Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу тілінің даму ерекшеліктері
КІРІСПЕ 2
І МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 3
1.1 Сөйлеу қызметтерінің психологиялық сипаттары 3
1.2 Мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеу тілінің қалыптасуы 3
ІІ ЖАЛПЫ СӨЙЛЕУ ТІЛІ ДАМЫМАҒАН БАЛАЛАРДЫҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 3
2.1 Жалпы сөйлеу тілі кемістігі 3
2.2 Жалпы сөйлеу тілінің кемістігі бар балаларда лексикалық құрылымның қалыптасуының себептері 3
2.3 Сөйлеу тілі жалпы дамымаған балалардың сөздік қорын дамытудың кейбір жолдары 3
ҚОРЫТЫНДЫ 3
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 3
ҚОСЫМША А 3
ҚОСЫМША Б 3
І МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 3
1.1 Сөйлеу қызметтерінің психологиялық сипаттары 3
1.2 Мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеу тілінің қалыптасуы 3
ІІ ЖАЛПЫ СӨЙЛЕУ ТІЛІ ДАМЫМАҒАН БАЛАЛАРДЫҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 3
2.1 Жалпы сөйлеу тілі кемістігі 3
2.2 Жалпы сөйлеу тілінің кемістігі бар балаларда лексикалық құрылымның қалыптасуының себептері 3
2.3 Сөйлеу тілі жалпы дамымаған балалардың сөздік қорын дамытудың кейбір жолдары 3
ҚОРЫТЫНДЫ 3
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 3
ҚОСЫМША А 3
ҚОСЫМША Б 3
Курстық жұмыстың мақсаты: жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалармен сөздік жұмысын жүргізе отырып, оларды айналасындағы заттармен таныстырып, атын атай білуге, қасиеті мен сапасын, түр-түсі және пішінін ажырата білуге, өмірдегі, қоршаған ортадағы түрлі құбылыстар жайындағы ұғым, түсініктерін дамыта отырып, белсенді түрде тілдік қарым-қатынас жасай білуге үйрету.
Зерттеудің міндеттері:
- жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың лексикалық дамуының ерекшеліктерін шетел және отандық әдебиеттерден қарастыру;
- жалпы сөйлеу тілінің кемістігін қарастыру;
- жалпы сөйлеу тілінің кемістігі бар балаларда лексикалық құрылымның қалыптасуының себептерін анықтау;
- сөйлеу тілі жалпы дамымаған балалардың сөздік қорын дамытудың кейбір жолдарын қарастыру;
Зерттеу нысаны: жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың лексикалық дамуының ерекшеліктері.
3ерттеу пәні: сөйлеу тілі.
Мектепке дейінгі жаста сөйлеу тілі дұрыс дамып келе жатқан балалар мектепке барарда қажетті сөз қоры мен грамматикалық түрлерді меңгереді. Бірақ сөйлеу тілінің түрлі патологияларда, әсіресе жалпы сөйлеу тілі дамымағанда бұл үрдістер тежеліп, сапа жағынан басқа көрініс алады.
Сөйлеу тілінің қызметі баланың психикалық дамуында маңызды рөл атқарады, бұл үрдіс кезінде баланың танымдық қызметі, ойлау қабілеті дамиды. Толық тілдік даму қалыпты қоғамдық қарым-қатынастардың орнауының негізгі жағдайы, ал бұл өз кезегінде баланың қоршаған орта туралы көзқарасын кеңейтеді. Тілді белгілі дәрежеде меңгеру баланың тәрбиесінің қалыптасуына және ұжымда жұмыс істеу әрекетіне жағымды әсер етеді.
Жалпы сөйлеу тілінің кемістігі бұл – қалыпты есту қабілеті мен интеллектісі бар балалардың сөйлеу жүйесінде барлық тілдік компоненттері ауытқыған күрделі тілдік бұзылыстар.
Егеменді еліміздің талабына сай мемлекеттік тілді меңгеру, оқыту, қазіргі заманға сай білімді де, тәрбиелі ұрпақ тәрбиелеу педагогтар еншісінде.
Мектепке дейінгі балаларға тәрбие мен білім беру жұмыстарын ұйымдастыруда олардың сөйлеу, тілін дамыту, байланыстырып сөйлеу мәдениетін жетілдіруге, құрастыра сөйлеуге, сөздік қорының молаюына баса көңіл бөлген жөн. Сәбилердің дүниетанымын кеңейтіп, ойын өрістетіп, тіл байлығын жетілдіруде көркем әдебиеттің алатын орны ерекше. Балабақшада балаларды дұрыс сөйлей білу мәдениетіне айнала қоршаған ортамен, сондай-ақ көркем әдебиетпен теңестіру арқылы жүзеге асыруға болады. Әрбір ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде дидактикалық ойындарды қолдану арқылы балалардың қиялын шарықтатып, ойлау қабілетін ұштауға болады. Балабақшадағы тәрбиелеу-оқыту жұмысында балалардың тілін дамыту, сөздік қорларын дамыту, ауызша сөйлеуге үйрете отырып, үйренген сөздерін күнделікті өмірде еркін қолдану, әрі оны күнделікті іс-әрекет кезіндегі тілдік қарым-қатынаста қолдана білуге жаттықтыру ісіне ерекше мән берілген.
Зерттеудің міндеттері:
- жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың лексикалық дамуының ерекшеліктерін шетел және отандық әдебиеттерден қарастыру;
- жалпы сөйлеу тілінің кемістігін қарастыру;
- жалпы сөйлеу тілінің кемістігі бар балаларда лексикалық құрылымның қалыптасуының себептерін анықтау;
- сөйлеу тілі жалпы дамымаған балалардың сөздік қорын дамытудың кейбір жолдарын қарастыру;
Зерттеу нысаны: жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың лексикалық дамуының ерекшеліктері.
3ерттеу пәні: сөйлеу тілі.
Мектепке дейінгі жаста сөйлеу тілі дұрыс дамып келе жатқан балалар мектепке барарда қажетті сөз қоры мен грамматикалық түрлерді меңгереді. Бірақ сөйлеу тілінің түрлі патологияларда, әсіресе жалпы сөйлеу тілі дамымағанда бұл үрдістер тежеліп, сапа жағынан басқа көрініс алады.
Сөйлеу тілінің қызметі баланың психикалық дамуында маңызды рөл атқарады, бұл үрдіс кезінде баланың танымдық қызметі, ойлау қабілеті дамиды. Толық тілдік даму қалыпты қоғамдық қарым-қатынастардың орнауының негізгі жағдайы, ал бұл өз кезегінде баланың қоршаған орта туралы көзқарасын кеңейтеді. Тілді белгілі дәрежеде меңгеру баланың тәрбиесінің қалыптасуына және ұжымда жұмыс істеу әрекетіне жағымды әсер етеді.
Жалпы сөйлеу тілінің кемістігі бұл – қалыпты есту қабілеті мен интеллектісі бар балалардың сөйлеу жүйесінде барлық тілдік компоненттері ауытқыған күрделі тілдік бұзылыстар.
Егеменді еліміздің талабына сай мемлекеттік тілді меңгеру, оқыту, қазіргі заманға сай білімді де, тәрбиелі ұрпақ тәрбиелеу педагогтар еншісінде.
Мектепке дейінгі балаларға тәрбие мен білім беру жұмыстарын ұйымдастыруда олардың сөйлеу, тілін дамыту, байланыстырып сөйлеу мәдениетін жетілдіруге, құрастыра сөйлеуге, сөздік қорының молаюына баса көңіл бөлген жөн. Сәбилердің дүниетанымын кеңейтіп, ойын өрістетіп, тіл байлығын жетілдіруде көркем әдебиеттің алатын орны ерекше. Балабақшада балаларды дұрыс сөйлей білу мәдениетіне айнала қоршаған ортамен, сондай-ақ көркем әдебиетпен теңестіру арқылы жүзеге асыруға болады. Әрбір ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде дидактикалық ойындарды қолдану арқылы балалардың қиялын шарықтатып, ойлау қабілетін ұштауға болады. Балабақшадағы тәрбиелеу-оқыту жұмысында балалардың тілін дамыту, сөздік қорларын дамыту, ауызша сөйлеуге үйрете отырып, үйренген сөздерін күнделікті өмірде еркін қолдану, әрі оны күнделікті іс-әрекет кезіндегі тілдік қарым-қатынаста қолдана білуге жаттықтыру ісіне ерекше мән берілген.
1. Глухов В. П. Методика формирования связной монологической речи дошкольников с общим недоразвитием речи. / учебное пособие по спецкурсу. - М.: Альфа, 1996. - 114 с.
2. Левина Р.Е. Характеристика общего недоразвития речи у детей. // Основы теории и практики логопедии. – М., 1961. – С.67-84.
3. Выготский Л.С. Мышление и речь.- М.: Издат АПН РСФСР, 1992.-324 с.
4. Выготский Л.С. Собрание сочинений: в 6-ти т.//т.5 Основы дефектологии. Под ред. Т. А. Власовой. - М.: Педагогика, 1996. - 368 с.
5. Гвоздев А. Н. Вопросы изучения детской речи. - М.: Издательство Академ, пед. наук РСФСР, 2001. - 219 с.
6. Розенгард-Пупко Г.И. Формирование речи у детей раннего возраста. - М.: Издательство Академ, пед. наук РСФСР, 2000. - 112 с.
7. Леонтьева Н.Н., Маринова К.В. Анатомия и физиология детского организма: (основы учения о клетке и развития организма, нервной системы, опорно-двигательного аппарата). Учебник для студентов пед. ин-тов 2-е изд., перераб. - М.: Просвещение, 2006- 323 с.
8. Педагогическое учение К. Д. Ушинского/Лордкипанидзе Д. О. М.: Издат АПН РСФСР, 1999.-224 с.
9. Власова Т.А., Певзнер М.С. О детях с отклонениями в развитии. Изд. 2-е, исправлен. и дополнен. - М.: Просвещение, 1993 - 162 с.
10. Спирова Л. Ф.Особенности речевого развития учащихся с тя-желыми нарушениями речи (I-IV классы); Науч.-исслед. ин-т дефектологии АПН СССР.- М.: Педагогика, 1980. - 192 с.
11. Ляпидевский С. С. Невропатология. Естественнонаучные основы специальной педагогики. Учебник для вузов, Издательство: Владос, 2000 год - 242 с.
12. Винарская Е.И. Раннее речевое развитие ребенка и проблемы дефектологии: Периодика раннего развития: Эмоциональные предпосылки освоения языка / Кн. для логопеда.- М.: Просвещение, 1997.- 160 с.
13. Филичева Т.Б., Чиркина Г.В. Устранение общего недоразвития речи у детей дошкольного возраста: Практ. пособие. – М., 2004. - С. 70-71.
14. Жукова Н. С, Мастюкова Е. М., Филичева Т. Б. Преодоление задержки речевого развития у дошкольников. - М.: Просвещение, 2003. – 172с.
15. Антипова Ж.В. Формирование словаря у дошкольников с общим недоразвитием речи: Автореф. дис. канд. пед. наук / МГЛУ.- М., 2008.-16 с.
16. Лурия А. Р. Мозг человека и психические процессы.-М.: издат Академия пед. наук РСФСР, т. 1. Нейро - психологические исследования, 2003. 395с.
17. Қазақстан Республикасының «Мүмкіндіктері шектеулі балаларға əлеуметтік жəне медициналық-педагогикалық түзете қолдау көрсету туралы» заңы. – Алматы,2005.
18. ҚР Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. –Алматы, 2008.
19. Алексеева М.М. Вопросы обучения правильному звукопроизношению детей дошкольного возраста//Дошкольная педагогика.-М.,2005.-96 с.
20. Айдарбекова К.М. Сборник экспериментальных программ. Школа для детей с тяжелыми нарушениями речи. - Алматы, ОО Центр САТР, 2005.
21. Бадалян Л. О. Детская неврология. - 3-е изд. - М.: Медицина, 2004. - 576 с.
22. Бадалян Л. О. трям. - Алматы, 2008. С. 27.
23. Баймуратова А.Т., Сулейменова Р.А. Лекотека - новое звено в развивающем обучении детей. - Алматы, 2009. С.90.
24. Боромыкова О. С. Коррекция речи и движения с музыкальным сопровождением: Комплекс упражнений по совершенствованию речевых навыков у детей дошкольного возраста с тяжелыми нарушениями речи.- СПб.: «ДЕТСТВО - ПРЕСС», 1999. - 64 с.
25. Быкова А. И., Осокина Т. И. Развитие движений у детей в детском саду.- М.: Учпедгиз, 1990. - 98 с.
2. Левина Р.Е. Характеристика общего недоразвития речи у детей. // Основы теории и практики логопедии. – М., 1961. – С.67-84.
3. Выготский Л.С. Мышление и речь.- М.: Издат АПН РСФСР, 1992.-324 с.
4. Выготский Л.С. Собрание сочинений: в 6-ти т.//т.5 Основы дефектологии. Под ред. Т. А. Власовой. - М.: Педагогика, 1996. - 368 с.
5. Гвоздев А. Н. Вопросы изучения детской речи. - М.: Издательство Академ, пед. наук РСФСР, 2001. - 219 с.
6. Розенгард-Пупко Г.И. Формирование речи у детей раннего возраста. - М.: Издательство Академ, пед. наук РСФСР, 2000. - 112 с.
7. Леонтьева Н.Н., Маринова К.В. Анатомия и физиология детского организма: (основы учения о клетке и развития организма, нервной системы, опорно-двигательного аппарата). Учебник для студентов пед. ин-тов 2-е изд., перераб. - М.: Просвещение, 2006- 323 с.
8. Педагогическое учение К. Д. Ушинского/Лордкипанидзе Д. О. М.: Издат АПН РСФСР, 1999.-224 с.
9. Власова Т.А., Певзнер М.С. О детях с отклонениями в развитии. Изд. 2-е, исправлен. и дополнен. - М.: Просвещение, 1993 - 162 с.
10. Спирова Л. Ф.Особенности речевого развития учащихся с тя-желыми нарушениями речи (I-IV классы); Науч.-исслед. ин-т дефектологии АПН СССР.- М.: Педагогика, 1980. - 192 с.
11. Ляпидевский С. С. Невропатология. Естественнонаучные основы специальной педагогики. Учебник для вузов, Издательство: Владос, 2000 год - 242 с.
12. Винарская Е.И. Раннее речевое развитие ребенка и проблемы дефектологии: Периодика раннего развития: Эмоциональные предпосылки освоения языка / Кн. для логопеда.- М.: Просвещение, 1997.- 160 с.
13. Филичева Т.Б., Чиркина Г.В. Устранение общего недоразвития речи у детей дошкольного возраста: Практ. пособие. – М., 2004. - С. 70-71.
14. Жукова Н. С, Мастюкова Е. М., Филичева Т. Б. Преодоление задержки речевого развития у дошкольников. - М.: Просвещение, 2003. – 172с.
15. Антипова Ж.В. Формирование словаря у дошкольников с общим недоразвитием речи: Автореф. дис. канд. пед. наук / МГЛУ.- М., 2008.-16 с.
16. Лурия А. Р. Мозг человека и психические процессы.-М.: издат Академия пед. наук РСФСР, т. 1. Нейро - психологические исследования, 2003. 395с.
17. Қазақстан Республикасының «Мүмкіндіктері шектеулі балаларға əлеуметтік жəне медициналық-педагогикалық түзете қолдау көрсету туралы» заңы. – Алматы,2005.
18. ҚР Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. –Алматы, 2008.
19. Алексеева М.М. Вопросы обучения правильному звукопроизношению детей дошкольного возраста//Дошкольная педагогика.-М.,2005.-96 с.
20. Айдарбекова К.М. Сборник экспериментальных программ. Школа для детей с тяжелыми нарушениями речи. - Алматы, ОО Центр САТР, 2005.
21. Бадалян Л. О. Детская неврология. - 3-е изд. - М.: Медицина, 2004. - 576 с.
22. Бадалян Л. О. трям. - Алматы, 2008. С. 27.
23. Баймуратова А.Т., Сулейменова Р.А. Лекотека - новое звено в развивающем обучении детей. - Алматы, 2009. С.90.
24. Боромыкова О. С. Коррекция речи и движения с музыкальным сопровождением: Комплекс упражнений по совершенствованию речевых навыков у детей дошкольного возраста с тяжелыми нарушениями речи.- СПб.: «ДЕТСТВО - ПРЕСС», 1999. - 64 с.
25. Быкова А. И., Осокина Т. И. Развитие движений у детей в детском саду.- М.: Учпедгиз, 1990. - 98 с.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 2
І МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 4
1.1 Сөйлеу қызметтерінің психологиялық сипаттары 4
1.2 Мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеу тілінің қалыптасуы 7
ІІ ЖАЛПЫ СӨЙЛЕУ ТІЛІ ДАМЫМАҒАН БАЛАЛАРДЫҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 14
2.1 Жалпы сөйлеу тілі кемістігі 14
2.2 Жалпы сөйлеу тілінің кемістігі бар балаларда лексикалық құрылымның қалыптасуының себептері 17
2.3 Сөйлеу тілі жалпы дамымаған балалардың сөздік қорын дамытудың кейбір жолдары 21
ҚОРЫТЫНДЫ 27
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 29
ҚОСЫМША А 31
ҚОСЫМША Б 32
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың мақсаты: жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалармен сөздік жұмысын жүргізе отырып, оларды айналасындағы заттармен таныстырып, атын атай білуге, қасиеті мен сапасын, түр-түсі және пішінін ажырата білуге, өмірдегі, қоршаған ортадағы түрлі құбылыстар жайындағы ұғым, түсініктерін дамыта отырып, белсенді түрде тілдік қарым-қатынас жасай білуге үйрету.
Зерттеудің міндеттері:
- жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың лексикалық дамуының ерекшеліктерін шетел және отандық әдебиеттерден қарастыру;
- жалпы сөйлеу тілінің кемістігін қарастыру;
- жалпы сөйлеу тілінің кемістігі бар балаларда лексикалық құрылымның қалыптасуының себептерін анықтау;
- сөйлеу тілі жалпы дамымаған балалардың сөздік қорын дамытудың кейбір жолдарын қарастыру;
Зерттеу нысаны: жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың лексикалық дамуының ерекшеліктері.
3ерттеу пәні: сөйлеу тілі.
Мектепке дейінгі жаста сөйлеу тілі дұрыс дамып келе жатқан балалар мектепке барарда қажетті сөз қоры мен грамматикалық түрлерді меңгереді. Бірақ сөйлеу тілінің түрлі патологияларда, әсіресе жалпы сөйлеу тілі дамымағанда бұл үрдістер тежеліп, сапа жағынан басқа көрініс алады.
Сөйлеу тілінің қызметі баланың психикалық дамуында маңызды рөл атқарады, бұл үрдіс кезінде баланың танымдық қызметі, ойлау қабілеті дамиды. Толық тілдік даму қалыпты қоғамдық қарым-қатынастардың орнауының негізгі жағдайы, ал бұл өз кезегінде баланың қоршаған орта туралы көзқарасын кеңейтеді. Тілді белгілі дәрежеде меңгеру баланың тәрбиесінің қалыптасуына және ұжымда жұмыс істеу әрекетіне жағымды әсер етеді.
Жалпы сөйлеу тілінің кемістігі бұл - қалыпты есту қабілеті мен интеллектісі бар балалардың сөйлеу жүйесінде барлық тілдік компоненттері ауытқыған күрделі тілдік бұзылыстар.
Егеменді еліміздің талабына сай мемлекеттік тілді меңгеру, оқыту, қазіргі заманға сай білімді де, тәрбиелі ұрпақ тәрбиелеу педагогтар еншісінде.
Мектепке дейінгі балаларға тәрбие мен білім беру жұмыстарын ұйымдастыруда олардың сөйлеу, тілін дамыту, байланыстырып сөйлеу мәдениетін жетілдіруге, құрастыра сөйлеуге, сөздік қорының молаюына баса көңіл бөлген жөн. Сәбилердің дүниетанымын кеңейтіп, ойын өрістетіп, тіл байлығын жетілдіруде көркем әдебиеттің алатын орны ерекше. Балабақшада балаларды дұрыс сөйлей білу мәдениетіне айнала қоршаған ортамен, сондай-ақ көркем әдебиетпен теңестіру арқылы жүзеге асыруға болады. Әрбір ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде дидактикалық ойындарды қолдану арқылы балалардың қиялын шарықтатып, ойлау қабілетін ұштауға болады. Балабақшадағы тәрбиелеу-оқыту жұмысында балалардың тілін дамыту, сөздік қорларын дамыту, ауызша сөйлеуге үйрете отырып, үйренген сөздерін күнделікті өмірде еркін қолдану, әрі оны күнделікті іс-әрекет кезіндегі тілдік қарым-қатынаста қолдана білуге жаттықтыру ісіне ерекше мән берілген.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорларын дамыту ісінде тәрбиешінің міндеттері:
балалардың сөздік қорларын дамыту;
жаңа сөздерді меңгерту;
үйренген сөздерін тиянақтап, анықтап, әрі байытып отыру басты міндет болып табылады.
Осы аталған міндеттерді тәрбиеші үнемі сөздік жұмысын жүргізуде басшылыққа алып отыруы тиіс. Балалардың сөздік қорын дамытуда ойын, тапсырма, жаттығулардың орны ерекше. Соның ішінде, ойын - баланың шын тіршілігі. Ойын арқылы бала айналасындағы нәрседен өзіне қызықтысына ықыласы ауып, таңдап алады. Баланың бір ерекше қасиеті сөйлеуден еш жалықпайды. Ойын бала тілінің дамуына ықпалын тигізіп, таным белсенділігінің дамуына жол ашады. Қай бала болмасын ойынмен өседі, өйткені бала табиғатының өзі тек ойынмен байланысты. Ойын үстінде бала ешнәрсеге тәуелсіз. Ол өзін еркін ұстайды. Ал еркіндік дегеніміз барлық дамудың баспалдағы, бәрін білуге деген талпынысы мен құлшынысы. Баланың білуге деген құштарлығы, сөйлеуі ойын үстінде қалыптасады.
Сөздік қорды дамыту ісін ұйымдастыру жұмысында ойын сабағы ең негізгі орын алады. Тәрбиеші бақылау, заттарды қарау, сурет қарау, жұмбақ шешу және құрастыру, саяхат, ойын-сабақтарын ұйымдастыру барысында балалардың сөздік қорларын дамытады.Әдістемелік және теориялық негіздер.
Біздің зерттеуіміз келесі теориялық базаға негізделген: онтогезде сөйлеу қалыптасудың заңдылықтары ( А.Н.Гвоздев, В.А.Сохин, Д.Б.Слобин, А.М.Шахнарович, Б,Баймұратова, Т.Т.Аяпова) жалпы сөйлеу дамымаудың ерекшеліктері (Р.Е.Левина, Т.Б.Филичева, Г.В.Чиркина, Л.Ф.Спирова, М.С.Жукова, Р.И.Лалаева, В.Г.Петрова), танымдық әрекетінің дамуында сөйлеудің маңызын (Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, В.И.Лубовский, А.Р.Лурия).
І МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Сөйлеу қызметтерінің психологиялық сипаттары
Сөйлеу тілінің қызметі баланың психикалық дамуында маңызды рөл атқарады, бұл үрдіс кезінде баланың танымдық қызметі, ойлау қабілеті дамиды. Толық тілдік даму қалыпты қоғамдық қарым-қатынастардың орнауының негізгі жағдайы, ал бұл өз кезегінде баланың қоршаған орта туралы көзқарасын кеңейтеді. Тілді белгілі дәрежеде меңгеру баланың тәрбиесінің қалыптасуына және ұжымда жұмыс істеу әрекетіне жағымды әсер етеді.
Тіл - ойлау қабілетінің негізінде жүзеге асырылатын және онымен тікелей байланысты жоғарғы психикалық функция.
Сөйлеу тілі екі формаға ажыратылады: сыртқы және ішкі.
Сыртқы сөйлеу тіліне келесі түрлер кіреді: ауызша (диалогтік және монологтік) және жазбаша.
Диалогтік тіл - сөйлеу тілінің ең қарапайым және ең таза түрі - екі немесе бірнеше адамдардың араласуы кезінде пайда болады және сөздермен алмасудан тұрады.
Монологтік тіл - белгілі білімдер мен жағдайларды бір адамның жеткізуі. Монологтік тілге бірізділік пен дәлділік тән, ол ойлаудың байланысын, грамматикалық дұрыс рәсімделуін, айқындылығын қамтамасыз етеді. Монологтік тіл диалогтік тілге қарағанда мазмұны мен тілдік рәсімделуі бойынша күрделі болып келеді және үнемі сөйлеушінің тілдік дамуының жоғарғы дәрежесін көрсетеді. Монологтік тілдің мәселелерімен Глухов В.П. айналысқан болатын.
Монологтік тілдің негізгі үш түрін атап айтуға болады: хабарлау (әңгіме, хабарлама), сипаттау мен пайымдау, олар өз кезегінде композициялық және интонациялық ерекшеліктерге ие түрлерге бөлінеді.
Тілдік ауытқулар кезінде монологтік тіл диалогтік тілге қарағанда үлкен дәрежеде өзгеріске ұшырайды [1].
Жазбаша сөйлеу тілі - әріптік таңбалар негізінде ұйымдастырылған графикалық рәсімделген сөйлеу тілі. Ол оқырмандардың үлкен шеңберіне қатысты айтылады, жағдайлылығы жоқ және дауыстық-әріптік анализдің тереңдетілген дағдыларын, логикалық және грамматикалық өз ойын дұрыс жеткізуді, жазылғанға сараптама жүргізуді және қарым-қатынас формасын жетілдіруді болжайды.
Жазбаша сөйлеу тілін толық меңгеру ауызша сөйлеу тілінің дамуымен тікелей байланысты. Мектеп жасына дейінгі балада ауызша сөйлеу тілінің даму кезеңінде тілдік материалдың санаға салынбаған өңделуі, дыбыстық және морфологиялық қорлардың жинақталуы жүргізіледі, ал ол мектепке дейінгі жазбаша тілді меңгеруге септігін тигізеді (Р.Е. Левина,1961ж.).
Сөйлеу тілінің ішкі формасы (адамның өз ішінен сөйлеуі) - бұл дыбысы жоқ сөйлеу тілі, бұл адам бір зат туралы ойлап, өзінің ойын жеткізудің жоспарын жасағанда пайда болады. Ішкі сөйлеу тілі құрылымы бойынша предиктивтілігімен, қысқартылғандығымен, сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерінің болмауымен, яғни фонетикалық рәсімделуі болмаған кезде ерекше синтаксистік құрылымының болуымен ерекшелінеді [2].
Баланың вербальді дамуының негізінде тілдің коммуникативті функциясы жатыр. Бұл функцияның өз уақытында пайда болуынан баланың жоғарғы дәрежедегі танымы мен тәрбиесінің дамуы тәуелді болып келеді.
Екінші функция ретінде тіл ойлау құралы ретінде көрінеді. Осылайша, тілдің психологиялық бірлігі ретінде тек қарым-қатынас ұстаудың құралы ғана емес, сонымен қатар, ойды жинақтаудың құралы. Заттарды жалпылау арқылы ол абстракцияның қаруына айналады.
Тілдің коммуникативті және жинақтаушы функциясы мыналармен тығыз байланыста қалыптасады: тіл арқылы бала тек қана жаңа мәлімет алып қана қоймайды, оған қоса оны меңгереді. Мұнымен қоса, тіл жоғарғы психикалық қызметтерді басқарудың құралы. Осылайша, қабылдау үрдісіне қосыла отырып, ол оны барынша жалпыланған және дифференциялаған ете түседі; есте сақтайтын материалдың вербализациясы есте сақтағанды саналы түрде ой елегінен өткізуге ықпал етеді және т.б. Қалыпты жағдайда басқарушы функция мектеп жасына дейін толық қалыптасады және баланың мектептегі оқуға ауысуында үлкен мәнге ие.
Л.С. Выготский көрсеткендей, алдын ала жоспарланатын тіл формасы бойынша сыртқы болып табылады, ал одан кейін ішкі сөйлеу тіліне ауысады.
Тілдің басқарушы функциясы дамымаған жағдайда бала ырықсыздығымен ерекшеленеді, ересек адамның нұсқауы оның әрекетін аз бақылайды, бала қандай да болмасын интелектуалдық операцияларды орындауда қиындыққа тап болады, өз қателіктерін байқамайды, алдындағы міндетті жоғалтады, тез көңілі ауытқиды, кері әсерлерді тоқтата алмайды [3].
Баланың сөздік қорының дамуы бір жағынан оның ойлау жүйесінің және басқа да психикалық үрдістерінің, тілдің барлық компоненттерінің дамуымен тығыз байланысты: тілдің фонетико-фонематикалық және грамматикалық құрылымымен.
Сөйлеу тілі арқылы бала өз түсінігіне жететін заттарды ғана көрсете алады. Осыған орай, баланың сөздік қорында нақты мәні бар сөздер ерте пайда болады, кейінірек - мінезін қалыптастырушы сөздер пайда болады.
Онтогенездегі лексиканың дамуы баланың қоршаған ортаны түсінуімен байланысты. Нақты объектілер мен жағдайлармен, оған қоса ересек адамдармен қарым-қатынас ұстау кезінде баланың қоршаған ортаны тануы тілдік және тілдік емес қызметтердің негізінде пайда болады.
Л.С. Выготский көрсеткендей, баланың тілінің алғашқы функциясы қоршаған ортамен қарым-қатынас орнатуы, хабарлама функциясы. Ерте жастағы балының қызметі ересек адаммен бірге жүзеге асырылады және осымен байланысты қарым-қатынас ұстау жағдайлық сипатқа ие.
Қазіргі кезде психологиялық және психолингвистикалық әдебиеттерде сөйлеу тілі дамуының алғышарттары екі үрдіспен анықталатыны көрсетілген. Мұндай процестердің бірі - баланың тілдік емес заттық қызметі болып табылады, яғни қоршаған ортамен байланысты нақты, сезімдік қабылдаулар арқылы жүзеге асырылады [4].
Сөйлеу тілінің дамуының екінші маңызды факторы, соның ішінде сөздік қордың байытылуы ересек адамдардың сөйлеу тілі мен олардың баламен қарым-қатынасы болып табылады.
Бала өмірінің бірінші жылының соңы мен екінші жылының басында балаға ауызша қоздыру әсер ете бастайды. Алайда дамудың бұл кезңінде, М.М. Кольцовойдың бақылауынша, сөздер бір-бірінен ерекшеленбейді.
Алғашқы сатыда баланың ауызша қоздыруға әсері бағыттаушы рефлекс күйінде көрінеді (бастың бұрылуы, көзбен тікке қарау).
Кейіннен бағыттаушы рефлекс негізінде ауызша қоздыруға екінгі реттегі рефлекс пайда болады.
Алдымен баланың жаңа сөздері нақты сөздер мен соған сәйкес келуші сөздер арасындағы тікелей байланыс арқылы пайда болады.
Бала сөздерінің дамуының бірінші сатысы шартты рефлекстер түрінде жүреді. Жаңа сөзді қабылдай отырып (шартты қоздырғыш), бала оны затпен байланыстырады, ал кейіннен оны істе қолданады.
Осылайша, басында бала оны қоршаған адамдардан белгілер алса, ал одан кейін оларды түсінеді, белгілер функциясын ашады.
Әдебиеттерде тілдің қалыпты дамуындағы оның сатылай қалыптасуына ерекше мән беріледі. А.П. Гвоздевтің монографиясында, Г.Л. Розенгард-Пупко, Д.Б. Эльконина, А.А. Леонтьева, Н.Х. Швачкина, В.И. Бельтюкова және т.б. жұмыстарында ерте жастағы балалардан бастап тілдің қалыптасуы нақты жазылған.
Бұл авторлар әр түрлі позициялардан тілдік дамудың сатыларын қарастырады. Мысалы, А.Н. Гвоздев баланың сөз таптарын меңгеру реттілігін, олардың грамматикалық рәсімделуін, сөйлемдердің құрылымын зерттейді. Осыған байланысты ол өзінің даму кезеңдерін ұсынады.
I кезең - аморфты түбір-сөздерден тұратын кезең:
1) бір сөздік сөйлемді жасау мезгілі (1ж. 3 ай. - 1ж. 8 ай.)
2) бірнеше сөз-түбірлерден тұратын сөйлемдердің кезеңі (1ж. 8 ай. - 1ж. 10 ай.) - бала бір рет ойын білдіруге алдымен 2 сөзді кейін 3 сөзді біріктіреді, яғни баланың тілінде сөйлем пайда болады. Сөздер бір-бірімен интонацяимен байланысады.
II кезең - сөздердің грамматикалық құрылымын меңгеру:
1) сөздердің алғашқы формаларының пайда болу мезгілі (1ж. 10 ай. - 2ж. 1 ай.) - бала бір сөздің бірнеше нұсқаларын қолдана бастайды (кисаны, қуыршақты, киса жоқ).
2) сөздердің синтаксистік байланысын білдіру үшін тілдің флексиялық жүйесін қолдану мезгілі (2ж. 1 ай. - 2ж. 6 ай.) - алдымен түбір мен флексияның қосылысы көрінеді, бұл реттілік, дауысты дыбыстардың шапшаңдығы, супплетивизм болмаған жағдайда көрінеді, кейіннен бала кейбір ережелерді меңгереді.
3) синтаксистік қатынасты білдіру үшін қызметтік сөздерді меңгеру мезгілі (2ж. 6 ай. - 3ж.) - бала қарапайым көмекші сөздер мен жалғаулықтарды меңгереді, дегенмен көптеген көмекші сөздері қолдану кезінде аграмматизма байқалады.
III кезең - морфологиялық жүйені меңгерудің кейінгі мезгілі (3-7 жас аралығы) - бала грамматикалық формаларды септелуі мен жіктелуіне қарай жүйелейді [5].
Г.Л. Розенгард-Пупко сөйлеу тілінің қалыптасуының 2 сатысын қарастырады: 2 жасқа дейін - дайындық кезеңі; 2 жас және одан жоғары - сөйлеу тілінің өз бетінше қалыптасу кезеңі [6].
Қорыта келгенде, сөйлеу тілінің қызметі баланың психикалық дамуында маңызды рөл атқарады, бұл үрдіс кезінде баланың танымдық қызметі, ойлау қабілеті дамиды. Тіл - ойлау қабілетінің негізінде жүзеге асырылатын және онымен тікелей байланысты жоғарғы психикалық функция.
Сөйлеу тілі екі формаға ажыратылады: сыртқы және ішкі.
Баланың вербальді дамуының негізінде тілдің коммуникативті функциясы жатыр. Бұл функцияның өз уақытында пайда болуынан баланың жоғарғы дәрежедегі танымы мен тәрбиесінің дамуы тәуелді болып келеді.
Тілдің басқарушы функциясы дамымаған жағдайда бала ырықсыздығымен ерекшеленеді, ересек адамның нұсқауы оның әрекетін аз бақылайды, бала қандай да болмасын интелектуалдық операцияларды орындауда қиындыққа тап болады, өз қателіктерін байқамайды, алдындағы міндетті жоғалтады, тез көңілі ауытқиды, кері әсерлерді тоқтата алмайды.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеу тілінің қалыптасуы
Бала тілі ересек адамдардың сөйлеуі әсерінен қалыптасады және үлкен дәрежеде бала өмірінің алғашқы күнінен бастап сөйлеу тәжірибесінің жеткілікті болуына, қоршағандардың қалыпты сөйлеуіне және тәрбиелеу мен оқытуға тәуелді.
Сөйлеу туа пайда болған қабілет болып табылмайды, ол онтогенез үрдісінде баланың физикалық және ақыл-ой дамуымен қатар дамиды және оның жалпы дамуының көрсеткіші қызметін атқарады. Баламен ана тілін меңгеруі қатал заңдылықтармен өтеді және барлық балаларға жалпы бірқатар белгілермен сипатталады. Сөйлеу тілі патологиясын түсіну үшін қалыпты балаларда сөйлеу тілі дамуының барлық реттік жолын нақты елестету керек, осы үрдістің заңдылықтарын және шарттарын білу қажет, осыдан оның жақсы дамуы тәуелді.
Бұдан басқа, осы үрдісте бұл немесе басқа ауытқушылықтарды уақытында байқау үшін бала тілі дамуының әр кезеңін нақты елестету керек. Мысалы, 1 жыл 4 айдағы бала әлі сөйлемейді. Бұл қалыпты жағдай ма, жоқ па екенін шешу үшін педагог қалыпты дамыған кезде бірінші сөздер қай уақытта пайда болу керек екенін білу қажет.
Балалардың сөйлеу тілі дамуының заңдылықтарын білу сөйлеу тілі бұзылыстарын дұрыс тексеру үшін қажет. Осылайша, кейбір мамандар 3 жастағы балаларды дыбыстарды айту кезіндегі ауытқушылықтарды жою үшін логопедке жібереді. Ол дұрыс па? Жоқ. Өйткені сөйлеу тілінің қалыпты дамуында да осы жастағы балаларға кейбір дыбыстарды дұрыс емес айтуы тиісті болады. Физиологиялық тіл мүкістігі деп аталатын бұл көрініс толығымен заңға сыйымды және артикуляциялық аппараттың әлі толығымен қалыптаспауымен шартталады.
Онтогенез үрдісінде балалардың сөйлеу тілі дамуының заңдарын білу сөйлеу патологиясын алдын-алу бойынша барлық түзете-тәрбиелеу жұмысты дұрыс құру үшін қажет. Мысалы, сөйлемейтін балаларды (алалиясы бар балалар) оқыту кезінде осыны білу жөн: ең алдымен әр бір балада сөйлеуді түсінуі дамиды, содан кейін ғана ол белсенді сөйлеуді меңгереді. Осыдан, егер мұндай жағдайда белсенді сөйлеуді дамыта бастасақ, онда бұл жұмыс күткен нәтижені бермейді.
Зерттеушілер балалардың сөйлеу тілі даму кезеңдерінің әр түрлі санын бөледі, оларды әр қилы атайды, олардың әр алуан жас шекараларын көрсетеді. Мысалы, А.Н.Гвоздев баланың сөйлеу тілінде әр түрлі сөйлем мүшелерінің, сөз тіркестерінің, сөйлемдердің сан алуан түрлерінің пайда болу реттілігін бақылайды және осының негізінде бірқатар кезеңдерді бөледі [5].
Г.Л.Розенгард-Пупко бала тілінің дамуында 2 кезең ғана бөлді: дайындық (2 жасқа дейін) және сөйлеу тілінің өзіндік даму кезеңі [6].
А.Н.Леонтьев бала тілінің дамуында 4 кезеңді белгіледі:
І кезең - дайындық - 1 жасқа дейін;
ІІ кезең - тілді бастапқы меңгеру мектепке дейінгінің алдыңғы кезеңі - 3 жасқа дейін;
ІІІ кезең - мектепке дейінгі кезең - 7 жасқа дейін;
ІV кезең - мектептік - 17 жасқа дейін.
Осы кезеңдердің сипатталуына тоқталайық.
Осымен,І кезең - дайындық (туғаннан бастап 1 жасқа дейін) кезеңі.
Бұл кезең неге осылай аталады? Өйткені осы уақытта сөйлеу тілін меңгеруге дайындығы болады.
Балада туғаннан бастапдауыс реакциялары пайда болады: айқай және жылау. Олар адам сөйлеуіндегі дыбыстардан өте алыс екені рас. Бірақ айқай да, жылау да сөйлеу аппаратының үш бөліміндегі жіңішке және түрлі қозғалыстардың дамуына көмектеседі.
2 жұмадан кейін баланың сөйлеп тұрған адамның дауысына назар аудара бастауын байқауға болады. Ол жылауын қояды, оған қарап сөйлегенде тыңдап жатады. Бірінші айдың аяғында баланы әуенді әнмен (бесік жырымен) тыныштандыруға болады. Әрі қарай ол сөйлеп тұрған адамның жағына қарай қарауға немесе сол адамды көзбен бақылай бастайды. Жақында сәби интонацияға назар аудара бастайды: нәзік дауысқа мәз болады, ал қатты дауысқа жылайды.
2 айға қарай гуілдеу және 3 айдың басына қарай былдырлау пайда болады. Былдырлау - бұл белгілі бір артикуляциясы бар дыбыстардың бірігуі.
Бала 5 айдан бастап дыбыстарды естиді, қоршаған адамдардағы еріннің артикуляциялық қозғалыстарын көріп, еліктеуге тырысады. Белгілі бір қимылдардың көп рет қайталануы қозғалыс дағдысының бекітілуіне әкеледі.
6 айдан бастап бала жеке буындарды еліктеу арқылы айтады (ма-ма-ма, па-па-па және т.б.).
Әрі қарай бала еліктеу арқылы сөйлеу тілінің барлық элементтерін ақырындап иеленеді: фонемдерді ғана емес, үнді, қарқынды, ырғақты, әуенді интонацияны.
Екінші жарты жылдықта бала белгілі бір дыбыс тіркестерін қабылдап, оларды затпен немесе әрекетпен байланыстырады. Бірақ осы уақытта ол әлі де әсер етудің барлық кешеніне назар аударады: жағдайға, интонацияға, сөзге. Осының барлығы уақытша байланыстың пайда болуына көмектеседі (сөздерді есте сақтау және оларға реакция).
7-9 айдағы бала әр түрлі дыбыстардың бірлесулерін ересектердің артынан қайталай бастайды.
10-11 айда сөздердің өзіне реакция пайда болады (жағдайға немесе сөйлеушінің интонациясына тәуелді емес) [7].
Осы уақытта аса үлкен мағынаны баланың тілі қалыптасып жатқан орта иеленеді (қоршағандардың дұрыс сөйлеуі, ересектерге еліктеу және т.б.).
1 жасқа қарай алғашқы сөздер пайда болады.
ІІ кезең - мектепке дейінгінің алдыңғы (1 жылдан 3 жасқа дейін) кезеңі.
Балада алғашқы сөздердің пайда болуынан дайындық кезеңі аяқталады да, белсенді сөйлеу тілінің қалыптасу кезеңі басталады. Осы уақытта балада қоршағандардың артикуляциясына ерекше зейіні пайда болады. Ол сөйлеушінің артынан өте көп және ынтамен қайталайды, өзі де сөздерді айтады. Осы кезде бала дыбыстарды шатастырады, оларды орындарымен алмастырады, бұрмалайды, түсіріп тастайды.
Баланың алғашқы сөздері жалпылама-мағыналық сипатын иеленеді. Бір сөзбен немесе дыбыстық тіркеспен ол затты да, өтінішті де, сезімді де белгілеуі мүмкін. Баланы тек белгілі бір жағдайда ғана түсінуге болады. Сондықтан осындай сөйлеу тілі жағдайлық деп аталады. Жағдайлық сөйлеу тілін ым-ишарамен, мимикамен жетелейді.
1,5 жастан бастап сөз жалпылама сипатына иеленеді. Ересекпен сөз арқылы түсіндіруін ұғу, білімдерді меңгеру, жаңа сөздерді есте сақтау мүмкіндігі пайда болады [21].
Енді біз дыбыстардың пайда болу заңдылықтарына үңілейік. Ең алдымен балаларда жабысыңқы-жарылғыш (еріндік (п, п', б, б'), тілалды (т, т', д, д')) және жабысыңқы-өткізгіш (еріндік (м, м'), тілалды (н, н', л, л')) дыбыстар пайда болады. Еріндік дыбыстардың алдымен пайда болу себебі 1-ден 2 жасқа дейін балаларда еріндер ең белсенді және қозғалмалы болып келеді. 2 жасында [п], [п'], [б], [б'], [т], [т'], [д], [д'], 2,5 жасында [м], [м'], [н], [н'], [ң] дыбыстары шықса, ал [л], [л'] дыбыстары 3,5 жасқа қарай ғана пайда болады. Осы артикуляцияның бірінші түрі болып саналады.
Артикуляцияныңекінші түрі балада саңылаудың (артикуляция мүшелерінің белсенділігі) пайда болуына негізделеді. Саңылаулы (фрикативті) [ф], [ф'], [в], [в'] (еріндік-тістік) дыбыстары 1 жыл 8 айдан 1 жыл 10 айға дейінгі аралықта пайда болады. Ал [с], [с'], [з], [з'] (тілалды) дыбыстары 2 жыл 2 айда шығады. 2,5 жасқа қарай [j] (тілортасы), 2 жыл 6 және 2 жыл 7 айларында [х], [х'], [һ] (тіларты), 2 жастың аяғына қарай [к], [к'], [г], [г'], [қ], [ғ] дыбыстары пайда болады. 3 жасқа қарай балаларда барлық дерлік дыбыстары қалыптасады. Бірақ олар басқа дыбыстармен алмасуы мүмкін.
Артикуляцияныңүшінші түрі - аффрикаттар. Ол 2-жастың аяғына қарай пайда болып, жабысыңқы мен саңылаудың тез ауысуынан шығады. Бірінші аффрикат [ц] ([т] мен [с] дыбыстарының қосындысы) 2 жыл 4 және 2 жыл 6 айларында, 4 айдан кейін екінші аффрикат [ч] ([т] және [щ] дыбыстарының қосындысы), яғни 2 жыл 8 және 2 жыл 10 айларында пайда болады.
Жұмсақ дыбыстарды айту қосымша тіл арқасындағы ортаңғы бөлігінің таңдайға көтерілуін талап етеді. Артикуляцияның бұндай түрі палладализация (Palladio-таңдай) деп аталады. 2 жасында баланың тілі физиология жағынан қарағанда ауыз қуысының түбінде жатады. Ал 3 жасқа қарай тіл көтеріле бастайды. Сондықтан да алдымен қатты, кейін жұмсақ дыбыстар пайда болады. 2,5 жаста тіл астына түседі, яғни тіл арқасының ортаңғы бөлігі автоматты түрде көтеріліп, басқарылуы мүмкін. Сондықтан бала дыбыстардың қатты да, жұмсақ та түрлерін айта алады. 2 жыл 8 және 2 жыл 10 айларында балада жұмсақ және қатты дыбыстардың дифференциациясы қалыптасады.
Артикуляцияның ең ауыр және соңғы, төртінші түрі келесі кезеңде көрсетіледі..
2 және 3 жаста балада сөздік қордың жиналуы байқалады.
Әр түрлі зерттеушілер балалардың сөздік қоры туралы әр алуан сандық мағлұматтарды көрсетіп кеткенін белгілеген жөн.
Осы кезеңде балалардағы сөдік қордың қарқынды дамуы туралы кең таралған мағлұматтарды келтірейік: 1 жыл 6 айға қарай - 10-15 сөз; 1 жылдың аяғына қарай - 300 сөз (6 ай ішінде 300-ге жуық сөз); 3 жасқа қарай 1000-ға жуық сөз (яғни бір жыл ішінде 700-ге жуық сөз).
Сөздің мағынасы нақтылана бастайды.
3 жасқа қарай балада сөйлеу тілінің грамматикалық құрылымы қалыптаса бастайды.
Ең алдымен бала өз тілегін, өтінішін бір сөзбен айтады. Кейін арасында байланысы жоқ қарапайым сөз тіркестерін қолданады. Одан әрі сөздер арасындағы байланыс элементтері және сөйлемдегі сөздердің бағынуы біртіндеп пайда болады.
2 жасқа қарай балалар зат есімнің жекеше және көпше түрлерінің, етістіктер шақтарының формаларын қолдану дағдыларын меңгере бастайды, кейбір септік жалғауларын қолданады.
Осы кезде ересектердің сөйлеуін түсінуі дыбыстау мүмкіншілігінен біршама асып түседі.
ІІІ кезең - мектепке дейінгі (3-тен 7 жасқа дейін) кезең.
Осы кезеңде артикуляция түрлерін қарастырайық, яғни дыбыстардың пайда болу кезектілігін байқайық.
Бірінші, екінші және үшінші артикуляция түрлерін алдыңғы кезеңнен көрсек, енді төртінші кезеңге көшейік. Артикуляцияның төртінші түрі - діріл (вибрация). Ол тіл арқасындағы ортаңғы бөлігінің және тіл ұшы бұлшықеттерінің қалыптасуында ғана ([р], [р'] дыбыстарын дұрыс айту), яғни 4 жаста пайда болады (қалыпты дамыған балада 2 ай ерте немесе кеш дамиды).
Мектепке дейінгі кезеңде балалардың көбінде дұрыс емес дыбыстауы әлі де белгіленеді. Ысқырық, ызың, үнді дыбыстарды айту кезінде, сирек жұмсарту, қатаңды ұяңға айналдыру, йотация кемістіктерін байқауға болады.
4-тен 5 жасқа дейін бала барлық дыбыстарды меңгеру және олармен дұрыс қолдану қажет. Егер де бала дыбыстарды бұрмаласа, онда оған арнайы көмек керек, яғни арнайы түзету. Дыбыстардың бұрмалануы әр жаста дизонтогенездің белгісі болып келеді.
3 және 7 жас аралығында балада өзінің дыбысталуын есту арқылы бақылау дағдысы, кейбір мүмкін болған жағдайда оны түзету білігі аса дамиды, басқаша айтқанда, фонематикалық қабылдауы қалыптасады [22].
Бұл кезеңде сөздік қордың тез ұлғаюы жалғасады. Балаланың белсенді сөздік қоры 4-6 жасқа қарай 3000-4000 сөзге жетеді. Сөздің мағынасы одан әрі нақтыланады және біршама байытылады. Бірақ балалар жиі сөздерді қате түсінеді немесе қолданады. Осымен қатар мұндай көрініс тілді сезуді куәландырады. Бұл балада сөйлеу арқылы қарым-қатынасы тәжірибесінің өсуін білдіреді және оның негізінде тілді сезінуі, жаңа сөздерді шығару қабілеті қалыптасады.
К.Д.Ушинский тілді сезінуге ерекше мағына берді. Оның сөзінен баланың сөздегі екпін орнын, грамматикалық айналымды, сөйлемдегі сөздердің байланысу тәсілін еске түсіретінін көруге болады [8].
Сөздік қордың дамуымен қатар сөйлеу тілінің грамматикалық құрылымы да дамиды. Мектепке дейінгі кезеңде балалар байланыстырып сөйлеуді меңгереді. 3 жастан кейін баланың сөйлеуіндегі мағынасының біршама күрделенуі болады, оның көлемі ұлғаяды. Бұл сөйлем құрылымының күрделенуіне әкеледі. А.Н.Гвоздевтің анықтауы бойынша 3 жасқа қарай балада барлық негізгі грамматикалық категориялар қалыптасқан болады [5].
4 жастағы балалар сөйлеуінде жай және күрделі сөйлемдерді қолданады. Осы жаста дыбыстаудың аса таралған формасы - жай, жайылма сөйлем (Мен қуыршаққа әдемі көйлек кигіздім. Мен жігітпін).
5 жастағы балалар салалас және сабақтас сөйлемдердің құрылымымен салыстырмалы оңай қолданады.
Осы жастан бастап балалардың сөйлеуі қысқа әңгімені еске түсіреді. Әңгімелесу кезінде олардың сұраққа жауабы сөйлемдердің көп және одан да көп сандарын өзіне қосады.
Балалар 5 жасында қосымша сұрақсыз 40-50 сөйлемдердің ертегінің (әңгіменің) мазмұнын құрастырады. Ол сөйлеу тілінің ең қиын түрінің бірі монологиялық сөйлеу тілін меңгерудегі табыстар туралы куәландырады.
Бұл кезеңде фонематикалық қабылдауы біршама жақсарады: алдымен бала дауыссыз және дауысты дыбыстарды, кейін жұмсақ және қатты дауыссыз дыбыстарды, соңында үнді, ызың және ысқырық дыбыстарды ажырата бастайды.
4 жасқа қарай қалыпты дамыған бала барлық дыбыстарды ажырату керек, яғни фонематикалық қабылдауы қалыптасқан болуы қажет.
Осы уақытқа қарай дұрыс дыбысталудың қалыптасуы да аяқталады және бала өте таза сөйлеуді.
Мектепке дейінгі кезеңнің аралығында контекстік сөйлеу (жалпыланған, көрнекілік тіректен айырылған) біртіндеп қалыптасады. Контекстік сөйлеу ең алдымен баламен ертегі, әңгіме айтқан кезде, кейін оның жеке тәжірибесінде болған қандай да бір жағдайды, оның өзіндік уайымын, әсерін бейнелеу кезде пайда болады.
ІV кезең - мектептік (7-ден 17 жасқа дейін) кезең.
Алдыңғы кезеңмен салыстырғанда, осы кезеңде балалардағы сөйлеу тілі дамуының негізгі ерекшелігі - бұл оның саналы меңгерілуі. Балалар дыбыстық анализді меңгереді, дыбыстаудың грамматикалық ережелер құрылысын игереді.
Осы кезде басты роль сөйлеу тілінің жаңа түріне, яғни жазбаша сөйлеу тіліне жатады.
Сонымен, мектептік жаста баланың сөйлеу тілінің мақсатталған қайта құрылуы болады - қабылдаудан және дыбыстарды айырудан тілдің барлық құралдарын саналы қолдануға дейін.
Әрине, жоғарыда көрсетілген кезеңдер қатаң және нақты шекараны иеленбейді. Олардың әр қайсысы келесі кезеңге қалыпты түрде өтеді. Балалардың сөйлеу тілінің даму үрдісі уақытында және дұрыс өту үшін белгілі бір жағдайлар қажет. Сонымен, бала:
oo Психикалық және соматикалық жағынан сау болу керек;
oo Қалыпты ақыл-ой қабілеттерін иемдену қажет;
oo Естуі және көруі қалыпты болу керек;
oo Жеткілікті психикалық белсенділікке ие болу керек;
oo Сөйлеу арқылы қарым-қатынасты қажетсіну керек;
oo Толыққанды сөйлеу ортасын иелену қажет.
Баланың сөйлеу тілінің қалыпты (уақытында және дұрыс) дамуы оған үнемі жаңа ұғымдарды меңгеруге, білім қоры мен қоршаған орта туралы елесті кеңейтуге мүмкіндік береді. Осылайша, сөйлеу тілі, оның дамуы ойлаудың дамуымен өте тығыз байланысты.
Осылайша, баланың туған тілді толық меңгеруі адамдармен қарым-қатынас ұстауы барысында қалыптасады. Балалар сөйлеудің лексико-грамматикалық күйін, сөздердің буындық құрылымын, дыбысты шығаруды, сөзді өзгертуді және т.б. бірден меңгермейді. Бір тілдік топтары ерте қалыптасса, кейінгілері біршама кейін қалыптасуы мүмкін. Сондықтан да баланың тілінің қалыптасуының әр түрлі дәрежелерінде сөйлеу тілінің бір элементтері қалыптасып үлгерсе, басқалары қалыптаспай қалуы мүмкін. Осыдан балалардың тілдік дамымай қалу ауытқулары пайда болады.
ІІ ЖАЛПЫ СӨЙЛЕУ ТІЛІ ДАМЫМАҒАН БАЛАЛАРДЫҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Жалпы сөйлеу тілі кемістігі
Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы бұл - қалыпты есту қабілеті мен интеллектісі бар балалардың сөйлеу жүйесінде барлық тілдік компоненттері ауытқыған күрделі тілдік бұзылыстар.
Тіл бұзылысы бар мектепке дейінгі жастағы балалардың даму ерекшеліктері
Жоғарғы мектепке дейінгі жаста адамның бірінші даму кезеңі, яғни маңызды кезеңі аяқталады. Ол тірі табиғат және өлі табиғатты, математикалық дағдыларды игере бастайды. Ол кішкентай тіл маманы бола бастайды, себебі ол тек қана дұрыс сөйлеу дағдыларын ғана игеріп қоймай, сонымен қатар сөйлем құрап, сөздің әріптерден және сөйлемнің сөздерден құралатынын ажырата бастайды. Бұның бәрі баланың тұлға болып жан-жақты дамуына, мектепте жақсы оқуына септігін тигізеді.
Ерте жаста бала қоршаған ортадағы буын, сөздерді, дыбыстарды қабылдай бастайды. Сондықтан да балалар бір дыбысты басқа дыбыспен шатастырып, сөйлеген сөздерді жақсы түсінбейді. Балалар көп жағдайда өздерінің қате сөйлеп тұрғандарын ажырата алмайды, сондықтан да ол кейіннен әдетке айналып, оны шеттету өте қиынға соғады (Власова Т.А., Певзнер М.С.).
Сөйлеу тілі қалыпты балалар 5 жастың кезінде еркін сөйлеп, күрделі сөйлемнің әртүрлі құрылымын еркін меңгере алады. Олардың сөздік қоры айтарлықтай мол, сөзтүрлендіру және сөзқұрастыру дағдыларын игерген. Осы уақытта балада дұрыс дыбыстау, дыбысты талдау, синтез сияқты дағдыларды қалыптасып бітеді [9].
Алайда барлық жағдайда бұл процестер сәтті бола бермейді. Орта және жоғары мектеп жасына дейінгі балалардағы ең көп тараған кемістік дыбыстау бұзылысы. Осы топқа фонетикалық және фонемалық сөйлеу тілі бұзылысы бар балалар жатады.
Фонемалық және фонетикалық бұзылыс баланың өз туған тілін дыбыстау жүйесінің құрылу процесі бұзылумен сипатталады, кейіннен бұзылысына ұласады (Спирова Л.Ф.). Фонетикалық-фонемалық бұзылыстың ең көп тараған түрі дыбыстарды шатастыру болып табылады [10].
Кейбір балаларда тіпті қалыпты интеллектімен қалыпты есту қызметінде кейбір фонетика, лексика, грамматика сияқты тіл компоненттерінің құрылуы күрт кешеуілдеуімен сипатталады. Бұл бұзылысты ең алғаш Р.Е. Левина зерттеп, жалпы тіл кемістігі деп анықталған.
Қазірде сөйлеу тілінің жалпы бұзылысына барлық сөйлеу тілі компоненттерінің құрылу деңгейінің бұзылысы жатады. Жалпы сөйлеу тілі кемістігі түсінігі - сөйлеу тілінің барлық компоненттерінің құрылмауы (кешеуілдеуі) болып табылады (фонетикалық-фонемалық жағы, лексикалық құрамы, грамматикалық қатары).
Логопедияда сөйлеу тілінің даму бұзылысы және сөйлеу тілі дамуының кемеуілдеуі - бұл баланың жасына сай келмейтін сөйлеу тілі даму деңгейі және сөйлеу тілінің кемеуілдеуі [11] (Ляпидевский С.С.)
Жалпы белгілердің қатарына сөйлеу тілінің дамуының кеш басталуы, сөздік қорының саяздығы, аграмматизм, дыбыстаудың кемшілігі, дыбыстарды шатастыру жатады [12] (Винарская Е.Н.).
Бұл бұзылыс әр түрлі деңгейде болуы мүмкін: сөйлеу тілінің болмауы немесе былдырлап сөйлеуден қалыпты сөйлеуге дейін фонетикалық және лексика- грамматикалық элементтер бұзылысымен сипатталады.
Сөйлеу тілінің бұзылысы үш деңгейге бөліп қарастыруға болады:
Сөйлеу тілі дамуының бірінші деңгейі сөйлеу тілінің мүлдем болмауымен сипатталады (сөйлеу тілі жоқ балалар деп аталады). Бұл деңгейдегі балалар көбіне былдыр сөздерді, жеке зат есімдемен және тұрмыстық етістіктерді қолданады. Бала өзінің айта алмағанын ым-ишарасыз түсіндіреді.
2-деңгейінде бала ым-ишара және былдыр сөздерден басқа анық айтылмайтын, бірақ үнемі қолданыстағы сөздерді қоса бастайды.
Сөйлеу тілінің дамуының 3 деңгейі лексикалық, грамматикалық және фонетикалық, фонемалық элементтері бар бұрмаланған сөздерден құралған сөйлеу тілімен сипатталады [14] (Филичева М.Ф.)
Жалпы тіл кемістігі бар балаларда ерте жастағы сөйлеу тілі дамуы көп жағдайда бұзылыссыз өтеді. Уақыты келе айқайының өзгеруі,гүлденуі - былдыры өзгеруі байқалады. 1-жастың төңірегінде олардың сөйлеу тілінде қайталама буындардан құралған сөздер, дыбысқа еліктеу, т.б. пайда болады. Ары қарай да, шамамен 3-4 жасқа дейін сөйлеу тілі дамымай, сол деңгейде қалып қояды.
Сөйлеу тілі бұзылысында 3-4 жастағы бала сөйлеу тілінде сөз саны 10-20 шамасын құрайды. Фразалық сөйлеуі балалардың көбісінде болмайды. (Репина З.А., Буйко В. И., 1999). Үш жасар шамасында кейбір жалпы сөйлеу тілі бар балаларда апа, ата, папа, деген сияқты бір буынды және екі буынды сөздер пайда болады. Олар дыбыс артикуляциясы бойынша қиын сөздерді бөгде адамдар емес, тіпті жақын адамдарды да түсінбейтіндей етіп айтады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 2
І МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 4
1.1 Сөйлеу қызметтерінің психологиялық сипаттары 4
1.2 Мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеу тілінің қалыптасуы 7
ІІ ЖАЛПЫ СӨЙЛЕУ ТІЛІ ДАМЫМАҒАН БАЛАЛАРДЫҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 14
2.1 Жалпы сөйлеу тілі кемістігі 14
2.2 Жалпы сөйлеу тілінің кемістігі бар балаларда лексикалық құрылымның қалыптасуының себептері 17
2.3 Сөйлеу тілі жалпы дамымаған балалардың сөздік қорын дамытудың кейбір жолдары 21
ҚОРЫТЫНДЫ 27
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 29
ҚОСЫМША А 31
ҚОСЫМША Б 32
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың мақсаты: жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалармен сөздік жұмысын жүргізе отырып, оларды айналасындағы заттармен таныстырып, атын атай білуге, қасиеті мен сапасын, түр-түсі және пішінін ажырата білуге, өмірдегі, қоршаған ортадағы түрлі құбылыстар жайындағы ұғым, түсініктерін дамыта отырып, белсенді түрде тілдік қарым-қатынас жасай білуге үйрету.
Зерттеудің міндеттері:
- жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың лексикалық дамуының ерекшеліктерін шетел және отандық әдебиеттерден қарастыру;
- жалпы сөйлеу тілінің кемістігін қарастыру;
- жалпы сөйлеу тілінің кемістігі бар балаларда лексикалық құрылымның қалыптасуының себептерін анықтау;
- сөйлеу тілі жалпы дамымаған балалардың сөздік қорын дамытудың кейбір жолдарын қарастыру;
Зерттеу нысаны: жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың лексикалық дамуының ерекшеліктері.
3ерттеу пәні: сөйлеу тілі.
Мектепке дейінгі жаста сөйлеу тілі дұрыс дамып келе жатқан балалар мектепке барарда қажетті сөз қоры мен грамматикалық түрлерді меңгереді. Бірақ сөйлеу тілінің түрлі патологияларда, әсіресе жалпы сөйлеу тілі дамымағанда бұл үрдістер тежеліп, сапа жағынан басқа көрініс алады.
Сөйлеу тілінің қызметі баланың психикалық дамуында маңызды рөл атқарады, бұл үрдіс кезінде баланың танымдық қызметі, ойлау қабілеті дамиды. Толық тілдік даму қалыпты қоғамдық қарым-қатынастардың орнауының негізгі жағдайы, ал бұл өз кезегінде баланың қоршаған орта туралы көзқарасын кеңейтеді. Тілді белгілі дәрежеде меңгеру баланың тәрбиесінің қалыптасуына және ұжымда жұмыс істеу әрекетіне жағымды әсер етеді.
Жалпы сөйлеу тілінің кемістігі бұл - қалыпты есту қабілеті мен интеллектісі бар балалардың сөйлеу жүйесінде барлық тілдік компоненттері ауытқыған күрделі тілдік бұзылыстар.
Егеменді еліміздің талабына сай мемлекеттік тілді меңгеру, оқыту, қазіргі заманға сай білімді де, тәрбиелі ұрпақ тәрбиелеу педагогтар еншісінде.
Мектепке дейінгі балаларға тәрбие мен білім беру жұмыстарын ұйымдастыруда олардың сөйлеу, тілін дамыту, байланыстырып сөйлеу мәдениетін жетілдіруге, құрастыра сөйлеуге, сөздік қорының молаюына баса көңіл бөлген жөн. Сәбилердің дүниетанымын кеңейтіп, ойын өрістетіп, тіл байлығын жетілдіруде көркем әдебиеттің алатын орны ерекше. Балабақшада балаларды дұрыс сөйлей білу мәдениетіне айнала қоршаған ортамен, сондай-ақ көркем әдебиетпен теңестіру арқылы жүзеге асыруға болады. Әрбір ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде дидактикалық ойындарды қолдану арқылы балалардың қиялын шарықтатып, ойлау қабілетін ұштауға болады. Балабақшадағы тәрбиелеу-оқыту жұмысында балалардың тілін дамыту, сөздік қорларын дамыту, ауызша сөйлеуге үйрете отырып, үйренген сөздерін күнделікті өмірде еркін қолдану, әрі оны күнделікті іс-әрекет кезіндегі тілдік қарым-қатынаста қолдана білуге жаттықтыру ісіне ерекше мән берілген.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорларын дамыту ісінде тәрбиешінің міндеттері:
балалардың сөздік қорларын дамыту;
жаңа сөздерді меңгерту;
үйренген сөздерін тиянақтап, анықтап, әрі байытып отыру басты міндет болып табылады.
Осы аталған міндеттерді тәрбиеші үнемі сөздік жұмысын жүргізуде басшылыққа алып отыруы тиіс. Балалардың сөздік қорын дамытуда ойын, тапсырма, жаттығулардың орны ерекше. Соның ішінде, ойын - баланың шын тіршілігі. Ойын арқылы бала айналасындағы нәрседен өзіне қызықтысына ықыласы ауып, таңдап алады. Баланың бір ерекше қасиеті сөйлеуден еш жалықпайды. Ойын бала тілінің дамуына ықпалын тигізіп, таным белсенділігінің дамуына жол ашады. Қай бала болмасын ойынмен өседі, өйткені бала табиғатының өзі тек ойынмен байланысты. Ойын үстінде бала ешнәрсеге тәуелсіз. Ол өзін еркін ұстайды. Ал еркіндік дегеніміз барлық дамудың баспалдағы, бәрін білуге деген талпынысы мен құлшынысы. Баланың білуге деген құштарлығы, сөйлеуі ойын үстінде қалыптасады.
Сөздік қорды дамыту ісін ұйымдастыру жұмысында ойын сабағы ең негізгі орын алады. Тәрбиеші бақылау, заттарды қарау, сурет қарау, жұмбақ шешу және құрастыру, саяхат, ойын-сабақтарын ұйымдастыру барысында балалардың сөздік қорларын дамытады.Әдістемелік және теориялық негіздер.
Біздің зерттеуіміз келесі теориялық базаға негізделген: онтогезде сөйлеу қалыптасудың заңдылықтары ( А.Н.Гвоздев, В.А.Сохин, Д.Б.Слобин, А.М.Шахнарович, Б,Баймұратова, Т.Т.Аяпова) жалпы сөйлеу дамымаудың ерекшеліктері (Р.Е.Левина, Т.Б.Филичева, Г.В.Чиркина, Л.Ф.Спирова, М.С.Жукова, Р.И.Лалаева, В.Г.Петрова), танымдық әрекетінің дамуында сөйлеудің маңызын (Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, В.И.Лубовский, А.Р.Лурия).
І МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Сөйлеу қызметтерінің психологиялық сипаттары
Сөйлеу тілінің қызметі баланың психикалық дамуында маңызды рөл атқарады, бұл үрдіс кезінде баланың танымдық қызметі, ойлау қабілеті дамиды. Толық тілдік даму қалыпты қоғамдық қарым-қатынастардың орнауының негізгі жағдайы, ал бұл өз кезегінде баланың қоршаған орта туралы көзқарасын кеңейтеді. Тілді белгілі дәрежеде меңгеру баланың тәрбиесінің қалыптасуына және ұжымда жұмыс істеу әрекетіне жағымды әсер етеді.
Тіл - ойлау қабілетінің негізінде жүзеге асырылатын және онымен тікелей байланысты жоғарғы психикалық функция.
Сөйлеу тілі екі формаға ажыратылады: сыртқы және ішкі.
Сыртқы сөйлеу тіліне келесі түрлер кіреді: ауызша (диалогтік және монологтік) және жазбаша.
Диалогтік тіл - сөйлеу тілінің ең қарапайым және ең таза түрі - екі немесе бірнеше адамдардың араласуы кезінде пайда болады және сөздермен алмасудан тұрады.
Монологтік тіл - белгілі білімдер мен жағдайларды бір адамның жеткізуі. Монологтік тілге бірізділік пен дәлділік тән, ол ойлаудың байланысын, грамматикалық дұрыс рәсімделуін, айқындылығын қамтамасыз етеді. Монологтік тіл диалогтік тілге қарағанда мазмұны мен тілдік рәсімделуі бойынша күрделі болып келеді және үнемі сөйлеушінің тілдік дамуының жоғарғы дәрежесін көрсетеді. Монологтік тілдің мәселелерімен Глухов В.П. айналысқан болатын.
Монологтік тілдің негізгі үш түрін атап айтуға болады: хабарлау (әңгіме, хабарлама), сипаттау мен пайымдау, олар өз кезегінде композициялық және интонациялық ерекшеліктерге ие түрлерге бөлінеді.
Тілдік ауытқулар кезінде монологтік тіл диалогтік тілге қарағанда үлкен дәрежеде өзгеріске ұшырайды [1].
Жазбаша сөйлеу тілі - әріптік таңбалар негізінде ұйымдастырылған графикалық рәсімделген сөйлеу тілі. Ол оқырмандардың үлкен шеңберіне қатысты айтылады, жағдайлылығы жоқ және дауыстық-әріптік анализдің тереңдетілген дағдыларын, логикалық және грамматикалық өз ойын дұрыс жеткізуді, жазылғанға сараптама жүргізуді және қарым-қатынас формасын жетілдіруді болжайды.
Жазбаша сөйлеу тілін толық меңгеру ауызша сөйлеу тілінің дамуымен тікелей байланысты. Мектеп жасына дейінгі балада ауызша сөйлеу тілінің даму кезеңінде тілдік материалдың санаға салынбаған өңделуі, дыбыстық және морфологиялық қорлардың жинақталуы жүргізіледі, ал ол мектепке дейінгі жазбаша тілді меңгеруге септігін тигізеді (Р.Е. Левина,1961ж.).
Сөйлеу тілінің ішкі формасы (адамның өз ішінен сөйлеуі) - бұл дыбысы жоқ сөйлеу тілі, бұл адам бір зат туралы ойлап, өзінің ойын жеткізудің жоспарын жасағанда пайда болады. Ішкі сөйлеу тілі құрылымы бойынша предиктивтілігімен, қысқартылғандығымен, сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерінің болмауымен, яғни фонетикалық рәсімделуі болмаған кезде ерекше синтаксистік құрылымының болуымен ерекшелінеді [2].
Баланың вербальді дамуының негізінде тілдің коммуникативті функциясы жатыр. Бұл функцияның өз уақытында пайда болуынан баланың жоғарғы дәрежедегі танымы мен тәрбиесінің дамуы тәуелді болып келеді.
Екінші функция ретінде тіл ойлау құралы ретінде көрінеді. Осылайша, тілдің психологиялық бірлігі ретінде тек қарым-қатынас ұстаудың құралы ғана емес, сонымен қатар, ойды жинақтаудың құралы. Заттарды жалпылау арқылы ол абстракцияның қаруына айналады.
Тілдің коммуникативті және жинақтаушы функциясы мыналармен тығыз байланыста қалыптасады: тіл арқылы бала тек қана жаңа мәлімет алып қана қоймайды, оған қоса оны меңгереді. Мұнымен қоса, тіл жоғарғы психикалық қызметтерді басқарудың құралы. Осылайша, қабылдау үрдісіне қосыла отырып, ол оны барынша жалпыланған және дифференциялаған ете түседі; есте сақтайтын материалдың вербализациясы есте сақтағанды саналы түрде ой елегінен өткізуге ықпал етеді және т.б. Қалыпты жағдайда басқарушы функция мектеп жасына дейін толық қалыптасады және баланың мектептегі оқуға ауысуында үлкен мәнге ие.
Л.С. Выготский көрсеткендей, алдын ала жоспарланатын тіл формасы бойынша сыртқы болып табылады, ал одан кейін ішкі сөйлеу тіліне ауысады.
Тілдің басқарушы функциясы дамымаған жағдайда бала ырықсыздығымен ерекшеленеді, ересек адамның нұсқауы оның әрекетін аз бақылайды, бала қандай да болмасын интелектуалдық операцияларды орындауда қиындыққа тап болады, өз қателіктерін байқамайды, алдындағы міндетті жоғалтады, тез көңілі ауытқиды, кері әсерлерді тоқтата алмайды [3].
Баланың сөздік қорының дамуы бір жағынан оның ойлау жүйесінің және басқа да психикалық үрдістерінің, тілдің барлық компоненттерінің дамуымен тығыз байланысты: тілдің фонетико-фонематикалық және грамматикалық құрылымымен.
Сөйлеу тілі арқылы бала өз түсінігіне жететін заттарды ғана көрсете алады. Осыған орай, баланың сөздік қорында нақты мәні бар сөздер ерте пайда болады, кейінірек - мінезін қалыптастырушы сөздер пайда болады.
Онтогенездегі лексиканың дамуы баланың қоршаған ортаны түсінуімен байланысты. Нақты объектілер мен жағдайлармен, оған қоса ересек адамдармен қарым-қатынас ұстау кезінде баланың қоршаған ортаны тануы тілдік және тілдік емес қызметтердің негізінде пайда болады.
Л.С. Выготский көрсеткендей, баланың тілінің алғашқы функциясы қоршаған ортамен қарым-қатынас орнатуы, хабарлама функциясы. Ерте жастағы балының қызметі ересек адаммен бірге жүзеге асырылады және осымен байланысты қарым-қатынас ұстау жағдайлық сипатқа ие.
Қазіргі кезде психологиялық және психолингвистикалық әдебиеттерде сөйлеу тілі дамуының алғышарттары екі үрдіспен анықталатыны көрсетілген. Мұндай процестердің бірі - баланың тілдік емес заттық қызметі болып табылады, яғни қоршаған ортамен байланысты нақты, сезімдік қабылдаулар арқылы жүзеге асырылады [4].
Сөйлеу тілінің дамуының екінші маңызды факторы, соның ішінде сөздік қордың байытылуы ересек адамдардың сөйлеу тілі мен олардың баламен қарым-қатынасы болып табылады.
Бала өмірінің бірінші жылының соңы мен екінші жылының басында балаға ауызша қоздыру әсер ете бастайды. Алайда дамудың бұл кезңінде, М.М. Кольцовойдың бақылауынша, сөздер бір-бірінен ерекшеленбейді.
Алғашқы сатыда баланың ауызша қоздыруға әсері бағыттаушы рефлекс күйінде көрінеді (бастың бұрылуы, көзбен тікке қарау).
Кейіннен бағыттаушы рефлекс негізінде ауызша қоздыруға екінгі реттегі рефлекс пайда болады.
Алдымен баланың жаңа сөздері нақты сөздер мен соған сәйкес келуші сөздер арасындағы тікелей байланыс арқылы пайда болады.
Бала сөздерінің дамуының бірінші сатысы шартты рефлекстер түрінде жүреді. Жаңа сөзді қабылдай отырып (шартты қоздырғыш), бала оны затпен байланыстырады, ал кейіннен оны істе қолданады.
Осылайша, басында бала оны қоршаған адамдардан белгілер алса, ал одан кейін оларды түсінеді, белгілер функциясын ашады.
Әдебиеттерде тілдің қалыпты дамуындағы оның сатылай қалыптасуына ерекше мән беріледі. А.П. Гвоздевтің монографиясында, Г.Л. Розенгард-Пупко, Д.Б. Эльконина, А.А. Леонтьева, Н.Х. Швачкина, В.И. Бельтюкова және т.б. жұмыстарында ерте жастағы балалардан бастап тілдің қалыптасуы нақты жазылған.
Бұл авторлар әр түрлі позициялардан тілдік дамудың сатыларын қарастырады. Мысалы, А.Н. Гвоздев баланың сөз таптарын меңгеру реттілігін, олардың грамматикалық рәсімделуін, сөйлемдердің құрылымын зерттейді. Осыған байланысты ол өзінің даму кезеңдерін ұсынады.
I кезең - аморфты түбір-сөздерден тұратын кезең:
1) бір сөздік сөйлемді жасау мезгілі (1ж. 3 ай. - 1ж. 8 ай.)
2) бірнеше сөз-түбірлерден тұратын сөйлемдердің кезеңі (1ж. 8 ай. - 1ж. 10 ай.) - бала бір рет ойын білдіруге алдымен 2 сөзді кейін 3 сөзді біріктіреді, яғни баланың тілінде сөйлем пайда болады. Сөздер бір-бірімен интонацяимен байланысады.
II кезең - сөздердің грамматикалық құрылымын меңгеру:
1) сөздердің алғашқы формаларының пайда болу мезгілі (1ж. 10 ай. - 2ж. 1 ай.) - бала бір сөздің бірнеше нұсқаларын қолдана бастайды (кисаны, қуыршақты, киса жоқ).
2) сөздердің синтаксистік байланысын білдіру үшін тілдің флексиялық жүйесін қолдану мезгілі (2ж. 1 ай. - 2ж. 6 ай.) - алдымен түбір мен флексияның қосылысы көрінеді, бұл реттілік, дауысты дыбыстардың шапшаңдығы, супплетивизм болмаған жағдайда көрінеді, кейіннен бала кейбір ережелерді меңгереді.
3) синтаксистік қатынасты білдіру үшін қызметтік сөздерді меңгеру мезгілі (2ж. 6 ай. - 3ж.) - бала қарапайым көмекші сөздер мен жалғаулықтарды меңгереді, дегенмен көптеген көмекші сөздері қолдану кезінде аграмматизма байқалады.
III кезең - морфологиялық жүйені меңгерудің кейінгі мезгілі (3-7 жас аралығы) - бала грамматикалық формаларды септелуі мен жіктелуіне қарай жүйелейді [5].
Г.Л. Розенгард-Пупко сөйлеу тілінің қалыптасуының 2 сатысын қарастырады: 2 жасқа дейін - дайындық кезеңі; 2 жас және одан жоғары - сөйлеу тілінің өз бетінше қалыптасу кезеңі [6].
Қорыта келгенде, сөйлеу тілінің қызметі баланың психикалық дамуында маңызды рөл атқарады, бұл үрдіс кезінде баланың танымдық қызметі, ойлау қабілеті дамиды. Тіл - ойлау қабілетінің негізінде жүзеге асырылатын және онымен тікелей байланысты жоғарғы психикалық функция.
Сөйлеу тілі екі формаға ажыратылады: сыртқы және ішкі.
Баланың вербальді дамуының негізінде тілдің коммуникативті функциясы жатыр. Бұл функцияның өз уақытында пайда болуынан баланың жоғарғы дәрежедегі танымы мен тәрбиесінің дамуы тәуелді болып келеді.
Тілдің басқарушы функциясы дамымаған жағдайда бала ырықсыздығымен ерекшеленеді, ересек адамның нұсқауы оның әрекетін аз бақылайды, бала қандай да болмасын интелектуалдық операцияларды орындауда қиындыққа тап болады, өз қателіктерін байқамайды, алдындағы міндетті жоғалтады, тез көңілі ауытқиды, кері әсерлерді тоқтата алмайды.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеу тілінің қалыптасуы
Бала тілі ересек адамдардың сөйлеуі әсерінен қалыптасады және үлкен дәрежеде бала өмірінің алғашқы күнінен бастап сөйлеу тәжірибесінің жеткілікті болуына, қоршағандардың қалыпты сөйлеуіне және тәрбиелеу мен оқытуға тәуелді.
Сөйлеу туа пайда болған қабілет болып табылмайды, ол онтогенез үрдісінде баланың физикалық және ақыл-ой дамуымен қатар дамиды және оның жалпы дамуының көрсеткіші қызметін атқарады. Баламен ана тілін меңгеруі қатал заңдылықтармен өтеді және барлық балаларға жалпы бірқатар белгілермен сипатталады. Сөйлеу тілі патологиясын түсіну үшін қалыпты балаларда сөйлеу тілі дамуының барлық реттік жолын нақты елестету керек, осы үрдістің заңдылықтарын және шарттарын білу қажет, осыдан оның жақсы дамуы тәуелді.
Бұдан басқа, осы үрдісте бұл немесе басқа ауытқушылықтарды уақытында байқау үшін бала тілі дамуының әр кезеңін нақты елестету керек. Мысалы, 1 жыл 4 айдағы бала әлі сөйлемейді. Бұл қалыпты жағдай ма, жоқ па екенін шешу үшін педагог қалыпты дамыған кезде бірінші сөздер қай уақытта пайда болу керек екенін білу қажет.
Балалардың сөйлеу тілі дамуының заңдылықтарын білу сөйлеу тілі бұзылыстарын дұрыс тексеру үшін қажет. Осылайша, кейбір мамандар 3 жастағы балаларды дыбыстарды айту кезіндегі ауытқушылықтарды жою үшін логопедке жібереді. Ол дұрыс па? Жоқ. Өйткені сөйлеу тілінің қалыпты дамуында да осы жастағы балаларға кейбір дыбыстарды дұрыс емес айтуы тиісті болады. Физиологиялық тіл мүкістігі деп аталатын бұл көрініс толығымен заңға сыйымды және артикуляциялық аппараттың әлі толығымен қалыптаспауымен шартталады.
Онтогенез үрдісінде балалардың сөйлеу тілі дамуының заңдарын білу сөйлеу патологиясын алдын-алу бойынша барлық түзете-тәрбиелеу жұмысты дұрыс құру үшін қажет. Мысалы, сөйлемейтін балаларды (алалиясы бар балалар) оқыту кезінде осыны білу жөн: ең алдымен әр бір балада сөйлеуді түсінуі дамиды, содан кейін ғана ол белсенді сөйлеуді меңгереді. Осыдан, егер мұндай жағдайда белсенді сөйлеуді дамыта бастасақ, онда бұл жұмыс күткен нәтижені бермейді.
Зерттеушілер балалардың сөйлеу тілі даму кезеңдерінің әр түрлі санын бөледі, оларды әр қилы атайды, олардың әр алуан жас шекараларын көрсетеді. Мысалы, А.Н.Гвоздев баланың сөйлеу тілінде әр түрлі сөйлем мүшелерінің, сөз тіркестерінің, сөйлемдердің сан алуан түрлерінің пайда болу реттілігін бақылайды және осының негізінде бірқатар кезеңдерді бөледі [5].
Г.Л.Розенгард-Пупко бала тілінің дамуында 2 кезең ғана бөлді: дайындық (2 жасқа дейін) және сөйлеу тілінің өзіндік даму кезеңі [6].
А.Н.Леонтьев бала тілінің дамуында 4 кезеңді белгіледі:
І кезең - дайындық - 1 жасқа дейін;
ІІ кезең - тілді бастапқы меңгеру мектепке дейінгінің алдыңғы кезеңі - 3 жасқа дейін;
ІІІ кезең - мектепке дейінгі кезең - 7 жасқа дейін;
ІV кезең - мектептік - 17 жасқа дейін.
Осы кезеңдердің сипатталуына тоқталайық.
Осымен,І кезең - дайындық (туғаннан бастап 1 жасқа дейін) кезеңі.
Бұл кезең неге осылай аталады? Өйткені осы уақытта сөйлеу тілін меңгеруге дайындығы болады.
Балада туғаннан бастапдауыс реакциялары пайда болады: айқай және жылау. Олар адам сөйлеуіндегі дыбыстардан өте алыс екені рас. Бірақ айқай да, жылау да сөйлеу аппаратының үш бөліміндегі жіңішке және түрлі қозғалыстардың дамуына көмектеседі.
2 жұмадан кейін баланың сөйлеп тұрған адамның дауысына назар аудара бастауын байқауға болады. Ол жылауын қояды, оған қарап сөйлегенде тыңдап жатады. Бірінші айдың аяғында баланы әуенді әнмен (бесік жырымен) тыныштандыруға болады. Әрі қарай ол сөйлеп тұрған адамның жағына қарай қарауға немесе сол адамды көзбен бақылай бастайды. Жақында сәби интонацияға назар аудара бастайды: нәзік дауысқа мәз болады, ал қатты дауысқа жылайды.
2 айға қарай гуілдеу және 3 айдың басына қарай былдырлау пайда болады. Былдырлау - бұл белгілі бір артикуляциясы бар дыбыстардың бірігуі.
Бала 5 айдан бастап дыбыстарды естиді, қоршаған адамдардағы еріннің артикуляциялық қозғалыстарын көріп, еліктеуге тырысады. Белгілі бір қимылдардың көп рет қайталануы қозғалыс дағдысының бекітілуіне әкеледі.
6 айдан бастап бала жеке буындарды еліктеу арқылы айтады (ма-ма-ма, па-па-па және т.б.).
Әрі қарай бала еліктеу арқылы сөйлеу тілінің барлық элементтерін ақырындап иеленеді: фонемдерді ғана емес, үнді, қарқынды, ырғақты, әуенді интонацияны.
Екінші жарты жылдықта бала белгілі бір дыбыс тіркестерін қабылдап, оларды затпен немесе әрекетпен байланыстырады. Бірақ осы уақытта ол әлі де әсер етудің барлық кешеніне назар аударады: жағдайға, интонацияға, сөзге. Осының барлығы уақытша байланыстың пайда болуына көмектеседі (сөздерді есте сақтау және оларға реакция).
7-9 айдағы бала әр түрлі дыбыстардың бірлесулерін ересектердің артынан қайталай бастайды.
10-11 айда сөздердің өзіне реакция пайда болады (жағдайға немесе сөйлеушінің интонациясына тәуелді емес) [7].
Осы уақытта аса үлкен мағынаны баланың тілі қалыптасып жатқан орта иеленеді (қоршағандардың дұрыс сөйлеуі, ересектерге еліктеу және т.б.).
1 жасқа қарай алғашқы сөздер пайда болады.
ІІ кезең - мектепке дейінгінің алдыңғы (1 жылдан 3 жасқа дейін) кезеңі.
Балада алғашқы сөздердің пайда болуынан дайындық кезеңі аяқталады да, белсенді сөйлеу тілінің қалыптасу кезеңі басталады. Осы уақытта балада қоршағандардың артикуляциясына ерекше зейіні пайда болады. Ол сөйлеушінің артынан өте көп және ынтамен қайталайды, өзі де сөздерді айтады. Осы кезде бала дыбыстарды шатастырады, оларды орындарымен алмастырады, бұрмалайды, түсіріп тастайды.
Баланың алғашқы сөздері жалпылама-мағыналық сипатын иеленеді. Бір сөзбен немесе дыбыстық тіркеспен ол затты да, өтінішті де, сезімді де белгілеуі мүмкін. Баланы тек белгілі бір жағдайда ғана түсінуге болады. Сондықтан осындай сөйлеу тілі жағдайлық деп аталады. Жағдайлық сөйлеу тілін ым-ишарамен, мимикамен жетелейді.
1,5 жастан бастап сөз жалпылама сипатына иеленеді. Ересекпен сөз арқылы түсіндіруін ұғу, білімдерді меңгеру, жаңа сөздерді есте сақтау мүмкіндігі пайда болады [21].
Енді біз дыбыстардың пайда болу заңдылықтарына үңілейік. Ең алдымен балаларда жабысыңқы-жарылғыш (еріндік (п, п', б, б'), тілалды (т, т', д, д')) және жабысыңқы-өткізгіш (еріндік (м, м'), тілалды (н, н', л, л')) дыбыстар пайда болады. Еріндік дыбыстардың алдымен пайда болу себебі 1-ден 2 жасқа дейін балаларда еріндер ең белсенді және қозғалмалы болып келеді. 2 жасында [п], [п'], [б], [б'], [т], [т'], [д], [д'], 2,5 жасында [м], [м'], [н], [н'], [ң] дыбыстары шықса, ал [л], [л'] дыбыстары 3,5 жасқа қарай ғана пайда болады. Осы артикуляцияның бірінші түрі болып саналады.
Артикуляцияныңекінші түрі балада саңылаудың (артикуляция мүшелерінің белсенділігі) пайда болуына негізделеді. Саңылаулы (фрикативті) [ф], [ф'], [в], [в'] (еріндік-тістік) дыбыстары 1 жыл 8 айдан 1 жыл 10 айға дейінгі аралықта пайда болады. Ал [с], [с'], [з], [з'] (тілалды) дыбыстары 2 жыл 2 айда шығады. 2,5 жасқа қарай [j] (тілортасы), 2 жыл 6 және 2 жыл 7 айларында [х], [х'], [һ] (тіларты), 2 жастың аяғына қарай [к], [к'], [г], [г'], [қ], [ғ] дыбыстары пайда болады. 3 жасқа қарай балаларда барлық дерлік дыбыстары қалыптасады. Бірақ олар басқа дыбыстармен алмасуы мүмкін.
Артикуляцияныңүшінші түрі - аффрикаттар. Ол 2-жастың аяғына қарай пайда болып, жабысыңқы мен саңылаудың тез ауысуынан шығады. Бірінші аффрикат [ц] ([т] мен [с] дыбыстарының қосындысы) 2 жыл 4 және 2 жыл 6 айларында, 4 айдан кейін екінші аффрикат [ч] ([т] және [щ] дыбыстарының қосындысы), яғни 2 жыл 8 және 2 жыл 10 айларында пайда болады.
Жұмсақ дыбыстарды айту қосымша тіл арқасындағы ортаңғы бөлігінің таңдайға көтерілуін талап етеді. Артикуляцияның бұндай түрі палладализация (Palladio-таңдай) деп аталады. 2 жасында баланың тілі физиология жағынан қарағанда ауыз қуысының түбінде жатады. Ал 3 жасқа қарай тіл көтеріле бастайды. Сондықтан да алдымен қатты, кейін жұмсақ дыбыстар пайда болады. 2,5 жаста тіл астына түседі, яғни тіл арқасының ортаңғы бөлігі автоматты түрде көтеріліп, басқарылуы мүмкін. Сондықтан бала дыбыстардың қатты да, жұмсақ та түрлерін айта алады. 2 жыл 8 және 2 жыл 10 айларында балада жұмсақ және қатты дыбыстардың дифференциациясы қалыптасады.
Артикуляцияның ең ауыр және соңғы, төртінші түрі келесі кезеңде көрсетіледі..
2 және 3 жаста балада сөздік қордың жиналуы байқалады.
Әр түрлі зерттеушілер балалардың сөздік қоры туралы әр алуан сандық мағлұматтарды көрсетіп кеткенін белгілеген жөн.
Осы кезеңде балалардағы сөдік қордың қарқынды дамуы туралы кең таралған мағлұматтарды келтірейік: 1 жыл 6 айға қарай - 10-15 сөз; 1 жылдың аяғына қарай - 300 сөз (6 ай ішінде 300-ге жуық сөз); 3 жасқа қарай 1000-ға жуық сөз (яғни бір жыл ішінде 700-ге жуық сөз).
Сөздің мағынасы нақтылана бастайды.
3 жасқа қарай балада сөйлеу тілінің грамматикалық құрылымы қалыптаса бастайды.
Ең алдымен бала өз тілегін, өтінішін бір сөзбен айтады. Кейін арасында байланысы жоқ қарапайым сөз тіркестерін қолданады. Одан әрі сөздер арасындағы байланыс элементтері және сөйлемдегі сөздердің бағынуы біртіндеп пайда болады.
2 жасқа қарай балалар зат есімнің жекеше және көпше түрлерінің, етістіктер шақтарының формаларын қолдану дағдыларын меңгере бастайды, кейбір септік жалғауларын қолданады.
Осы кезде ересектердің сөйлеуін түсінуі дыбыстау мүмкіншілігінен біршама асып түседі.
ІІІ кезең - мектепке дейінгі (3-тен 7 жасқа дейін) кезең.
Осы кезеңде артикуляция түрлерін қарастырайық, яғни дыбыстардың пайда болу кезектілігін байқайық.
Бірінші, екінші және үшінші артикуляция түрлерін алдыңғы кезеңнен көрсек, енді төртінші кезеңге көшейік. Артикуляцияның төртінші түрі - діріл (вибрация). Ол тіл арқасындағы ортаңғы бөлігінің және тіл ұшы бұлшықеттерінің қалыптасуында ғана ([р], [р'] дыбыстарын дұрыс айту), яғни 4 жаста пайда болады (қалыпты дамыған балада 2 ай ерте немесе кеш дамиды).
Мектепке дейінгі кезеңде балалардың көбінде дұрыс емес дыбыстауы әлі де белгіленеді. Ысқырық, ызың, үнді дыбыстарды айту кезінде, сирек жұмсарту, қатаңды ұяңға айналдыру, йотация кемістіктерін байқауға болады.
4-тен 5 жасқа дейін бала барлық дыбыстарды меңгеру және олармен дұрыс қолдану қажет. Егер де бала дыбыстарды бұрмаласа, онда оған арнайы көмек керек, яғни арнайы түзету. Дыбыстардың бұрмалануы әр жаста дизонтогенездің белгісі болып келеді.
3 және 7 жас аралығында балада өзінің дыбысталуын есту арқылы бақылау дағдысы, кейбір мүмкін болған жағдайда оны түзету білігі аса дамиды, басқаша айтқанда, фонематикалық қабылдауы қалыптасады [22].
Бұл кезеңде сөздік қордың тез ұлғаюы жалғасады. Балаланың белсенді сөздік қоры 4-6 жасқа қарай 3000-4000 сөзге жетеді. Сөздің мағынасы одан әрі нақтыланады және біршама байытылады. Бірақ балалар жиі сөздерді қате түсінеді немесе қолданады. Осымен қатар мұндай көрініс тілді сезуді куәландырады. Бұл балада сөйлеу арқылы қарым-қатынасы тәжірибесінің өсуін білдіреді және оның негізінде тілді сезінуі, жаңа сөздерді шығару қабілеті қалыптасады.
К.Д.Ушинский тілді сезінуге ерекше мағына берді. Оның сөзінен баланың сөздегі екпін орнын, грамматикалық айналымды, сөйлемдегі сөздердің байланысу тәсілін еске түсіретінін көруге болады [8].
Сөздік қордың дамуымен қатар сөйлеу тілінің грамматикалық құрылымы да дамиды. Мектепке дейінгі кезеңде балалар байланыстырып сөйлеуді меңгереді. 3 жастан кейін баланың сөйлеуіндегі мағынасының біршама күрделенуі болады, оның көлемі ұлғаяды. Бұл сөйлем құрылымының күрделенуіне әкеледі. А.Н.Гвоздевтің анықтауы бойынша 3 жасқа қарай балада барлық негізгі грамматикалық категориялар қалыптасқан болады [5].
4 жастағы балалар сөйлеуінде жай және күрделі сөйлемдерді қолданады. Осы жаста дыбыстаудың аса таралған формасы - жай, жайылма сөйлем (Мен қуыршаққа әдемі көйлек кигіздім. Мен жігітпін).
5 жастағы балалар салалас және сабақтас сөйлемдердің құрылымымен салыстырмалы оңай қолданады.
Осы жастан бастап балалардың сөйлеуі қысқа әңгімені еске түсіреді. Әңгімелесу кезінде олардың сұраққа жауабы сөйлемдердің көп және одан да көп сандарын өзіне қосады.
Балалар 5 жасында қосымша сұрақсыз 40-50 сөйлемдердің ертегінің (әңгіменің) мазмұнын құрастырады. Ол сөйлеу тілінің ең қиын түрінің бірі монологиялық сөйлеу тілін меңгерудегі табыстар туралы куәландырады.
Бұл кезеңде фонематикалық қабылдауы біршама жақсарады: алдымен бала дауыссыз және дауысты дыбыстарды, кейін жұмсақ және қатты дауыссыз дыбыстарды, соңында үнді, ызың және ысқырық дыбыстарды ажырата бастайды.
4 жасқа қарай қалыпты дамыған бала барлық дыбыстарды ажырату керек, яғни фонематикалық қабылдауы қалыптасқан болуы қажет.
Осы уақытқа қарай дұрыс дыбысталудың қалыптасуы да аяқталады және бала өте таза сөйлеуді.
Мектепке дейінгі кезеңнің аралығында контекстік сөйлеу (жалпыланған, көрнекілік тіректен айырылған) біртіндеп қалыптасады. Контекстік сөйлеу ең алдымен баламен ертегі, әңгіме айтқан кезде, кейін оның жеке тәжірибесінде болған қандай да бір жағдайды, оның өзіндік уайымын, әсерін бейнелеу кезде пайда болады.
ІV кезең - мектептік (7-ден 17 жасқа дейін) кезең.
Алдыңғы кезеңмен салыстырғанда, осы кезеңде балалардағы сөйлеу тілі дамуының негізгі ерекшелігі - бұл оның саналы меңгерілуі. Балалар дыбыстық анализді меңгереді, дыбыстаудың грамматикалық ережелер құрылысын игереді.
Осы кезде басты роль сөйлеу тілінің жаңа түріне, яғни жазбаша сөйлеу тіліне жатады.
Сонымен, мектептік жаста баланың сөйлеу тілінің мақсатталған қайта құрылуы болады - қабылдаудан және дыбыстарды айырудан тілдің барлық құралдарын саналы қолдануға дейін.
Әрине, жоғарыда көрсетілген кезеңдер қатаң және нақты шекараны иеленбейді. Олардың әр қайсысы келесі кезеңге қалыпты түрде өтеді. Балалардың сөйлеу тілінің даму үрдісі уақытында және дұрыс өту үшін белгілі бір жағдайлар қажет. Сонымен, бала:
oo Психикалық және соматикалық жағынан сау болу керек;
oo Қалыпты ақыл-ой қабілеттерін иемдену қажет;
oo Естуі және көруі қалыпты болу керек;
oo Жеткілікті психикалық белсенділікке ие болу керек;
oo Сөйлеу арқылы қарым-қатынасты қажетсіну керек;
oo Толыққанды сөйлеу ортасын иелену қажет.
Баланың сөйлеу тілінің қалыпты (уақытында және дұрыс) дамуы оған үнемі жаңа ұғымдарды меңгеруге, білім қоры мен қоршаған орта туралы елесті кеңейтуге мүмкіндік береді. Осылайша, сөйлеу тілі, оның дамуы ойлаудың дамуымен өте тығыз байланысты.
Осылайша, баланың туған тілді толық меңгеруі адамдармен қарым-қатынас ұстауы барысында қалыптасады. Балалар сөйлеудің лексико-грамматикалық күйін, сөздердің буындық құрылымын, дыбысты шығаруды, сөзді өзгертуді және т.б. бірден меңгермейді. Бір тілдік топтары ерте қалыптасса, кейінгілері біршама кейін қалыптасуы мүмкін. Сондықтан да баланың тілінің қалыптасуының әр түрлі дәрежелерінде сөйлеу тілінің бір элементтері қалыптасып үлгерсе, басқалары қалыптаспай қалуы мүмкін. Осыдан балалардың тілдік дамымай қалу ауытқулары пайда болады.
ІІ ЖАЛПЫ СӨЙЛЕУ ТІЛІ ДАМЫМАҒАН БАЛАЛАРДЫҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Жалпы сөйлеу тілі кемістігі
Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы бұл - қалыпты есту қабілеті мен интеллектісі бар балалардың сөйлеу жүйесінде барлық тілдік компоненттері ауытқыған күрделі тілдік бұзылыстар.
Тіл бұзылысы бар мектепке дейінгі жастағы балалардың даму ерекшеліктері
Жоғарғы мектепке дейінгі жаста адамның бірінші даму кезеңі, яғни маңызды кезеңі аяқталады. Ол тірі табиғат және өлі табиғатты, математикалық дағдыларды игере бастайды. Ол кішкентай тіл маманы бола бастайды, себебі ол тек қана дұрыс сөйлеу дағдыларын ғана игеріп қоймай, сонымен қатар сөйлем құрап, сөздің әріптерден және сөйлемнің сөздерден құралатынын ажырата бастайды. Бұның бәрі баланың тұлға болып жан-жақты дамуына, мектепте жақсы оқуына септігін тигізеді.
Ерте жаста бала қоршаған ортадағы буын, сөздерді, дыбыстарды қабылдай бастайды. Сондықтан да балалар бір дыбысты басқа дыбыспен шатастырып, сөйлеген сөздерді жақсы түсінбейді. Балалар көп жағдайда өздерінің қате сөйлеп тұрғандарын ажырата алмайды, сондықтан да ол кейіннен әдетке айналып, оны шеттету өте қиынға соғады (Власова Т.А., Певзнер М.С.).
Сөйлеу тілі қалыпты балалар 5 жастың кезінде еркін сөйлеп, күрделі сөйлемнің әртүрлі құрылымын еркін меңгере алады. Олардың сөздік қоры айтарлықтай мол, сөзтүрлендіру және сөзқұрастыру дағдыларын игерген. Осы уақытта балада дұрыс дыбыстау, дыбысты талдау, синтез сияқты дағдыларды қалыптасып бітеді [9].
Алайда барлық жағдайда бұл процестер сәтті бола бермейді. Орта және жоғары мектеп жасына дейінгі балалардағы ең көп тараған кемістік дыбыстау бұзылысы. Осы топқа фонетикалық және фонемалық сөйлеу тілі бұзылысы бар балалар жатады.
Фонемалық және фонетикалық бұзылыс баланың өз туған тілін дыбыстау жүйесінің құрылу процесі бұзылумен сипатталады, кейіннен бұзылысына ұласады (Спирова Л.Ф.). Фонетикалық-фонемалық бұзылыстың ең көп тараған түрі дыбыстарды шатастыру болып табылады [10].
Кейбір балаларда тіпті қалыпты интеллектімен қалыпты есту қызметінде кейбір фонетика, лексика, грамматика сияқты тіл компоненттерінің құрылуы күрт кешеуілдеуімен сипатталады. Бұл бұзылысты ең алғаш Р.Е. Левина зерттеп, жалпы тіл кемістігі деп анықталған.
Қазірде сөйлеу тілінің жалпы бұзылысына барлық сөйлеу тілі компоненттерінің құрылу деңгейінің бұзылысы жатады. Жалпы сөйлеу тілі кемістігі түсінігі - сөйлеу тілінің барлық компоненттерінің құрылмауы (кешеуілдеуі) болып табылады (фонетикалық-фонемалық жағы, лексикалық құрамы, грамматикалық қатары).
Логопедияда сөйлеу тілінің даму бұзылысы және сөйлеу тілі дамуының кемеуілдеуі - бұл баланың жасына сай келмейтін сөйлеу тілі даму деңгейі және сөйлеу тілінің кемеуілдеуі [11] (Ляпидевский С.С.)
Жалпы белгілердің қатарына сөйлеу тілінің дамуының кеш басталуы, сөздік қорының саяздығы, аграмматизм, дыбыстаудың кемшілігі, дыбыстарды шатастыру жатады [12] (Винарская Е.Н.).
Бұл бұзылыс әр түрлі деңгейде болуы мүмкін: сөйлеу тілінің болмауы немесе былдырлап сөйлеуден қалыпты сөйлеуге дейін фонетикалық және лексика- грамматикалық элементтер бұзылысымен сипатталады.
Сөйлеу тілінің бұзылысы үш деңгейге бөліп қарастыруға болады:
Сөйлеу тілі дамуының бірінші деңгейі сөйлеу тілінің мүлдем болмауымен сипатталады (сөйлеу тілі жоқ балалар деп аталады). Бұл деңгейдегі балалар көбіне былдыр сөздерді, жеке зат есімдемен және тұрмыстық етістіктерді қолданады. Бала өзінің айта алмағанын ым-ишарасыз түсіндіреді.
2-деңгейінде бала ым-ишара және былдыр сөздерден басқа анық айтылмайтын, бірақ үнемі қолданыстағы сөздерді қоса бастайды.
Сөйлеу тілінің дамуының 3 деңгейі лексикалық, грамматикалық және фонетикалық, фонемалық элементтері бар бұрмаланған сөздерден құралған сөйлеу тілімен сипатталады [14] (Филичева М.Ф.)
Жалпы тіл кемістігі бар балаларда ерте жастағы сөйлеу тілі дамуы көп жағдайда бұзылыссыз өтеді. Уақыты келе айқайының өзгеруі,гүлденуі - былдыры өзгеруі байқалады. 1-жастың төңірегінде олардың сөйлеу тілінде қайталама буындардан құралған сөздер, дыбысқа еліктеу, т.б. пайда болады. Ары қарай да, шамамен 3-4 жасқа дейін сөйлеу тілі дамымай, сол деңгейде қалып қояды.
Сөйлеу тілі бұзылысында 3-4 жастағы бала сөйлеу тілінде сөз саны 10-20 шамасын құрайды. Фразалық сөйлеуі балалардың көбісінде болмайды. (Репина З.А., Буйко В. И., 1999). Үш жасар шамасында кейбір жалпы сөйлеу тілі бар балаларда апа, ата, папа, деген сияқты бір буынды және екі буынды сөздер пайда болады. Олар дыбыс артикуляциясы бойынша қиын сөздерді бөгде адамдар емес, тіпті жақын адамдарды да түсінбейтіндей етіп айтады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz