Азаматтық қоғам және құқықтық тәрбие

КІРІСПЕ 4
1 АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТ: ҰҒЫМЫ, АРАҚАТЫНАСЫ . ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ 9
1.1 Мемлекет және азаматтық қоғамның даму тарихы 9
1.2 Азаматтық қоғамның құрылымы және Қазақстанда дамуы 20
1.3 Азаматтық қоғам және құқықтық тәрбиенің рөлі 28
2 ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ: АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМНЫҢ БАЗАЛЫҚ ҚҰНДЫЛЫҒЫ 37
2.1 Құқықтық тәрбие . азаматтық қоғамның құрамдас бөлігі 37
2.2 Құқықтық тәрбие ерекшеліктері және мәні 45
2.3 Азаматтық қоғамның қалыптасу факторы ретіндегі құқықтық тәрбиені ұйымдастырудың бағыттары 53
3 ҚАЗАҚСТАН ҚОҒАМЫНДА ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕНІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ АСПЕКТІСІ 62
3.1 Азаматтық қоғамда құқықтық тәрбиені ұйымдастырудың жаңа әдістері 62
3.2 Құқықтық тәрбиелеуді заңнамалық қамтамасыздандырудың жүйесін жетілдіру 79
Қорытынды 92
Қолданылған әдебиеттер тізімі 97

Жұмыстың жалпы сипаты. Азаматтық қоғам термині демократиялық, құқықтық мемлекет болып қалыптасқан елдердің саяси жүйесінің құрылымында ерекше орынға ие. Ал біздің мемлекетіміздің саяси жүйесі, азаматтық қоғамының құрылымы, қалыптасуы мен даму үрдісі Қазақстан Республикасы үшін айрықша маңызды мәселе. Демократиялы ел болудың ең негізгі жолы – азаматтық қоғамды құру екендігі адамзат тарихының көп жылдық тәжірибелерімен дәлелденген.
Осыған орай, бүгінгі күндегі Қазақстан Республикасында дамып келе жатқан азаматтық қоғамымызды құқықтық тәрбиелеу, құқықтық білімді, құқықтық тәжірибені, құқықтық мәдениетті және қоғамның құқықтық мұраттарын ұрпақтан ұрпаққа жеткізу қоғамның негізгі талабына айналған. Құқықтық тәрбиенің мақсаты - жеке адамның да, жалпы алғанда, қоғамның да құқықтық санасын және құқықтық мәдениетін қалыптастыру.
Н.Ә. Назарбаев Конституция күніне арнап, сөйлеген сөзінде атап өткендей, «Біздің ортақ парызымыз - Ата заңды құрметтеу, оны өз Отанымызды, өз Тарихымызды құрметтегендей қадір тұту».
Бұл Қазақстан Республикасының Конституциясын, ҚР-дағы адам мен азаматтың негізгі конституциялық құқықтары мен міндеттерін, жеке тұлғаның девиантты тәртібінен туындаған құқықтық жауапкершілігі мәселелерін зерделеуді міндет етеді.
Біздің еліміз сияқты саяси даму жолына түскеніне көп болмаған мемлекеттерде азаматтық қоғамның қалыптасуы, сұрыпталуы және дамуы үрдіс екендігін еске алатын болса, азаматтық қоғам құрылымы егемен елдегі саясат тәжірибесі мен тарихын зерттеушілер үшін әлі де талай қызықты деректерді берері анық. Өкілетті демократияға заңдылық пен қоғамдық келісімге негізделген кез-келген билік азаматтық қоғам қызметінсіз өмір сүре алмайды.
Құқықтық мемлекет – тек парасаттылықтың, әділеттіліктің шынайы белгісі ғана емес, сонымен бірге адамның бостандығын, қадір-қасиетін, ар-намысын, теңдігін қорғайтын, демократияны қалыптастыратын күш. Міне қоғамның алдында тұрған осы мүдде-мақсатты орындау мемлекеттің міндеті, ал осы бағытта қалыптасқан құқықтық нормаларды орындау, сол арқылы заңдылықты, құқықтық тәртіпті қатаң сақтауға үлес қосу адамдардың міндеті. Құқықтық мемлекет екі жақты жауапты объективтік процесс. Осылайша, Қазақстан Республикасы Конституцияда құқықтық мемлекет құруға бағыт алғанын паш етті. Құқықтық мемлекеттің негізгі белгілері құқық және заңның салтанат құруы болып табылады.
Ғылыми жұмыстың өзектілігі. Адам және қоғам деп аталған екі күрделі құбылыстың заңдылықтарын оқып-үйренуде, негіздеуде, ғылымның тұңғиық сырларына барлау жасауда заң ғылымы да өз үлесін қосуда.

1 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы // Егеменді Қазақстан 2008 жыл, 28 ақпан.
2 Әбсаттаров Р. Саясаттану және оның проблемалары: оқу құралы. Алматы: Тоғанай, 2007. – 464 б.
3 Мұсатаев С.Ш. Қазақстан Республикасының азаматтық қоғам қалыптасуының саяси-әлеуметтік мәселелері: автореферат. Алматы: 2007. – 48 б.
4 Сманова А.Б. Қазақстан Республикасының азаматтық қоғамды қалыптасуының құқықтық негіздері: автореферат - Алматы: Қазақ университеті, 2007. – 26 б.
5 Қазақстандағы азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттің қалыптасуының теориясы мен тәжірибесі: Ғылыми еңбектер жинағы. = Теория и практика формирования гражданского общество и правового государства в Казахстане: Сборник научных трудов / Сост.А.В. Турлаев. – Қарағанды: ЖШС «TENGRI», 2012. – 247 б.
6 Қазақстан Республикасының Конституциясы.1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданды. Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 7 қазандағы Заңымен, Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 мамырдағы Заңымен, Қазақстан Республикасының 2011 жылғы 2 ақпандағы Заңымен өзгерістер мен толықтырулар енгізілген.
7 Құқықтық тәрбие негіздері. Студенттік топтар кураторларына көмек ретінде. 7-кітап / ҚР ҰҒА академигі А.М. Ғазалиевтің редакциясымен – 2-ші басылым, өңдел. және толық. - Қарағанды: Қараганды мемлекеттік техникалық университеті баспасы, 2011. – 103 б.
8 Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды дамытудың 2006-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан, 2006, 29 шілде (№181).
9 Ахметова Н.С. Турлаев А.В. Условия становления гражданского общества в Казахстане // Перспективы развития права и экономики в условиях всесторонней модернизации: Сборник научных трудов, посвященный 10-летию Юридической академии «Фемида». – Вып.6 – Караганда: ТОО «Кент-LTD», типография «Досжан», 2008. С.355
10 Жасөспірімдерге құқықтық тәрбие беру арқылы азаматтық ұстанымдарды қалыптастыру. «Білім және ғылым: Қазақстан мен Ресей ынтымақтастығының тәжірибесі мен болашағы» халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары.- Т.І.- Семей, 2008.-Б - 440.
11 Қазіргі таңдағы құқықтық тәрбиенің мәселелері. «Мәдени мұра» бағдарламасына Қазақ ұлттық университетінің оқытушыларының қосқан үлесі» атты халықаралық ғылыми конференциясы материалдары., Алматы, 2009 ж. Б.430.
12 Құқықтық тәрбие беруді ұйымдастыру жолдары. Семей мемлекеттік педагогикалық институттың Хабаршысы № 3 (13) 2009 ж. Б. 150.
13 Құқықтық тәрбие - оқушы тұлғасын қалыптастыру кепілі. Қазақ тарихы.- 2008.- № 2.- Б. - 133.
14 Калашникова Н.П. Гражданское общество Республики Казахстан: политологический анализ молодежной составляющей.: дис.: докст.полит. наку. – 2008.09.27.
15 Ғ.Сапарғалиев, А.Ибраева, «Мемлекет және құқық теориясы», Алматы, 2007ж, 198 бет
16 Булгакова Д.А. Теория государство и права. Учебное пособие. – Алматы: Нур-пресс, 2009. – 114 с.
17 «Заң және заман», №10, 2008, 250 б.
18 Жарықбаева Д. Құқықтық тәрбиенің қоғамдағы рөлі мен маңызы // Бастауыш мектеп – 2007 - №7 -21.
19 Ағдарбеков Т. «Мемлекет және құқық теориясы» Қарағанды, 2007 ж.
20 Жоламан К.Д., Мұқтарова А.К., Тәуекелов А.Н. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, 2007 ж.
21 Баранов, В.Н. Правосознание, правовая культура и правовое воспитание / В.Н.Баранов // Теория государства и права; под ред. В.К.Бабаева. - М.: изд. «Лань», 2003. - С.350.
22 Емельянов Б.М. Теория государства и права. Учебный курс / Б.М.Емельянов, С.А.Правкин. - М.: МИЭМП, 2004. - 64 с.
23 Назарова О.Ю. Теория и методика обучения праву: Методические рекомендации для студентов / О.Ю.Назарова. - Томск: Центр учебно-методической литературы ТГПУ, 2003. - 52 с.
24 С. Өзбекұлы, Ө. Қопабаев. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы 2008.
25 Ғ.Сапарғалиев, А.Ибраева, «Мемлекет және құқық теориясы», Алматы, 2007ж, 198 бет
26 Құқықтық тәрбие – құқықтық мемлекеттің тірегі. Семей мемлекеттік педагогикалық институттың Хабаршысы № 3 (13) 2009 ж. Б.240.
27 Жаңғарова А. Жас ерекшелік кезеңдерін саралау арқылы орта мектепте құқықтық тәрбие беру мәселесін жетілдіру. //Мектептегі психология-ғылыми-педагогикалық танымдық журнал. Шымкент №2 (14), 2008
28 Тұрғанбаева Б.Ш. Отбасында құқықтық тәрбиенің педагогикалық негіздері. //Қаз ҰУ-нің Хабаршысы. Алматы №26-27, 2009
29 А.Ә.Маханбетова, Р.С.Егізбаева, «Кәмелетке толмағандарды құқықтық мәдениетке тәрбиелеу», Алматы, 2010 ж, 20 бет
30 С.Ш. Мусатаев. Влияние политической и правовой культуры на инициативность в гражданском обществе //: Саясат – Policy. – 2009. - №10
31 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексi (2014.17.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
32 «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттар мәселелері бойынша толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы Қабылданды- ҚР 2008 жылғы 5 шілдедегі № 64-ІV
33 Певцова Е.А. Правовое воспитание как средство формирования правовой культуры / Е.А.Певцова // Современное право. - 2003. - №8. – С.70.
34 Стреляева, В.В. Правовое воспитание в условиях становления правового государства: дис. канд. юрид. наук / В.В.Стреляева. – Москва. - 2006. - 183 с.
35 Кацубо, С. П. Права человека : учеб. пособие / С. П. Кацубо, С. Б. Лугвин. – Мн. : Амалфея, 2002. – 336 с.
36 Основы права : учебник / В. Н. Артемова, С. А. Балашенко, А. В. Барков [и др.] ; под ред. Г. Б. Шишко. – Мн. : Книжный Дом, 2004. – 416 с.
37 Пенкрат, В. И. Семейное право / В. И. Пенкрат. – Мн. : Молодежное научное общество, 2006. – 185 с.
38 Широков, А. Т. Основы права : курс интенсивной подготовки / А. Т. Широков, Д. Е. Тагунов. – Мн. : ТетраСистемс, 2006. – 288 с.
39 Болонина С.В. Правосознание молодежи в условиях системного кризиса // Юрист, №10, 2004, с.370
40 Педагогикалық технологияларды меңгеру жолдары мен оның маңызы. Халықаралық ғылыми – практикалық конференцияның материалдары “Аймақтар тарихы әлемдік тарихи үрдістер контексінде” . Семей, 2006. - Б. - 165.
41 Жеткіншек ұрпаққа құқықтық тәрбие беру мәселелері. Халықаралық ғылыми – практикалық конференция материалдары “Аймақтар тарихы әлемдік тарихи үрдістер контексінде”. Семей, 2006. - Б. - 249.
42 Құқықтық тәрбие - оқушы тұлғасын қалыптастыру кепілі. Қазақ тарихы.- 2008.- № 2.- Б. -103.
43 Туманов В.А. Правовой нигилизм в историко-идеологическом ракурсе. // Государство и право. №8, 2003г.
44 Қазіргі таңдағы құқықтық тәрбиенің мәселелері. «Мәдени мұра» бағдарламасына Қазақ ұлттық университетінің оқытушыларының қосқан үлесі» атты халықаралық ғылыми конференциясы материалдары., Алматы, 2009 ж. Б.354.
45 Мектеп жасындағы балалардың құқық бұзушылығының алдын-алу жолдары. Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің Хабаршысы № 3(25); Алматы, 2009 ж. Б.237.
46 Құқықтық тәрбие беруді ұйымдастыру жолдары. Семей мемлекеттік педагогикалық институттың Хабаршысы № 3 (13) 2009 ж. Б. 347.
47 Отбасында құқықтық тәрбиенің педагогикалық негіздері. Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің Хабаршысы № 1-2 (26-27); Алматы, 2009 ж. Б. 116.
48 Құқықтық тәрбие – құқықтық мемлекеттің тірегі. Семей мемлекеттік педагогикалық институттың Хабаршысы № 3 (13) 2009 ж. Б.339.
49 Жасөспірім және жеткіншек жастағы тәрбие мен оқыту мәселелері. Семей мемлекеттік педагогикалық институтының 75 - жылдығына арналған халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары.- Т.2.- Семей, 2009 ж. Б – 205-207.
50 Жеткіншектерді құқықтық тәрбие беру арқылы әлеуметтендіруге бағыттау. Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің Хабаршысы № 3 (28); Алматы, 2009 ж. Б. 3-5. (Р.К.Төлеубековамен авторлық бірлестікте).
51 Ағдарбеков Т. Құқық жәнемемлекет теориясы. – Қарағанды: Болашақ-Баспа,2002 – 115 бет;
52 Ағдарбеков Т. Құқық жәнемемлекет теориясы. – Қарағанды: Болашақ-Баспа,2002 – 116 бет;
53 Алексеев С.С. Теория государства и права. Учебник.- М.: Издательская группа ИНФРА-М, 1997.- 248 бет.
54 Булгакова Д.А. Мемлекет және құқық теориясы. – Алматы:Заң әдебиеті, 2004 – 106 бет;
55 Алексеев С.С. – Государство и право. М 1993 г. Юридическая литература. – 47 бет;
56 Гуменюк Т.А. – О едином правовом пространстве как условии формирование правового государстваМ. 1994. 32 бетте;
57 Фанкуллин Ф.Н. Основные учения о праве и государстве. Учебное пособие – Казань: Изд.КФЭИ, 1997. 45 бетте;
58 Хропанюк В.Н. Теория государство и права: Учебное пособие для высших учебных заведений. М. 1995. 78 бетте;
59 Права Человека. Международный билль о правах человека. – ООН. Нью –Йорк. 1995. – 58 с.
60 Абдуллаев, М.И. Теория государства и права: Учебник / М.И..Абдулаев. – М.: Финансовый контроль, 2004. – 410с.
61 Алексеев, С.С. Право: азбука - теория - философия: Опыт комплексного исследования. М.: НОРМА, 1999. – 360 с.
62 Болонина С.В. Правосознание молодежи в условиях системного кризиса // Юрист, №10, 2004, с.66-70
63 Вершок И.Л. Об экологическом правосознании // Государство и право №3, 2003г.
64 Гранат Н.А. Правосознание и правовая культура. // Юрист, №11/12. с.208.
65 Кутафие О.Е. Основы государства и права: Учебное пособие для поступающих в вузы - 4-е изд., перераб. и доп. - М.: Юрист, 1996, - 360 с.
66 Клименко С.В., Чичерин А.Л. Основы государства и права: пособие для поступающих в вузы. - М.: Зерцало, 1997. - 354 с.
67 Корельский В.М., Перевалов В.Д. теория государства и права. Учебник для юридических вузов и факультетов. - М.: Издательская группа ИНФРАРМ - НОРМА, 1997. - 570 с.
68 Ащеулов А.Т., Караев А.А. Конституционное право Республики Казахстан. Учебно-методическое пособие. - Алматы: Издательство КазГЮУ, 2004.
69 Құқықтық саясат ұғымы // Ақиқат – №10, 2010. – Алматы 2010. - Б. 160. (0,5 б.т.).
70 Воспитание гражданина в школе. / Под ред. Г.Н. Филонова. ? М.: Педагогика, 2000.
71 Кузнецова Л.В. Становление и развитие правового воспитания школьников. Цели, ценности, эффективность: ? Алматы, 2005.
72 Крицкая, Н.Ф. Современные тенденции развития гражданского образования // Интегративный подход к воспитанию гражданственности в системе непрерывного образования: материалы Всерос. науч. практ. конф., Киров, апрель 2005. - Киров: Изд-во ВятГГУ, 2005.
73 Молодцова И.В. Педагогические условия становления гражданской позиции младшего школьника. // Преподавание в школе. - М., 2007. - №1.
74 Принципы правовой политики Республики Казахстан: постановка проблемы // Садыковские чтения. Материалы международной научно-практической конференции. - Алматы, 2010.- С. 262 (0,5 п.л.).
75 Суколенов И.В. Теория и практика правового образования в общеобразовательных учреждениях (Историко-педагогические аспекты): Дис. д-ра пед. наук. - М., 2002.
76 Савотина Н.А. Гражданское воспитание: традиции и современные требования // Педагогика. -2002. - №4.
77 Глебов А.А. Воспитание патриотизма, толерантности и культуры межнационального общения - Волгоград: Перемена, 2004.
78 На пути к патриотическому сознанию граждан. / Р.Г. Яновский. - Безопасность Евразии. - 2003г. - №2.
79 «Школьная толерантность и правовая культура» Г.Е. Илюхина, журнал «Начальная школа. До и после» №5, 2007 г.
80 Политические приоритеты правовой политики Республики Казахстан // Вестник КазНПУ. Серия социологические и политические науки. – №3, 2010. – Алматы, 2010. - С. 313 (0,7 п.л.).
81 Программа гражданско-патриотического воспитания, журнал заместителя директора школы по воспитательной работе №3, 2006 г.
82 «Патриотическое воспитание», газета «Начальная школа» №12, 2007 г.
83 «Деятельностные подходы в системе воспитательной работы», И.Н. Лавренкова, журнал «Завуч», №3, 2006 г.
84 «Организация воспитательной работы в начальной школе» И.Г. Рябинена, журнал «Завуч», №1, 2006 г.
85 Базовый доклад о ситуации с правами человека в Республике Казахстан.
86 Абдуллаев М.И. Теория государства и права: Учебник для высших учебных заведений. – М.: Финансовый контроль, 2004.
87 Субъекты правовой политики Республики Казахстан // Поиск. Серия гуманитарных наук. – №3(2), 2010. - Алматы, 2010. - С. 626 (0,4 п.л.).
88 Құқықтық саясатты зерттеудің теориялық - әдістемелік негіздері // ҚазҰПУ Хабаршысы. Әлеуметтану және саяси ғылымдар сериясы. – №2, 2010. – Алматы, 2010. - Б. 658 (0,6 б.т.).
89 Қазақ халқының құқықтық санасының кейбір өзекті мәселелері // Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған ,,Жаңа он жылдық – жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері’’ атты Жолдауының басымдықтары мен негізгі бағыттарын жүзеге асыру. Республикалық ғылыми- практикалық конференция материалдары.- Алматы, 2010. – Б. 247-254 (0,5 б.т.).
90 Құқықттық мемлекеттің кейбір мәселелері // ҚазҰПУ Хабаршысы. Әлеуметтану және саяси ғылымдар сериясы. – №3, 2009. – Алматы, 2009. - Б. 454 (0,4 б.т.).
91 Правовое сознание в системе государственной политики Республики Казахстан // Вестник КазНПУ. Серия социологические и политические науки. – №1, 2009.– Алматы, 2009. - С. 507 (0,7 п.л.).
92 Правовой процесс в социально-политической системе казахстанского общества // Известия НАН РК. Серия общественных наук. – №5, 2008. - Алматы, 2008.- С. 100-105 (0,7 п.л.).
93 Қазақстан Республикасының құқықтық мәдениеті мен саяси мәдениетінің өзара байланысы және өзара ықпалы: теориялық талдау // ҚазҰПУ Хабаршысы. Әлеуметтану және саси ғылымдар сериясы.- №4, 2008. – Алматы, 2008. - Б.652 (0,6 б.т.).
94 Перспективы развития судебно-правовой реформы в РК Сборник материалов круглого стола Казахстан, г. Астана, 6 ноября 2009 г.
95 Саясат пен құқықтың өзара әрекеті: қазақстандық тәжірибе // ҚазҰПУ Хабаршысы. Әлеуметтану және саяси ғылымдар сериясы. – №3, 2008. – Алматы, 2008. - Б. 430 (0,6 б.т.).
96 Формы и методы правового воспитания населения Республики Казахстан // Пути реализации основных приоритетов по повышению благосостояния народа Казахстана в свете задач, поставленных Президентом РК Н.А.Назарбаевым в Послании народу Казахстана. Материалы Международной научно-практической конференции. - Алматы, 2008. – С. 257 (0,4 п.л.).
97 Защита чести и достоинства казахстанца – важнейший составной элемент при осуществлении государственной политики // Пути реализации важнейших направлений внутренней и внешней политики Казахстана в контексте задач, поставленных Президентом РК Н.А.Назарбаевым в Послании народу Казахстана. Материалы международной научно-практической конференции. - Алматы, 2007. - С. 201-205. (0,4 п.л.).
98 Адамдардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың конституциялық негіздері // Пути реализации приоритетов продвижения Казахстана в число наиболее конкурентноспособных и динамично развивающихся государств мира в контексте задач, поставленных Президентом Республики Казахстана Н.А.Назарбаевым в Послании народу Казахстана. Материалы международной научно-практической конференции.- Алматы, 2006.-Б. 650-660 (0,7 б.т.).
99 Конституция – основа правовой политики государства // Проблемы ускоренной экономической, социальной и политической модернизации Казахстана в свете задач, поставленных главой государства Н.А. Назарбаевым в Послании народу Казахстана. Материалы международной научно-практической конференции.-Алматы, 2005.- С. 461. (0,6 п.л.).
100 Политический анализ формирования правовой политики Республики Казахстан // Политическая наука в XXI веке: проблемы и суждения. Материалы международной научно-практической конференции.-Алматы, 2002.- С. 137-140. (0,5 п.л.).

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 102 бет
Таңдаулыға:

Азаматтық қоғам және құқықтық тәрбие

Мазмұны

КІРІСПЕ 4
1 АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТ: ҰҒЫМЫ, АРАҚАТЫНАСЫ - ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ 9
1.1 Мемлекет және азаматтық қоғамның даму тарихы 9
1.2 Азаматтық қоғамның құрылымы және Қазақстанда дамуы 20
1.3 Азаматтық қоғам және құқықтық тәрбиенің рөлі 28
2 ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ: АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМНЫҢ БАЗАЛЫҚ ҚҰНДЫЛЫҒЫ 37
2.1 Құқықтық тәрбие - азаматтық қоғамның құрамдас бөлігі 37
2.2 Құқықтық тәрбие ерекшеліктері және мәні 45
2.3 Азаматтық қоғамның қалыптасу факторы ретіндегі құқықтық тәрбиені ұйымдастырудың бағыттары 53
3 ҚАЗАҚСТАН ҚОҒАМЫНДА ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕНІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ АСПЕКТІСІ 62
3.1 Азаматтық қоғамда құқықтық тәрбиені ұйымдастырудың жаңа әдістері 62
3.2 Құқықтық тәрбиелеуді заңнамалық қамтамасыздандырудың жүйесін жетілдіру 79
Қорытынды 92
Қолданылған әдебиеттер тізімі 97

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаты. Азаматтық қоғам термині демократиялық, құқықтық мемлекет болып қалыптасқан елдердің саяси жүйесінің құрылымында ерекше орынға ие. Ал біздің мемлекетіміздің саяси жүйесі, азаматтық қоғамының құрылымы, қалыптасуы мен даму үрдісі Қазақстан Республикасы үшін айрықша маңызды мәселе. Демократиялы ел болудың ең негізгі жолы - азаматтық қоғамды құру екендігі адамзат тарихының көп жылдық тәжірибелерімен дәлелденген.
Осыған орай, бүгінгі күндегі Қазақстан Республикасында дамып келе жатқан азаматтық қоғамымызды құқықтық тәрбиелеу, құқықтық білімді, құқықтық тәжірибені, құқықтық мәдениетті және қоғамның құқықтық мұраттарын ұрпақтан ұрпаққа жеткізу қоғамның негізгі талабына айналған. Құқықтық тәрбиенің мақсаты - жеке адамның да, жалпы алғанда, қоғамның да құқықтық санасын және құқықтық мәдениетін қалыптастыру.
Н.Ә. Назарбаев Конституция күніне арнап, сөйлеген сөзінде атап өткендей, Біздің ортақ парызымыз - Ата заңды құрметтеу, оны өз Отанымызды, өз Тарихымызды құрметтегендей қадір тұту.
Бұл Қазақстан Республикасының Конституциясын, ҚР-дағы адам мен азаматтың негізгі конституциялық құқықтары мен міндеттерін, жеке тұлғаның девиантты тәртібінен туындаған құқықтық жауапкершілігі мәселелерін зерделеуді міндет етеді.
Біздің еліміз сияқты саяси даму жолына түскеніне көп болмаған мемлекеттерде азаматтық қоғамның қалыптасуы, сұрыпталуы және дамуы үрдіс екендігін еске алатын болса, азаматтық қоғам құрылымы егемен елдегі саясат тәжірибесі мен тарихын зерттеушілер үшін әлі де талай қызықты деректерді берері анық. Өкілетті демократияға заңдылық пен қоғамдық келісімге негізделген кез-келген билік азаматтық қоғам қызметінсіз өмір сүре алмайды.
Құқықтық мемлекет - тек парасаттылықтың, әділеттіліктің шынайы белгісі ғана емес, сонымен бірге адамның бостандығын, қадір-қасиетін, ар-намысын, теңдігін қорғайтын, демократияны қалыптастыратын күш. Міне қоғамның алдында тұрған осы мүдде-мақсатты орындау мемлекеттің міндеті, ал осы бағытта қалыптасқан құқықтық нормаларды орындау, сол арқылы заңдылықты, құқықтық тәртіпті қатаң сақтауға үлес қосу адамдардың міндеті. Құқықтық мемлекет екі жақты жауапты объективтік процесс. Осылайша, Қазақстан Республикасы Конституцияда құқықтық мемлекет құруға бағыт алғанын паш етті. Құқықтық мемлекеттің негізгі белгілері құқық және заңның салтанат құруы болып табылады.
Ғылыми жұмыстың өзектілігі. Адам және қоғам деп аталған екі күрделі құбылыстың заңдылықтарын оқып-үйренуде, негіздеуде, ғылымның тұңғиық сырларына барлау жасауда заң ғылымы да өз үлесін қосуда.
Адамдардың өмірінде барлығын да мемлекет билемейтінін ескеру керек. Мемлекет өркениетті құрған жоқ, ал өзінің дамуының белгілі сатысында өркениет мемлекетті қоғамның саяси ұйымы ретінде тудырды. Сондықтан мемлекеттік билікпен параллель ерекше ұйымдастыру құрылымы бар, ол азаматтық қоғам ұғымымен белгіленеді.
Қазақстан дамуына тән ерекшелік мемлекет пен азаматтық қоғам институттары арасындағы тығыз өзара әрекеттесу болды. Елбасы өзінің еңбектерінде мемлекетіміздің саяси, экономикалық, әлеуметтік негіздерін нығайтумен қатар құқықтық мемлекет пен әділетті де өркениетті азаматтық қоғам құрудың бағдарламаларын айқындап береді. Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің ел халқына арнаған жыл сайынғы дәстүрлі жолдауында ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттарын айқындап, Демократияландыру және тиімді басқару аясында ұсынған бағдарламасында саяси реформалардың басым бағыттарындағы басты мәселенің бірі - құқық қорғау мен сот органдарының қызметін жетілдіре беру болып қала беретін және бұл беретін және бұл мәселені ең алдымен азаматтардың ажырағысыз құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ету тұрғысынан қарау керек екенін көрсетіп, ізгілендіруді жалғастыра берудің маңызына тоқтала отырып, тәжірибе мемлекеттің сот жүйесінің зәруліктеріне деген назары мен қамқорлығы судьялар құрамына қойылатын талапшылықты арттырумен ұштастырылуға тиіс екенін көрсетіп отыр [1].
Қоғамның саяси және әлеуметтік жүйесіндегі мәртебесі, орны, рөлі бүгінгі таңда ең қымбат қазына: адам, оның құқықтары мен бостандықтары және заңдылық болып табылатын өркениетті азаматтық қоғам мен демократиялық құқықтық мемлекет орнату міндеттерімен айқындалады.
Елімізде азаматтық қоғамның қалыптасуы және демократияның дамуы тығыз өзара байланысты: азаматтық қоғам неғұрлым көп дамыса, мемлекет соғұрлым демократиялы болады. Ал мұндай қоғамның тұлғаларын құқықтық тәрбиелеудің жетік әдістерін қолдана отырып, дұрыс жолға бағыттауға болады. Еркіндігі бар елдің азаматтары өз құқықтарын жетік меңгеріп, оларды қажетті жағдайларда қолдануы тиіс. Бұл зерттеудің тақырыбын өзекті етеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Азаматтық қоғам идеясы концептуалдық деңгейде Ф.Тённистің, Г.Зиммельдің, М.Вебердің еңбектерінде, либерализм мен неолиберализм тұжырымдамаларының негізінде И.Бентамның, Дж. Ст. Милльдің, Ф.фон Хайектің, К.Поппердің және т.б. еңбектерінде қарастырылған.
Т.Иарсонның құрылымдық-функционалдық әдісі азаматтық қоғамды әлеуметтік жүйе ретінде қарастырады, оның тиімділігі мемлекеттік емес ұйымдардың өзара қатынастарына байланысты.
Азаматтық қоғамның жеке дискурсының мәселелері Р. Дарендорфтың, Г. Алмондтың және С. Вербтың жұмыстарында көрінеді.
Тарихқа көз жіберсек, құқық, қазақ халқының тұрмысындағы құқықтық мәдениет, құқықтық қарым-қатынас нормалары туралы құнды пікірлерді Әл-Фараби, Ж.Баласағұни, А.Яссауи, М.Қашқари, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, Есім хан, Қасым хан, Әбілқайыр хан, Абылай хан, Тәуке хан өнегелерінен; одан кейінгі кездегі Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов сынды ағартушылар еңбектерінен көреміз. Бертін келе, құқықтық тәрбие беруде, азаматттық ұстанымдарды қалыптастыруда қазақ халқының ұлттық тәлім-тәрбиесінің озық тәжірибелерін пайдалануды Қ.Б.Жарықбаев, С.Қ.Қалиев, С.А.Ұзақбаева, Ж.Наурызбай, К.Қожахметова, Ә.Табылдиев, Қ.Бөлеев және т.б. еңбектерінде қарастырады.
Зерттеліп отырған мәселенің теориялық негізі шетел ғалымдары Э.Дрюкгейм, М.Вебер, Т.Парсонс және т.б; ТМД ғалымдары Г.П.Давыдов, Н.М.Кейзеров, И.Ф.Рябко және т.б.; Қазақстан ғалымдары М.Т.Баймаханов, Д.О.Сартаев, Г.С.Сапарғалиев, Е.К.Нұрпейісов, Л.А.Байсерке, В.В.Трифонов, Л.К. Керімов, К.Б.Бегалиев, В.Г.Баженов, Э.И.Шыныбекова және т.б. ғалымдар еңбектерінде қарастырылады.
ТМД елдеріндегі ғылыми әдебиеттердің сараптамасы көрсеткендей, тұлғалардың құқықтық тәрбиесінің әлеуметтік негіздері (А.Ф.Никитин және т.б.); құқықтық мәдениетті қалыптастырудың әлеуметтік-педагогикалық мәселелері (Т.В.Болотина және т.б.); құқықтық тәрбие мен білім беруді оқу-тәрбие практикасында жүзеге асыру (Ф.С.Махов, Г.В.Миньковский, В.Н.Найбич және т.б.); тұтас педагогикалық үдерісте әлеуметтік-құқықтық тәжірибені қалыптастыру (В.М.Обухов) еңбектерінде зерттелінеді. Кейбір ғалымдар құқықты нормалар жүйесі (С.С.Алексеев және т.б.); рухани сала (И.А.Ильин, В.А.Каминская, А.Р.Ратинов және т.б.); адамгершілікті заңды мінез-құлықтың ішкі реттеушісі (В.С.Олейников); жалпыадамзаттық құндылық (В.А.Караковский, Г.В.Мальцева және т.б.); моралды-адамгершілік құндылық (Г.А.Кузнецов, О.Г.Шапиева және т.б.) ретінде қарастырады.
Педагогикалық үдеріс ретінде құқықтық тәрбиенің негізгі факторларын, шарттарын анықтау үшін ресейлік және қазақстандық ғалымдардың (А.М.Арсеньев, Ю.К.Бабанский, Е.В.Татарницева, Л.А.Байсерке, Л.Ю.Гордина, С.З.Зиманов, А.С.Ибраева, Р.К.Русинов, А.Ж.Аюпова, Б.Т.Лихачев, А.В.Мудрик, А.В.Мицкевич, И.В.Ковалева, Е.К.Нұрпейісов, Л.И.Новикова, Г.С.Сапарғалиев және т.б.) ғалымдар еңбектеріндегі теориялық қағидалар мен қорытындылар, тұжырымдар маңызды болып келеді.
Зерттеу мәселесі бағытындағы ғылыми еңбектерді талдау барысында соңғы жылдары құқықтық тәрбие басқа да контексте қарастырылатыны айқындалды. Әсіресе, қоғамда жиі кездесетін құқық бұзушылық, оқушылардың оған бейімділігі, оны жеңетін фактор ретінде жаңа құқықтық ойлауды қалыптастыру және т.б. тұрғыдан зерттелінуде: Отандық ғалымдар, атап айтқанда, Н.Н.Өсеров, С.И.Қорықбаев, Р.Ә.Орсаева, Д.Б.Бұғыбай, Г.С.Джусупова, Л.Қ.Ерінбетова, С.Б.Бейсебаева, А.Б.Сманова, А.О.Бейсембаева; Ресей ғалымдары А.Н.Бабенко, Н.И.Матузов, А.В.Малько, В.Н.Кудрявцева, В.В.Латаева, Ю.П.Козюбра және т.б.
Дегенмен, қазіргі қоғамды ізгілендіру барысында тұлғаларға құқықтық тәрбие берудің негіздерін жасау терең зерттелініп шешімін таппай отырған мәселе болып отыр. Бүгінгі күннің әлеуметтік-мәдени жағдайына байланысты тұлғалардың мінез-құлқы мен жүріс-тұрысындағы адам затына кайшы, ұлттық менталитетімізде жоқ қылықтар мен теріс әрекеттердің тұрмыста кездесіп қалуы, тұлғаларға құқықтық тәрбие берудің шарттарын анықтаудың қажеттілігін туғызады.
Зерттеудің объектісі. Қазақстандағы азаматтық қоғамды қалыптастырудағы құқықтық тәрбиенің орны мен рөлін зерттей келе, осы бағыттағы үрдістерді талдау болып табылады.
Зерттеудің пәні. Азаматтық қоғамды орнатудағы құқықтық тәрбиенің ықпалын зерттеу.
Зерттеудің мақсаты. Диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты шетелдік тәжірибеде азаматтық факторларының ішінде құқықтық тәрбиенің ерекше мәнін анықтап, Қазақстандық қоғамдағы құқықтық тәрбие азаматтық қоғамның қалыптасуының факторы екендігін негіздеу және сараптау болып табылады.
Диссертациялық жұмыстың алдына қойған мақсатына сәйкес келесі міндеттер айқындалды:
oo мемлекет және азаматтық қоғамның даму тарихын зерделеу;
oo азаматтық қоғамның құрылымы және Қазақстанда дамуын талдау;
oo азаматтық қоғам және құқықтық тәрбиенің рөлін анықтау;
oo құқықтық тәрбиені азаматтық қоғамның құрамдас бөлігі ретінде қарастыру;
oo құқықтық тәрбие ерекшеліктері және мәнін анықтау;
oo азаматтық қоғамның қалыптасу факторы ретіндегі құқықтық тәрбиені ұйымдастырудың бағыттарын қарастыру;
oo азаматтық қоғамда құқықтық тәрбиені ұйымдастырудың жаңа әдістерін зерттеу;
oo құқықтық тәрбиелеуді заңнамалық қамтамасыздандырудың жүйесін жетілдіру.
Зерттеудің негізгі дерек көздері шетелдік ресей және отандық ғылымдардың еңбектері, ақпарат құралдарының деректері, Қазақстан Республикасындағы қоғамдық саяси ұйымдардың бағдарламалық құжаттары, әлеуметтік сұрақ жүргізу деректері құрайды.
Зерттеудің эмпирикалық негізін ресми құжаттар құрады: ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР заңдары, халықаралық құжаттар.
Диссертацияда қолданған деректердің айтарлықтай бөлігін ғылыми әдебиет, халықаралық конференциялардың материалдары, азаматтық қоғам мен оның институттарының мемлекетпен қарым-қатынастарын қарастыратын мақалалар құрады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Азаматтық қоғамның және құқықтық тәрбиенің өзара байланысы мен бір-біріне әсерін қарастыру, құқықтық тәрбиенің Қазақстанда азаматтық қоғамды қалыптастырудағы рөлін анықтау.
Жүргізілген зерттеулердің қорытындысы бойынша келесі жаңа нәтижелерге қол жеткізіп отырмыз:
oo азаматтық қоғамның дамуын қарастыру арқылы Қазақстанның бүгінгі күндегі қалыптасқан қоғамына талдау жасалды;
oo азаматтық қоғамның құрылымын зерттей отырып, еліміздегі оның даму жолына сараптама жүргізілді;
oo азаматтық қоғам және құқықтық тәрбиенің рөлін анықталды;
oo құқық және құқықтық тәрбие: азаматтық қоғамның базалық құндылығы ретінде қарастырылды;
oo құқықтық тәрбиені азаматтық бір бөлігі ретінде қарастыра отырып, құқықтық тәрбиенің ерекшеліктері анықталды;
oo Қазақстан қоғамында қазіргі кезеңде құқықтық тәрбиені ұйымдастырудың құқықтық аспектісін жетілдіру.
Диссертацияның әдістемелік және теоретикалық негізін институционалды тәсіл, жүйелік, әлеуметтік және статистикалық әдістер, құжаттардың контент-анализі, сондай-ақ заманауи қоғамдық-саяси ойдың қорытындылары қолданылды.
Қорғауға шығарылатын тұжырымдар:
1. Азаматтық қоғам ұғымының түсініктемесін, оның шекаралары мен қызметтерін, үлгілері мен құрылымын зерттеу, сондай-ақ оның саяси жүйеде алатын орны мен рөлін анықтау бұл түсініктің саяси ғылым мен қоғамдық өмірде әлеуметтік феномен ретінде орнауын қамтамасыз етеді.
2. Қазақстан Республикасының демократиялық, құқықтық, әлеуметтік және зайырлы айқындалған мемлекет бола тұрып, біз үшін азаматтық қоғам қалыптастыру және дамыту оңды болмақ. Қазақстан тәуелсіздігін алған кезден бастап мемлекеттік құрылымның өзгеруі, қазіргі кездегі қоғамның құқықтық тәрбиеленуіне жол ашатындай болуы керек.
3. Қазақстандағы азаматтық қоғамның қалыптасуы және нығаюы қоғамның, тұлғалардың өз құқықтарын тани отырып, жүзеге асырылуы тиіс.
4. Құқықтық тәрбиелеудің негіздерін қарастыра отырып, оларды бүгінгі қоғамымыздың тұлғаларының санасына енгізудің жолдарын қарастыру, адамдарды заңның нормаларын сақтап қызмет етуге шақыру болып табылады.
5. Азаматтық қоғамды орнатудағы құқықтық тәрбиелеудің жаңа бағыттары мен әдістерін жетілдірілуі керек.
Диссертациялық жұмыс құрылымы мен көлемі.
Диссертациялық жұмыс кіріспеден, сегіз тақырыпшаны қамтитын үш тараудан, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі алға қойылған мақсаттар мен міндеттерге байланысты анықталды.

1 АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТ: ҰҒЫМЫ, АРАҚАТЫНАСЫ - ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ

1.1 Мемлекет және азаматтық қоғамның даму тарихы

Азаматтық қоғам мәселесі көптеген ғасырлар бойы адамзатты толғандырып келе жатқан түбірлі, ғылыми мәселе. Ол мемлекеттің пайда болған кезеңінен, қоғамдағы адамдардың өмірлік іс-әрекетінің, қызметінің мемлекеттк және мемлекеттік емес болып бөлінген кезеңінен бастау алады. Сол кезеңінен бастап мемлекет пен қоғамның өзара қатынасы туралы мәселе орталық назарға ие болып, ол көп ретте көптеген әлеуметтік алауыздықтарға, саяси төңкерістер мен дағдарыстарға себепкер болды. Қазіргі күнде де бұл мәселе ауқымды қоғамдық өзгерістердің негізінде тұр және ол бүгінгі күнде әлемдік қоғамдастықтың даму барысын анықтап отыр.
Енді азаматтық қоғамның жалпы әлеуметтік-саяси ой тарихында пайда болу, қалыптасу және даму барысына көз жіберіп көрелік.
Азаматтық қоғам ұғымы өзінің негізгі жағынан антикалық полистің құбылысы болып табылады. Гректер үшін полис - адамдардың бірге өмір сүруінің ең жетілген түрі ғана емес, сонымен қатар лайықты қоғамдық өмірдің, еркін адамдардың құқығы мен даңқын жүзеге асыратын бірден-бір орта.
Полис - біріншіден соған жиналған азаматтардың қауымдастығы және осы негіздегі сол қауымның жасаған материалдық және рухани құндылықтарының тұтастығы. Полис термині түсініктемелік аудармаларда қала-мемлекет ұғымымен түсіндіріледі, бірақ ол сонымен қатар азаматтық қауымдастық мағынасын білдіретін түбірді де қамтиды [34].
Аристотель түсінігінде азаматтық қауымдастық біздің бүгінгі күндегі әлеуметтік мемлекет және құқықтық мемлекет терминдерімен астарлас келеді. Әділдік ұғымы мемлекет туралы түсінікпен тығыз байланысты, өйткені әділдіктің өлшемі ретіндегі құқық саяси қатынастың реттеуші нормасы.
Полистік тұрғыдағы азаматтық қауымдастық өзін-өзі басқару институты ретіндегі биліктің сайланбалы органдарының болуын, оның қажеттілігін көрсетеді, мәселен афиндік арепаг, римдік сенат. Көріп отырғанымыздай антикалық полисте адамзат тарихындағы ең ұлы азамат идеясының класикалық түсінігі пайда болды: өзін азаматтық қауымдастықтың мүшесі және осыдан келіп шығатын құқық пен борыштың субъектісі ретінде түсіну: азаматтық борышқа, жауапкершілікке, әлеуметтік тұтастыққа тиесілі екенін сезіну; тұлға үшін маңызды оны басқа азаматтар тарапынан оның азаматтық қасиетін мойындалуының абсолюттік қажеттілігі; азаматтық игілікті жоғарғы өмірлік мәнге ие құндылық пен тұлғаның мақсаты ретінде бекіту. Осы ретте айтар болса азаматтылық-антикалық әлеуметтік ойдың негізгі моральдық саяси категориясы ғана емес, ол сонымен бірге универсальды өмірлік құндылық [2].
Дегенмен де бұл ұғым мәнін Европадағы басталған Жаңа Заманның рухани, идеялық дүмпулерінен соң ала бастады. Ол осы кезеңде XVII ғ. Г.Гроции, Т.Гобсс, Дж.Локк еңбектерінде көрініс тауып, өзінің дамуын Ж.Ж.Руссо, Ш.Монтескье, В.фон Гумбольд, И.Кант, Г.Гегель, К.Маркс пен Ф.Энгельс еңбектерінде жалғасын тапты. Олар сол кездің өзінде азаматтық қоғамды өмір сүріп отырған мемлекетпен немесе нақты мемлекеттік басқару формаларымен сәйкестендірмей, одан бөлек қарады. Осы ретте олар мемлекеттің келісімдік теориясын негізге алды және бұл теория бойынша азаматтардың өз еріктерімен көнген және тағайындалған өкімет қана әділ заңды болып табылады.
Мемлекеттің пайда болуының келісімдік теориясын жақтаушылар азаматтық қоғам мен мемлекетті егер ол қоғамдық келісімге негізделген мемлекет азаматтардың мүддесін білдірсе ғана сәйкестендіріледі. Дегенмен, олар, мемлекет бәрібір азаматтық қоғамды өзіне бағындыруға барлық кезде мүдделі болатынын жақсы түсінді. Абсолютті монархияны кейбіреулер әлемдегі ең бірден-бір, жалғыз басқару түрі деп түсінеді, бірақ ол шынтуайтқа келгенде азаматтық қоғаммен бір бола алмайды, сондықтан да ол азаматтық басқару формасы бола алмайды.
Мемлекеттің келісімдік теориясы және ол кепілдік беретін қоғамдық өмірдегі іс-әрекеттің саяси-құқықтық нормасы биліктің Құдайдан берілгендігіне топтарыс бере отыра халықтың жеке құқығының саяси дербестікке ие екендігін дәлелдеді. Осы ретте қоғамдық келісім теориясы кез-келген емес, тек қана азаматтық қоғамды саяси қалыптастыру тәсілі ретіндегі құқықты мемлекеттің пайда болуының шарты ретінде көрнеді [3].
Қоғамдық келісім теориясы нормативті қажеттілік мінезге ие және ол күнделікті саяси іс-әрекет міндетіне бағытталған. Американ саясаттанушысы Т.Пеин осы ретте былай дейді: Адамдар өздерінің жеке, тәуелсіз құқықтарына сай үкімет орнату үшін өзара бір-бірімен келісімге түседі және бұл үкіметті жасақтаудағы бірден-бір құқық тәсілі және олар өмір сүре алатын бірден-бір негіз. Осы ретте ескерер бір жайт қоғамдық келісім басқарушылар мен бағыныштылардың арасында емес, азаматтардың өз арасында жасалады. Яғни мемлекет келісіміндегі тең серіктес емес және серіктес ретіндегі заңдық құқыққа ие емес. Келісімдік қатынастардың негізі ретінде назарға тұлғаның табиғи құқығы ғана алынады, ал мемлекеттің құзырына талап ету, көндіру құралы ретіндегі арбитраждық міндет қана қалды.
Табиғи құқық концепциясын ой елегінен өткізіп, сараптаудың радикальды түрін Локк еңбектерінен көре аламыз. Оның табиғи құқықтық ой-пікірінің бастамасы өмірге еркіндік және мүлікке қатынастағы табиғи құқыққа ие индивид болып табылады. Әр адам табиғаттан еркін және өзінің келісімінсіз оны жердегі билікке ешкім бағынышты жағдайға қоя алмайды. Адамдардың табиғи жағдайы табиғат заңы аясындағы өзінің тұлғалығы мен мүлкіне қатынастағы оның толық еркіндік жағдайы [35].
Еркіндік принципін түсінуде және ендіруде Локк жеке меншіктің субстанциясы ретіндегі еңбек концепциясын орталық назарға қояды. Табиғат жасаған мүліктерді адам еңбегімен ұштастыра отырып, оны өзінің меншігі етеді. Яғни, жеке меншіктің қатынастың негізін адамның өзін еркін тұлға ретінде жасайтын іс-әрекеті мен қызметінен іздеуге болады. Табиғат заттары бәріне ортақ, бірдей берілсе де, адам өз еңбегінің иесі ретінде өзінде жекеменшіктің ұлы негізін қалады. Осы тұрғыда Локктың ойынан бірқатар маңызды шешім шығады:
1 Табиғи құқық жекеменшіктің субстанциясы мен шегі ретінде жеке еңбекті орталық негізге қояды. Тек осындай жекеменшік құқық тұлғаның табиғи, бөлінбес құқығы болып табылады және ол мүліктік қатынастың құқықтық легитимділігінің негізін қалауы керек.
2 Табиғи құқық тұлғалардың бірімен-бірі қатынасқа тең және экономикалық еркін субъектілер ретінде түсетін қоғамды орнатуды алға қояды. Локктың табиғи құқық түсіндірмесі бойынша тұлға мен еңбек өзінің ұғымы түрғысынан басқаның меншігі бола алмайды. Егер қоғамдық ұйым осындай келеңсіз жағдайларға орын берсе, мұндай қоғам ақылды, табиғи тәртіппен сәйкес емес, онда әлеуметтік қатынастардың құқықтық негізі өмір сүре алмайды яғни ол моральдық тұрғыда әділсіз ғана емес, ол заңға қарама-қайшы. Сондықтан да жеке меншіктік еңбектен, ал еңбекті адамның өзінің субъектілігінен алшақтау - экономикалық мәжбүр етудің универсальды тетігі - табиғи құқық нормасының өрескел бұзылғандығы болып табылады.
3 Қоғамның саяси-заңдық нормалары мен азаматтық-құқықтық заңдарының жағдайы жеке өзіндік таңдау еркіндігінің кепілдігі ретінде көрініп, осы ретте мемлекеттік-саяси юрисдикцияның шекарасы болуы керек, яғни ол еркіндікті мемлекеттің барлық түрдегі қысымынан қорғаулары керек. Басқарушы азаматтық тыныштықты қамтамасыз етуі және бодандарының жеке меншігін қорғау үшін әрекет ету керек және осыған қауіп төндіретін кез-келген оқиғаға, жағдайға килігуі керек [4].
Локктың табиғи құқық концепциясының барлық негізгі үрдісі заңның, құқықты мемлекеттің, билік өкілеттілігінің келісімдік негізіне, заң шығарудың мақсаты ретіндегі тұлғаның құқығы мен еркіндігінің саяси-заңдық кепілдігіне балама жоқтығына келіп тіреледі. Локктың саяси-құқықтық ілімінің көптеген ойлары, ережелері өркениетті, демократиялық құқықтық сананың ажырамас бөлігіне айналды.
Әрбір адам басқалармен бірлесе отырып, өз еркіндігін сақтап қала алатындай логикалық мүмкіндіктегі азаматтардың осындай формадағы бірлестігінің мүмкін екендігін философиялық тұрғыда негіздеуді Ж.Ж.Руссо алдына қойды.
Бұл ретте мемлекеттің пайда болуы мен мәнінің келісімдік теориясына түзетулер енгізу қажет болды: бұл келісімнің негізі азаматтардың өмірі мен мүлкін қорғау кепілдігі олардың мемлекеттің қандай да болмасын құқығынан алшақтауға айырбасталмауы керек. Осы алдына қойған мақсатты жүзеге асыруды Руссо әділ қоғамдық құрылыстың басты өміршең ерекшелігімен байланыстырады: бірлестіктің әрбір мүшесін оның барлық құқығымен тұтас қауымның пайдасына қарай ысыру қажет, ал егер кімде-кім ортақ ерікке бағынудан бас тартса, оны күш арқылы еркін болуға мәжбүр етеді. Тұлғаның абсолютті еркіндігін айта отыра Руссо оны бағындырудың тұтас жүйесіне келеді. Руссо бойынша әлеуметтік-саяси тұрғыдан еркіндік құқықты өзіне-өзі беретін халықтың дербестігін білдіреді. Белгілі бір басқарушыға көнуге келісім білдіргенде халық суверен ретінде жоғалады, яғни ол халық болудан қалады. Сондықтан да өз заманындағы мемлекет пен азаматтық қоғамдағы адамның жағдайы адамның бастапқы табиғи жағдайдағы еркіндігі мен табиғатпен, өз-өзімен жасаған келісімнің өңін ауыстырған формасы ретінде бағаланады. Жеке меншік қатынасқа негізделген, яғни өзінің билігіне бағындыру мен бәрін өзінің меншігіне айналдыруға ұмтылған азаматтық қоғамда еркін адам жоқ,: еркін болып туылған адам барлық жерде құрсауда, өйткені ол өзімен-өзі араз. Осы қалыптасып отырған жағдайдан шығу жолын ол теңдік пен еркіндіктің жаңа саяси түрін ендіру деп біледі. Оның негізі халық пен билеушінің келісім емес, шын мағынадағы халықтың өз-өзімен келісімі іспетті қоғамдық келісім және осының нәтижесінде суверен саяси организм, ұжымдық жан пайда болады. Руссо осы сөзбен билік өкілеттілігі бар басқарушыны емес, сол өкілеттілікті беретін халықты айтады. Қоғамдық келісім теориясының Руссолық ережесі диалектикалық-логикалық және семантикалық негіздегі халық - суверен және ортақ тұтас ерік ұғымдарына негізделген [36].
Руссо бойынша Азаматтық қауымдастық пен Саяи организмде жоғарғы билікке қатынасатын азамат пен мемлекет заңына бағынатын бодан - өзінің негізі жағынан егіз ұғымдар. Азаматтық қоғам мен саяси құқық принципінің өзара қатынасының Руссоның ойының парадоксы ол мемлекеттің пайда болуының тарихи негізі ретіндегі қоғамдық келісім идеясына және табиғи құқықтың әлеуметті жұмылдырудағы құндылықты-нормативті бастамасына күмән келтіруге алып келеді. И.Бентам табиғи құқықты құқықтық идеал ретінде санауға келісе отыра оны нақты қоғамның заңдық негізі мен позитивті құқық ретінде қолдануға болатындығына күмән келтіреді. Табиғи құқық міндетін заңды негізден келіп шығатын позитивті заңдардың легитимділігінің адамгершілік өлшеміне теңеу азаматтық қоғамның терең өзгерісі мен өзін-өзі ұйымдастырудың тәсілі және либералды-демократиялық құқықтық мемлекетпен өзара қатынасының нәтижесі болып табылады.
Мемлекет пен азаматтық қоғам арасындағы ерекшеліктерді көрсетуді XVIII ғ. неміс ағартушысы В.фон Гумбольд жүргізді. Ол мемлекет пен азаматтық қоғамның үш негізгі ерекшелігін көрсетті. Біріншіден бұл азаматтардың өздерінің мүддесімен қалыптасатын ұлттық, қоғамдық ұйымдар жүйесі мен мемлекеттік ұйымдар жүйесі екіншіден табиғи не ортақ құқық және мемлекет шығаратын позитивті құқық; үшіншіден адам және азамат. Ол осы ретте былай ой түйеді, мемлекет мақсат емес, ол адамның еркіне, оның өз мүмкіндігін жүзеге асыруына бөгет болатынына байланысты В.фон Гумбольд былай деп жазды: Мемлекет неғұрлым көп әсер еткен сайын сол әсерді берушілер де, қабылдаушылар да біріне-бірі ұқсай түседі. Осы кезден бастап бірте-бірте азаматтық қоғам мен мемлекеттің бөлектігі туралы ойлар өріс алып әлеуметтік теңдікті, азаматтық еркіндікті қамтамасыз ететін шектелген конституциялық мемлекет туралы идеялар бой көтере бастады.
Азаматтық қоғамның тым радикалды концепциясын американ буржуазиялық революциясының өкілі Т.Пеин жасады. Оның еңбектерінде мемлекетке қарама-қарсы тұратын азаматтық қоғам мәселесі орталық мәнге ие болды. Ол бойынша мемлекет қажетті зұлымдық: ол неғұрлым аз, әлсіз болағн сайын қоғам үшін ол соншалықты пайдалы. Сондықтан да мемлекет билігі азаматтық қоғамның үлесіне қарай шектелуі керек, өйткені кез-келген адамға, қоғамға қатынастағы іш тартушылық тән. Азаматтық қоғам қаншалықты дамыған жетілген болса, ол соншалықты өзінің істеріне көп мән беріп, мемлекетті керек етпейді. Өздеріне тән құқыққа ие еркін және тең адамдар мемлекетке қатынаста өткен кезеңде де, осы кезде де, болашақта да жоғары тұрады. Мемлекетті заңды және өркениетті деп барлық азаматтардың қолдауымен құралған және осы белсенді қолдау конституцилық негізделіп, парламенттік, өкілеттілік тетікпен белгіленгенде ғана айтуға болады. Яғни басқарудың өркениеттік жүйесі - азаматтардың қолдауына сүйенетін өкіметтің конституциялық басқару жүйесі. Мұндай өкіметте құқық болмайды, олардың тек өзінің азаматтарының алдына міндеті ғана бар [37].
Азаматтық қоғам концепциясын жасауда, толықтыруда және оның мемлекетпен өзара байланысын көрсетуде Гегель көп еңбек сіңірді. Гегель бойынша азаматтық қоғам жеке адамдардан келіп шығатын дербес мүдделердің, мақсаттардың өзара әрекетіне негізделген бірлестіктер жүйесі болса, мемлекет-қоғамдық мақсатты жүзеге асырушы жүйе.
Мемлекет пен азаматтық қоғам екі қарама-қайшы, бірақ тең дәрежеде қажетті бөліктер және әрқайсысы адам қатынасының жеке әлемін құрайды. Мемлекеттің негізінде билік ету, азаматтық қоғамның негізінде еркіндік жатыр. Егер мемлекет бірлікке ұмтылса, азаматтық қоғам көп түрлілікке ұмтылады, өйткені еркіндік кез-келген сыртқы қысымның жоғын білдіреді және өз қалауымен әрекет етуді көрсетеді. Дегенмен мұндай кез-келген еркіндік құқық дәлелі бола алмайды. Еркіндік құқыққа азаматтық тәртіпте заң үстемдік құрған кезде ғана қалыптасады, яғни ие бола алады, өйткені құқықтың өзі еркіндікті құқықтың өзі еркіндікті ортақ заң негізінде өзара шектеу болып табылады. Азаматтық қоғамның қалыптасуы, Гегель бойынша, буржуазиялық мемлекеттің және өзін дербес тұлға ретінде түсінетін құқық пен еркіндікке ие, сонымен қатар қоғам алдындағы моральдық тағы басқа да жауапкерілікті түсінетін азаматтың пайда болуымен байланысты. Азамат ұғымының негізінде еркіндік принципі бар, өйткені тек еркін адам ғана азамат ретінде құқық пен міндеттеме ала алады [5].
Біртұтастықты құрай отыра және мемлекет құрамына бірлестіктердің мүшесі ретінде кіре отыра, азаматтар өзара көптүрлі экономикалық, адамгершілік тағы басқа да қатынастардан тұратын жеке, дербес индивидтер ретінде қала береді. Осы қатынастардың бірлігі мемлекеттен бөлек ерекше байланысты құрайды. Егер мемлекет - тұтастықтан келіп шықса, азаматтық қоғам жеке адамдардың арасындағы өзара әрекеттен келіп шығады. Бұл қатынастар саяси қатынастардан мүлдем бөлек. Жоғарғы тұтастық ретіндегі мемлекетке бағына отыра адам бір мезгілде өзінің жеке өмірін өзі анықтайтын еркін адам ретіндегі құқығынан айырылмайды. Осы ретте ол басқа адамдармен қатынасқа түседі және осының негізінде ортақ байланыс пайда болады. Ортақ саяси билікке бағынатын және жеке құқық нормаларымен басқарылатын осы жеке қатынастардың бірлігі азаматтық қоғамды құрайды.
Жалпы Гегельдің халық туралы пікірі жоғары болмағанын айта кету керек, оның ойынша ол өзіне ненің қажет екенін білмейді. Өзіне ненін қажет екенін білу - терең пайымдау мен ақылдылықтың жемісі, ал ол халыққа тін іс емес.
Бірақ бұл пікірдің дұрыс еместігін бүгінгі нақтылық көрсетіп отыр, өйткені үкіметке бақылау жасау үшін халықтың белгілі бір жоғары деңгейдегі сауаттылығы керек. Сауаттылық, білімділік азаматтардың саясатқа қатынасуын кеңейтеді және үкіметтің іс-әрекетін объективті бағалауға, оны нақты бақылауға алуына мүмкіндік береді. Қабілеттілік азаматтардың саяси іс-әрекетінің аясын кеңейтіп, сайлауға қатынасу мен жергілікті өкілеттіліктен бастап мемлекеттің жоғарғы органдарының ісіне қатынасуға мүмкіндік береді.
Азаматтық қоғам мәселесіне К.Маркс та баса назар аударды. Маркс мемлекетті зерттеуде азаматтық қоғамды сараптауға сүйену керектігін жақсы түсінді. Ол бойынша мемлекет қоғамды тудырмайды, керісінше жанұя мен азаматтық қоғам мемлекеттің алғышарттарын құрайды. Маркстің ойы бойынша, жеке меншік маңызды орынды алатын азаматтық қоғам мемлекетті тудырады, ал мемлекет жанұя мен азаматтық қоғамның тарихи дамуының нәтижесі, олардың қызмет етуінің негізі болып табылады. Азаматтық қоғамның іс-әрекеттік, қызметтік аясы тек қана экономика ғана емес, сонымен қатар мәдениет, идеология және осылардан туындайтын қоғамдық қозғалыстарды қамтиды [38].
К.Маркс Гегельдің көрсеткен азаматтық қоғам мен мемлекеттің қарама-қайшылықтық табиғатын әрі қарай тереңдете түсті. Егер Гегельде бұл қарама-қарсылық мемлекеттің қарама-қайшылығынан туындаса, Маркс оны азаматтық қоғамның ішкі қарама-қайшылығы арқылы түсіндіріледі. Бұл қатардағы ең басты қайшылық таптық негізден туындайды. Қанаушы мемлекет пен езілуші таптардың арасындағы қарама-қайшылық одан да күрделі мемлекет пен азаматтық қоғамның қарама-қарсылығынан келіп шығады.
Азаматтық қоғамның мемлекетпен қарама-қарсылығы адамның әлеуметтік субъект ретінде екіге бөлінуінен де көрінеді. Азаматтық қоғам мен мемлекет - дейді К.Маркс, - бір-бірінен алшақтаған, сондықтан да мемлекеттің азаматы азаматтық қоғамның мүшесі ретіндегі азаматтан ерекшелінеді. Шынайы азамат ретінде ол өзін екі бірлестіктен көреді: бюрократиялық ұйымда және азаматтық қоғам ұйымында.
Осылай, адам екұдай өмір сүруге мәжбүр болады. Азаматтық қоғамда ол дербес адам ретінде әрекет етіп, ол мұнда басқа адамдарды өзінің іс-әрекетіндегі құрал ретінде көретін эгоистік жан ретінде көрінеді және ол мұнда эмпирикалық шынайылықта өзінің сезімдік, индивидуалдық болмысында өмір сүреді. Таза шын мағынадағы азамат болу үшін адам азаматтық қоғам шеңберінен шығып ортақ деңгейге көтерілуі керек және мұның бірден-бір жолы әлеуметтік және саяси революция.
Мемлекетте адам шынайы индивидуалдықтан тәуелсіз және ол мұнда жасанды ортақтыққа ие. Бұл - абстрактілі, жасанды адам қиялдағы суверенитеттің мүшесі. Бірақ мемлекет өміріне қатынаспай, ол қоғамдық жан бола алмайды. Тек осы жерде ғана ол қоғам мүддесін түсінуге жақындайды. Азаматтық қоғам мен мемлекеттің қарама-қайшылығы қоғамдық өмірдің және оның әр түрлі сфераларының бөлінуінің процесі болып табылады. Азаматтық қоғам мемлекет ерекше саяси сфераға көтерілгенде пісіп жетіледі. Буржуазиялық революция сословиелік артықшылықтармен қатар азаматтық қоғамнан саяси құрсауды да алып тастады және оны мемлекеттен бөліп алады. Мемлекеттің азаматтық қоғамнан алшақтау процесі бір жағынан оның мемлекет әсерінен және езгісінен босауына және екінші жағынан азаматтық қоғам тарапынан әр түрлі құқықтық және басқа да әлеуметтік институттар арқылы мемлекетті бақылауға алуына алып келеді. Осылай азаматтық қоғам Маркс түсінігінде мемлекеттің үстем билігінен босанған және оны өзінің бақылауына алған буржуазиялық қоғам болып табылады [7].
Жоғарыда келтірілген азаматтық қоғамға қатысты пікірлерден оған тән негізгі ерекшеліктерді көрсетуге болады. Біріншіден азаматтық қоғамның пайда болуы таптық-феодалдық шеңберден шығу мен капиталистік өндірістік қатынастардың дамуымен байланысты. Екіншіден азаматтық қоғам қоғамдық дамудың белгілі бір анық кезеңінде пайда болады және мемлекеттің тарихи өтпелі формаларымен байланысты және мемлекетпен барлық кезде қарама-қайшылықтағы диалектикалық бірлікте көрінетн құбылыс болып табылады. Үшіншіден азаматтық қоғам шеңберінде адамның тұлғалық мәні өсіп, ол осы ретте боданнан азаматқа айнала бастайды.
Азаматтық қоғам - адамға өзінің азаматтық құқығын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін және қоғам мүшелерінің әртүрлі қажеттіліктері, мүдделері мен құндылықтарын білдіретін мемлекеттік емес, қоғамдық қатынастар мен институттардың жүйесі. Азаматтық қоғам мемлекетке кез-келген түрде қарама-қарсы тұратын және одан бөлінген әлеуметтік кеңістік емес. Керісінше, азаматтық қоғам мен мемлекет бір-бірімен өзара бірқатар тұтас құрылымдық байланыстармен жалғасқан, өйткені мемлекет қоғамдық өмірде - делдалдық қызмет атқара отыра азаматтық құндылықтар мен институттармен беттеспеуі мүмкін емес, өйткені азаматтық қоғам белдеулік байланыстар жүйесі арқылы барлық қоғамдық қатынастарды қамтиды. Оның үстіне бірқатар қоғамдық элементтер мен институттар шекаралық жағдайды иеленеді, яғни олар бір мезгілде мемлекеттік құрылымдармен де, азаматтық қоғам институттарымен де байланысады. Бұған билік басындағы саяси партиялар мысал бола алады, өйткені ол азаматтық қоғамның қойнауынан шыға отыра, бір мезгілде өзінің күнделікті іс-әрекеті мен қызмет атқаруында мемлекеттік билікпен өте тығыз байланыста көрінеді [39].
Азаматтық қоғамның күшті қосалқы бөліктерінің болуы оның мемлекетпен қатынасындағы тең құқықты ынтымақтастықтың пайда болуына алып келеді. Осындай екіжақты тиімді ынтымақтастықтың қалыптасуына біршама маңызды факторды саяси режим ойнайды. Яғни саяси режимнің жағдайына байланысты олардың өзара әрекеті әрқалай қалыптасады. Егер тоталитарлық режимдерге барлық кезде азаматтық қоғамның белсенді және солғырт түрдегі текетіресі тән болса, өтпелі кезеңде азаматтық қоғамды мемлекетке белсенді түрде қарсы қоюды көрер болсақ, демократиялық режимнің басымдылығы онда екеуінің арасында өзара пайдалы ынтымақтастықтың орнауы болып табылады. Демократиялық қоғамда азаматтық қоғам тек қана мемлекеттің әсерін қабылдаушы салғырт тұсы емес, ол мұнда мемлекеттің екеуіне бірдей маңызды мәселелерді шешудегі серіктесі болып табылады.
Азаматтық қоғам - онда болып жатқан процестер мен қатынастардың басты әрекет етушi тұлғасы мен субъектiсi ретiнде өз қажеттiлiктерiнiң, мүдделерi мен құндылықтарының барлық жүйесiмен бiрге адам болып табылатын қоғам. Бұл ұғым сонымен қатар мемлекет пен оның органдарына тәуелсiз өмiр сүретiн қоғамдық: саяси, экономикалық, мәдени, ұлттық, дiни, отбасылық және басқа қатынастардың барлық жиынтығын бiлдiредi, жеке мүдделердiң әралуандылығын көрсетедi.
Қоғам демократиялық дамудың белгiлi бiр сатысында ғана азаматтық болады және елдiң экономикалық, саяси дамуына, халықтың әл-ауқатының, мәдениетi мен сана-сезiмiнiң өсу шамасына қарай қалыптасады.
Елде азаматтық қоғамды қалыптастыру және демократияны дамыту өзара тығыз байланысты: азаматтық қоғам неғұрлым дамыған болса, мемлекет соғұрлым демократиялырақ болады.
Азаматтық қоғамды дамытудың алғышарттары меншiктiң алуан түрлi нысаны кезiнде азаматтарда экономикалық дербестiктiң пайда болуы мен адами жеке тұлға мәртебесiнiң артуы болып табылады.
Құқықтық мемлекет және демократия азаматтық қоғамның саяси iргетасы ретiнде қызмет етедi, бұлар жеке тұлғаның барлық құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету, қоғамда тұрақтылық, қауiпсiздiк, әдiлеттiлiк және ынтымақтастық жағдайын құру мақсатында оны дамыту үшiн қажет [40].
Азаматтық қоғамның экономикалық негiзiн, тең танылуы мен қорғалуының заңнамалық кепiлдiктерiмен қамтамасыз етiлген, меншiк нысандарының әралуандылығы мен дара меншiк иелерiнiң егемендiгi құрайды.
Азаматтық қоғам өмiр сүруiнiң басты базалық шарттарының бiрi тәуелсiз БАҚ арқылы қамтамасыз етiлетiн жариялылық болып табылады.
Демократия жағдайында азаматтық қоғам институттары мен мемлекет ортақ жүйеде әртүрлi, бiрақ өзара тәуелдi бөлiктер ретiнде жұмыс iстейдi.
Билiк пен азаматтық қоғам арасындағы қатынастар көпшiлiк келiсiм негiзiнде қалыптасады, ал өзара iс-қимыл ымыраға қол жеткiзуге бағытталады.
Демократиялық мемлекеттiң азаматтары дербес бостандық құқығын пайдаланады, бiрақ сонымен бiр уақытта олар басқа мемлекеттiк институттармен бiрге болашақты құру жауапкершiлiгiн бөлiседi.
Азаматтық қоғам демократиялық саяси жүйе жағдайында ғана билiк пен азаматтық қоғам арасындағы қатынастар көпшiлiк келiсiм негiзiнде қалыптасатын ең жоғары даму деңгейiне жетедi. Азаматтық қоғамдағы демократиялық рәсiмдер билiк қызметiнiң сапасын бұқаралық бағалау құқығына және қоғам мүдделерi үшiн билiкке ықпал ету тетiктерiне негiзделедi.
Демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекеттiң мiндетi жаратылысы жағынан әртүрлi азаматтар мен заңды тұлғалардың бiрлестiктерi (партиялар, YЕҰ, БАҚ, одақтар, қауымдастықтар, бастамашылық топтары және басқалары) адам мен мемлекет арасындағы байланысты жүзеге асыратын және соңғысының билiктi бiр қолға алуына мүмкiндiк бермейтiн азаматтық қоғамды жан-жақты дамыту үшiн қажеттi жағдай жасау болып табылады.
Азаматтық қоғамның мiндетi - жеке адам мен мемлекет арасында делдал болу.
Азаматтық қоғамның мақсаты қоғамның әр мүшесiнiң мүдделерiн қорғау, оның мүдделерiн билiк пен қоғам алдында бейiмдеу, билiк қызметiн қоғамдық бақылау әрi оның iшкi және сыртқы саясатын қалыптастыру болып табылады [8].
Азаматтық қоғам институттарына саяси партиялар, жергiлiктi қоғамдастықтар, кәсiптiк одақтар, дiни бiрлестiктер, шығармашылық, қоғамдық және ғылыми одақтар мен бiрлестiктер, бұқаралық ақпарат құралдары, сондай-ақ қоғам үшiн түрлi қызмет пен қызмет көрсетулердiң кең ауқымын iске асыратын, қызметтiң алуан түрiн жүзеге асыратын мемлекеттiк емес қорлар, коммерциялық емес мекемелер, заңды тұлғалар одақтары (қауымдастықтары), қоғамдық пайдалы мiндеттердi шешетiн басқа да ұйымдар мен бастамашыл топтар түрiнде құрылған мемлекеттiк емес ұйымдар жатады.
Саяси партия - мемлекеттiк билiктiң, жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың өкiлеттi және атқарушы органдарында азаматтардың, түрлi әлеуметтiк топтардың мүдделерiн бiлдiру және оларды қалыптастыруға қатысу мақсатында олардың саяси ырқын бiлдiретiн Қазақстан Республикасы азаматтарының ерiктi бiрлестiгi.
Кәсiптiк одақтар - азаматтардың өз кәсiптiк мүдделерiнiң ортақтығы негiзiнде өз мүшелерiнiң еңбек ету, сондай-ақ басқа да әлеуметтiк-экономикалық құқықтары мен мүдделерiн бiлдiру мен оларды қорғау, еңбек жағдайларын жақсарту үшiн ерiктi түрде құратын дербес, тiркелген жеке мүшелiгi бар қоғамдық бiрлестiктерi.
Дiни бiрлестiктер - жергiлiктi дiни бiрлестiктер (қауымдастықтар), дiни басқармалар (орталықтар), сондай-ақ дiни оқу орындары мен ғибадатханалар.
Бұқаралық ақпарат құралы - мерзiмдi баспасөз басылымы, радио- және теледидар бағдарламасы, киноқұжаттама, дыбыс- бейне жазбасы және көпшiлiк қол жеткiзе алатын телекоммуникациялық желiлердегi (интернет және басқалары) WEB-сайттарды қоса алғанда, бұқаралық ақпаратты мерзiмдi немесе үздiксiз жария таратудың басқа да нысаны.
Қоғамдық бiрлестiктер - саяси партиялар, кәсiптiк одақтар және азаматтардың ортақ Мақсаттарға қол жеткiзуi үшiн ерiктi негiзде құрылған, заңнамаға қайшы келмейтiн басқа да бiрлестiктерi. Қоғамдық бiрлестiктер коммерциялық емес ұйымдар болып табылады [41].
Yкiметтiк емес ұйым - ортақ мақсаттарға қол жеткiзу үшiн азаматтар және (немесе) мемлекеттiк емес заңды тұлғалар Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес ерiктi негiзде құрған коммерциялық емес ұйым (саяси партияларды, кәсiптiк одақтарды және дiни бiрлестiктердi қоспағанда).
Ұлттық-мәдени бiрлестiк - өзiн белгiлi бiр этникалық бiрлiкке жатқызатын, өзiнiң этникалық ерекшелiгiн сақтау, тiлiн, бiлiмiн және мәдениетiн дамыту мәселелерiн дербес шешу мақсатында азаматтардың өздерi ерiктi өзiн-өзi ұйымдастыруы негiзiндегi бiрлестiгi.
Жергiлiктi өзiн-өзi басқару - жергiлiктi маңызы бар мәселелердi тiкелей немесе жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың құрылатын органдары (институттары) арқылы өздерi дербес шешу мақсатында белгiлi бiр мекендер шегiнде тұрғылықты жерi бойынша азаматтардың өзiн-өзi ұйымдастыруының нысаны.
Азаматтық қоғам мынадай функцияларды жүзеге асырады:
oo азаматтық бастамаларды қолдау, дамыту және көтермелеу;
oo мүдделердi жақындастыру және белгiлi бiр мақсаттарға қол жеткiзу негiзiнде адамдарды одақтарға, бiрлестiктерге ерiктi түрде кiрiктiру үшiн жағдайлар жасау жөнiндегi жұмысқа қатысу;
oo азаматтардың жалпымемлекеттiк және жергiлiктi проблемаларды шешуге қатысуын қамтамасыз ету;
oo азаматтардың құқықтарын қорғауға жәрдем көрсету және халықтың түрлi топтарының мүдделерiн iске асыру;
oo қоғамда жалпы адами нормаларды, құндылықтар мен адамгершiлiк негiздерiн бекiту;
oo адамның тәуелсiз өмiр сүруiн қамтамасыз ететiн еңбек өнiмдiлiгi үшiн жағдай жасауға қатысу;
oo әлеуметтiк қызметтер көрсету;
oo билiктiң, бизнестiң және қоғамдық институттардың қатынастарын үйлестiруге жәрдемдесу, қоғамдық келiсiм және әлеуметтiк жанжалдарды азайту үшiн жағдайлар жасау, әлеуметтiк және өзге де жанжалдарды сындарлы үндесу жолымен шешу;
oo мемлекеттiк шешiмдер қабылдау процесiнде ашықтық пен мөлдiрлiкке жәрдемдесу;
oo әлеуметтiк еңбек қатынастарын реттеу жөнiндегi аса маңызды қоғамдық функцияларды орындайтын кәсiподақтық ұйымдардың қызметiн қолдау;
oo сөз бостандығын қолдау, БАҚ тәуелсiздiгiн нығайту және ақпараттық кеңiстiктiң ашықтығын қамтамасыз ету.
Бұл жерде ескерте кететін бір мәселе - Кеңес дәуірінде елімізде марксистік мемлекеттік теория тұрғысынан зерттеп, түсініп келдік. Ол кезде қоғам мен мемлекетті таптық тұрғыдан зерттеуге тырыстық, басқа теорияны, басқа бағытты сырып тастап отырдық. Қазір ол теорияларға көзқарас түзелді, дұрысталды. Тарих теориялардың бәрінде аздап болса да шындық және тарихи нақты дәлелдер болады. Сондықтан ол теорияларды білу, дұрыс жағын алу, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.