары негізінде зерттеле бастады. Тілді мәдениеттен де бөлек қарастыру мүмкін емес. Бұл сайып келгенде, ана тілдің ұлттық рухтың қалыптасуына ықпалы, дүниенің тілдік суреті мәселелерінің теориялық аспектілерін зерттеуге жол ашады.
Қазірде лингвистиканың құрылымдық, яғни тілді өз жүйесі ішінде ғана зерттеу парадигмасының антропоцентристік қағида негізінде - сол тілдің иесі болып табылатын адаммен, оның функционалды қолданыс табатын әлеуметтік орта, тарих, мәдениет пен танымдық процестермен байланыстыра зерттеу үрдісінің нәтижесі болып табылар соңғы он жыл көлемінде тіл мен мәдениеттің өзара байланыс механизмдері мен жалпы ұлттық дүниетаным, ұлттық мәдениеттің тілдегі көрінісін зерттейтін лингвомәдениеттану ғылымы пайда болды.
Тілдік мәселелерді басқа ғылым салаларымен байланыстыра қарастыру ауқымы кең зерттеулерге жол ашып, ғылыми нәтижелерге қол жеткізді. Осындай интегративті пәнаралық бағыттың бірі - XX ғасырдың екінші жартысында пайда болған лингвомәдениеттану ғылымы.
Жалпы тіл мен мәдениеттің арақатынасы туралы мәселелер түрлі деңгейде философтардың Платон, И. Гердер, Э.Кант т.б. еңбектерінде қарастырылған. Бертін келе, В.фон Гумбольдт, Э.Сепир, Б.Уорф, Кассирер, Л.Вайсгербер зерттеулерінде ғылыми ізденіс дәрежесінде көрініс тапты. Кеңестік орыс ғалымдары: А.Потебня, Н.Топоров, В.В.Иванов, А.Толстой еңбектерінде, қазақстандық Ә.Қайдаров, Р.Сыздық, Е.Жанұзақов, Ж.Манкеева т.б. ғылыми еңбектерінде этнолингвистикалық бағытта зерделенеді.
Концептілер - ұлттық танымның бір көрінісі сондықтан да ғалымның лингвокогнитивтік моделі болып саналады.
Концепт қандайда бір ауқымды идеяның сан алуан күрделі ұғым түсініктердің суретті сипаттамалары. Оның мазмұндық құрлымы тіл мен бейнелі ойлау заңдылықтарының сабақтастығынан туындайды.
Концептілік мәнге ие тілдік бірліктердің, концептілердің ішкі құрылымын мәдени танымдық ақпараттар көзі деуге де болады. Себебі онда мәдениет қалдыратын іздер - мифтер, архетиптер, салт-дәстүрлер, тарихи оқиғалар мен материалдық мәдениеттің элементтері көрініс табады.
Белгілі бір концептілердің ұлттық танымдық мәдени ақпараттық ішкі құрылымының мазмұнын ой елегінен өткізу зат пен құбылысқа атау берудің тілден тыс себептерін ашып көртсетуді, атауға негіз болған заттың (құбылыстың) негізгі белгі қасиетін анықтауды басты міндет ететін, лингвистика ғылымындағы номинация теориясымен өзара сабақтастықта қарастырылады.
Дегенмен де ой-санада жинақталған білімнің уақыт талабының еншісі мен ақпарат құрылымының дамуына байланысты когнитивтік бірлік-концептіні ұғымнан ажырату, оны бір тұжырымға келтіру зерттеуді талап етеді. Концепт туралы пікір әр жақты. Олай дейтініміз, жарық көрген материалдарда концепт туралы бір-біріне жуық, бірақ өзіндік ерекшеліктерімен бірнеше көзқарастар, ережелер кездеседі.
Түс феномені - негізгі ғылымдардың зерттеу пәні мен көптеген өнер түрлерінің құрам бөлігі. Алайда түс әлі күнге дейін қандай да бір ғылымның немесе толық бір бағыттың шеңберінде жалпы концепциясына ие бола қойған жоқ. Түс қоғамның өмірінде үлкен мәнге ие.
Тақырыптың өзектілігі: түс концептісін (қызыл) ағылшын және қазақ мәдениеттерінде салыстырмалы түрде талдау.
Жұмыстың мақсаты: қызыл сөзінің қазақ мәдениетінде және red сөзінің ағылшын мәдениетінде қолданылу ерекшеліктерін зерттеп, осы мәдениеттердегі қызыл түстің мәндерін ашу.
Қойылған мақсатқа келесі міндеттерді орындағаннан кейін ғана жетуге әбден болады:
- лингвомәдениеттің теориялық негіздері мен оның мәні, тіл мен мәдениеттің өзара байланысын қарастыру;
- концептіні сипаттаудың құрылымы мен тәсілдерін зерттеу;
- түс концептісін (қызыл) ағылшын және қазақ мәдениеттерінде салыстырмалы түрде талдау;
- қызыл түстің белгісі мен мәнін ашу.
Зерттеу объектісі: ағылшын және қазақ мәдениеттеріндегі қызыл түс концептісінің қолданылу ерекшеліктерін талдау.
Зерттеу пәні: ағылшын және қазақ мәдениеттеріндегі қызыл түс концептісі.
Берілген зерттеу жұмысы әр түрлі типтегі сөздіктерді талдау, қызыл мен red сөздерінің мәндеріне салыстырмалы түрде талдау жасау, көркем шығармалардағы осы сөздердің қолданылуын зерттеу әдістеріне негізделген.
Бұл жұмыстың теориялық мәні зор, алайда оның нәтижелері қазақ тілі мен ағылшын тілін оқыту сабақтарында қолданыла алады.
Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттерден тұрады.
1 Лингвомәдениеттің теориялық негіздері мен оның мәні
1.1 Тіл мен мәдениеттің өзара байланысы
Тіл мен мәдениеттің өзара байланысы идеясы, яғни лингвомәдениеттанудың ғылыми алғышарттары Ф.фон Гумбольдт идеялары мен Э.Сепир мен Уорфтың тілдік ықтималдылық болжамымен ұштасып жатыр. қазақ тіл біліміндегі тілдік белгілердің ұлт мәдени астарын зерттеген Ш.Уәлиханов, Ә.Марғұлан, І.Кеңесбаев, Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Е. Жанпеисов т.б. еңбектерін лингвомәдениеттанудың пайда болуының алғышарттары деп түсінсек қателеспейміз. Этнолингвистиканың тіл білімінің өз алдына жеке саласы болып қалыптасқанда негізгі қойған мақсаты - тарихи ретроспектива, яғни кез-келген ұлттың фольклорлық дүние суретін қайта өңдеу, күңгірт тұстарының мән-мағынасын ашу, мәдениет, салт-дәстүр және ритуал формаларын айқындау болды. Соған орай, орыс тіл білімінде Н.И. Толстой негізін салған, содан соң В.В.Иванов, В.Н.Топоров басқа да ғалымдардың этнолингвистикалық зерттеулері слаян халықтарының тілдік белгілерде көрініс тапқан өзіндік ұлттық ерекшеліктері, фольклор үлгілері мен ритуалдар жүйесін аймақтық шеңберде қайта өңдеу бағытында жүргізілді.
Қазақ тіл біліміндегі Ә.Қайдардың этнолингвистикалық ғылыми ізденіс мектебін қазақ тілі фразеологиялық қорының этнолингвистикалық астарын ашуды басты бағыты етіп ұстанды.
Лингвомәдениеттану мен этнолингвистиканың кең көлемде, яғни тіл мен мәдениеттің өзара байланысын зерттеу бағытына байланысты бір саладағы ғылымдар деп тұжырым жасауымызға әбден болады: этнолингвистикамен салыстырғанда халықтың материалдық және рухани өмірінің ерекшеліктерін, мәдениетті тіл және адамдардың сөйлеу әрекеттері арқылы зерттейтін ғылыми бағыттардың барлығы да уақыт шамасы жағынан едәуір кейін және тіптен бөлек жағдаяттар, басқа мақсат және міндеттер негізінде пайда болды. Алайда, олардың барлығы да этнолингвистиканың фундаменталды ғылым мен теорияға жағымды әсерін қалай да сезінеді [4, б. 97].
Сонымен, қазіргі заман этнолингвистикасы белгілі бір материалдық және тарихи мәдени кешендермен байланысты тілдік бірліктерді ғана зерттейді. Ал лингвомәдениеттанудың өзіндік мақсат-міндеттері бар ол тарихи да, қазіргі заманның да тілдік айғақтарын рухани мәдениет арқылы зерттейді. Оның басты міндеті - тіл мен мәдениеттің өзара қатынасын қазіргі заман мәдени-ұлттық сана-сезім тұрғысынан қарастырып, оның тілдегі көрінісін зерттеу және сипаттау.
Лингвомәдениеттану мәдениет пен тілдің өзара қатынасының тілдегі көрінісін зерттейді және бұл процесті тілдік және тілдік емес мазмұнды біртұтас бірлікте, біртұтас құрылым ретінде кешенді әдістемелер көмегімен және де қазіргі заманның басты бағыттары мен мәдени ұстанымдарына сәйкес зерттейтін қосынды түрдегі кешенді ғылым болып табылады.
Лингвомәдениеттанудың тіл мен мәдениет арақатынасын зерттейтін басқа ғылым салаларынан тағы бір айырмашылығы - оның кез-келген нысанды зерттеуде тілдік және мәдени контекстерді кең қарастыруы.
Нақты түрде қарастырсақ, этнолингвистика мен лингвомәдениеттанудың өзіндік ерекшеліктері мынаған саяды:
- этнолингвистикалық зерттеу белгілі бір этностың немесе этномәдени аймақтық шеңберде болса, лингвомәдениеттану салыстырмалы және салғастырмалы түрде зерттеуге негізделген;
- этнолингвистикалық зерттеу нысаны негізінен мәдениеттің фольклор үлгілерінде көрініс тапқан дүниелер;
- этнолингвистикада мәдениеттің материалдық жағына көбірек көңіл бөлінсе, лингвомәдениеттануда руани жақтары, яғни дүниетаным негіздері, діл, ұлттық психология, ұлттық рухани моральдық құндылықтар айқындалады;
- этнолингвистика фольклорлық үлгілер негізінде, яғни ретроспективалық бағытта болса, лингвомәдениеттануда тарихи және қазіргі замандағы ұлт өкілдерінің яғни мәдениет пен тіл иелерінің құндылықтарды танудағы өзгерістер де зерттелінеді;
- этнолингвистикалық ізденістер тілдік материалға көбірек көңіл бөлсе, лингвомәдениеттануда тілдік және мәдени контекстер тең қарастырылады;
- этнолингвистикалық зерттеулерде тілдік, атап айтқанда этимологиялық әдістемелер басым қолданылса, лингвомәдениеттануда танымдық лингвистиканың, ассоциативті психологияның т.б. салалардың озық әдістемелерінің, кешенді түрде өзіндік қолданыс табады.
- қазіргі кезде лингвомәдениеттану ғылымының салалары мен өзіндік терминдік аппараты (Концепт, культурема, мәдени коннатация, архетип т.б.) айқындалды.
Лингвомәдени сараптаманың мақсаты - тілдік бірліктің шығу тегін айқындау емес, әртүрлі типтегі, яғни әдеби, діни, саяси және т.б. дискурстар ықпалымен пайда болған фразеологиялық бірліктерге түсініктеме бере отырып, оның пайда болу шарттары мен жағдаяттарын анықтау болып табылады.
Лингвомәдениеттанудың пәнін айқындауда ғалымдардың пікірлерінен ізденіс нысанына байланысты азды-көпті айырмашылықтар байқалып қалады. В.Н.Телия лингвомәдениеттанудың пәнін бір ұлттың ғана емес, сонымен қатар әр түрлі мәдениеттерге тән әмбебап ақпарат деп түсінсе, В.А.Маслова оны бір ғана ұлтқа тән мәдени ақпарат деп қарастырады. Ғылыми ізденісімізде лингвомәдениеттану пәнін бір ұлтқа ғана тән ұлттық мәдени ерекше ақпаратпен қатар, әр түрлі мәдениеттерге де тән универсалды ақпарат деп түсінеміз. Өйткені ізденіс барсысы мен нәтижелері оның шынайылығы мен дұрыстылығын толығымен дәлелдейді [6, б. 58].
Лингвомәдениеттанудың бағыттары ішінде салғастырмалы лингвомәдениеттану өзінің жаңадан қалыптасуы кезеңінде екендігін осы сала мәселелері бойынша фундаменталды ғылыми еңбектердің бірен-сарандығы дәлелденеді. Түркі және үндіеуропа тілдерін әр түрлі этникалық мәденитеттер контексі негізінде салғастырмалы түрде зерттеудің өзектілігін тіл білімінде қазіргі таңда мұндай сипаттағы ғылыми ізденістердің жоқтығы айғақтайды.
Лингвомәдениеттанудың өзіндік негізгі ұстанымдарынан туындайтын басты ғылыми ұғымдардың бірі - тілдік тұлға феномені (алғашқы идеясын ұсынған неміс ғалымы Й.Вейсгербер). кейін бұл идея В.В.Виноградов (көркем әдебиеттегі), А.А.Леонтьев, В.И. Карасик, В.И. Шаховский және басқа да ғалымдар еңбектерінде одан әрі дамытылды. Ю.Н.Караулов тұжырымдаған орыс тілді тілдік тұлға теориясының жалпы теориялық ұстанымдарын негізге аламыз: қоршаған ортаны терең де, дәл бейнелеуі мен белгілі бір мақсаттағы бағыты және тілдік құрылымдық күрделілігімен өзгешеленетін сөйлеу мәтіндерін жасау және түсіну қабілеттіліктер жиынтығы итілдік тұлғаны білдіреді [5, б. 35].
Тілдік тұлға құрылымын сатылы: философиялық, яғни тіл, интеллект және қоршаған орта; психологиялық; семантикалық, танымдық және прагматикалық деңгейлерден тұратын құрылымдық жүйе ретінде сипаттауға болады. Осылардың ішінде танымдық деңгейде белгілі бір этномәдени ұжымның, яғни ұлттың дүниетанымдық білімі мен ұғымы көрінісі құрайды. Жоғарыда көрсетілген жүйенің жалпылық сипатта болатындығын айтып кеткен жөн, өйткені аталған деңгейлердің дамуы мен тілдік тұлғада көрініс табуы әр адамда әр түрлі дәрежеде дамып, түрліше сипатта болады. Ал тілдік тұлғаның мазмұнына келсек, оны құндылықтар жүйесінен тұратын дүниетанымдық, мәдени және жеке тұлғалық компоненттер құрайды. Лингвомәдениеттанудағы тілдік тұлғаның орнын анықтайтын болсақ, алдымен, біз тілдік тұлғаны ұлттық тілдік тұлға ретінде түсінеміз. Себебі тілдік тұлғаның табиғаты тұлғаның ұлттық мәдени сипатымен тікелей байланысты. Біздің пайымдауымызша, ұлттық тілдік тұлға лексика-семантикалық деңгейде ғана сипатталып қоймай, сонымен қатар ол ұлттық мәдени құндылықтарды, ұлттық менталитетті, ұлттық психологияны меңгерген және оны келер ұрпаққа бере алар тұлға екендігін баса айтқымыз келеді. Осы тұста лингвомәдениеттанудағы лингвомәдени құзырет ұғымының мәнін ашып алу қажет. Лингвомәдени құзыретті тілде көрініс тапқан мәдени құндылықтар жүйесін толығымен меңгерген сөйлоеушініңтыңдаушының білімі деп айқындайтын В.В.Воркачевтың пайымдауына толығымен қосыла отырып, мәдени білім жүйесіне белгілі бір ұлттың басты дүниетанымдық категориялары, оның тарихи дамуының басты кезеңдері, фольклоры, әдет-ғұрпы мен дәстүрді жатқызамыз. Бір айтып кететін жайт, тек ұлттық қана емес, сонымен қатар, білімнің әлемдік шеңберде болғаны тілдік тұлғаның лингвомәдени құзыреті дәрежесінің жоғары да, жан-жақтылығының көрсеткіші болмақ. Соңғысы әсіресе лингвомәдениеттанудың белгілі бір нысаны болып табылатын кең көлемдегі мәдени білімді қажет етер прецеденттік атауларда айрықша көрініс табады
[9, б. 59].
Тіл білімінде тіл мен мәдениеттің өзара байланысы мәселесін алғаш рет ғылыми теоиялық деңгейде В.фон Гумбольдт зерттеді. Оның материалды және рухани мәдениеттің ұлттық сипатының тілде көрініс табатыны, тілдік белгіге ішкі форманың тән екендігі және тілдің адам мен қоршаған орта арасын байланыстыратын дәнекерші қызметі туралы басты ғылыми негіздемелері мен ұстанымдары А.Потебни, Ш.Балли, Ж.вандриес, Р.Якобсон еңбектерінде өз жалғасын тапты.
Неогумбольдтандық мектептің өкілдері Э.Сепир мен Б.Уорф тілдің ойлауға ықпалын негізге алған лингвистикалық ықтималдылық болжамын ұсынды. Бұл болжамның мәні кез-келген халықтың қорщаған ортаны танып білуі оның ата тілімен, оның тілдік құрылымымен ьікелей байланысты деп, идиоэтникалық ғана бағытты көрсетіп, әмбебептық қағида ескермейді.
В.фон Гумбольдт тілдің ішкі формасы ілімі негізінде неміс ғалымы Л.Вайсгербер тұңғыш ретін дүниенің тілдік суреті теориясын ұсынды. Тілдің қоршаған ортаны танып-білудегі рөлін сөз еткенімізде бұл процестегі тілдің қызметін тым әсірелеп, абсолюттік дәрежеге де жеткізетін бағыт, ұстанымдардың да бар екендігін айта кеткеніміз жөн. Л.Вайсгербер сөзге, сөздік қор, яғни тіл рөлін тым әсірелеп, сөз арқылы дүниені танып білуге болады деген қағиданы ұстанды. Бұл сайып келгенде, тілді ойлауға пара-пар санауға саяды. Бұл қанша тіл болса, сонша қоршаған дүниенің көрінісі бар дегенмен бірдей. Екі және көп тілділер мәселесіне арналған ғылыми ізденіс және тәжірибе негізінде Э.Д.Сүлейменова олардың саналарында олардың өзара сөйлесетін тілдеріне қарай бейнеленетін дүние суретіне байланысты өзгерістер жоқ деп тұжырым жасайды. Бұдан тілдің өз бетімен қоршаған ортаны бейнелей алмайтыны, оның дүниенің кейбір ғана концептілерін вербалдай, яғни тілдік белгілерге айналдыра отырып, қоршаған орта туралы белгілі бір таным түсінік береді деген тұжырым жасауға болады. Дүниенің тілдік суреті дүние суретінің бір бөлігі ғана, яғни тіл - дүниені бейнелеудің бір құралы ретінде түсінілуі қажет. Әйтсе де, дүниенің тілдік суреті дүние суретінің басқа вербалды емес формалағы түрлерімен салыстырғанда, оның маңызды құрамдас бөлігін құрайды [10, б. 45].
Дүниенің тілдік суретін ғылыми дүние суретімен салғастыра қарапайым дүние суреті деп атайды. Әйтсе де, көп тұстарда олар тіпті ғылыми дүние суретінен күрделі де қызықты болып келеді: дүниенің тілдік суреті ғылымиға қарағанда ақпараттық көлемі жағынан бай және пайда болуы жағынан бірінші болады.
А.Брутянның пікірі бойынша, дүниенің тілдік сурет дегеніміз ...тірі (табиғи, ұлттық) тілдер арқылы бекіген ішкі және сыртқы дүние туралы бүкіл ақпарат. Ал, Г.В.Колшанскийдің пікірін қарастырсақ ол мынаған саяды: шынайы тілдік емес, әр түрлі топтағы адамдардың тарихи, жағрапиялық, мәдени және басқа да факторлар ықпалымен біртұтас объективті әлем шеңберінде жүзеге асқан танымдық қызметтің көрінісі. Әрине, дүниенің тілдік суретін мәдениетпен тікелей байланыстыра, біртұтастықта қарастырғанымыз жөн. Өйткені дүниенің тілдік суреті мәдени тәжірибемен тікелей байланысты. Тілдік белгілерде көрініс тапқан мағыналар барлық тіл иелеріне міндеттемелер ұжымдық философия, көзқарастар жиынтығын құрайды.
Дүниенің тілдік суретінде қоршаған дүниені бейнелеуінің басты ұстанымдарының бірі антропоцентристік ұстаным екенін айта кеткен жөн, яғни тілдік дүние суреті объективті дүниенің құрамдас бөлігі ретінде адамның да өзін қосатын тілде көрініс табуы.
Сонымен, дүниенің тілдік суреті дегенімізді біз тілде көрініс тапқан жалпы ұлт өкілдеріне ортақ ұжымдық ұлттық мәдени тәжірибе негізінде жиналған білім жүйесі деп түсінеміз [11, б. 48].
Дүниенің тілдік суреті феномені тіл мен ойлаудың өзара қатынасын танымдық ғылымы шеңберінде қарастыру қаежттігін туындатады. Тіл мен ойлаудың өзара қатынасы - ертеде философтарды ерекше ойландырған мәселе: үнді философы Анандавардханидың іліміндегі семантикалық өзгерістердің сипаты, ойлау мен тіл арақатынасы мәселелері жөнінде айтқан ойлары, Қытайдың конфуциандық ілімі: бір заттың мағынасын түсіну үшін оның алғашқы идеялық болмысына, идеалдық мағынасына, дұрыс атауларына оралу ғана сол заттың танылуына жол ашады деп түсіндірсе, мұсылмандық қайта өрлеу кезеңі болып саналатын X ғасырда Абу Хайан тіл мен ойлаудың өзара тығыз арақатынасы туралы өз ойларын айтқан. Бертін келе тіл мен ойлау мәселесі Лейбництің, И.Кант пен Г.Фреге еңбектерінде сөз болған.
Сонымен, сонау Платон ой тоқтатқан тіл мен ойлау, танымдық процесіндегі тілдің алатын өзіндік ролі мәселелері қазіргі кезде ізденіс аясы кеңейіп, таным, интенциопал, тіл логикасы т.б. ұғымдарымен толықтырылып, жаңа концепциялар, бағыттар негізінде зерттелуде. Ақпараттың іштегі өңделуге түсуі, басқаша айтқанда, адамның менталды табиғаты, оның ішкі ойлау механизмдері қазіргі заманғы когнитивтік ғылымның нысаны болып табылады. Ал осыдан өрбитін қоршаған ортаның ойда, оның тілде қалай көрініс табатыны сияқты мәселелері белгілі ғалымдар В.Гумбольдт, А.А.Потебня, Н.Хомский, Г.Гадамер т.б. еңбектерінде қарастырылған. Олардың концепциялары философия, психология, мәдениет пен тілді тоғыстыра зерттеуге негізделген.
Адам қоршаған ортаны ойлау арқылы танып біледі және ол адам санасында көрініс табады. Адамның шындық болмысты танып білуі ой арқылы жүзеге асса, тіл - ойдың бейнелеу қызметінің нәтижесін бекітудің құралы ретінде қызмет етеді. Бұл - жалпыға ортақ таным үлгісі. Өйткені биологиялық табиғаты жағынан адамзат бірдей болса, таным қызметі де, оның механизмдері де ортақ құбылыс екені мәлім. Қандай да тіл өзінің тілдік құрылымы немесе тілдік үлгілері жағынан әр түрлі болғанымен, шындық болмысты түсінуге келгенде ортақ танымдық дүниелерден тұрады. Бұл сайып келгенде, жоғарыда айтылған таным түсініктің тіл арқылы емес, ми, ойлау арқылы жүзеге асатындығын дәлелдей түседі. Демек, дүние суреті дегеніміз - концептуалды және тілдік үлгілер формасымен берілетін санамен тікелей байланысты дүние туралы білімдер жиынтығы. Біздің ойымызша, шындық болмысты танып білудің инфрақұрылымы тереңде жатқан құрылымдардан тұрады. Олардың негізінде дүниені түсінудің барлық адамзатқа ортақ ғылыми танымдық, глобалды концепциялар және сонымен қатар, ерекше ұлттық деңгейлер жатады деп түсінеміз. Танымдық макрофрейм дүниетанымдық және мәдени дүниелерге салғастырмалы сараптама қажеттігін туғызады.
Қазақ мәдениеті өзінің генезисін сан ғасырлық тереңдіктен - өзінің прототипі болып табылатын қазақ халқының этногенезисін құрайтын тайпалар мен халықтар мәдениетінен бастау алады. Архаикалық дүниетаным, әлемдік модельде көрініс тапқан қоршаған ортаның жүйелілігінің генетаторы, яғни қозғаушы күші болып табылатын мифология - моралды рухани құндылықтардың шынайы қайнар көзі [12, б. 16].
Кез-келген халықтың мифологиясында бинарлық қарама-қайшылыққа негізделген дүниетаным көрініс табады: Аспан және Жер, яғни ер адам мен әйел адам (салыстыр.:Жер-Ана). Осындай жұптарды басқа мифологиялық түсініктерден де табуға болады: Уран мен Гея (ежелгі грек); Дьюс пен Бритхиви (үнділерде); Геба мен Нут (египеттіктерде). Ежелгі исландық жазбаларды қарастырсақ, мұнда да әлемнің мифопоэтикалық дүние моделі, соның ішінде поэтикалық эпос Үлкен Эдда (XIII ғасырдың екінші жартысы - XIV ғасырдың басы) мен Кіші Эдда прозалық шығармасындағы Нифльхеймге және Муспелльхеймге атты екі мифологиялық локуста от пен су обьраздарының қарым-қатынасы бейнеленген. Салыстырмалы мифология бойынша жүргізілген ізденістер нәтижесі әр түрлі этномәдени ортадағы ұқсас және ерекше мифологиялық сюжеттер мен кейіпкерлерді айқындайды. Бұндай құбылыстың кейде инвариантпен де түсіндірілетін мойындауымыз қажет. Мәтіннің әлеуметтік ортада өмір сүруі оның инварианттарға бөлінуіне әкеліп соғатыны белгілі. Ұқсас кейіпкерлер мен сюжеттер құбылысы үнемі жоғарыда айтып өткен вариантпен немесе этникалық бірлікпен түсіндіріле бермейді. Ә.Марғұлан грек және түркі мифологиясы арасынан ұқсас мотивтерді айқындайды.
В.М.Жирмунский мұндай ұқсастықтар жөнінде былай деп жазады: Одиссейдің ежелгі танымал екеніне қарамастан Гомердің поэмасын басқа варианттардың көзі жеп санауға ешқандай негіз жоқ. Әрине, мұндай құбылыстың себебеі туралы сауал туындайтыны сөзсіз. Қайталама ой желісінің себебі, біздің ойымызша, адамның таным қабілетінің қалыптасуының табиғи объективті ерекшеліктері, яғни адамның ұғымдық интеллектісінің, абстракициялы және қорытындылай ойлау қабілетінің дамуының нәтижесі болып табылады [13, б. 96].
Жоғарыда келтірілген мифологияға жалпы сараптама танымдық глобалды концептілердің көрініс табатындығын көрсетеді. Қоршаған ортаны танып білу этнографиялық жағдайларға қарамастан, әлемнің танымдық моделін құрайтын өзіндік ортақ әмбебап құрылым түзейді. Жоғарыда сөз болған әр түрлі, тіпті полярлық қарама-қайшылықтағы мәдениеттер мифологиясы мен фольклоры арасындағы параллельдер адамдар дүниетанымының шығар көзі мен формалары ортақ деп тұжырымдауға толығымен мүмкіншілік береді. Мифологияда, фольклордың түрлі формаларында, әдет-ғұрып пен мәдениетте көрініс тапқан дүниетаным өзінің тереңде жатқан құрылымында әмбебеп сипатта болады. Бұл жалпылықты қоршаған ортаның макрофреймдік үлгісі деп түсінеміз. Ал жағрапиялық ерекшеліктер, діни көзқарастар мен ұлттық мәдениет әр ұлттың өзіне тән дүниетанымын, яғни айрықша идиоэтникалық дүние суретін құрайды. Олар тілде, атап айтқанда, яғни лингвомәдениеттанудың бірліктерін құрайтын негізгі дүниетаным концептілерінде, символдар мен ұлттық реңктегі фразеологизмдерде, реалийлерде көрініс табады.
1.2 Лингвомәдениеттанудың тарихы мен әдістері
XX ғасырдың 90 жылдарында тіл мен мәдениеттің өзара байланысы идеясы негізінде "... тілде көрініс тапқан және тілде бекіген мәдениет көріністерін зерттейтін" жана ғылым лингвомәдениеттану пайда болды. Бұл сайып келгенде, тілге де, мәдениетке де тән кумулятивтік кызметі - бір жағынан, кез келген ұлттық мәдени ерекшеліктерін бейнелесе, екінші жағынан, мәдениет тілдік концетілердің пайда болуына тікелей ықпал ететіндігін көрсетеді.
Лингвомәдениеттану пәнаралық ғылым болғанымен, оның бұл сипаты екі ғылымның жай ғана қосындысы шеңберінен шығар өзіндік күрделі ерекшеліктерімен дараланады. Қазіргі таңда тіл білімінің лингвомәдениеттану саласы қандай да болмасын жаңа ғылымға тән оның пайда болу алғы шарттары, дербес жаңа ғылыми сала болып қалыптасу кезеңін өткізуде. Лингвомәдениеттану алғышарттары В. Фон Гумбольдтың тіл мен мәдениеттің өзара байланысы идеясы мен Э.Сегтир мен Уорфтың "тілдік ықтималдылық болжамымен" ұштасьп жатыр.
Лингвомәдениеттану саласындағы басты бағыт - ұлттық тіл мен ұлттық мәдениеттің бір-біріне өзара ықпалы болып табылады.
Лингвомәдениеттану - соңғы жылдарда лингвистика мен мәдениеттанудың түйіскен тұсынан туындап отырған жаңа ғылым. Бұл саланың объектілері, единицалары мен пәні жайындағы орыс тіл біліміндегі алғашқы көзқарастар В. Телияның, В. Воробьевтің, еңбектерінде аталған. Қандай да болмасын жаңа ғылымға қатысты түйіндеулердің болжам айту, бағыт сілтеу тұрғысынан әртүрлі болатындығы сияқты, ұлттық тіл мен ұлттық мәдениет арасындағы байланысты, мәдениеттің тілге және тілдің мәдениетке әсерін пайымдайтын анықтамалық тұжырымдар да әрқилы. Алайда осы ғылым саласының обьектісі турасындағы тұжырым біреу, ол -ұлттық менталитеттің, ұлттык мәдениеттің тілдегі көрінісін зерттеу [3, б. 297].
Тіл-тілдердің лингвомәдени ерекшеліктері әдебиет, тарих, мәдениет, философия, этика, антропология ғылымдарымен байланыстыра қарағанда ғана кешенді, жүйелі шешіледі.
Лингвомәдениеттану саласы этнолингвистикамен де, лингвоелтанумен де ортақтасатын ғылым; алайда оның ауқымы соңғыларға қарағанда анағұрлым кең; лингвомәдениеттану әрбір тілдік бірліктердің белгілі бір халықтың төл элементі, халық тілімен бірге жасасып келе жатқан өз сөзі, өзгелерден ауыс-түйіс емес, өз меншігіндегі сөз, сөз тіркесі, афоризм, мақал-мәтел екендігін дәлелдейтін белгі қайсы; ұлттық бет-пішіні бар деп есептелген сөз ұлттық әлеуметтік, этникалық, саяси, адамгершілік, тұрмыстық нормалары мен қағидаттарын қандай мәлімет жеткізе алады дегенді зерттеуге назар аудартады.
Лингвомәдениеттанудың өзіндік мақсат міндеттері бар, ол "тарихи да, қазіргі заманның да тілдік айғақтарын рухани мәдениет арқылы зерттейді." Оның басты міндеті - тіл мен мәдениеттің өзара қатынасын қазіргі заман мәдени ұлттық сана-сезім тұрғысынан қарастырып және онын тілдегі көрінісін зерттеп, сипаттау. Бұл сайып келгенде мәдениет пен тілдің тарихи табиғатының тарихылығымен тікелей байланысты. Тілдік белгілердің ішкі формасында көрініс тапқан мәдениет ықпалы негізінде қалыптасқан дүниетаным ұрпақтан-ұрпаққа беріле отырып, этностың, ұяттың, халыктың дүниені мәдениет ұстанымдары арқылы танып білу процестерінде қалыптасқан ұжымдык түсініктерін қазіргі заманға жеткізеді [14, б. 39].
Лингвомәдениеттанудың басқа тіл мен мәдениет арақатынасын зерттейтін ғылымдар салаларынан ерекшелігі - оның кез-келген нысанды зертеуде тілдік және мәдени контекстерді тең қарастыруы. Қазіргі уақытта лингвомәдениеттанудың диахроникалық, салыстырмалы, салғастырмалы және лингвомәдени лексикография салалары айқындалды. Соңғысы белгілі бір тіл мен мәдениеттің байланысын практикалық мақсатта атап айтқанда, шетел тілін оқыту әдістемесі мен аударматануды зерттейтін этнолингвистиканың қолданбалы бөлігі - елтанумен тығыз байланысты. Аударматанудың (қазақ-орыс тілдері бойынша) лингвомәдени аспектілерін зерттеген А. Алдашева "этнолингвистика мен елтануға қарағанда лингвомәдениттанудың ауқымы өте кең" деп анықтайды.
Лингвомәдениеттанудьң пәнін айқындауда ғалымдардың пікірлерінен ізденіс нысанына байланысты азды-көпті айырмашылықтар байқалып қалады. В.Н. Телия лингвомәдениеттанудың пәні ретінде тек бір ұлттың ғана емес, сонымен қатар әртүрлі мәдениеттерге де тән әмбебап сипаттағы ақпарат деп түсінсе, В.А. Маслова оны тек бір ғана ұлтқа тән мәдени ақпарат деп қарастырады. Ғылыми ізденісте лингвомәдениеттану пәнін бір ұлтқа тән ұлттық мәдени ерекше ақпаратпен қатар, әртүрлі мәдениеттерге де тән әмбебап ақпарат деп түсінеміз. Өйткені, ізденіс барысы мен нәтижелері оның шынайылығы мен дұрыстығын толығымен дәлелдейді. Бұл тұжырым ізденіс барысында дәйектелінеді. Ал қазақ ғалымы А. Сейсенова лингвистикалық мәдениеттану туралы зерттеу жұмысын жазып, онда ғалым лингвомәдениеттану аясында карым-қатынастағы сөз этикетін, сонымен қатар қатысымда жүзеге асып отыратын және вербалды амалдардың орнын ауыстыратын бейвербалды амалдарды да қарастырады. Лингвомәдениеттану мәселелерін орыс тіл білімінде де түпкілікті зерттеп, зерттеу жұмыстарының негізгі нысаны етіп алған. Осылардың қатарына В.А. Маслова мен А.Т. Хроленко. Сонымен қатар, басқа да ғалымдар ғылым саласының осы түріне қалам тартып, көптеген еңбектер шығарған [7, б. 128].
Жалпы алғанда, лингвомәдениеттану - енді-енді қалыптаса бастаған, әлі де болса ғылыми ұстанымдары мен межелері, тұжырымдамаларын нақтылана қоймаған ғылым, екіұдай түсінік тудыратын пікір-тұжырымдар да бар; бірақ оның XXI ғасырда гуманитарлық ғылымдардың алдыңғы сапында болатындығы сөзсіз.
Соңғы жылдардың ізденістерінде танымның басты концептілерін мәдениет, философия, тіл және этнография тұрғысынан зерттеу үрдісі байқалады. Адамның шындық болмысты танып білуге бағытталған барлық әрекеті логикалық категория шеңберінде жүзеге асады. Жалпы адамзат тарихында болмыстың барлық дүниетанымдық рухани құндылықтары, адамның жеке тұлғаның - этностың, кең көлемде - адамзаттың өмір сүруінің маңызды жақтарымен байланысты уақыт, тағдыр, бақыт, өмір т.б. абстракты концептілерінде жинақталып көрініс тапқан. Олар әртүрлі мәдениет контекстерінде жалпылық сипатқа ие бола тұрып, белгілі бір мәдениетке тән ұғымдармен де ерекшеленеді. Лингвомәдениеттанудың өзіндік негізгі ұстанымдарынан туындайтын басты ғылыми ұғымдарының болуы шарт. Сондай ұғымдардың бірі - концепт феномені.
Әйгілі философтар Л. Витгенштейн, Г.Х. фон Вригт, М. Хайдегер, Х.Г. Граммер, М. Бубер және т.б. бастаған концептілеріне сараптама жасамас бұрын, алдымен тіл білімінде түрлі пікір талас туындатын "концепт" терминінің мән мағынасын анықтап алуымыз қажет. Орыс тіліндегі "концепт" пен "ұғымның" (понятие) мағынасы өзінің ішкі формасы бойынша бірдей. Ю.С. Степанов оларды әр түрлі ғылымдардың терминдері деп есептейді: "ұғым" негізінен логика мен философияда қолданылса, "концепт" логикалық математикада және мәдениеттануда қолданылады. Жалпы "концепт" термині когнитивтік лингвистика ғылымының қажаеттілігінен туындай отырып, лингвистикалық ақпаратты психологиялық, адамның таным әрекетімен ұштастырады, яғни "сананың әртүрлі субстратты бірліктері -түсінік, образ, ұғым" [15, б. 30].
"Концептінің" "ұғымнан" басты айырмашылығы соңғысында энциклопедиялық ақпарат беріледі, яғни ұғым ғылыми білімнің нәтижесін білдірсе, "концепт" сөздіктегі мағынамен қатар, алғашқы формасы (этимологиясы), басты тарихи белгілерін ғана қалдырып өте ықшам формасын, қазіргі заман ассоциациясы мен модустік бағасын және т.б. жинақтаған көп қабатты күрделі құрылым және оның әр қабаты "әр дәуірдің мәдени өмірінің нәтижесі" болып табылады [8, б. 256].
Концептіні айқындауда логика-философиялық, когнитивтік және лингвомәдени бағыттары айқындалады. Біріншісінде, концепт адамның менталды сферасын көрсететін тіл иелерінің концетуалды жүйесінің бір бөлігі ретінде карастырылады. Жалпы, концепт философиялық тұрғыда екі бағытта түсініледі: біріншісі - рухани мәдениеттің өзекті сөзі, екіншісі -сөздің пайда болуына дәнекер алғашқы түсінік. Екі анықтаманың да түпкі мәні бір болған соң бірін-бірі толықтыратыны байқалады. Тілші ғалымдар бұл терминдерді өздерінің зерттеу мақсаты мен міндеттеріне байланысты анықтайды: концепт дегеніміз өзінің атауы бар және адамның шындық болмысы туралы мәдениет ықпалымен қалыптасқан белгілі бір түсінігін бейнелейтін "идеалды" әлемнің нысаны немесе ұжымдық санадағы белгілі бір формада бейнеленген жан-жақты мәдени маңызы бар әлеуметтік психологиялық кұрылым және т.б. Әйтсе де олар бірін-бірі қайшылықсыз толықтыратын анықтамалар екені айқын байқалады.
Сөйлеу қызметіне байланысты зерттеушілер, соның ішінде Е.С.Кубрякова Р. Джекендофқа сілтеме істей отырып. адамның ми кыртысында дүние туралы белгілі бір түсінік деңгейі бар екенін айтады. Ол деңгейде тілдік, сенсорлық жэне моторлык түрдегі акпараттар бірін-бірі толықтырып, концептуалдық деңгей түзетінін айта келіп, былай деп жазады: "дүние және онын адам миындағы бейнесі бар, бұл бейнеленген дүниенің өзінің образдары, түсініктері мен ұғымдарымен қоса, ортақ концептуалды жүйе күйінде бейнеленген өте күшті вербалды бөлігі бар".
1.3 Тілдің сипаттамасының негізгі бірлігі - концепт
Когнитивтік бағыт концептті "белгілі бір жалпылық сипаттағы категорияның мәдениет ықпалымен пайда болған ассоциаты" деп прототип тұрғысынан түсіндіреді. Ал лингвомәдениеттануда "концептті" анықтауда қарама-қайшылық жоқ десек те болады, тіл мамандарының пікірлері бірізділік көрсетеді. "Концепт" жалпы этнос мәдениетінің басты элементі, адамның менталды әлемінің басты ұяшығы деп танылады. С.Г. Воркачевтың пікірі бойынша мәдени концепт - тілдік бейнесі және этномәдени ерекшелігі бар ұжымдық білім сананың бірлігі."
Ресей ғылымында "концепт" термині алғаш рет 20-30 жж. қоршаған орта құбылыстарының тіл әлемінде бейнелеу мәселесін зерттеуге байланысты болды. Д.С. Лихачев, В.В. Колесов сияқты зерттеушілер өз кезінде дұрыс атала қоймаған, бірақ қазіргі уақытта өзекті болып табылатын орыс философы С.А.Аскольдов-Алексеевтің 1928 жылы "Русская речь" жинағында жарық көрген "Концепт и слово" деген еңбегіне сілтемелер береді. С.А.Аскольдов-Алексеев концептіні былайша түсінетінін айтады: "...некое общее понятие как содержание акта сознания, которое остоется весьма загадочной величиной, почти неуловимым мельканием чего-то в умственном кругозоре, происходящим при быстром произносении и понимании слов: Концепт есть мысленное образование, которое замещает нам в процессе мысли неопределенное множество предметов одного и того же рода" [16, б. 154].
Ғалым теориясының назар аударар жағы - дерексіздіктің үлкен деңгейіне дейін концептінің әрбір элементі иерархиялық бірікен құрылымда айқындалуы. Оның түсіндіруі бойынша концеггт сөз бен оның мағынасының арасына дәнекер болады. Тілдік қолданыста адам санасы сөздердің ұғымдарын пайдалана алмайды, сондықтан мағыналық элемент ретінде ұғым емес, ықшамдалған ең алғашқы ойдағы түсінік - менталдық белгілер пайданылады. Осылар концепт болып табылады. Егер автордың пікіріне жүгінсек, концепт ықшамдалған түсінік емес, (несвернушееся понятие), "эмбрион понятие так как раньше и в нем потенциально заложена та семантическая структура, те общие и частные смыслы которые затем разворащиваются в понятие". Концепт уақыт пен кеңістіктегі сөздердің идеялық-туыстық байланысын анықтауға мүмкіндік береді. Нақтылы және потенциалды (элеуетті) сөздердің байланысы, олардың беретін ассоциациялары бір тірек сөз концептіге бірігеді.
В.В. Колесов концепт ұғымын казіргі зерттеулерде кездесетін мәдени концепт ұғымымен байланыстыра келіп, былай дейді: концепт - сөздің мағыналық толығуының негізгі нүктесі, сонымен бірге дамудың ең соңғы шегі. Мәдени таңба ретіндегі сөз мағыналарының даму нәтижесіндегі алғашқы мағына соңғы нүкте, яғни қазіргі мәдениеттегі қатары молайған ұғым концепт бола алады.
Бұл теориялық жағынан барлық сөздер мәдени мағыналы бола алады деген ойларды дәлелдей түседі және сөздің мәдени тілдік табиғатын зерттеуде концепт терминін алғаш қолданудың қажеттілігін нақтылайды.
Концептілерді зерттеуге әлемдік лингвистикада бірінші болып көңіл аударған С.А. Аскольдов болды. Ғалым: "Концепт - ойдағы құрылым, яғни белгілі бір затты ойлау кезінде оны сол тектес басқа бір заттармен ауыстырады" - деп концептінің танымдық әдіс ретінде негізгі қызметі орынбасушылылық қызмет екенін көрсетеді [17, б. 49].
С.А.Аскольдовтың ойларын жалғастырушы Д.С. Лихачев концептіні мағынаның алгебралық мәнері (алгебраическое выражение значения) деп ұсынды. Ғалым: "Ауызша және жазба тілде адамдар концептіге, яғни мағынаның алгебралық мәнеріне сүйенеді, себебі адам мағынаны оның барлық күрделілігімен қамтуға үлгере алмайды. Кейде мағынаны қабылдай алмайды, ал кейде өзінің біліміне, жеке тәжірибесіне, белгілі бір ортаға жататындығына, мамандығына т.с.с. байланысты оған өз бетінше талдау жасайды" - дейді.
Концептінің орыс мәдениетіне қатысты Ю.С.Степановтың "орыстардың және орыс қоғамының рухани өмірінің ұжымдық қазынасы" деген анықтамасын басқа мәдениеттер контексі негізінде де әбден қолдануға болады. Концептінің семантикалық құрамына прагматикалық ақпарат, сөздің танымдық жадысы және мәдени этникалық компонент кіреді. Сөздің танымдық жадысының сөздің эволюциясы, яғни сөз семантикасының синхрондық деңгейде сақталатын немесе ұмтылатын тарихи мәдени уәжділігінің сөздің мәдени жадысынан айырмашылығы, соңғысы тіл кең көлемде алғанда - мәдениет иелерінің рухани кұндылықтарымен байланысты. Мәдени этникалық компонент тілдік белгінің семантикасының ұлттық ерекшеліктерін айқындап, белгілі бір дүниенің тілдік суретін бейнелейді.
А.П.Бабушкиннің пікірі бойынша концепт дегеніміз - "реалды немесе идеалды дүние нәрсесінің вербалды бейнеленген күйінде тіл иелерінің ұлттық жадында сақталатын ұжымдық сананың кез-келген дискреттік белгісі. Ал мәдениетттің басты концептілері дегеніміз "жеке тұлғамен қатар, жалпы лингвомәдени қоғам үшін экзистенционалды мәні бар дүние суретінің басты бірліктері" [18, б. 108].
Концептінің басты белгілерінің бірі - оның мәдени реңкте болуы. Сондықтан ұлттық ерекше дүниетанымды түсінуде басты компонент болып саналады. Сонымен концепт дегеніміз - этномәдени санада сақталатын, белгілі бір ұлттың ұрпақтан-ұрпаққа берілетін ықшам, әрі терең мағыналы шындық болмыс, ұлттық мәдени кұндылықтары жөніндегі сан ғасырлық түсінігін білдіретін құрылым [2, б. 58].
Д.С.Лихачевтың пікірі бойынша белгілі бір ұлттың мәдениетіне негізделетін концептілер аймағы бар. Соның ішінде шындық болмысты түсінудегі басты айрықша таным түсінікті білдіретін семантикалық кұрылымдар болады. Ал сайып келгенде, концептің басты қызметі - дүниенің тілдік суретінің басты элементтерін атау.
Кез-келген халықтың алыс замандардан бері қалыптасқан өзіндік болмыс-бітімі, салт дәстүрі материалдық және рухани мұралары - сол халықтың ғұмыр жолының айнасы. Өткен заманнан жеткен мұралары бүгінгі ұрпақ үшін тек тарихтың қарапайым куәгері ғана емес, сонымен бірге казіргі сан тарау мәдениетіміздің бой көтерген берік тұғыры да. Адам баласының таным-түсінігі толысқан сайын өзіне дейінгі ұрпақтар жасаған материалдарды және рухани мұраларды зерттеп, игеруге деген қажеттілік арта түспек. Бүгінгі таңдағы ғылыми түсінік ғылымда да, әдебиет пен өнерде де, ел-жұрттың білім өрісі мен сауатында, ойдың орамдылығы мен тілдік құнарлығын да материалдық және рухани қажеттіліктердің деңгей-дәрежесінде, ең арғысы талғамның татымына дейін мәдениеттің аясына сыйғызады. Демек, мәдениет дегеніміз - адамзат баласының ақыл-ойы мен маңдай терінен туындаған жетістіктердің бәрін қамтиды. Әрине, мәдениет атауының мәні кең. Материалдық, рухани мәдениет деп екіге бөлудің өзінде де шарттылық бар. Осы тұрғыда базалық материалдық мәдениетті танытатын лексемаларды (атауларды) мәдени концепт ретінде когнитивті тұрғыда қарау қажет. Жеке бір сөздің толық концептісі, оның семантикалық және ассоциациялық өрісі арқылы айқындалады. Сөздің семантикалық және ассоциациялық өрісінде пайда болатын ақпараттың құрамында когнитивті және прагматикалық мағыналарынын элементтері бейнеленеді. Біз бұдан "мәдени концепті" деп танылатын лексеманы концепт құрудағы өзінің лексиконы, синонимдік қатары, ассоциациялық байланысы бар жэне семантикалық өрісі кең атауларды концепт ретінде танимыз.
Концепт термиінінің теориялық негіздері Д.С. Лихачев, Н.Д. Арутюнова, Е.С. Кубрякова, А.Н. Мороховский, Н.К.Рябцева, В. Айрапетян, В.В. Колесов, В.А. Маслова, А.Я. Гуревич, А. Вежбицкая еңбектерінде әр қырынан қарастырылады. Н.Д. Арутюнова мәдени концептілер туралы былай дейді: "...каждое из этих слов обладает своими законами, своей областью референции, и поэтому, описывая и анализируя "язык" каждого культурного концепта, мы открываем доступ к соответствующему понятию" [19, б. 37].
Концепт сөздерінің терминдік мағынасы әр ғылым саласында әр түрлі. Адам күнделікті өмірде тағдыр, шындық, парыз, абырой, бостандық, еркіндік т.б. сөздерді қолданса да, олардың мағынасын анық түсіндіре алмауы мүмкін. Ол сөздердің беретін ұғым-түсінігін түсіндіруі адамның тілде беру тәжірибесіне қарай әртүрлі болады.
Концепт сөздердің беретін ұғымын түсіну арқылы жеке адамнан бастап, қоғамдық топтардың, бүкіл бір ұлттың, халықтың ой-өрісінің, дүниетанымының ерекшеліктері айқындалады. Бұл сөздер рухани мәдениеттін басты-басты ұғымдарын оның элементтері ретінде таңбалай отырып. олардың мән-мағынасын камтиды. Бұл өз кезінде бұрынғы түсіндірмелерді жаңа кырынан бағалауға әкеледі.
А.Н.Мороховский дерексіз лексиканы мәдени сөздерге, ғылыми терминдерге жэне идеологиялық сөздерге қарама-қарсы қояды. Автордың ойынша, бұл үш топтағы сөздердің семантикасын бөлу себебі, біріншіден, атқаратын қызметінІң, екіншіден, пайда болу тәсілдерінің, үшіншіден, беретін ұғымдарының әр түрлілігіне байланысты. Ғылыми терминдерді жеке тұлғалар жасайды, олардың алға коятын міндеті - жаңа идеялар мен концептілерге ат қою, олар ғылыми түсінікті қамтиды. Мәдени сөздерді әлеумет жасайды, олардьщ міндеті - тілдегі кейбір түсініктерді, ұғымдарды сол әлеуметте бар концептілерді орнықтыру, олар рухани сананы, түсінікті қамтиды. Идеологиялық сөздерді жекелеген тұлғалар дүниеге әкеледі, әлеумет оны қабылдайды. Олардың міндеті - үгіт насихат, тапсырма және иллюзиялық түсінікті, яғни болмысты әсерлеп түсіндіруді қамтиды. А.Н.Мороховскийдің көзқарасы бойынша, мәдени сөздердің терминдерден айырмашылығы мынада: терминдер бір тілден екінші тілге оңай ұғынылады, ал мәдени сөздерді екінші бір тілге дәл аударып беру үлкен қиындықтар туғызады, себебі олардың әрқайсысында сол ұлт мәдениеті, менталитеті бейнеленеді. Дерексіз сөздердің өзі де концепт (мәдени сөздер) бола алады, өйткені олардың мағынасы да қандай да бір рухани-мәдени ұғымды білдіреді. Сондай-ақ сөздердін мәдениленуі рухани немесе дерексіз категориялардың негізінде ғана емес, сонымен бірге әдет-ғұрыпты сипаттайтын, адамның жекелеген қасиеттерін білдіретін сөздердің (тұрмыс, мінез-күлық, батырлық т.б.), тіпті нақты іс-әрекеттердің (ән салуға, суға жүзу, аңға шығу, балык аулау, егін салу) негізінде жүзеге асады. Жекелеген халық үшін бұл сөздер жалпы мәдени мағынаға ие бола алады. Өйткені олар қандай да бір мәдени ерекшеліктерді білдіреді. Мәдени концепт сөздердің аясы нақты, жинақтаушы заттық лексиканың есебінен кеңейе алады. Мысалы, үй, отбасы, соғыс, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Түс концептісін (қызыл) ағылшын және қазақ мәдениеттерінде салыстырмалы түрде талдау
МАЗМҰНЫ
1 Лингвомәдениеттің теориялық негіздері мен оның мәні 5
1.1 Тіл мен мәдениеттің өзара байланысы 5
1.2 Лингвомәдениеттанудың тарихы мен әдістері 11
1.3 Тілдің сипаттамасының негізгі бірлігі - концепт 14
1.4 Концептіні сипаттаудың құрылымы мен тәсілдері 23
2 Түс концептісін (қызыл) ағылшын және қазақ мәдениеттерінде салыстырмалы түрде талдау 27
2.1 Түс концептісіне жүгінудің мәні 27
2.2 Лексикографикалық мәліметтер 47
2.3 Қызыл түстің белгісі мен мәні 59
2.4 Фразеологиялық бірліктер 62
2.5 Ауызекі тілде қолданылуы 67
Қорытынды 71
Қолданылған әдебиеттер тізімі 74
Кіріспе
Еліміздің егемендік алуы ұлтымыздың рухани байлығы - жылдар бойы жоғалып кеткен ұлттық дәстүріміз, мәдениетіміз бен тіліміздің жанданып дамуына үлкен жол ашты. Қазақстанның әлемдік қауымдастыққа тең құқылы ел болып енуі - әлем жұртшылығының өзіміздің ұлттық тіліміз, тарихымыз бен мәдениетіміз бар екенін мойындағанның айғағы. Бұл - ұлттық мәдениетіміз бен тіліміздің жан-жақты зерттеп, өшкенін жандандырып, дамытып келесі ұрпаққа табыстау, рухани қазынамызбен дұние жүзі халықтарын таныстыруды міндеттейтіні де белгілі. Әрине, бұл өзгеден гөрі өзімізге қажет рухани дүние, болашақ ұрпаққа қажет құндылықтар.
Соңғы жылдары тіл мен мәдениеттің өзара қатынасы мәселесі лингвомәдениеттану ғылымы ұстанымдары негізінде зерттеле бастады. Тілді мәдениеттен де бөлек қарастыру мүмкін емес. Бұл сайып келгенде, ана тілдің ұлттық рухтың қалыптасуына ықпалы, дүниенің тілдік суреті мәселелерінің теориялық аспектілерін зерттеуге жол ашады.
Қазірде лингвистиканың құрылымдық, яғни тілді өз жүйесі ішінде ғана зерттеу парадигмасының антропоцентристік қағида негізінде - сол тілдің иесі болып табылатын адаммен, оның функционалды қолданыс табатын әлеуметтік орта, тарих, мәдениет пен танымдық процестермен байланыстыра зерттеу үрдісінің нәтижесі болып табылар соңғы он жыл көлемінде тіл мен мәдениеттің өзара байланыс механизмдері мен жалпы ұлттық дүниетаным, ұлттық мәдениеттің тілдегі көрінісін зерттейтін лингвомәдениеттану ғылымы пайда болды.
Тілдік мәселелерді басқа ғылым салаларымен байланыстыра қарастыру ауқымы кең зерттеулерге жол ашып, ғылыми нәтижелерге қол жеткізді. Осындай интегративті пәнаралық бағыттың бірі - XX ғасырдың екінші жартысында пайда болған лингвомәдениеттану ғылымы.
Жалпы тіл мен мәдениеттің арақатынасы туралы мәселелер түрлі деңгейде философтардың Платон, И. Гердер, Э.Кант т.б. еңбектерінде қарастырылған. Бертін келе, В.фон Гумбольдт, Э.Сепир, Б.Уорф, Кассирер, Л.Вайсгербер зерттеулерінде ғылыми ізденіс дәрежесінде көрініс тапты. Кеңестік орыс ғалымдары: А.Потебня, Н.Топоров, В.В.Иванов, А.Толстой еңбектерінде, қазақстандық Ә.Қайдаров, Р.Сыздық, Е.Жанұзақов, Ж.Манкеева т.б. ғылыми еңбектерінде этнолингвистикалық бағытта зерделенеді.
Концептілер - ұлттық танымның бір көрінісі сондықтан да ғалымның лингвокогнитивтік моделі болып саналады.
Концепт қандайда бір ауқымды идеяның сан алуан күрделі ұғым түсініктердің суретті сипаттамалары. Оның мазмұндық құрлымы тіл мен бейнелі ойлау заңдылықтарының сабақтастығынан туындайды.
Концептілік мәнге ие тілдік бірліктердің, концептілердің ішкі құрылымын мәдени танымдық ақпараттар көзі деуге де болады. Себебі онда мәдениет қалдыратын іздер - мифтер, архетиптер, салт-дәстүрлер, тарихи оқиғалар мен материалдық мәдениеттің элементтері көрініс табады.
Белгілі бір концептілердің ұлттық танымдық мәдени ақпараттық ішкі құрылымының мазмұнын ой елегінен өткізу зат пен құбылысқа атау берудің тілден тыс себептерін ашып көртсетуді, атауға негіз болған заттың (құбылыстың) негізгі белгі қасиетін анықтауды басты міндет ететін, лингвистика ғылымындағы номинация теориясымен өзара сабақтастықта қарастырылады.
Дегенмен де ой-санада жинақталған білімнің уақыт талабының еншісі мен ақпарат құрылымының дамуына байланысты когнитивтік бірлік-концептіні ұғымнан ажырату, оны бір тұжырымға келтіру зерттеуді талап етеді. Концепт туралы пікір әр жақты. Олай дейтініміз, жарық көрген материалдарда концепт туралы бір-біріне жуық, бірақ өзіндік ерекшеліктерімен бірнеше көзқарастар, ережелер кездеседі.
Түс феномені - негізгі ғылымдардың зерттеу пәні мен көптеген өнер түрлерінің құрам бөлігі. Алайда түс әлі күнге дейін қандай да бір ғылымның немесе толық бір бағыттың шеңберінде жалпы концепциясына ие бола қойған жоқ. Түс қоғамның өмірінде үлкен мәнге ие.
Тақырыптың өзектілігі: түс концептісін (қызыл) ағылшын және қазақ мәдениеттерінде салыстырмалы түрде талдау.
Жұмыстың мақсаты: қызыл сөзінің қазақ мәдениетінде және red сөзінің ағылшын мәдениетінде қолданылу ерекшеліктерін зерттеп, осы мәдениеттердегі қызыл түстің мәндерін ашу.
Қойылған мақсатқа келесі міндеттерді орындағаннан кейін ғана жетуге әбден болады:
- лингвомәдениеттің теориялық негіздері мен оның мәні, тіл мен мәдениеттің өзара байланысын қарастыру;
- концептіні сипаттаудың құрылымы мен тәсілдерін зерттеу;
- түс концептісін (қызыл) ағылшын және қазақ мәдениеттерінде салыстырмалы түрде талдау;
- қызыл түстің белгісі мен мәнін ашу.
Зерттеу объектісі: ағылшын және қазақ мәдениеттеріндегі қызыл түс концептісінің қолданылу ерекшеліктерін талдау.
Зерттеу пәні: ағылшын және қазақ мәдениеттеріндегі қызыл түс концептісі.
Берілген зерттеу жұмысы әр түрлі типтегі сөздіктерді талдау, қызыл мен red сөздерінің мәндеріне салыстырмалы түрде талдау жасау, көркем шығармалардағы осы сөздердің қолданылуын зерттеу әдістеріне негізделген.
Бұл жұмыстың теориялық мәні зор, алайда оның нәтижелері қазақ тілі мен ағылшын тілін оқыту сабақтарында қолданыла алады.
Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттерден тұрады.
1 Лингвомәдениеттің теориялық негіздері мен оның мәні
1.1 Тіл мен мәдениеттің өзара байланысы
Тіл мен мәдениеттің өзара байланысы идеясы, яғни лингвомәдениеттанудың ғылыми алғышарттары Ф.фон Гумбольдт идеялары мен Э.Сепир мен Уорфтың тілдік ықтималдылық болжамымен ұштасып жатыр. қазақ тіл біліміндегі тілдік белгілердің ұлт мәдени астарын зерттеген Ш.Уәлиханов, Ә.Марғұлан, І.Кеңесбаев, Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Е. Жанпеисов т.б. еңбектерін лингвомәдениеттанудың пайда болуының алғышарттары деп түсінсек қателеспейміз. Этнолингвистиканың тіл білімінің өз алдына жеке саласы болып қалыптасқанда негізгі қойған мақсаты - тарихи ретроспектива, яғни кез-келген ұлттың фольклорлық дүние суретін қайта өңдеу, күңгірт тұстарының мән-мағынасын ашу, мәдениет, салт-дәстүр және ритуал формаларын айқындау болды. Соған орай, орыс тіл білімінде Н.И. Толстой негізін салған, содан соң В.В.Иванов, В.Н.Топоров басқа да ғалымдардың этнолингвистикалық зерттеулері слаян халықтарының тілдік белгілерде көрініс тапқан өзіндік ұлттық ерекшеліктері, фольклор үлгілері мен ритуалдар жүйесін аймақтық шеңберде қайта өңдеу бағытында жүргізілді.
Қазақ тіл біліміндегі Ә.Қайдардың этнолингвистикалық ғылыми ізденіс мектебін қазақ тілі фразеологиялық қорының этнолингвистикалық астарын ашуды басты бағыты етіп ұстанды.
Лингвомәдениеттану мен этнолингвистиканың кең көлемде, яғни тіл мен мәдениеттің өзара байланысын зерттеу бағытына байланысты бір саладағы ғылымдар деп тұжырым жасауымызға әбден болады: этнолингвистикамен салыстырғанда халықтың материалдық және рухани өмірінің ерекшеліктерін, мәдениетті тіл және адамдардың сөйлеу әрекеттері арқылы зерттейтін ғылыми бағыттардың барлығы да уақыт шамасы жағынан едәуір кейін және тіптен бөлек жағдаяттар, басқа мақсат және міндеттер негізінде пайда болды. Алайда, олардың барлығы да этнолингвистиканың фундаменталды ғылым мен теорияға жағымды әсерін қалай да сезінеді [4, б. 97].
Сонымен, қазіргі заман этнолингвистикасы белгілі бір материалдық және тарихи мәдени кешендермен байланысты тілдік бірліктерді ғана зерттейді. Ал лингвомәдениеттанудың өзіндік мақсат-міндеттері бар ол тарихи да, қазіргі заманның да тілдік айғақтарын рухани мәдениет арқылы зерттейді. Оның басты міндеті - тіл мен мәдениеттің өзара қатынасын қазіргі заман мәдени-ұлттық сана-сезім тұрғысынан қарастырып, оның тілдегі көрінісін зерттеу және сипаттау.
Лингвомәдениеттану мәдениет пен тілдің өзара қатынасының тілдегі көрінісін зерттейді және бұл процесті тілдік және тілдік емес мазмұнды біртұтас бірлікте, біртұтас құрылым ретінде кешенді әдістемелер көмегімен және де қазіргі заманның басты бағыттары мен мәдени ұстанымдарына сәйкес зерттейтін қосынды түрдегі кешенді ғылым болып табылады.
Лингвомәдениеттанудың тіл мен мәдениет арақатынасын зерттейтін басқа ғылым салаларынан тағы бір айырмашылығы - оның кез-келген нысанды зерттеуде тілдік және мәдени контекстерді кең қарастыруы.
Нақты түрде қарастырсақ, этнолингвистика мен лингвомәдениеттанудың өзіндік ерекшеліктері мынаған саяды:
- этнолингвистикалық зерттеу белгілі бір этностың немесе этномәдени аймақтық шеңберде болса, лингвомәдениеттану салыстырмалы және салғастырмалы түрде зерттеуге негізделген;
- этнолингвистикалық зерттеу нысаны негізінен мәдениеттің фольклор үлгілерінде көрініс тапқан дүниелер;
- этнолингвистикада мәдениеттің материалдық жағына көбірек көңіл бөлінсе, лингвомәдениеттануда руани жақтары, яғни дүниетаным негіздері, діл, ұлттық психология, ұлттық рухани моральдық құндылықтар айқындалады;
- этнолингвистика фольклорлық үлгілер негізінде, яғни ретроспективалық бағытта болса, лингвомәдениеттануда тарихи және қазіргі замандағы ұлт өкілдерінің яғни мәдениет пен тіл иелерінің құндылықтарды танудағы өзгерістер де зерттелінеді;
- этнолингвистикалық ізденістер тілдік материалға көбірек көңіл бөлсе, лингвомәдениеттануда тілдік және мәдени контекстер тең қарастырылады;
- этнолингвистикалық зерттеулерде тілдік, атап айтқанда этимологиялық әдістемелер басым қолданылса, лингвомәдениеттануда танымдық лингвистиканың, ассоциативті психологияның т.б. салалардың озық әдістемелерінің, кешенді түрде өзіндік қолданыс табады.
- қазіргі кезде лингвомәдениеттану ғылымының салалары мен өзіндік терминдік аппараты (Концепт, культурема, мәдени коннатация, архетип т.б.) айқындалды.
Лингвомәдени сараптаманың мақсаты - тілдік бірліктің шығу тегін айқындау емес, әртүрлі типтегі, яғни әдеби, діни, саяси және т.б. дискурстар ықпалымен пайда болған фразеологиялық бірліктерге түсініктеме бере отырып, оның пайда болу шарттары мен жағдаяттарын анықтау болып табылады.
Лингвомәдениеттанудың пәнін айқындауда ғалымдардың пікірлерінен ізденіс нысанына байланысты азды-көпті айырмашылықтар байқалып қалады. В.Н.Телия лингвомәдениеттанудың пәнін бір ұлттың ғана емес, сонымен қатар әр түрлі мәдениеттерге тән әмбебап ақпарат деп түсінсе, В.А.Маслова оны бір ғана ұлтқа тән мәдени ақпарат деп қарастырады. Ғылыми ізденісімізде лингвомәдениеттану пәнін бір ұлтқа ғана тән ұлттық мәдени ерекше ақпаратпен қатар, әр түрлі мәдениеттерге де тән универсалды ақпарат деп түсінеміз. Өйткені ізденіс барсысы мен нәтижелері оның шынайылығы мен дұрыстылығын толығымен дәлелдейді [6, б. 58].
Лингвомәдениеттанудың бағыттары ішінде салғастырмалы лингвомәдениеттану өзінің жаңадан қалыптасуы кезеңінде екендігін осы сала мәселелері бойынша фундаменталды ғылыми еңбектердің бірен-сарандығы дәлелденеді. Түркі және үндіеуропа тілдерін әр түрлі этникалық мәденитеттер контексі негізінде салғастырмалы түрде зерттеудің өзектілігін тіл білімінде қазіргі таңда мұндай сипаттағы ғылыми ізденістердің жоқтығы айғақтайды.
Лингвомәдениеттанудың өзіндік негізгі ұстанымдарынан туындайтын басты ғылыми ұғымдардың бірі - тілдік тұлға феномені (алғашқы идеясын ұсынған неміс ғалымы Й.Вейсгербер). кейін бұл идея В.В.Виноградов (көркем әдебиеттегі), А.А.Леонтьев, В.И. Карасик, В.И. Шаховский және басқа да ғалымдар еңбектерінде одан әрі дамытылды. Ю.Н.Караулов тұжырымдаған орыс тілді тілдік тұлға теориясының жалпы теориялық ұстанымдарын негізге аламыз: қоршаған ортаны терең де, дәл бейнелеуі мен белгілі бір мақсаттағы бағыты және тілдік құрылымдық күрделілігімен өзгешеленетін сөйлеу мәтіндерін жасау және түсіну қабілеттіліктер жиынтығы итілдік тұлғаны білдіреді [5, б. 35].
Тілдік тұлға құрылымын сатылы: философиялық, яғни тіл, интеллект және қоршаған орта; психологиялық; семантикалық, танымдық және прагматикалық деңгейлерден тұратын құрылымдық жүйе ретінде сипаттауға болады. Осылардың ішінде танымдық деңгейде белгілі бір этномәдени ұжымның, яғни ұлттың дүниетанымдық білімі мен ұғымы көрінісі құрайды. Жоғарыда көрсетілген жүйенің жалпылық сипатта болатындығын айтып кеткен жөн, өйткені аталған деңгейлердің дамуы мен тілдік тұлғада көрініс табуы әр адамда әр түрлі дәрежеде дамып, түрліше сипатта болады. Ал тілдік тұлғаның мазмұнына келсек, оны құндылықтар жүйесінен тұратын дүниетанымдық, мәдени және жеке тұлғалық компоненттер құрайды. Лингвомәдениеттанудағы тілдік тұлғаның орнын анықтайтын болсақ, алдымен, біз тілдік тұлғаны ұлттық тілдік тұлға ретінде түсінеміз. Себебі тілдік тұлғаның табиғаты тұлғаның ұлттық мәдени сипатымен тікелей байланысты. Біздің пайымдауымызша, ұлттық тілдік тұлға лексика-семантикалық деңгейде ғана сипатталып қоймай, сонымен қатар ол ұлттық мәдени құндылықтарды, ұлттық менталитетті, ұлттық психологияны меңгерген және оны келер ұрпаққа бере алар тұлға екендігін баса айтқымыз келеді. Осы тұста лингвомәдениеттанудағы лингвомәдени құзырет ұғымының мәнін ашып алу қажет. Лингвомәдени құзыретті тілде көрініс тапқан мәдени құндылықтар жүйесін толығымен меңгерген сөйлоеушініңтыңдаушының білімі деп айқындайтын В.В.Воркачевтың пайымдауына толығымен қосыла отырып, мәдени білім жүйесіне белгілі бір ұлттың басты дүниетанымдық категориялары, оның тарихи дамуының басты кезеңдері, фольклоры, әдет-ғұрпы мен дәстүрді жатқызамыз. Бір айтып кететін жайт, тек ұлттық қана емес, сонымен қатар, білімнің әлемдік шеңберде болғаны тілдік тұлғаның лингвомәдени құзыреті дәрежесінің жоғары да, жан-жақтылығының көрсеткіші болмақ. Соңғысы әсіресе лингвомәдениеттанудың белгілі бір нысаны болып табылатын кең көлемдегі мәдени білімді қажет етер прецеденттік атауларда айрықша көрініс табады
[9, б. 59].
Тіл білімінде тіл мен мәдениеттің өзара байланысы мәселесін алғаш рет ғылыми теоиялық деңгейде В.фон Гумбольдт зерттеді. Оның материалды және рухани мәдениеттің ұлттық сипатының тілде көрініс табатыны, тілдік белгіге ішкі форманың тән екендігі және тілдің адам мен қоршаған орта арасын байланыстыратын дәнекерші қызметі туралы басты ғылыми негіздемелері мен ұстанымдары А.Потебни, Ш.Балли, Ж.вандриес, Р.Якобсон еңбектерінде өз жалғасын тапты.
Неогумбольдтандық мектептің өкілдері Э.Сепир мен Б.Уорф тілдің ойлауға ықпалын негізге алған лингвистикалық ықтималдылық болжамын ұсынды. Бұл болжамның мәні кез-келген халықтың қорщаған ортаны танып білуі оның ата тілімен, оның тілдік құрылымымен ьікелей байланысты деп, идиоэтникалық ғана бағытты көрсетіп, әмбебептық қағида ескермейді.
В.фон Гумбольдт тілдің ішкі формасы ілімі негізінде неміс ғалымы Л.Вайсгербер тұңғыш ретін дүниенің тілдік суреті теориясын ұсынды. Тілдің қоршаған ортаны танып-білудегі рөлін сөз еткенімізде бұл процестегі тілдің қызметін тым әсірелеп, абсолюттік дәрежеге де жеткізетін бағыт, ұстанымдардың да бар екендігін айта кеткеніміз жөн. Л.Вайсгербер сөзге, сөздік қор, яғни тіл рөлін тым әсірелеп, сөз арқылы дүниені танып білуге болады деген қағиданы ұстанды. Бұл сайып келгенде, тілді ойлауға пара-пар санауға саяды. Бұл қанша тіл болса, сонша қоршаған дүниенің көрінісі бар дегенмен бірдей. Екі және көп тілділер мәселесіне арналған ғылыми ізденіс және тәжірибе негізінде Э.Д.Сүлейменова олардың саналарында олардың өзара сөйлесетін тілдеріне қарай бейнеленетін дүние суретіне байланысты өзгерістер жоқ деп тұжырым жасайды. Бұдан тілдің өз бетімен қоршаған ортаны бейнелей алмайтыны, оның дүниенің кейбір ғана концептілерін вербалдай, яғни тілдік белгілерге айналдыра отырып, қоршаған орта туралы белгілі бір таным түсінік береді деген тұжырым жасауға болады. Дүниенің тілдік суреті дүние суретінің бір бөлігі ғана, яғни тіл - дүниені бейнелеудің бір құралы ретінде түсінілуі қажет. Әйтсе де, дүниенің тілдік суреті дүние суретінің басқа вербалды емес формалағы түрлерімен салыстырғанда, оның маңызды құрамдас бөлігін құрайды [10, б. 45].
Дүниенің тілдік суретін ғылыми дүние суретімен салғастыра қарапайым дүние суреті деп атайды. Әйтсе де, көп тұстарда олар тіпті ғылыми дүние суретінен күрделі де қызықты болып келеді: дүниенің тілдік суреті ғылымиға қарағанда ақпараттық көлемі жағынан бай және пайда болуы жағынан бірінші болады.
А.Брутянның пікірі бойынша, дүниенің тілдік сурет дегеніміз ...тірі (табиғи, ұлттық) тілдер арқылы бекіген ішкі және сыртқы дүние туралы бүкіл ақпарат. Ал, Г.В.Колшанскийдің пікірін қарастырсақ ол мынаған саяды: шынайы тілдік емес, әр түрлі топтағы адамдардың тарихи, жағрапиялық, мәдени және басқа да факторлар ықпалымен біртұтас объективті әлем шеңберінде жүзеге асқан танымдық қызметтің көрінісі. Әрине, дүниенің тілдік суретін мәдениетпен тікелей байланыстыра, біртұтастықта қарастырғанымыз жөн. Өйткені дүниенің тілдік суреті мәдени тәжірибемен тікелей байланысты. Тілдік белгілерде көрініс тапқан мағыналар барлық тіл иелеріне міндеттемелер ұжымдық философия, көзқарастар жиынтығын құрайды.
Дүниенің тілдік суретінде қоршаған дүниені бейнелеуінің басты ұстанымдарының бірі антропоцентристік ұстаным екенін айта кеткен жөн, яғни тілдік дүние суреті объективті дүниенің құрамдас бөлігі ретінде адамның да өзін қосатын тілде көрініс табуы.
Сонымен, дүниенің тілдік суреті дегенімізді біз тілде көрініс тапқан жалпы ұлт өкілдеріне ортақ ұжымдық ұлттық мәдени тәжірибе негізінде жиналған білім жүйесі деп түсінеміз [11, б. 48].
Дүниенің тілдік суреті феномені тіл мен ойлаудың өзара қатынасын танымдық ғылымы шеңберінде қарастыру қаежттігін туындатады. Тіл мен ойлаудың өзара қатынасы - ертеде философтарды ерекше ойландырған мәселе: үнді философы Анандавардханидың іліміндегі семантикалық өзгерістердің сипаты, ойлау мен тіл арақатынасы мәселелері жөнінде айтқан ойлары, Қытайдың конфуциандық ілімі: бір заттың мағынасын түсіну үшін оның алғашқы идеялық болмысына, идеалдық мағынасына, дұрыс атауларына оралу ғана сол заттың танылуына жол ашады деп түсіндірсе, мұсылмандық қайта өрлеу кезеңі болып саналатын X ғасырда Абу Хайан тіл мен ойлаудың өзара тығыз арақатынасы туралы өз ойларын айтқан. Бертін келе тіл мен ойлау мәселесі Лейбництің, И.Кант пен Г.Фреге еңбектерінде сөз болған.
Сонымен, сонау Платон ой тоқтатқан тіл мен ойлау, танымдық процесіндегі тілдің алатын өзіндік ролі мәселелері қазіргі кезде ізденіс аясы кеңейіп, таным, интенциопал, тіл логикасы т.б. ұғымдарымен толықтырылып, жаңа концепциялар, бағыттар негізінде зерттелуде. Ақпараттың іштегі өңделуге түсуі, басқаша айтқанда, адамның менталды табиғаты, оның ішкі ойлау механизмдері қазіргі заманғы когнитивтік ғылымның нысаны болып табылады. Ал осыдан өрбитін қоршаған ортаның ойда, оның тілде қалай көрініс табатыны сияқты мәселелері белгілі ғалымдар В.Гумбольдт, А.А.Потебня, Н.Хомский, Г.Гадамер т.б. еңбектерінде қарастырылған. Олардың концепциялары философия, психология, мәдениет пен тілді тоғыстыра зерттеуге негізделген.
Адам қоршаған ортаны ойлау арқылы танып біледі және ол адам санасында көрініс табады. Адамның шындық болмысты танып білуі ой арқылы жүзеге асса, тіл - ойдың бейнелеу қызметінің нәтижесін бекітудің құралы ретінде қызмет етеді. Бұл - жалпыға ортақ таным үлгісі. Өйткені биологиялық табиғаты жағынан адамзат бірдей болса, таным қызметі де, оның механизмдері де ортақ құбылыс екені мәлім. Қандай да тіл өзінің тілдік құрылымы немесе тілдік үлгілері жағынан әр түрлі болғанымен, шындық болмысты түсінуге келгенде ортақ танымдық дүниелерден тұрады. Бұл сайып келгенде, жоғарыда айтылған таным түсініктің тіл арқылы емес, ми, ойлау арқылы жүзеге асатындығын дәлелдей түседі. Демек, дүние суреті дегеніміз - концептуалды және тілдік үлгілер формасымен берілетін санамен тікелей байланысты дүние туралы білімдер жиынтығы. Біздің ойымызша, шындық болмысты танып білудің инфрақұрылымы тереңде жатқан құрылымдардан тұрады. Олардың негізінде дүниені түсінудің барлық адамзатқа ортақ ғылыми танымдық, глобалды концепциялар және сонымен қатар, ерекше ұлттық деңгейлер жатады деп түсінеміз. Танымдық макрофрейм дүниетанымдық және мәдени дүниелерге салғастырмалы сараптама қажеттігін туғызады.
Қазақ мәдениеті өзінің генезисін сан ғасырлық тереңдіктен - өзінің прототипі болып табылатын қазақ халқының этногенезисін құрайтын тайпалар мен халықтар мәдениетінен бастау алады. Архаикалық дүниетаным, әлемдік модельде көрініс тапқан қоршаған ортаның жүйелілігінің генетаторы, яғни қозғаушы күші болып табылатын мифология - моралды рухани құндылықтардың шынайы қайнар көзі [12, б. 16].
Кез-келген халықтың мифологиясында бинарлық қарама-қайшылыққа негізделген дүниетаным көрініс табады: Аспан және Жер, яғни ер адам мен әйел адам (салыстыр.:Жер-Ана). Осындай жұптарды басқа мифологиялық түсініктерден де табуға болады: Уран мен Гея (ежелгі грек); Дьюс пен Бритхиви (үнділерде); Геба мен Нут (египеттіктерде). Ежелгі исландық жазбаларды қарастырсақ, мұнда да әлемнің мифопоэтикалық дүние моделі, соның ішінде поэтикалық эпос Үлкен Эдда (XIII ғасырдың екінші жартысы - XIV ғасырдың басы) мен Кіші Эдда прозалық шығармасындағы Нифльхеймге және Муспелльхеймге атты екі мифологиялық локуста от пен су обьраздарының қарым-қатынасы бейнеленген. Салыстырмалы мифология бойынша жүргізілген ізденістер нәтижесі әр түрлі этномәдени ортадағы ұқсас және ерекше мифологиялық сюжеттер мен кейіпкерлерді айқындайды. Бұндай құбылыстың кейде инвариантпен де түсіндірілетін мойындауымыз қажет. Мәтіннің әлеуметтік ортада өмір сүруі оның инварианттарға бөлінуіне әкеліп соғатыны белгілі. Ұқсас кейіпкерлер мен сюжеттер құбылысы үнемі жоғарыда айтып өткен вариантпен немесе этникалық бірлікпен түсіндіріле бермейді. Ә.Марғұлан грек және түркі мифологиясы арасынан ұқсас мотивтерді айқындайды.
В.М.Жирмунский мұндай ұқсастықтар жөнінде былай деп жазады: Одиссейдің ежелгі танымал екеніне қарамастан Гомердің поэмасын басқа варианттардың көзі жеп санауға ешқандай негіз жоқ. Әрине, мұндай құбылыстың себебеі туралы сауал туындайтыны сөзсіз. Қайталама ой желісінің себебі, біздің ойымызша, адамның таным қабілетінің қалыптасуының табиғи объективті ерекшеліктері, яғни адамның ұғымдық интеллектісінің, абстракициялы және қорытындылай ойлау қабілетінің дамуының нәтижесі болып табылады [13, б. 96].
Жоғарыда келтірілген мифологияға жалпы сараптама танымдық глобалды концептілердің көрініс табатындығын көрсетеді. Қоршаған ортаны танып білу этнографиялық жағдайларға қарамастан, әлемнің танымдық моделін құрайтын өзіндік ортақ әмбебап құрылым түзейді. Жоғарыда сөз болған әр түрлі, тіпті полярлық қарама-қайшылықтағы мәдениеттер мифологиясы мен фольклоры арасындағы параллельдер адамдар дүниетанымының шығар көзі мен формалары ортақ деп тұжырымдауға толығымен мүмкіншілік береді. Мифологияда, фольклордың түрлі формаларында, әдет-ғұрып пен мәдениетте көрініс тапқан дүниетаным өзінің тереңде жатқан құрылымында әмбебеп сипатта болады. Бұл жалпылықты қоршаған ортаның макрофреймдік үлгісі деп түсінеміз. Ал жағрапиялық ерекшеліктер, діни көзқарастар мен ұлттық мәдениет әр ұлттың өзіне тән дүниетанымын, яғни айрықша идиоэтникалық дүние суретін құрайды. Олар тілде, атап айтқанда, яғни лингвомәдениеттанудың бірліктерін құрайтын негізгі дүниетаным концептілерінде, символдар мен ұлттық реңктегі фразеологизмдерде, реалийлерде көрініс табады.
1.2 Лингвомәдениеттанудың тарихы мен әдістері
XX ғасырдың 90 жылдарында тіл мен мәдениеттің өзара байланысы идеясы негізінде "... тілде көрініс тапқан және тілде бекіген мәдениет көріністерін зерттейтін" жана ғылым лингвомәдениеттану пайда болды. Бұл сайып келгенде, тілге де, мәдениетке де тән кумулятивтік кызметі - бір жағынан, кез келген ұлттық мәдени ерекшеліктерін бейнелесе, екінші жағынан, мәдениет тілдік концетілердің пайда болуына тікелей ықпал ететіндігін көрсетеді.
Лингвомәдениеттану пәнаралық ғылым болғанымен, оның бұл сипаты екі ғылымның жай ғана қосындысы шеңберінен шығар өзіндік күрделі ерекшеліктерімен дараланады. Қазіргі таңда тіл білімінің лингвомәдениеттану саласы қандай да болмасын жаңа ғылымға тән оның пайда болу алғы шарттары, дербес жаңа ғылыми сала болып қалыптасу кезеңін өткізуде. Лингвомәдениеттану алғышарттары В. Фон Гумбольдтың тіл мен мәдениеттің өзара байланысы идеясы мен Э.Сегтир мен Уорфтың "тілдік ықтималдылық болжамымен" ұштасьп жатыр.
Лингвомәдениеттану саласындағы басты бағыт - ұлттық тіл мен ұлттық мәдениеттің бір-біріне өзара ықпалы болып табылады.
Лингвомәдениеттану - соңғы жылдарда лингвистика мен мәдениеттанудың түйіскен тұсынан туындап отырған жаңа ғылым. Бұл саланың объектілері, единицалары мен пәні жайындағы орыс тіл біліміндегі алғашқы көзқарастар В. Телияның, В. Воробьевтің, еңбектерінде аталған. Қандай да болмасын жаңа ғылымға қатысты түйіндеулердің болжам айту, бағыт сілтеу тұрғысынан әртүрлі болатындығы сияқты, ұлттық тіл мен ұлттық мәдениет арасындағы байланысты, мәдениеттің тілге және тілдің мәдениетке әсерін пайымдайтын анықтамалық тұжырымдар да әрқилы. Алайда осы ғылым саласының обьектісі турасындағы тұжырым біреу, ол -ұлттық менталитеттің, ұлттык мәдениеттің тілдегі көрінісін зерттеу [3, б. 297].
Тіл-тілдердің лингвомәдени ерекшеліктері әдебиет, тарих, мәдениет, философия, этика, антропология ғылымдарымен байланыстыра қарағанда ғана кешенді, жүйелі шешіледі.
Лингвомәдениеттану саласы этнолингвистикамен де, лингвоелтанумен де ортақтасатын ғылым; алайда оның ауқымы соңғыларға қарағанда анағұрлым кең; лингвомәдениеттану әрбір тілдік бірліктердің белгілі бір халықтың төл элементі, халық тілімен бірге жасасып келе жатқан өз сөзі, өзгелерден ауыс-түйіс емес, өз меншігіндегі сөз, сөз тіркесі, афоризм, мақал-мәтел екендігін дәлелдейтін белгі қайсы; ұлттық бет-пішіні бар деп есептелген сөз ұлттық әлеуметтік, этникалық, саяси, адамгершілік, тұрмыстық нормалары мен қағидаттарын қандай мәлімет жеткізе алады дегенді зерттеуге назар аудартады.
Лингвомәдениеттанудың өзіндік мақсат міндеттері бар, ол "тарихи да, қазіргі заманның да тілдік айғақтарын рухани мәдениет арқылы зерттейді." Оның басты міндеті - тіл мен мәдениеттің өзара қатынасын қазіргі заман мәдени ұлттық сана-сезім тұрғысынан қарастырып және онын тілдегі көрінісін зерттеп, сипаттау. Бұл сайып келгенде мәдениет пен тілдің тарихи табиғатының тарихылығымен тікелей байланысты. Тілдік белгілердің ішкі формасында көрініс тапқан мәдениет ықпалы негізінде қалыптасқан дүниетаным ұрпақтан-ұрпаққа беріле отырып, этностың, ұяттың, халыктың дүниені мәдениет ұстанымдары арқылы танып білу процестерінде қалыптасқан ұжымдык түсініктерін қазіргі заманға жеткізеді [14, б. 39].
Лингвомәдениеттанудың басқа тіл мен мәдениет арақатынасын зерттейтін ғылымдар салаларынан ерекшелігі - оның кез-келген нысанды зертеуде тілдік және мәдени контекстерді тең қарастыруы. Қазіргі уақытта лингвомәдениеттанудың диахроникалық, салыстырмалы, салғастырмалы және лингвомәдени лексикография салалары айқындалды. Соңғысы белгілі бір тіл мен мәдениеттің байланысын практикалық мақсатта атап айтқанда, шетел тілін оқыту әдістемесі мен аударматануды зерттейтін этнолингвистиканың қолданбалы бөлігі - елтанумен тығыз байланысты. Аударматанудың (қазақ-орыс тілдері бойынша) лингвомәдени аспектілерін зерттеген А. Алдашева "этнолингвистика мен елтануға қарағанда лингвомәдениттанудың ауқымы өте кең" деп анықтайды.
Лингвомәдениеттанудьң пәнін айқындауда ғалымдардың пікірлерінен ізденіс нысанына байланысты азды-көпті айырмашылықтар байқалып қалады. В.Н. Телия лингвомәдениеттанудың пәні ретінде тек бір ұлттың ғана емес, сонымен қатар әртүрлі мәдениеттерге де тән әмбебап сипаттағы ақпарат деп түсінсе, В.А. Маслова оны тек бір ғана ұлтқа тән мәдени ақпарат деп қарастырады. Ғылыми ізденісте лингвомәдениеттану пәнін бір ұлтқа тән ұлттық мәдени ерекше ақпаратпен қатар, әртүрлі мәдениеттерге де тән әмбебап ақпарат деп түсінеміз. Өйткені, ізденіс барысы мен нәтижелері оның шынайылығы мен дұрыстығын толығымен дәлелдейді. Бұл тұжырым ізденіс барысында дәйектелінеді. Ал қазақ ғалымы А. Сейсенова лингвистикалық мәдениеттану туралы зерттеу жұмысын жазып, онда ғалым лингвомәдениеттану аясында карым-қатынастағы сөз этикетін, сонымен қатар қатысымда жүзеге асып отыратын және вербалды амалдардың орнын ауыстыратын бейвербалды амалдарды да қарастырады. Лингвомәдениеттану мәселелерін орыс тіл білімінде де түпкілікті зерттеп, зерттеу жұмыстарының негізгі нысаны етіп алған. Осылардың қатарына В.А. Маслова мен А.Т. Хроленко. Сонымен қатар, басқа да ғалымдар ғылым саласының осы түріне қалам тартып, көптеген еңбектер шығарған [7, б. 128].
Жалпы алғанда, лингвомәдениеттану - енді-енді қалыптаса бастаған, әлі де болса ғылыми ұстанымдары мен межелері, тұжырымдамаларын нақтылана қоймаған ғылым, екіұдай түсінік тудыратын пікір-тұжырымдар да бар; бірақ оның XXI ғасырда гуманитарлық ғылымдардың алдыңғы сапында болатындығы сөзсіз.
Соңғы жылдардың ізденістерінде танымның басты концептілерін мәдениет, философия, тіл және этнография тұрғысынан зерттеу үрдісі байқалады. Адамның шындық болмысты танып білуге бағытталған барлық әрекеті логикалық категория шеңберінде жүзеге асады. Жалпы адамзат тарихында болмыстың барлық дүниетанымдық рухани құндылықтары, адамның жеке тұлғаның - этностың, кең көлемде - адамзаттың өмір сүруінің маңызды жақтарымен байланысты уақыт, тағдыр, бақыт, өмір т.б. абстракты концептілерінде жинақталып көрініс тапқан. Олар әртүрлі мәдениет контекстерінде жалпылық сипатқа ие бола тұрып, белгілі бір мәдениетке тән ұғымдармен де ерекшеленеді. Лингвомәдениеттанудың өзіндік негізгі ұстанымдарынан туындайтын басты ғылыми ұғымдарының болуы шарт. Сондай ұғымдардың бірі - концепт феномені.
Әйгілі философтар Л. Витгенштейн, Г.Х. фон Вригт, М. Хайдегер, Х.Г. Граммер, М. Бубер және т.б. бастаған концептілеріне сараптама жасамас бұрын, алдымен тіл білімінде түрлі пікір талас туындатын "концепт" терминінің мән мағынасын анықтап алуымыз қажет. Орыс тіліндегі "концепт" пен "ұғымның" (понятие) мағынасы өзінің ішкі формасы бойынша бірдей. Ю.С. Степанов оларды әр түрлі ғылымдардың терминдері деп есептейді: "ұғым" негізінен логика мен философияда қолданылса, "концепт" логикалық математикада және мәдениеттануда қолданылады. Жалпы "концепт" термині когнитивтік лингвистика ғылымының қажаеттілігінен туындай отырып, лингвистикалық ақпаратты психологиялық, адамның таным әрекетімен ұштастырады, яғни "сананың әртүрлі субстратты бірліктері -түсінік, образ, ұғым" [15, б. 30].
"Концептінің" "ұғымнан" басты айырмашылығы соңғысында энциклопедиялық ақпарат беріледі, яғни ұғым ғылыми білімнің нәтижесін білдірсе, "концепт" сөздіктегі мағынамен қатар, алғашқы формасы (этимологиясы), басты тарихи белгілерін ғана қалдырып өте ықшам формасын, қазіргі заман ассоциациясы мен модустік бағасын және т.б. жинақтаған көп қабатты күрделі құрылым және оның әр қабаты "әр дәуірдің мәдени өмірінің нәтижесі" болып табылады [8, б. 256].
Концептіні айқындауда логика-философиялық, когнитивтік және лингвомәдени бағыттары айқындалады. Біріншісінде, концепт адамның менталды сферасын көрсететін тіл иелерінің концетуалды жүйесінің бір бөлігі ретінде карастырылады. Жалпы, концепт философиялық тұрғыда екі бағытта түсініледі: біріншісі - рухани мәдениеттің өзекті сөзі, екіншісі -сөздің пайда болуына дәнекер алғашқы түсінік. Екі анықтаманың да түпкі мәні бір болған соң бірін-бірі толықтыратыны байқалады. Тілші ғалымдар бұл терминдерді өздерінің зерттеу мақсаты мен міндеттеріне байланысты анықтайды: концепт дегеніміз өзінің атауы бар және адамның шындық болмысы туралы мәдениет ықпалымен қалыптасқан белгілі бір түсінігін бейнелейтін "идеалды" әлемнің нысаны немесе ұжымдық санадағы белгілі бір формада бейнеленген жан-жақты мәдени маңызы бар әлеуметтік психологиялық кұрылым және т.б. Әйтсе де олар бірін-бірі қайшылықсыз толықтыратын анықтамалар екені айқын байқалады.
Сөйлеу қызметіне байланысты зерттеушілер, соның ішінде Е.С.Кубрякова Р. Джекендофқа сілтеме істей отырып. адамның ми кыртысында дүние туралы белгілі бір түсінік деңгейі бар екенін айтады. Ол деңгейде тілдік, сенсорлық жэне моторлык түрдегі акпараттар бірін-бірі толықтырып, концептуалдық деңгей түзетінін айта келіп, былай деп жазады: "дүние және онын адам миындағы бейнесі бар, бұл бейнеленген дүниенің өзінің образдары, түсініктері мен ұғымдарымен қоса, ортақ концептуалды жүйе күйінде бейнеленген өте күшті вербалды бөлігі бар".
1.3 Тілдің сипаттамасының негізгі бірлігі - концепт
Когнитивтік бағыт концептті "белгілі бір жалпылық сипаттағы категорияның мәдениет ықпалымен пайда болған ассоциаты" деп прототип тұрғысынан түсіндіреді. Ал лингвомәдениеттануда "концептті" анықтауда қарама-қайшылық жоқ десек те болады, тіл мамандарының пікірлері бірізділік көрсетеді. "Концепт" жалпы этнос мәдениетінің басты элементі, адамның менталды әлемінің басты ұяшығы деп танылады. С.Г. Воркачевтың пікірі бойынша мәдени концепт - тілдік бейнесі және этномәдени ерекшелігі бар ұжымдық білім сананың бірлігі."
Ресей ғылымында "концепт" термині алғаш рет 20-30 жж. қоршаған орта құбылыстарының тіл әлемінде бейнелеу мәселесін зерттеуге байланысты болды. Д.С. Лихачев, В.В. Колесов сияқты зерттеушілер өз кезінде дұрыс атала қоймаған, бірақ қазіргі уақытта өзекті болып табылатын орыс философы С.А.Аскольдов-Алексеевтің 1928 жылы "Русская речь" жинағында жарық көрген "Концепт и слово" деген еңбегіне сілтемелер береді. С.А.Аскольдов-Алексеев концептіні былайша түсінетінін айтады: "...некое общее понятие как содержание акта сознания, которое остоется весьма загадочной величиной, почти неуловимым мельканием чего-то в умственном кругозоре, происходящим при быстром произносении и понимании слов: Концепт есть мысленное образование, которое замещает нам в процессе мысли неопределенное множество предметов одного и того же рода" [16, б. 154].
Ғалым теориясының назар аударар жағы - дерексіздіктің үлкен деңгейіне дейін концептінің әрбір элементі иерархиялық бірікен құрылымда айқындалуы. Оның түсіндіруі бойынша концеггт сөз бен оның мағынасының арасына дәнекер болады. Тілдік қолданыста адам санасы сөздердің ұғымдарын пайдалана алмайды, сондықтан мағыналық элемент ретінде ұғым емес, ықшамдалған ең алғашқы ойдағы түсінік - менталдық белгілер пайданылады. Осылар концепт болып табылады. Егер автордың пікіріне жүгінсек, концепт ықшамдалған түсінік емес, (несвернушееся понятие), "эмбрион понятие так как раньше и в нем потенциально заложена та семантическая структура, те общие и частные смыслы которые затем разворащиваются в понятие". Концепт уақыт пен кеңістіктегі сөздердің идеялық-туыстық байланысын анықтауға мүмкіндік береді. Нақтылы және потенциалды (элеуетті) сөздердің байланысы, олардың беретін ассоциациялары бір тірек сөз концептіге бірігеді.
В.В. Колесов концепт ұғымын казіргі зерттеулерде кездесетін мәдени концепт ұғымымен байланыстыра келіп, былай дейді: концепт - сөздің мағыналық толығуының негізгі нүктесі, сонымен бірге дамудың ең соңғы шегі. Мәдени таңба ретіндегі сөз мағыналарының даму нәтижесіндегі алғашқы мағына соңғы нүкте, яғни қазіргі мәдениеттегі қатары молайған ұғым концепт бола алады.
Бұл теориялық жағынан барлық сөздер мәдени мағыналы бола алады деген ойларды дәлелдей түседі және сөздің мәдени тілдік табиғатын зерттеуде концепт терминін алғаш қолданудың қажеттілігін нақтылайды.
Концептілерді зерттеуге әлемдік лингвистикада бірінші болып көңіл аударған С.А. Аскольдов болды. Ғалым: "Концепт - ойдағы құрылым, яғни белгілі бір затты ойлау кезінде оны сол тектес басқа бір заттармен ауыстырады" - деп концептінің танымдық әдіс ретінде негізгі қызметі орынбасушылылық қызмет екенін көрсетеді [17, б. 49].
С.А.Аскольдовтың ойларын жалғастырушы Д.С. Лихачев концептіні мағынаның алгебралық мәнері (алгебраическое выражение значения) деп ұсынды. Ғалым: "Ауызша және жазба тілде адамдар концептіге, яғни мағынаның алгебралық мәнеріне сүйенеді, себебі адам мағынаны оның барлық күрделілігімен қамтуға үлгере алмайды. Кейде мағынаны қабылдай алмайды, ал кейде өзінің біліміне, жеке тәжірибесіне, белгілі бір ортаға жататындығына, мамандығына т.с.с. байланысты оған өз бетінше талдау жасайды" - дейді.
Концептінің орыс мәдениетіне қатысты Ю.С.Степановтың "орыстардың және орыс қоғамының рухани өмірінің ұжымдық қазынасы" деген анықтамасын басқа мәдениеттер контексі негізінде де әбден қолдануға болады. Концептінің семантикалық құрамына прагматикалық ақпарат, сөздің танымдық жадысы және мәдени этникалық компонент кіреді. Сөздің танымдық жадысының сөздің эволюциясы, яғни сөз семантикасының синхрондық деңгейде сақталатын немесе ұмтылатын тарихи мәдени уәжділігінің сөздің мәдени жадысынан айырмашылығы, соңғысы тіл кең көлемде алғанда - мәдениет иелерінің рухани кұндылықтарымен байланысты. Мәдени этникалық компонент тілдік белгінің семантикасының ұлттық ерекшеліктерін айқындап, белгілі бір дүниенің тілдік суретін бейнелейді.
А.П.Бабушкиннің пікірі бойынша концепт дегеніміз - "реалды немесе идеалды дүние нәрсесінің вербалды бейнеленген күйінде тіл иелерінің ұлттық жадында сақталатын ұжымдық сананың кез-келген дискреттік белгісі. Ал мәдениетттің басты концептілері дегеніміз "жеке тұлғамен қатар, жалпы лингвомәдени қоғам үшін экзистенционалды мәні бар дүние суретінің басты бірліктері" [18, б. 108].
Концептінің басты белгілерінің бірі - оның мәдени реңкте болуы. Сондықтан ұлттық ерекше дүниетанымды түсінуде басты компонент болып саналады. Сонымен концепт дегеніміз - этномәдени санада сақталатын, белгілі бір ұлттың ұрпақтан-ұрпаққа берілетін ықшам, әрі терең мағыналы шындық болмыс, ұлттық мәдени кұндылықтары жөніндегі сан ғасырлық түсінігін білдіретін құрылым [2, б. 58].
Д.С.Лихачевтың пікірі бойынша белгілі бір ұлттың мәдениетіне негізделетін концептілер аймағы бар. Соның ішінде шындық болмысты түсінудегі басты айрықша таным түсінікті білдіретін семантикалық кұрылымдар болады. Ал сайып келгенде, концептің басты қызметі - дүниенің тілдік суретінің басты элементтерін атау.
Кез-келген халықтың алыс замандардан бері қалыптасқан өзіндік болмыс-бітімі, салт дәстүрі материалдық және рухани мұралары - сол халықтың ғұмыр жолының айнасы. Өткен заманнан жеткен мұралары бүгінгі ұрпақ үшін тек тарихтың қарапайым куәгері ғана емес, сонымен бірге казіргі сан тарау мәдениетіміздің бой көтерген берік тұғыры да. Адам баласының таным-түсінігі толысқан сайын өзіне дейінгі ұрпақтар жасаған материалдарды және рухани мұраларды зерттеп, игеруге деген қажеттілік арта түспек. Бүгінгі таңдағы ғылыми түсінік ғылымда да, әдебиет пен өнерде де, ел-жұрттың білім өрісі мен сауатында, ойдың орамдылығы мен тілдік құнарлығын да материалдық және рухани қажеттіліктердің деңгей-дәрежесінде, ең арғысы талғамның татымына дейін мәдениеттің аясына сыйғызады. Демек, мәдениет дегеніміз - адамзат баласының ақыл-ойы мен маңдай терінен туындаған жетістіктердің бәрін қамтиды. Әрине, мәдениет атауының мәні кең. Материалдық, рухани мәдениет деп екіге бөлудің өзінде де шарттылық бар. Осы тұрғыда базалық материалдық мәдениетті танытатын лексемаларды (атауларды) мәдени концепт ретінде когнитивті тұрғыда қарау қажет. Жеке бір сөздің толық концептісі, оның семантикалық және ассоциациялық өрісі арқылы айқындалады. Сөздің семантикалық және ассоциациялық өрісінде пайда болатын ақпараттың құрамында когнитивті және прагматикалық мағыналарынын элементтері бейнеленеді. Біз бұдан "мәдени концепті" деп танылатын лексеманы концепт құрудағы өзінің лексиконы, синонимдік қатары, ассоциациялық байланысы бар жэне семантикалық өрісі кең атауларды концепт ретінде танимыз.
Концепт термиінінің теориялық негіздері Д.С. Лихачев, Н.Д. Арутюнова, Е.С. Кубрякова, А.Н. Мороховский, Н.К.Рябцева, В. Айрапетян, В.В. Колесов, В.А. Маслова, А.Я. Гуревич, А. Вежбицкая еңбектерінде әр қырынан қарастырылады. Н.Д. Арутюнова мәдени концептілер туралы былай дейді: "...каждое из этих слов обладает своими законами, своей областью референции, и поэтому, описывая и анализируя "язык" каждого культурного концепта, мы открываем доступ к соответствующему понятию" [19, б. 37].
Концепт сөздерінің терминдік мағынасы әр ғылым саласында әр түрлі. Адам күнделікті өмірде тағдыр, шындық, парыз, абырой, бостандық, еркіндік т.б. сөздерді қолданса да, олардың мағынасын анық түсіндіре алмауы мүмкін. Ол сөздердің беретін ұғым-түсінігін түсіндіруі адамның тілде беру тәжірибесіне қарай әртүрлі болады.
Концепт сөздердің беретін ұғымын түсіну арқылы жеке адамнан бастап, қоғамдық топтардың, бүкіл бір ұлттың, халықтың ой-өрісінің, дүниетанымының ерекшеліктері айқындалады. Бұл сөздер рухани мәдениеттін басты-басты ұғымдарын оның элементтері ретінде таңбалай отырып. олардың мән-мағынасын камтиды. Бұл өз кезінде бұрынғы түсіндірмелерді жаңа кырынан бағалауға әкеледі.
А.Н.Мороховский дерексіз лексиканы мәдени сөздерге, ғылыми терминдерге жэне идеологиялық сөздерге қарама-қарсы қояды. Автордың ойынша, бұл үш топтағы сөздердің семантикасын бөлу себебі, біріншіден, атқаратын қызметінІң, екіншіден, пайда болу тәсілдерінің, үшіншіден, беретін ұғымдарының әр түрлілігіне байланысты. Ғылыми терминдерді жеке тұлғалар жасайды, олардың алға коятын міндеті - жаңа идеялар мен концептілерге ат қою, олар ғылыми түсінікті қамтиды. Мәдени сөздерді әлеумет жасайды, олардьщ міндеті - тілдегі кейбір түсініктерді, ұғымдарды сол әлеуметте бар концептілерді орнықтыру, олар рухани сананы, түсінікті қамтиды. Идеологиялық сөздерді жекелеген тұлғалар дүниеге әкеледі, әлеумет оны қабылдайды. Олардың міндеті - үгіт насихат, тапсырма және иллюзиялық түсінікті, яғни болмысты әсерлеп түсіндіруді қамтиды. А.Н.Мороховскийдің көзқарасы бойынша, мәдени сөздердің терминдерден айырмашылығы мынада: терминдер бір тілден екінші тілге оңай ұғынылады, ал мәдени сөздерді екінші бір тілге дәл аударып беру үлкен қиындықтар туғызады, себебі олардың әрқайсысында сол ұлт мәдениеті, менталитеті бейнеленеді. Дерексіз сөздердің өзі де концепт (мәдени сөздер) бола алады, өйткені олардың мағынасы да қандай да бір рухани-мәдени ұғымды білдіреді. Сондай-ақ сөздердін мәдениленуі рухани немесе дерексіз категориялардың негізінде ғана емес, сонымен бірге әдет-ғұрыпты сипаттайтын, адамның жекелеген қасиеттерін білдіретін сөздердің (тұрмыс, мінез-күлық, батырлық т.б.), тіпті нақты іс-әрекеттердің (ән салуға, суға жүзу, аңға шығу, балык аулау, егін салу) негізінде жүзеге асады. Жекелеген халық үшін бұл сөздер жалпы мәдени мағынаға ие бола алады. Өйткені олар қандай да бір мәдени ерекшеліктерді білдіреді. Мәдени концепт сөздердің аясы нақты, жинақтаушы заттық лексиканың есебінен кеңейе алады. Мысалы, үй, отбасы, соғыс, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz