Монархия және оның түрлері
Кіріспе 3
I. Монархия түсінігі және оның мәні
1.1 Басқару формасы ретіндегі монархияның белгілері 5
1.2 Монархиялық басқарудың артықшылықтары мен кемшіліктері 7
II. Басқару формасы ретіндегі монархияның түрлері
2.1 Абсолютті монархия 8
2.2 Шектеулі монархия 11
2.2.1 Дуалисттік монархия 11
2.2.2 Парламенттік монархия 12
2.3 Монархияның тарихи түрлері 16
III. Қазіргі монархиялық мемлекеттер
3.1 Ұлыбританиядағы монархия 19
3.2 Жапониядағы монархия 21
Қорытынды 30
Қолданылған әдебиеттер тізімі 32
I. Монархия түсінігі және оның мәні
1.1 Басқару формасы ретіндегі монархияның белгілері 5
1.2 Монархиялық басқарудың артықшылықтары мен кемшіліктері 7
II. Басқару формасы ретіндегі монархияның түрлері
2.1 Абсолютті монархия 8
2.2 Шектеулі монархия 11
2.2.1 Дуалисттік монархия 11
2.2.2 Парламенттік монархия 12
2.3 Монархияның тарихи түрлері 16
III. Қазіргі монархиялық мемлекеттер
3.1 Ұлыбританиядағы монархия 19
3.2 Жапониядағы монархия 21
Қорытынды 30
Қолданылған әдебиеттер тізімі 32
Мемлекеттік шешімдер кез-келген мемлекеттің қызметінде маңызды орынды алады. Мемлекеттік шешімдер бұл мемлекеттің мақсатын көрсететін шаралардың бірі. Шешім қабылдағанда мемлекет өз тұрғандарының мүддесін қарастыру керек. Мемлекеттің басты байлығы бұл – халық. Мемлекеттің шешімдердің барлығы сол халықтың мұқтаждықтарын, мүддесін қарастыру үшін шығарылуы керек.
Басқару түрi- жоғары мемлекеттік органдарды, олардың қүрылу тәртібін, өз араларында және халықпен өзара байланысын білдіретін жоғары мемлекеттік билікті үйымдастыру. Тарихта екі басқару түрі белгілі: монархия және республика.
«Монархия» - алғашқы тарихи басқару түрі. Онда елдегі жоғары билік бір адаммен жүзеге асырылады. Мемлекет басы – монарх - әдетте билікке мұрагерлік жолмен келеді және оның билігі басқа билік түрлеріне немесе сайлаушыларға бағынышты емес.
Монархияның екі түрі бар: абсолютті және конституциялық. Бірінші түрінде мемлекет басы биліктің барлық түрін өз қолына шоғырландырады. Екінші түрінде монарх билігі мем¬лекет Конституциясымен шектелген. Кейбір жағдайларда ол заңшығарушы билікке қүзыры жетпей, монарх тек өкілдік қызмет атқарады. Бүл парламенттік монархия. Басқа жағдайларда монарх атқарушы биліктің тізгінін өзі үстап, парламентке айрықша ықпал етеді: ол өз алдында жауапты үкіметті тағайындайды, парламенттің шешімдерін кері қайтару қүқына ие, парламенттің жоғарғы палатасының мүшелерін тағайындауы мүмкін әрі парламента таратуға қүқылы. Бүл түрінде, көріп отырғанымыздай, монарх пен парламент мемлекет билігін бөліседі. Конституциялық монархияның бүл түрін дуапистік деп атау да қалыптасқан. Республика басқару түрі ретінде монархиядан әлдеқайда кеш пайда болса да, ежелден белгілі. Монархиядан айырмашылығы мемлекет басшылығы ауыспалы әрі сайланбалы, ал оның билігі өкілетті орган мен сайлаушылардан тәуелді болып келеді. Республиканың үш негізгі түрлері белгілі: парламенттік, президенттік және жартылай президенттік.
Қазіргі заманда монархиялық басқару жүйесі бар біршама мемлекеттер бар. Кейбір мемлекеттерде басқа атауларға ие саяси көшбасшылар монарх лауазыма толығымен ие болып кеткен.
Қазіргі кездегі Еуропаның дамыған елдері арасында монархия негізінен аз дамыған саяси құрылым болып табылады. Және ол елдердегі монархтың құжаттар жүзінде рөлі айтарлықтай болғанымен де оның нақты мемлекеттік билікті жүзеге асырудағы рөлі төмен.
Және Еуропа елдерінде XVII ғасырға қарағанда монархиялар саныазайып монархиялық билеу жүйесі жойылуда деген тұжырымдар айтылуда. Алайда, қазіргі кездегі мемлекеттердің біраз бөлігінің билеушілері монархтар. Бұл елдередің сегізі монархия рөлі керісінше жылдан-жылға нығайып келе жатқан араб елдері.
Басқару түрi- жоғары мемлекеттік органдарды, олардың қүрылу тәртібін, өз араларында және халықпен өзара байланысын білдіретін жоғары мемлекеттік билікті үйымдастыру. Тарихта екі басқару түрі белгілі: монархия және республика.
«Монархия» - алғашқы тарихи басқару түрі. Онда елдегі жоғары билік бір адаммен жүзеге асырылады. Мемлекет басы – монарх - әдетте билікке мұрагерлік жолмен келеді және оның билігі басқа билік түрлеріне немесе сайлаушыларға бағынышты емес.
Монархияның екі түрі бар: абсолютті және конституциялық. Бірінші түрінде мемлекет басы биліктің барлық түрін өз қолына шоғырландырады. Екінші түрінде монарх билігі мем¬лекет Конституциясымен шектелген. Кейбір жағдайларда ол заңшығарушы билікке қүзыры жетпей, монарх тек өкілдік қызмет атқарады. Бүл парламенттік монархия. Басқа жағдайларда монарх атқарушы биліктің тізгінін өзі үстап, парламентке айрықша ықпал етеді: ол өз алдында жауапты үкіметті тағайындайды, парламенттің шешімдерін кері қайтару қүқына ие, парламенттің жоғарғы палатасының мүшелерін тағайындауы мүмкін әрі парламента таратуға қүқылы. Бүл түрінде, көріп отырғанымыздай, монарх пен парламент мемлекет билігін бөліседі. Конституциялық монархияның бүл түрін дуапистік деп атау да қалыптасқан. Республика басқару түрі ретінде монархиядан әлдеқайда кеш пайда болса да, ежелден белгілі. Монархиядан айырмашылығы мемлекет басшылығы ауыспалы әрі сайланбалы, ал оның билігі өкілетті орган мен сайлаушылардан тәуелді болып келеді. Республиканың үш негізгі түрлері белгілі: парламенттік, президенттік және жартылай президенттік.
Қазіргі заманда монархиялық басқару жүйесі бар біршама мемлекеттер бар. Кейбір мемлекеттерде басқа атауларға ие саяси көшбасшылар монарх лауазыма толығымен ие болып кеткен.
Қазіргі кездегі Еуропаның дамыған елдері арасында монархия негізінен аз дамыған саяси құрылым болып табылады. Және ол елдердегі монархтың құжаттар жүзінде рөлі айтарлықтай болғанымен де оның нақты мемлекеттік билікті жүзеге асырудағы рөлі төмен.
Және Еуропа елдерінде XVII ғасырға қарағанда монархиялар саныазайып монархиялық билеу жүйесі жойылуда деген тұжырымдар айтылуда. Алайда, қазіргі кездегі мемлекеттердің біраз бөлігінің билеушілері монархтар. Бұл елдередің сегізі монархия рөлі керісінше жылдан-жылға нығайып келе жатқан араб елдері.
1 Каримов Д.А. Теоретические положения о монархии //Российский юридический журнал. - 2008. - №2 - 190 с.
2 Конституционное (государственное) право зарубежных стран: Учебник: В 4 т. / Под. ред. проф. Б. А. Страшун. - М.: Норма,2010. - 420 с.
3 Монархи Европы: судьбы династий / Под ред. А.Д. Александрова. М.: Республика,2008. - 390 с.
4 Чиркин В.Е. Конституционное право зарубежных стран. М.:Норма,2009. - 380 с.
5 Background and Sources: Amin. Legal System of Kuwait. Glasgow, 1991.
6 Венгеров А.Б. Кашанина Т.В. Теория государства и права. 3-е изд. - М.: Юриспруденция, 2004.
7 Комаров С.А., Малько А.В. Теория государства и права. Методическое пособие. - М.: Издательская группа НОРМА-ИНФРА, 2001.
8 Лазарев В.В. Общая теория права и государства.- 3-е изд., перераб. и доп. - М.: Юрист, 2001. - С. 194
9 Макарова Е.А. Монархическая система. – Таганрог, 2004.
10 Макаренко М.Н. Теория государства и права. М.: Издательство «Зерцало», 2005.
11 Протасов В.Н. Теория права и государства. Проблемы теории права и государства: Вопросы и ответы. М.: Новый Юрист, 2002.
12 Тихомиров Л.А. Монархическая государственность. СПб., 2001.
13 Хропанюк В.Н. Теория государства и права: Учебное пособие для высших учебных заведений, 2002.
14 Мишин Е.А. Конституционное право зарубежных стран. М. Белые альвы, 2000 г.
15 Общая теория права и государства: Учеб. /Под. ред. Лазарева В. В. - М., 1994.
16 Основы теории государства и права. под ред. Пиголкина А. С. -М. 1982.
17 Теория государства и права. под ред. Марченко М. Н. -М. МГУ. 1987.
18 Теория государства и права. - ч. 1 / Под ред. Венгерова А. Б.. - М., 1995.
19 Теория государства и права: Курс лекций. /под редакцией Н. И. Мазутова. - М.: Юрист 1997г.
20 Федосов П.А. Двухпалатные парламенты: европейский и отечественный опыт // Полис, 2001. - № 2. - С. 196.
21 Федосов П.А. Двухпалатные парламенты: европейский и отечественный опыт // Полис, 2001. - № 2. - С. 154.
2 Конституционное (государственное) право зарубежных стран: Учебник: В 4 т. / Под. ред. проф. Б. А. Страшун. - М.: Норма,2010. - 420 с.
3 Монархи Европы: судьбы династий / Под ред. А.Д. Александрова. М.: Республика,2008. - 390 с.
4 Чиркин В.Е. Конституционное право зарубежных стран. М.:Норма,2009. - 380 с.
5 Background and Sources: Amin. Legal System of Kuwait. Glasgow, 1991.
6 Венгеров А.Б. Кашанина Т.В. Теория государства и права. 3-е изд. - М.: Юриспруденция, 2004.
7 Комаров С.А., Малько А.В. Теория государства и права. Методическое пособие. - М.: Издательская группа НОРМА-ИНФРА, 2001.
8 Лазарев В.В. Общая теория права и государства.- 3-е изд., перераб. и доп. - М.: Юрист, 2001. - С. 194
9 Макарова Е.А. Монархическая система. – Таганрог, 2004.
10 Макаренко М.Н. Теория государства и права. М.: Издательство «Зерцало», 2005.
11 Протасов В.Н. Теория права и государства. Проблемы теории права и государства: Вопросы и ответы. М.: Новый Юрист, 2002.
12 Тихомиров Л.А. Монархическая государственность. СПб., 2001.
13 Хропанюк В.Н. Теория государства и права: Учебное пособие для высших учебных заведений, 2002.
14 Мишин Е.А. Конституционное право зарубежных стран. М. Белые альвы, 2000 г.
15 Общая теория права и государства: Учеб. /Под. ред. Лазарева В. В. - М., 1994.
16 Основы теории государства и права. под ред. Пиголкина А. С. -М. 1982.
17 Теория государства и права. под ред. Марченко М. Н. -М. МГУ. 1987.
18 Теория государства и права. - ч. 1 / Под ред. Венгерова А. Б.. - М., 1995.
19 Теория государства и права: Курс лекций. /под редакцией Н. И. Мазутова. - М.: Юрист 1997г.
20 Федосов П.А. Двухпалатные парламенты: европейский и отечественный опыт // Полис, 2001. - № 2. - С. 196.
21 Федосов П.А. Двухпалатные парламенты: европейский и отечественный опыт // Полис, 2001. - № 2. - С. 154.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Монархия және оның түрлері
Орындаған: ________ топ студенті
Ғылыми жетекші:
____________________________
Қарағанды 2013
ЖОСПАР
Кіріспе
3
I. Монархия түсінігі және оның мәні
1.1 Басқару формасы ретіндегі монархияның белгілері
5
1.2 Монархиялық басқарудың артықшылықтары мен кемшіліктері
7
II. Басқару формасы ретіндегі монархияның түрлері
2.1 Абсолютті монархия
8
2.2 Шектеулі монархия
11
2.2.1 Дуалисттік монархия
11
2.2.2 Парламенттік монархия
12
2.3 Монархияның тарихи түрлері
16
III. Қазіргі монархиялық мемлекеттер
3.1 Ұлыбританиядағы монархия
19
3.2 Жапониядағы монархия
21
Қорытынды
30
Қолданылған әдебиеттер тізімі
32
Кіріспе
Мемлекеттік шешімдер кез-келген мемлекеттің қызметінде маңызды орынды алады. Мемлекеттік шешімдер бұл мемлекеттің мақсатын көрсететін шаралардың бірі. Шешім қабылдағанда мемлекет өз тұрғандарының мүддесін қарастыру керек. Мемлекеттің басты байлығы бұл - халық. Мемлекеттің шешімдердің барлығы сол халықтың мұқтаждықтарын, мүддесін қарастыру үшін шығарылуы керек.
Басқару түрi- жоғары мемлекеттік органдарды, олардың қүрылу тәртібін, өз араларында және халықпен өзара байланысын білдіретін жоғары мемлекеттік билікті үйымдастыру. Тарихта екі басқару түрі белгілі: монархия және республика.
Монархия - алғашқы тарихи басқару түрі. Онда елдегі жоғары билік бір адаммен жүзеге асырылады. Мемлекет басы - монарх - әдетте билікке мұрагерлік жолмен келеді және оның билігі басқа билік түрлеріне немесе сайлаушыларға бағынышты емес.
Монархияның екі түрі бар: абсолютті және конституциялық. Бірінші түрінде мемлекет басы биліктің барлық түрін өз қолына шоғырландырады. Екінші түрінде монарх билігі мем-лекет Конституциясымен шектелген. Кейбір жағдайларда ол заңшығарушы билікке қүзыры жетпей, монарх тек өкілдік қызмет атқарады. Бүл парламенттік монархия. Басқа жағдайларда монарх атқарушы биліктің тізгінін өзі үстап, парламентке айрықша ықпал етеді: ол өз алдында жауапты үкіметті тағайындайды, парламенттің шешімдерін кері қайтару қүқына ие, парламенттің жоғарғы палатасының мүшелерін тағайындауы мүмкін әрі парламента таратуға қүқылы. Бүл түрінде, көріп отырғанымыздай, монарх пен парламент мемлекет билігін бөліседі. Конституциялық монархияның бүл түрін дуапистік деп атау да қалыптасқан. Республика басқару түрі ретінде монархиядан әлдеқайда кеш пайда болса да, ежелден белгілі. Монархиядан айырмашылығы мемлекет басшылығы ауыспалы әрі сайланбалы, ал оның билігі өкілетті орган мен сайлаушылардан тәуелді болып келеді. Республиканың үш негізгі түрлері белгілі: парламенттік, президенттік және жартылай президенттік.
Қазіргі заманда монархиялық басқару жүйесі бар біршама мемлекеттер бар. Кейбір мемлекеттерде басқа атауларға ие саяси көшбасшылар монарх лауазыма толығымен ие болып кеткен.
Қазіргі кездегі Еуропаның дамыған елдері арасында монархия негізінен аз дамыған саяси құрылым болып табылады. Және ол елдердегі монархтың құжаттар жүзінде рөлі айтарлықтай болғанымен де оның нақты мемлекеттік билікті жүзеге асырудағы рөлі төмен.
Және Еуропа елдерінде XVII ғасырға қарағанда монархиялар саныазайып монархиялық билеу жүйесі жойылуда деген тұжырымдар айтылуда. Алайда, қазіргі кездегі мемлекеттердің біраз бөлігінің билеушілері монархтар. Бұл елдередің сегізі монархия рөлі керісінше жылдан-жылға нығайып келе жатқан араб елдері.
Соңғы кездегі араб елдерінде өтіп жатқан түрлі саяси процесстер тікелей монархия институтымен байланысты. Бұл елдердің ішінде ірі мұнай экспортерлері болып табылатын бір топ елдердің (Бахрейн, Кувейт, Катар, БАӘ, Оман, Сауд Аравиясы) халықаралық саясатқа байланысты өсе түскен ауқаты жайлы ерекше айта кеткен жөн, себебі бұл елдерде Орта және Таяу шығыстағы мұнай қорының шамамен 23 бөлігі орналасқан(44,6 млрд.тонна - 1989 жыл басына). Мұнай табушы араб монархиялары әрдайым мұнай монополиялары сонымен бірге түрлі мемлекеттерің саяси ауқат, экономикалық пайда, стратегиялық база үшін күресіндегі қатаң бәсекелестік сахынасы болған.
Осы орайда, зерттеу тақырыбының өзектілігі: Монархияның мәні мен оның түрлерін айқындап, дүние жүзі тарихындағы оның алатын орнын анықтау.
Курстық жұмыстың мақсаты: Монархия түсінігін толғымен ашып, оның бүгінгі таңдағы артықшылықтары мен кемшіліктерін зерттеп, монархиялы елдердің басқару жүйенін қарастыру.
Көзделген мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
oo монархия түсінігі және оның мәнін ашу;
oo басқару формасы ретіндегі монархияның белгілерін айқындау;
oo монархиялық басқарудың артықшылықтары мен кемшіліктерін зерттеу;
oo басқару формасы ретіндегі монархияның түрлерін қарастыру;
oo монархияның тарихи түрлерін терең үңіліп, зерттеу;
oo қазіргі монархиялық мемлекеттердің басқару формаларын талдау.
Зерттеу нысаны монархия және оның түрлері болып табылады.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, мерзімдік басылымдардағы мақалалар қолданылды.
Курстық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Монархия түсінігі және оның мәні
1.1 Басқару формасы ретіндегі монархияның белгілері
Монархия (грек. monarchіa - дара билік) - жоғарғы мемлекеттік билік бір ғана басшы - монархтың (патша, шаһ, сұлтан, хан, халиф, король, император, т.б.) қолында болатын және ұрпақтан ұрпаққа мұрагерлікпен берілетін басқару тұрпаты. Ерте тарихи даму кезеңінде барлық халықтар Монархиялық сипатта өмір сүрді. Әр халықта Монархия өзінше көрініс тапқанымен, бәріне ортақ белгі - жоғары мемлекет биліктің тақ мұрагерлігі жолымен берілуі болды. Құл иеленушілік кезеңінде түрлі сипатта өмір сүріп, кейбір елдерде республикалық басқару нысанымен алма-кезек ауысып отырды. Феодалдық кезеңде Монархия басты мемлекет басқару нысанына айналды. Оның ерте феодалдық Монархия, феодалдық бытыраңқылық кезеңіндегі Монархия, шексіз Монархия деген түрлері болды. Ерте феодалдық Монархия жауланған жерге басқару жүйесін құру мен ірі жер иеленушілердің пайда болуы барысында қалыптасты. Билеуші этностық топқа сүйенген монархтар ортасында билігі күшті, бірақ жаулаған аймақтарымен экономикалық және саяси байланысы нашар алып феодалдық империялар құрды. Феодалдық бытыраңқылық кезінде монарх "теңдестер арасындағы бірінші" жағдайында қалды. Тауар-ақша қатынасының дамуы, орта және ұсақ жер иелерінің, кейіннен қалалықтардың да феодалдық бытыраңқылыққа қарсы күреске бірігуі біртұтас, орталықтанған Монархияны тудырды.
Біртұтас иерархиялық мемлекет аппараттың, күшті әскердің құрылуы монарх билігін шектейтін ешқандай органы жоқ, шексіз Монархияның құрылуына алып келді. Шексіз Монархияда заң шығару, атқару, сот - үш билік те монархтың қолына шоғырланды. Адамзат сана-сезімінің дамуына, демократияның өркендеуіне байланысты мемл. билікті бірінен бірі тәуелсіз әрі өзара байланысты үш тармаққа бөлу теориясы белең алды. Монархиялық елдер конституция қабылдау арқылы монархтың билігін шектеп, Конституц. Монархия пайда болды. Ондай мемлекетте монарх құзырындағы мәселелер конституцияда нақты белгіленді (негізінен ішкі, сыртқы саясаттың басты бағытын белгілеу, бас қолбасшылық, т.б. аса маңызды мәселелер) әрі ол мемл. билік тармақтарының арбитрі болып танылды. Мұндай елдерде көбіне монарх билігі символик. сипатта болып, құзыреті азаяды. Ол ең бастысы ел бірлігі мен билік тұтастығын білдіретін мемлекет символы қызметін атқарады. Ал нақты билік жүргізетін үкімет басшысын халық өкілдерінің органы немесе тікелей халықтың өзі дауыс беру арқылы сайлайды. Яғни, саяси талас-тартыс үкімет билігі маңайында жүреді де өзгермейтін әулеттік мемлекет басшылығы арқасында саяси тұрақтылық мызғымайды. Қазіргі таңда Жапония, Ұлыбритания, Белгия, Дания, Испания, Швеция, Норвегия, Сауд Арабиясы, Біріккен Араб әмірліктері, Нидерланд, т.б. өркениетті елдер - Монархиялық мемлекеттер. Бұған қоса кейбір Африка және Тынық мұхит аймағындағы артта қалған ұсақ мемлекеттерде Монархиялық билік сақталған.
XV ғ. соңында француз , испан және ағылшын жерлеріндегі корольдардың жиналысы аяқталып , ірі мемлекеттер пайда болды. XVI ғ. басында Еуропада мемлекеттік биліктің жаңа формасы - абсолюттік монархия шықты. Оның басты ерекшелігі - билеушінің шексіз билігі. Парламент шақырудан бас тарту арқылы билеуші қазынадан жалақы алып отырғандықтан , монархияға адал берілген шенеуніктерге арқа сүйеді. Король қолындағы басқарудың маңызды тетіктері - орталықтандырылған қаржы жүйесі мен тұрақты әскер болды. Абсолютизмнің жақтаушылары король Құдай тарапынан шексіз билікке ие болғандықтан , ол жер бетіндегі құдайлық тәртіптің , әділдіктің кепілі деп сендірді.Монархтың қалауына деген кез - келген қарсылыққа тиым салынды. Сарайда болып жатқанның бәрі - қатаң түрде сарай маңы салтының ережелеріне бағындырылған-ды. Монархтың ұйқыдан тұруы мен , ұйқыға кетуі , оның киінуі , тамақтануы, шығуы, шетелдік елшілерді қабылдауының бәрі егжей - тегжейлі жоспарланған.Патшаның ұлықталуына салтанатты сарайлар мен қамалдардан тұратын резиденциялар қызмет етті. Олар әйгілі антикалық , мифологиялық және тарихи сюжетті кескіндер мен мүсіндермен әсем безендірілді.
XVII ғ. өндіріс пен сауданың дамуы қоғамдағы жаңа буржуазия табының қалыптасуына алып келді. Олар мануфактуралардың иелері , саудагерлер , банкирлер болды. Буржуазия өкілдері саяси басқаруға деген өздерінің құқықтары бар екенін жиі білдіретін. Англияда корольдің парламентпен бәсекелестігі төңкеріске ұласты. Бірнеше жылға созылған саяси және әскери қақтығыстардан кейін ғана монархтың билігін шектеу керектігі туралы шешім қабылданды. Король парламент шығарған заңды жоққа шығару құқығынан бас тартып , оны тұрақты түрде жинап , парламент бостандығын , яғни депутаттың дербес құқықтығы мен сөз бостандығын бұзбауға міндеттенді. Француз мемлекеттілігінің нығаюына іс жүзінде оны басқарған кадинал Ришелье көп еңбек сіңірді. Ол өз саясатының негізін былай түсіндірді: Менің бірінші мақсатым корольдің ұлықталуы , екінші мақсатым корольдіктің ұлықталуы .
1.2 Монархиялық басқарудың артықшылықтары мен кемшіліктері
Басқару формасы ретіндегі монархияның артықшылықтарына келесілерді жатқызуға болады:
- Кейде монархия Құдайдың әмірімен елді басқару формасы болып, ал республикалық байқару жүйесі әзәзілдің ойлап тапқан басқару формасы деп санаалады;
- Монархия билік жүйесінің беріктігі мен бірлігін қамтамасыз етеді;
- Монарх өзінің лауазымына қарай кез-келген саяси партиядан биік тұрады, сондықтан күні ілгері кесіп пішілмеген саяси фигура болып саналады;
- Монархия кезінде мемлекеттің өміріндегі қандай да болмасын ұзақ уақыттық өзгерістерді енгізудің мүмкіндігі туындайды;
- Аз уақыт аралығындағы басқару формасында перспективасыз өзгерістер, монархия кезінде енгізуге тиімді болып келеді;
- Монарх сайланған ел басшысынан үнемі жоғары тұрады, өзі басқарушы мемлекеттің тағдыры мен жағдайын алдын ала ойластырып, жауапкершілігін түсінеді;
- Әдетте монарх жас кезінен бастап ол өскенде жоғарғы ел басшысы болатынына дайындалады. Бұл оған осы лауазымға қажетті қасиеттерді дамытуға мүмкіндік береді, демократиялыққа ұқсас астыртын әрекеттерден кейін билік біліксіз немесе арам ойлы адам алмайтынына кепілдендіреді;
- Билікті алмастыру кандидаттардың қабілеттері бойынша таңдалынып жүргізілмей, ал туылу жағдайына қарай жүргізіледі, бұл билікке қара ниетті, өзінің қамын ойлайтын адамдардың араласуына жол бермейді.
Монархияның кемшіліктері келесідей деп атаймыз:
- Билікті алмастыру кандидаттың қабілеттері бойынша емес, туылу жағдайына қарай таңдалынады, соның нәтижесінде билікке мұндай міндеттерді орындауға дайын емес адам келуі мүмкін;
- Монарх өзінің басқаруына ешкімнің алдында жауап бермейді, бұл ақыр соңында мемлекеттің мүдделері мен мақсаттарына сәйкес келмейтін шешімдердің қабылдануына алып келуі мүмкін;
- Монархия кезінде диктатураның енуінің теориялық мүмкіндігі жоғары болып келеді;
- Монархия кезінде пікірлердің плюрализмі басқа басқару формаларына қарағанда нашар қамтамасыз етіледі;
- Монархтың туысқандарының құқықтары туылғанынан бастап қарапайым адамдардікінен жоғары болады, бұл адамдардың барлығы еркін және тең болып туылады деген ұстанымға қарама-қайшы келеді (алайда, монархтардың өзі бұл принципті ешқашан мойындаған емес). Сонымен қатар, көп жағдайда сословиелік теңсіздік байқалады, яғни әр түрлі адамдар туылғанынан бастап әр түрлі құқықтарға ие болады.
2. Басқару формасы ретіндегі монархияның түрлері
2.1 Абсолютті монархия
Абсолютті монархия (лат.absolutus - сөзсіз, күмәнсіз) - шексіз монархия, - бұл басқару формасында императордың, корольдің, патшаның қолында түгелімен жоғарғы билік болады, яғни ол заң шығаруға, шенеуніктерді тағайындауға құқылы және халықтың қатысуынсыз мемлекет ақшасын жарата алады. Абсолютизм сословиелік монархияны алмастырған феодалды мемлекеттің ең соңғы және жоғары дамыған стадиясы. Абсолютті монархия кезінде саяси орталықтану максималды болған.
Абсолютизмнің орнауы және дамуы әр мемлекетте әртүрлі болды. Бірақ барлық елде К.Маркс айтқандай ескі феодалдық сословиялар ыдырап, ал ортағасырлық қалалық сословиялар жаңа буржуазиялық топқа ауысқанда, яғни өтпелі кезеңде пайда бола бастады. Осы кезде феодалды эксплоатацияға қарсы шаруалар күресі өрістеп, антифеодалдық қозғалыс максималды күшіне жетіп феодализм ыдырай бастайды, ал дворяндар болса өздерінің үстемдігін жалғастыру үшін ашық диктатура жолына түседі.
Жалпы өзінің таптық мәні бойынша абсолютизм дворяндардың, помещик-жериеленушілердің диктатурасы болып табылады. Осы диктатураны жүзеге асыру үшін, үстем етуші тапқа бағынбайтын, олардан тәуелсіз болатын, бірақ оның түпкілікті мүдделерін өздеріне ұқсағандықтан қорғайтын мемлекеттік аппарат құру керек болды. Лениннің айтуынша патшалық монархияның таптық мінезі патша билігінің және бюрократияның үлкен дербестігін және тәуелсіздігін жоя алмайды, яғни бұл деген самодержавиенің және монархияның жоғарғы таптарды билеуі. В.И. Лениннің бұл сөздері барлық елдегі абсолютизмге қатысты айтылған. Абсолютизм антифеодалдық күштерді жою үшін екі жолды таңдаған. Біріншіден - ол жаппай халық қозғалыстарын аяусыз басып отырды. Оның негізгі қызметі халықты, шаруашылық-плебейлік оппозицияны жүгендеу болған. Ал Сталиннің айтуы бойынша экслоатацияланатын көпшілікті қатаң ұстау қажет деген сөздер негізінен құлиеленушілік мемлекетте, феодализм және капитализм кезінде негізгі мақсат болды. Екінші жағынан абсолютизм антифеодалдық лагерьден бөлу саясатын жүргізіп, сол кезде антифеодалдық революцияны басқара алатын жалғыз күшті, яғни буржуазияны өз жағына тартқан.
Сауданың және өнеркәсіптің дамуы, монархқа жаңа табыс көзі бола тұрып, оның сословиелік өкілдік органдардан тәуелсіз етіп, тек оған бағынған күшті басқарушылық-бюрократиялық аппаратты және тұрақты әскерді құруға мүмкіншілік берді. Сонымен қатар абсолютизм кезінде салық көбее бастады. Монарх сословиелік өкілдік органдардан өз тәуелділігін жоя отырып, оларды шақыруды және олармен ақылдасуды тоқтатады. Енді биліктің тірегі бюрократия және тұрақты әскер болады. Абсолютизмге өткен кезде шіркеулердің дербестігі жойылып, олар тікелей монархқа бағына бастайды. Дворяндарға сүйене отырып, дамып келе жатқан буржуазияны эксплоатациялап, феодалдарға күшті соққы береді
Көптеген тарихшылар оны тарихи дамудың негізгі фазасы ретінде қарастыралы. Монархия түсінігін кең мағынада билік ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырылуын айтады. Тар мағынада монархия деп - мұрагерлік сипатқа ие, мемлекеттің билігі шектелген басқару формасын айтады, мысалы, өкілдік органдардікі (Ресейдегі земствалық соборы, Испаниядағы кортестер, Франциялағы бас штаттар). Алайда тіпті шектеусіз монархияның өзінде мемлекетке құзыретіндегі азаматтармен ақылдасуға тура келді. Марксизмде шектеусіз монархияны қоғамдық-экономикалық фармацияға байланысты әр түрлі атайды: азиаттық басқару әдісі үшін деспотия термині қолданылады, ал феодолизмнен капитализмге өту дәуірінде - абсолютті монархия.
Ағарту заманында мұндай басқару формасы өзінің алғашқы идеологиялық бекітілісіне ие болды. Мұндай мемлекеттік басқару формасына Құдай жолында жүрушілер қолдау көрсетті, олар елді басқару Құдайдың құдіретімен жүреді деген ойды ұстанды, мұны римдік заңгерлер де қолдады, олар жоғарғы билікке байырғы римдік императорларының абсолюттік билігін айтатын. Абсолютті монархияның түсінігін Людовик XIV өзінің Мемлекет - ол мен еңбегінде жақсы анықтаған.
Барлық XIX ғасыр бойы Ұлы француз революциясынан кейін біртіндеп елдің демократизациясы мен монархтың билігінің шектелуі жүреді. Алайда бұл үрдіс біркелкі жүрген жоқ, Ресей мен Турцияда абсолютті монархия XX ғасырға дейін өмір сүрді.
Мемлекеттің абсолютизмінде ол ең жоғарғы орталықтанудың шегіне жетеді, тарамданған бюрократиялық аппарат, тұрақты әскер мен полиция құрылады; сословиелік өкілдік органдарының қызметі, әдетте жалғаса береді. Абсолютизмнің Батыс Еуропадағы гүлденуі XVII-XVIII ғғ. келеді. Ресейде абсолютизм XVIII-XX ғасырлар аралығында өмір сүрді. Ресми-заңдық көзқараспен алғанда абсолютизм кезінде мемлекет басшысының қолында - монархтың қолында барлық заңнамалық және атқарушы билік болды, ол өз бетінше салықтарды бекітіп, мемлекеттік қаржыны басқарады.
Абсолютизмнің әлеуметтік тірегі - дворяндық болып табылады. Абсолютизмнің негізі - жоғарғы биліктің діни тұрғыдан пайда болғандығы туралы тезис. Тұлғаның билікке келуі толық және көркем дворяндық этикетпен іске асырылатын.
Бірінші сатыда абсолютизм прогрессивті сипатқа ие болған: феодалдық ақсүйектердің сепаратизмімен күрескен, феодалдық бөлінушіліктің қалдықтарын жойды, біріңғай заңдарды енгізді. Абсолютті монархияға ұлттық экономиканың, сауданың, өнеркәсіптік буржуазияның дамуына ықпал еткен протекционизм мен меркантилизмің саясаты тән. Жаңа экономикалық ресурстар абсолютизммен мемлекеттің әскери қуатын жетілдіру мен жаулап алушылық соғыстарды жүргізу үшін қажет.
Сол немесе басқа да бір деңгейде абсолютті монархияның белгілері, оған ұмтылулар Еуропаның барлық мемлекеттерінде пайда болған, ал аяқталғандық сипатқа олар Францияда көрініс тапқан, мұнда абсолютизм XVI ғасырдың басында пайда болған, Людовик XIII мен Людовика XIV Бурбонов (1610-1715) корольдерінің басқару кезінде гүлдене түскен.
Англияда абсолютизмнің шегі Елизавета I Тюдор (1558-1603) басқару кезіне келді, алайда Британдық аралдарда ол өзінің классикалық формасына жетпеді: парламент сақталып, тұрақты әскер, қуатты бюрократиялық аппарат болмаған.
Қуатты корольдық билік Испанияда орныққан, алайда жергілікті экономикаеың әлсіз дамуы кәсіпкерлер санатының қалыптасуына мүмкіндік бермеді, испандық абсолютизм деспотияға айналған.
Германияда абсолютті монархия жалпыұлттық масштабта емес, жеке княздықтардың шеңберінде қалыптасқан.
Абсолютизмнің ерекшеліктері әр түрлі елдерде дворяндық пен буржуазияға қатынаспен анықталған. Францияда, әсіресе Англияда буржуаздық элементтердің саясатқа әсері Германияға, Австрияға және Ресейге қарағанда күштірек болды. XVIII ғасырдың екінші жартысындағы Еуропа үшін ағартушылық абсолютизм тән, ол Ағарту заманының идеялары мен тәжірибесімен тығыз байланысты. Жалпы алғанда, басқарудың абсолюттік жүйесі әр түрлі сословиелердің, әлеуметтік топтардың өкілдеріндегі мемлекеттік жалпылық әсерін күшейтті, сонымен ұлттың қалыптасуына ықпал еткен.
Еуропа елдеріндегі капитализмнің даму мен жақсару деңгейіне қарай ескі феодалдық тәртіптер мен сословиелік аралықтарды тоқтатқан, абсолютті монархияның өмір сүруінің принциптері өзгерген қоғамның қажетіліктеріне қарама-қарсы мағынада қолданылды. Протекционизм мен меркантилизмнің қатаң тәртіптері кәсіпкерлердің экономикалық бостандықтарына шек қойды, олар королевтік қазынаға тиімді тауарларды өндіруге мәжбүр болған. Түбегейлі өзгерістер сословиелердің арасында болған. Үшінші сословиелердің үштен бірінан экономикалық қуатты, білімді, білікті капиталистердің санаты өсіп шығады, олардың өздерінің мемлекеттік биліктің ролі мен міндеттері туралы өзіндік көзқарастары болған. В Нидерландыда, Англияда және Францияда мұндай қарама-қайшылықтар революциялық жолмен шешілді, басқа мемлекеттерде абсолютті монархия шектелген, конституциялық монархияға біртіндеп ауыса бастады.
2.2 Шектеулі монархия
2.2.1 Дуалисттік монархия
Дуалистік монархия (лат. dualis - екіжақты) конституциялық монархияның бір түрі, ол заңнамалық биліктің атқарушы биліктен ажыратылуын сипаттайды. Дуалистік және парламенттік басқару формаларының негізінде Ж.-Ж. Руссо идеялары жатыр, одан атқарушы билікті заңнамалық билікпен басқару құқығы туындаған.
Парламенттің авторитетінің көрінетіндей көтерілуі саяси теорияның өміріне аралас монархияның теорияларын алып келді, соның ішінде Англия суверенитетінің ерекше формасы туралы Дж. Фортескьенің танымдары, онда король мен парламент бірдей деңгейде болған: монарх өз бетімен салықтарды, заңдарды парламенттің келісімінсіз шешпеуі керек.
Дуалистік монархия XVIII ғасырда өсіп келе жатқан буржуазия мен өктемдігі бар феодалдық қоғам арасындағы келісімнен пайда болды және абсолютті монархиядан парламенттікке ауысудың тарихи ауыспалы формасы болды. Мұндай өзгерісте түрленулер монарх пен оның қоршауындағылардың арасында жүреді. Заңнамалық билік қызметшілермен сайланатын парламентке тиіс. Монархтың билігі конституциямен шектелген, бірақ ол атқарушы билікке ие, ол оны тікелей немесе ол тағайындаған үкімет арқылы жүзеге асырады; үкіметті қалыптастырады; заңнамалық күшке ие, парламентте келісімін талап етуші, төтенше жарлықтарды шығарады, олар парламенттің заңдарына қатысты кідіртпелі тыйым салуларды шығаруңа құқығы бар; парламентті тарата алады. Ресми түрде үкімет екі жақты жауапкершілікке ие, ал шынайы түрде ол монархқа бағынады. Парламент вотумның немесе басқа әдіспен үкіметті қызметінен босата алмайды. Ол үкіметке өзінің мемлекеттің бюджетін орнату құқығы арқылы ықпал ете алады. Бұл жеткілікті қуаты негіз бір жылдың ішінде бір рет қана қолданылады. Үкіметпен, сол арқылы монархпен конфликтіге түскен депутаттар парламенттің таратылуының мүмкіндігін тұрақты сезе алмайды. Сот билігі монархқа тиесілі, бірақ көбіректеу немесе азырақтау тәуелсіз болады. Осы басқару формасындағы биліктің бөлінуі әдетте қысқартылған болады; саяси тәртіп авторитарлық сипатқа ие. Мемлекеттік тәртіп биліктің шектелген дуализмі ретінде сипатталына алады.
Дуалистік монархия Германияда, Турцияда және көптеген елдерде болған. Қазіргі уақытта парламенттік және дуалистік монархияның араласқан формасы, екіншісінің элементтерінің басымдылығымен Мароккода, Иондарнияда, Таиландта, Непалда бар. Малайзияда парламенттік монархияның басымдылығымен араласқан басқару формасы бар.
2.2.2 Парламенттік монархия
Парламентарлы (парламенттік) монархия - бұл шектеулі монархияның бір түрі, оның шеңберінде конституциялық-құқықтық мәртебе, демократиялық негізде қабылданған, парламентпен тағайындалатын, өзіне заңнамалық билікті біріктіретін, тек қана үкіметтің парламентінің алдында ғана жауап беретін, мемлекетті басқарушы монархтың шынайы билігі мен құқықтары қатаң түрде конституциямен шектелген. Ресми түрде мұндай монархияларда король мемлекет басшысы лауазымын сақтайды және әдетте үкіметті тағайындайды, ал негізінен басқармайды, өктемдік етеді деген көзқарас бар, мемлекетті шынайы түрде парламентпен қалыптасушы және сонығ алдында ғана жауап беретін үкімет басқарады. Мұндай монархияларда үкіметке сенімсіздігімен парламент вотум жариялағанда, ол қызметінен босатылады немесе қызметінен монархпен босатылады.
Парламентгік монархияда монарх билігі заң шығарушылық процесінде болсын, мемлекет басқару ісін жүзеге асыруда болсын шектеулі болады. Өйткені, үкімет парламенттік жолмен құрылады әрі өзінің қызметі жөнінде тек парламент алдында жауап береді. Ал, парламент үкіметке сенімсіздік көрсеткенде үкімет отставкаға кетеді не болмаса парламент таратылады. Мұндай жағдайда үкімет кезектен тыс парламентгік сайлау өткізуді белгілейді. Парламентгік монархияның дуалистік монархиямен салыстырғанда басқа да өзіндік ерекшеліктері бар. Олар жайында біздің ойымызша, белгілі бір елдің мемлекеттік тәжірибесін оқып-зерттеу барысында ғана нақты пікірлер айтуға болады. Қазіргі кезде осындай басқару түрі дүние жүзі елдері ішінде, мысалы, Англияда (Ұлыбритания мен Солтүстік Ирландияның Біріккен корольдігі, мұндағы ресми мемлекет басшысы-королева), Бельгияда (Бельгия корольдігі, мемлекет басшысы - король), Данияда (Дания корольдігі, мемлекет басшысы - монарх. 1972 жылы қаңтарда ғана Маргрега II мемлекет басшысы болып сайланды), Испанияда (бұл елде парламенттік мұралық монархия, мемлекет басшысы - король), Норвегияда (Норвегия корольдігі, мемлекет басшысы - король), Канадада (мемлекет басшысы Ұлыбритания королевасы деп нақты қөрсетілген, ол генерал губернаторды өзі тағайындайды), Жапонияда (мемлекет пен халық бірлігі ныша-ны - император), Люксембургте (Люксембург ұлы Герцоттығы, мемлекет басшысы - ұлы герцог) орныққан.
Республика - бұл мемлекеттік билікті жүзеге асыратын негізінен халық болып табылатын басқару нысаны. Республикалық басқару негізінен екі түрге бөлінеді: президенттік және парламенттік.
Президенттік республиканың басты сипаты - президент қолына мемлекет басшысы мен атқару билігінің басшысы өкілеттіктері шошрланады (мысалы, Аргентина, Боливия, АҚШ, Өзбекстан).
Президенттік республиканың алғашқы тарихи әрі үлгілі түрі АҚШ болып табылады. Бұл елде президенттік институт 1787 жылғы Конституция негізінде енгізілген. АҚШ-тың мемлекеттік билігі тыйым салу мен қарама-қайшылық принципі негізінде құрылған. Бұл тыйым салу мен қарама-қайшылық принципі АҚШ конституциясының жобасын жасаушы авторлардың бірі Дж. Мэдисонға тиесілі. Ешбір уақыт ықпалына түспеген бұл идея мемлекет басқару ісіндегі бірден-бір сәтті қадам болды. Заң шығарушы, атқарушы және сот биліктері біріне-бірі тәуелсіз, бірақ әрі өзара байланысты болып, әрбірі жеке алғанда қалған екеуімен шектеліп отыратын еді. "Бірінің ниетіне екінші бірі қарсы тұратын ниетті құруымыз кажет", - деп Мэдисон текке айтпаған. Міне, осы қанатты сөз әлі АҚШ саясаты мен саясаттануында альфа мен омега (яғни басаяғы) болып отыр. Мэдисон тыйым салу мен қарама-қайшылық жүйесіне мемлекеттарапынан қиянат етушілікті болдырмайынша тетік енгізе білді. Сөйтіп тәуелсіз халықты өкіметтен "ажыратып" әрі өкіметтің де төменнен жасалған қысымға қатты бағынышты болмауы жағын да қарастыратын реттерді ойластырды.
Тыйым салу мен қарама-қайшылық принципі төмендегідей 6 негізгі ережелерден тұрады:
1.Барлық штаттар тең құқыққа ие болады. Жалпы халыктық үкімет бұлардың бірде-біреуіне арнайы жеңілдіктер бере алмайды.
2. Басқарудың үш органы жүзеге асады. Олардың бірі - заңдар шығару үшін, екіншісі - оны орындау үшін, ал үшіншісі - құқықтық мәселелерді шешу үшін құрылады.
3. Заң алдында барлық азаматтар тең, бай да, кедей де, әлеуметтік дәрежесіне қарамай, өз құқықтарының заңмен қорғалуын талап ете алады.
4. Үкімет адамдардың емес, заң өкіметі болуы тиіс. Заңнан жоғары ешкім де, ешнәрсе де жоқ. Бірде-бір өкімет қызметкерінің билікті конституция немесе занда рұқсат етілгеннен өзге жағдайда пайдалануына болмайды.
5. Халық конституцияны өзгерте отырып, үкімет билігін өзгерте алады.
6. АҚШ аумағында АҚШ-тың конституциясы, конгресс заңдары мен келісім-шарттары ең жоғары зандар болып табылады.
Парламенттік республикада ең алдымен мемлекеттік биліктің жоғары органдары жүйесінде парламенттің үстемдік ету сипаты. Басқарудың аралас нысандары. Басқарудың мұндай нысанында парламенттік те және президенттік республиканың да белгілері болады. Осындай басқару нысанына ие Франция Республикасы. Бұл елдің Конституциясына сәйкес елдің жоғары лауазымды басшысы Президент. Францияда 1962 жылы Президентке тікелей сайлау енгізілген. Мемлекет басшысы тарапынан үкімет құрылады әрі ел тек президент алдында ғана жауап береді. Президент өкіметті басқаруды жүзеге асырады; Премьер-министр тек министрлер кеңесі қарайтын құжаттарды даярлауды қамтамасыз етеді.
Сол секілді басқарудың басқа да аралас нысандары кездеседі. Мысалы, монархия және республика элементтерінің аралас түрі. Малайзия мемлекеті басшысы - монарх 9 штаттан, сұлтандар арасынан 5 жылға (Малайзия федерациясында 13 штат бар, оның 9-ын мүрагерлік жолмен сұлтандар басқарады. Бұл елдегі монархтың ресми аталуы: Янгди-Петруан Агонг) сайланады. Монарх Парламент алдында жауапты премьер-министр мен министрлерді тағайындайды, Парламент екі палатадан: өкілдік палатасы (177 депутат) және сенаттан (58 мүшеден) тұрады. Өкілдік палатасына депутатгар тұрғандар тарапынан, ал сенаторлардың 26-сы (әр тараптан 2 адамнан) сайлау жолымен сайланады, ал қалғандарын мемлекет басшысы тағайындайды. Монахтың парламентті таратуға не өзі отставкаға кетуіне құқы бар.
Мемлекеттік құрылым нысандары негізінең екі түрде: унитарлық (біртұтас) және федерртивтік (құрама) болады.
Унитарлық мемлекеттер қатарына: Бельгия, Греция, Эстония, Қырғызстан Республикасы, Түркменстан, Украина, Армения, Жапония, Польша, т.б. жатады. Унитарлық елдер төмендегі негізгі сипаттарымен ерекшеленеді: конституция бірлігі; мемлекеттік биліктің жоғары органдарының бірыңғай жүйесі; азаматтық бірлігі; құқықтық жүйе бірлігі; сот жүйесінің бірлігі; мемлекеттік рәміздерінің бірлігі; унитарлық мемлекет аумағы тәуелсіз мемлекет сипаттарына ие емес әкімшілік-аумақтық жеке бірліктерге (жергілікті басқару органдары мемлекеттің орталық органдарына бағындырылған) бөлінеді.
Сол секілді басқа да унитарлық мемлекеттер (Ұлыбритания, Испания, Италия, Дания, Финляндия) бар. Олардың мемлекеттік құрылымы елінің кейбір аумақтарында автономиялы әкімшіліктері болуымен ерекшеленеді. Атап айтқанда, Ұлыбритания құрамына Шотландия мен Солтүстік Ирландия енеді, олар шектеулі автономиялық құқықтарды пайдаланады. Шотландия өзіне керегінде өзінің құқықтық және соттық жүйесіне өзі ие әрі өз шіркеуі бар. Ал, Солтүстік Ирландияға аумақтық жартылай автономиялы құқық берілген, ол өзінің екі палатадан: кауымдық палата (52 мүшесі бар, олар 5 жыл мерзімге тікелей дауыс беру арқылы сайланады) және сенаттан (қауымдық палата сайлайтын 26 мүшеден), кабинеттен (премьерминистр бастаған 8 министр) тұрады. Солтүстік Ирландияда атқарушы билікті губернатор атқарады. Барлық конституциялар мемлекеттін республикалық немесе монархиялық басқару нысаның белгілейді және бекітеді.
Бұл сұрақ бойынша конституциялық ұйғарымдар әр түрлі болуы мүмкін. АҚШ конституциясы бүкіл одақты басқару нысаны туралы ештене айтпайды, бірақ штаттар үшін республикалық басқару нысаның бекітеді: Осы одақтағы әр штатқа құрама штаттар республикалық басқару нысанын қамтамасыз етеді... (5 б.4 тарау) Конституциялар мемлекеттік құрлым нысанын-унитаризм немесе федерацияны орнатады және бекітеді, дегенмен негізгі заңның мәтінінде тікелей ол туралы ұйғарылымның болмауыда мүмкін (Франция, Жапония). Конституцияда мемлекеттік құрылым нысаны туралы үнсіздіктін болуы унитаризм екендікті білдіреді. Дегенмен федеративті мемлекеттерде де федерация термині кездесе бермейді. Бір қатар конституцияларда синонимдер қолданылады. Мысалы, АҚШ және Индия конституциялары Одақ туралы айтады, ал Австрия конституциясы Одақтық мемлекет терминің мазмұндайды. Барлық конституциялар қай нысанда болмасын азаматтар мен қол астындағылардың демократиялық бостандықтарын жариялайды және бекітеді. әдетте негізгі заңның мәтінің өзінде осындай тарау немесе бөлімдер бар. Жаңа конституцияларда, әсіресе латынамерикандық-конституцияларда көптеген бөлшектер мен техникалық-заңды тұрғыдан адам және азаматтардың құқықтықжағдайы баймды өнделген. Конституцияларға жаңа құқықтар мен бостандықтар енгізіледі (мәлімет алу құқығы, қоршаған ортаны қорғау т.б құқықтар). Осы сәтте бір қатар конституциялардың негізгі мәтінінде құқықтар және бостандықтар тарауының болмауыда немесе айтылмауыда мүмкін.
Мұндай конституциялар қатарына АҚШ, 1958ж. Франция және кейбір франко тілдес Африка мемлекеттерінің конституциясы жатады.Барлық конституциялар жоғарғы мемлекеттік билік органдарының жүйесінұйымдастыру қағидасын және оның жүйесіне бағыныштылардың қызмет тәртібін белгілейді. Олардың қатарына мемлект басшысы, үкіметжәне парламент кіреді.
Сонымен қатар конституцияларда сайлау, референдум және заңшығарушылық сияқты маңызды саяси үрдістарді реттеу негіздері бекітіледі. Кейбір конституцияларда мемлекеттің сыртқы саясатын реттейтін нормалар болады. Индия конституциясында халықаралық қатынастар аумағындағы мемлекеттін бейбітшілік қалау бағытының толық сипаттамасы берілген. Мұндай ұқсас ережелер Греция, Португалия, Испания конституцияларының мәтінінде мазмұндалады.
Конституциялармен реттелетін сұрақтар шеңбері әр алуан. Бірақта белгілі жақындау денгейі мен жалпы заңдылыққа шығуға болады, әдетте ескі конституциялар жалпыланған сипатта болады. Бұған мысал ретінде болып, өзінде тек Одақ және штат арасындағы құзыретті бөлу және орталық мемлекеттік билікті ұйымдастырудын жалпы қағидаларын мазмұндайтын АҚШ конституциясы табылады.
2.3 Монархияның тарихи түрлері
Тарихи аспектіде монархияны азиялық жолмен пайда болған ежелгі шығыс (шығыс деспотиясы) (Вавилон, Үндістан, Египет), құл иеленушілік антикалық (мысалы, ежелгі римдік монархия), феодалдық (ерте феодалдық, сословиелік-өкілділік, абсолютт) және буржуазиялық деп бөлуге болады. Патриархиалдық монархия (дәстүрлі) дәстүрлі қоғамдарға тән және отбасылық принциптің дамуынан туындайды, дәстүрлі монарх өзінің қызметшілерінің атасы.
Патриархиалдық монархия сакральдық сияқты ежелгі дәстүріне ие - патшалық құрбандық шалу. Патша өз халқын құтқару үшін өз еркімен өзін құрбандыққа шалады. Патшалық құрбандықтың қаталдығының естелігі көптеген мыңжылдықтар бойы адамдардың санасында сақталған, бұған Иисус Христоспен жасалған құрбандық мысал бола алады, өйткені ол христиандық дін ілімінде солай қабылданады. Сакральдық монархия - бұл жерде монархтың алғашқы функцияларының бірі абыздық қызметтерге негізделеді. Ол көп жағдайда патриархиалдық монархиямен байланысты.
Ежелгі шығыс монархиясы.
Ежелгі Шығыс мемлекеттеріндегі мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуын (Египет, Вавилон, Ассирия, Қытай, Үндістан және т.б.) шығыс деспотиясы деп аталады.
Деспотия - (грек. despot(ia - шектеусіз билік) шектеусіз самодержавиелік биліктің формасы, көп жағдайда әскери-бюрократиялық аппарат арқылы жүзеге асырылады.
Айта кететін жайт, таза күйіндегі деспотиялық басқару формасы барлық дерлік Ежелгі Шығыс елдерінде және барлық басқару кезеңдерінде болмады. Ежелгі шығыс мемлекеттерінің билігі кейде республикалық басқару формасының элементтерімен шектелген болатын:
- ежелгі Шумерде - басқарушы ақсақалдар кеңесімен сайланып, оны халық жиналысы мен ақсүйектердің кеңесімен бақылап отырған;
- ежелгі Үндістанда - республикалық басқару формасына негізделген патшалық шенеуліктердің Кеңесінің болуы және тіпті жеке мемлекеттердің болуы.
Осылайша мынадай анықтама жасауға болады: Шығыс деспотиясы - қызметшілері толығымен басқарушылардың өктемдігіне байланысты басқару формасы.
Ежелгі римдік монархия (б.з.д.30ж. - б.з.476ж.)
Империя формасы ретінде көрініс тапқан бұл басқару формасының екі кезеңі бар: принципат; доминат.
1) Принципат - (лат. principatus, princeps - бірінші, бас) құл иеленушілік монархияның формасы, онда республикалық мекемелер сақталынған, бірақ билік тек бір адамның қолында болған.
2) Доминат - (лат. dominatus - қожалық) Диоклетиан императордың кезіндегі Ежелгі Римде орнатылған шектеусіз монархия (3 ғ. соңы).
Феодалдық (ортағасырлық) монархия
Феодалдық монархия біртіндеп өзінің дамуының үш кезеңінен өтеді: ертефеодалдық монархия; сословиелік-өкілділік монархия; абсолютті монархия.
Ерте феодалдық монархия - Еуропа халқының көптеген бөлігінде тайпалық жалпылық қатынастардан тікелей шығатын мемлекетттік басұару формасы (Франктік, Германдық, Англо-саксондық мемлекеттер, Ұлы Литвия Княздығы).
Ертефеодалдық мемлекет келесідей белгілермен сипатталады: ауданның бөлінушілігі; орталық биліктің әлсіздігі; мемлекеттік құрылымның тұрақсыздығы; тайпалық өзін-өзі басқару формасының қалдықтарының болуы.
Феодалдық қарым-қатынастардың дамуына қарай ортақ жерлер бөліністерге ұшырап, бұрынғы еркін шаруалар жер иеленуші феодалдардың тәуелділігіне түскен, олар өзінің ауданындағы жоғарғы билік иесі ретінде танылған. Олардың өздерінің соты, полициясы, әскері, салық жинаушылары болған, солардың негізінде жеке басқаруын жүзеге асырған және сырттай басқыншылықтардан қорғалынатын.
Бір уақытта орталық биліктің аппараты құрылған, олардың органдары ірі феодалдардың жеке билік аппаратымен біріктірілген болатын.
Әлсіз дайындалған халықтарды жаулап алулардың нәтижесінде ерте феодалдық басқарудың түрлері пайда болды, олар ертефеодалдық империялардың атауларына ие болған (Ұлы Карл мен Шыңғыс ханның империялары).
Орталықта пайда болған күшті билік бір басшымен басқарылған және әскерлермен және халықпен қолдауға ие болатын. Мұндай мемлекеттік туындылардың әлсіздігі феодалдар көп жағдайда мемлекеттік билікті өздерінің экономикалық мүдделерінің негізінде қолданған, бүкіл мемлекеттің емес.
Сондықтан ірі феодалдық жер иеленушіліктер құрылған, олар оратық биліктіңң бақталастарына айналған.
Осылайша, ірі жер иеленушіліктің дамуымен біртіндеп ерте феодалдық империялардың түбірлері жойылған және ол жеке оқшауланған мемлекетерге бөлінген.
Сословиелік-өкілділік монархия - бұл орталықтанған феодалдық монархия, мұнда ресми түрде толық билігі бар монарх билігін іске асыра отырып, маңызды мәселелерді шешу үшін жиналыстың кеңестік органдары ретінде өктем етуші сословиелерді шақырған. Сословиелік-өктемдік монархия сословиелік қоғамдарда әрекет етеді, өзі өктемдік билікті ұйымдастырудың принципіне ие, мұнда жабық әлеуметтік топтар әрекет етеді - депутаттар таңдалынатын сословиелер.
Діни адамдардан, дворяндықтардан, үшінші сословиелердің өкілдерінен тұратын сословиелік-өктемдік жиналыс кеңестік органдар ретінде болып келеді, олар қаржыны, заңнамаларды басқаратын.
Тирания дегеніміз, біз айтқандай, саяси аралас-құраластық саласындағы деспоттық монархия; олигархия дегеніміз мемлекеттік басқаруда жоғарғы билікті меншік иелері ауысына ұқсайтын түр; керісінше, демократия тұсында бұл билік мол дәулет иелерінің емес, ештеңесі жоқтардың қолына тиеді. Міне, осы жерде олардың жігін ажыратуда бірінші қиындық көлденеңдейді: егер мемлекеттегі жоғарғы билікті көпшілік алып, олар дөулетті адамдар болса (ал демократия дегеніміз жоғарғы билік кепшіліктің қолында түрған кезде болады ғой), ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Монархия және оның түрлері
Орындаған: ________ топ студенті
Ғылыми жетекші:
____________________________
Қарағанды 2013
ЖОСПАР
Кіріспе
3
I. Монархия түсінігі және оның мәні
1.1 Басқару формасы ретіндегі монархияның белгілері
5
1.2 Монархиялық басқарудың артықшылықтары мен кемшіліктері
7
II. Басқару формасы ретіндегі монархияның түрлері
2.1 Абсолютті монархия
8
2.2 Шектеулі монархия
11
2.2.1 Дуалисттік монархия
11
2.2.2 Парламенттік монархия
12
2.3 Монархияның тарихи түрлері
16
III. Қазіргі монархиялық мемлекеттер
3.1 Ұлыбританиядағы монархия
19
3.2 Жапониядағы монархия
21
Қорытынды
30
Қолданылған әдебиеттер тізімі
32
Кіріспе
Мемлекеттік шешімдер кез-келген мемлекеттің қызметінде маңызды орынды алады. Мемлекеттік шешімдер бұл мемлекеттің мақсатын көрсететін шаралардың бірі. Шешім қабылдағанда мемлекет өз тұрғандарының мүддесін қарастыру керек. Мемлекеттің басты байлығы бұл - халық. Мемлекеттің шешімдердің барлығы сол халықтың мұқтаждықтарын, мүддесін қарастыру үшін шығарылуы керек.
Басқару түрi- жоғары мемлекеттік органдарды, олардың қүрылу тәртібін, өз араларында және халықпен өзара байланысын білдіретін жоғары мемлекеттік билікті үйымдастыру. Тарихта екі басқару түрі белгілі: монархия және республика.
Монархия - алғашқы тарихи басқару түрі. Онда елдегі жоғары билік бір адаммен жүзеге асырылады. Мемлекет басы - монарх - әдетте билікке мұрагерлік жолмен келеді және оның билігі басқа билік түрлеріне немесе сайлаушыларға бағынышты емес.
Монархияның екі түрі бар: абсолютті және конституциялық. Бірінші түрінде мемлекет басы биліктің барлық түрін өз қолына шоғырландырады. Екінші түрінде монарх билігі мем-лекет Конституциясымен шектелген. Кейбір жағдайларда ол заңшығарушы билікке қүзыры жетпей, монарх тек өкілдік қызмет атқарады. Бүл парламенттік монархия. Басқа жағдайларда монарх атқарушы биліктің тізгінін өзі үстап, парламентке айрықша ықпал етеді: ол өз алдында жауапты үкіметті тағайындайды, парламенттің шешімдерін кері қайтару қүқына ие, парламенттің жоғарғы палатасының мүшелерін тағайындауы мүмкін әрі парламента таратуға қүқылы. Бүл түрінде, көріп отырғанымыздай, монарх пен парламент мемлекет билігін бөліседі. Конституциялық монархияның бүл түрін дуапистік деп атау да қалыптасқан. Республика басқару түрі ретінде монархиядан әлдеқайда кеш пайда болса да, ежелден белгілі. Монархиядан айырмашылығы мемлекет басшылығы ауыспалы әрі сайланбалы, ал оның билігі өкілетті орган мен сайлаушылардан тәуелді болып келеді. Республиканың үш негізгі түрлері белгілі: парламенттік, президенттік және жартылай президенттік.
Қазіргі заманда монархиялық басқару жүйесі бар біршама мемлекеттер бар. Кейбір мемлекеттерде басқа атауларға ие саяси көшбасшылар монарх лауазыма толығымен ие болып кеткен.
Қазіргі кездегі Еуропаның дамыған елдері арасында монархия негізінен аз дамыған саяси құрылым болып табылады. Және ол елдердегі монархтың құжаттар жүзінде рөлі айтарлықтай болғанымен де оның нақты мемлекеттік билікті жүзеге асырудағы рөлі төмен.
Және Еуропа елдерінде XVII ғасырға қарағанда монархиялар саныазайып монархиялық билеу жүйесі жойылуда деген тұжырымдар айтылуда. Алайда, қазіргі кездегі мемлекеттердің біраз бөлігінің билеушілері монархтар. Бұл елдередің сегізі монархия рөлі керісінше жылдан-жылға нығайып келе жатқан араб елдері.
Соңғы кездегі араб елдерінде өтіп жатқан түрлі саяси процесстер тікелей монархия институтымен байланысты. Бұл елдердің ішінде ірі мұнай экспортерлері болып табылатын бір топ елдердің (Бахрейн, Кувейт, Катар, БАӘ, Оман, Сауд Аравиясы) халықаралық саясатқа байланысты өсе түскен ауқаты жайлы ерекше айта кеткен жөн, себебі бұл елдерде Орта және Таяу шығыстағы мұнай қорының шамамен 23 бөлігі орналасқан(44,6 млрд.тонна - 1989 жыл басына). Мұнай табушы араб монархиялары әрдайым мұнай монополиялары сонымен бірге түрлі мемлекеттерің саяси ауқат, экономикалық пайда, стратегиялық база үшін күресіндегі қатаң бәсекелестік сахынасы болған.
Осы орайда, зерттеу тақырыбының өзектілігі: Монархияның мәні мен оның түрлерін айқындап, дүние жүзі тарихындағы оның алатын орнын анықтау.
Курстық жұмыстың мақсаты: Монархия түсінігін толғымен ашып, оның бүгінгі таңдағы артықшылықтары мен кемшіліктерін зерттеп, монархиялы елдердің басқару жүйенін қарастыру.
Көзделген мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
oo монархия түсінігі және оның мәнін ашу;
oo басқару формасы ретіндегі монархияның белгілерін айқындау;
oo монархиялық басқарудың артықшылықтары мен кемшіліктерін зерттеу;
oo басқару формасы ретіндегі монархияның түрлерін қарастыру;
oo монархияның тарихи түрлерін терең үңіліп, зерттеу;
oo қазіргі монархиялық мемлекеттердің басқару формаларын талдау.
Зерттеу нысаны монархия және оның түрлері болып табылады.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, мерзімдік басылымдардағы мақалалар қолданылды.
Курстық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Монархия түсінігі және оның мәні
1.1 Басқару формасы ретіндегі монархияның белгілері
Монархия (грек. monarchіa - дара билік) - жоғарғы мемлекеттік билік бір ғана басшы - монархтың (патша, шаһ, сұлтан, хан, халиф, король, император, т.б.) қолында болатын және ұрпақтан ұрпаққа мұрагерлікпен берілетін басқару тұрпаты. Ерте тарихи даму кезеңінде барлық халықтар Монархиялық сипатта өмір сүрді. Әр халықта Монархия өзінше көрініс тапқанымен, бәріне ортақ белгі - жоғары мемлекет биліктің тақ мұрагерлігі жолымен берілуі болды. Құл иеленушілік кезеңінде түрлі сипатта өмір сүріп, кейбір елдерде республикалық басқару нысанымен алма-кезек ауысып отырды. Феодалдық кезеңде Монархия басты мемлекет басқару нысанына айналды. Оның ерте феодалдық Монархия, феодалдық бытыраңқылық кезеңіндегі Монархия, шексіз Монархия деген түрлері болды. Ерте феодалдық Монархия жауланған жерге басқару жүйесін құру мен ірі жер иеленушілердің пайда болуы барысында қалыптасты. Билеуші этностық топқа сүйенген монархтар ортасында билігі күшті, бірақ жаулаған аймақтарымен экономикалық және саяси байланысы нашар алып феодалдық империялар құрды. Феодалдық бытыраңқылық кезінде монарх "теңдестер арасындағы бірінші" жағдайында қалды. Тауар-ақша қатынасының дамуы, орта және ұсақ жер иелерінің, кейіннен қалалықтардың да феодалдық бытыраңқылыққа қарсы күреске бірігуі біртұтас, орталықтанған Монархияны тудырды.
Біртұтас иерархиялық мемлекет аппараттың, күшті әскердің құрылуы монарх билігін шектейтін ешқандай органы жоқ, шексіз Монархияның құрылуына алып келді. Шексіз Монархияда заң шығару, атқару, сот - үш билік те монархтың қолына шоғырланды. Адамзат сана-сезімінің дамуына, демократияның өркендеуіне байланысты мемл. билікті бірінен бірі тәуелсіз әрі өзара байланысты үш тармаққа бөлу теориясы белең алды. Монархиялық елдер конституция қабылдау арқылы монархтың билігін шектеп, Конституц. Монархия пайда болды. Ондай мемлекетте монарх құзырындағы мәселелер конституцияда нақты белгіленді (негізінен ішкі, сыртқы саясаттың басты бағытын белгілеу, бас қолбасшылық, т.б. аса маңызды мәселелер) әрі ол мемл. билік тармақтарының арбитрі болып танылды. Мұндай елдерде көбіне монарх билігі символик. сипатта болып, құзыреті азаяды. Ол ең бастысы ел бірлігі мен билік тұтастығын білдіретін мемлекет символы қызметін атқарады. Ал нақты билік жүргізетін үкімет басшысын халық өкілдерінің органы немесе тікелей халықтың өзі дауыс беру арқылы сайлайды. Яғни, саяси талас-тартыс үкімет билігі маңайында жүреді де өзгермейтін әулеттік мемлекет басшылығы арқасында саяси тұрақтылық мызғымайды. Қазіргі таңда Жапония, Ұлыбритания, Белгия, Дания, Испания, Швеция, Норвегия, Сауд Арабиясы, Біріккен Араб әмірліктері, Нидерланд, т.б. өркениетті елдер - Монархиялық мемлекеттер. Бұған қоса кейбір Африка және Тынық мұхит аймағындағы артта қалған ұсақ мемлекеттерде Монархиялық билік сақталған.
XV ғ. соңында француз , испан және ағылшын жерлеріндегі корольдардың жиналысы аяқталып , ірі мемлекеттер пайда болды. XVI ғ. басында Еуропада мемлекеттік биліктің жаңа формасы - абсолюттік монархия шықты. Оның басты ерекшелігі - билеушінің шексіз билігі. Парламент шақырудан бас тарту арқылы билеуші қазынадан жалақы алып отырғандықтан , монархияға адал берілген шенеуніктерге арқа сүйеді. Король қолындағы басқарудың маңызды тетіктері - орталықтандырылған қаржы жүйесі мен тұрақты әскер болды. Абсолютизмнің жақтаушылары король Құдай тарапынан шексіз билікке ие болғандықтан , ол жер бетіндегі құдайлық тәртіптің , әділдіктің кепілі деп сендірді.Монархтың қалауына деген кез - келген қарсылыққа тиым салынды. Сарайда болып жатқанның бәрі - қатаң түрде сарай маңы салтының ережелеріне бағындырылған-ды. Монархтың ұйқыдан тұруы мен , ұйқыға кетуі , оның киінуі , тамақтануы, шығуы, шетелдік елшілерді қабылдауының бәрі егжей - тегжейлі жоспарланған.Патшаның ұлықталуына салтанатты сарайлар мен қамалдардан тұратын резиденциялар қызмет етті. Олар әйгілі антикалық , мифологиялық және тарихи сюжетті кескіндер мен мүсіндермен әсем безендірілді.
XVII ғ. өндіріс пен сауданың дамуы қоғамдағы жаңа буржуазия табының қалыптасуына алып келді. Олар мануфактуралардың иелері , саудагерлер , банкирлер болды. Буржуазия өкілдері саяси басқаруға деген өздерінің құқықтары бар екенін жиі білдіретін. Англияда корольдің парламентпен бәсекелестігі төңкеріске ұласты. Бірнеше жылға созылған саяси және әскери қақтығыстардан кейін ғана монархтың билігін шектеу керектігі туралы шешім қабылданды. Король парламент шығарған заңды жоққа шығару құқығынан бас тартып , оны тұрақты түрде жинап , парламент бостандығын , яғни депутаттың дербес құқықтығы мен сөз бостандығын бұзбауға міндеттенді. Француз мемлекеттілігінің нығаюына іс жүзінде оны басқарған кадинал Ришелье көп еңбек сіңірді. Ол өз саясатының негізін былай түсіндірді: Менің бірінші мақсатым корольдің ұлықталуы , екінші мақсатым корольдіктің ұлықталуы .
1.2 Монархиялық басқарудың артықшылықтары мен кемшіліктері
Басқару формасы ретіндегі монархияның артықшылықтарына келесілерді жатқызуға болады:
- Кейде монархия Құдайдың әмірімен елді басқару формасы болып, ал республикалық байқару жүйесі әзәзілдің ойлап тапқан басқару формасы деп санаалады;
- Монархия билік жүйесінің беріктігі мен бірлігін қамтамасыз етеді;
- Монарх өзінің лауазымына қарай кез-келген саяси партиядан биік тұрады, сондықтан күні ілгері кесіп пішілмеген саяси фигура болып саналады;
- Монархия кезінде мемлекеттің өміріндегі қандай да болмасын ұзақ уақыттық өзгерістерді енгізудің мүмкіндігі туындайды;
- Аз уақыт аралығындағы басқару формасында перспективасыз өзгерістер, монархия кезінде енгізуге тиімді болып келеді;
- Монарх сайланған ел басшысынан үнемі жоғары тұрады, өзі басқарушы мемлекеттің тағдыры мен жағдайын алдын ала ойластырып, жауапкершілігін түсінеді;
- Әдетте монарх жас кезінен бастап ол өскенде жоғарғы ел басшысы болатынына дайындалады. Бұл оған осы лауазымға қажетті қасиеттерді дамытуға мүмкіндік береді, демократиялыққа ұқсас астыртын әрекеттерден кейін билік біліксіз немесе арам ойлы адам алмайтынына кепілдендіреді;
- Билікті алмастыру кандидаттардың қабілеттері бойынша таңдалынып жүргізілмей, ал туылу жағдайына қарай жүргізіледі, бұл билікке қара ниетті, өзінің қамын ойлайтын адамдардың араласуына жол бермейді.
Монархияның кемшіліктері келесідей деп атаймыз:
- Билікті алмастыру кандидаттың қабілеттері бойынша емес, туылу жағдайына қарай таңдалынады, соның нәтижесінде билікке мұндай міндеттерді орындауға дайын емес адам келуі мүмкін;
- Монарх өзінің басқаруына ешкімнің алдында жауап бермейді, бұл ақыр соңында мемлекеттің мүдделері мен мақсаттарына сәйкес келмейтін шешімдердің қабылдануына алып келуі мүмкін;
- Монархия кезінде диктатураның енуінің теориялық мүмкіндігі жоғары болып келеді;
- Монархия кезінде пікірлердің плюрализмі басқа басқару формаларына қарағанда нашар қамтамасыз етіледі;
- Монархтың туысқандарының құқықтары туылғанынан бастап қарапайым адамдардікінен жоғары болады, бұл адамдардың барлығы еркін және тең болып туылады деген ұстанымға қарама-қайшы келеді (алайда, монархтардың өзі бұл принципті ешқашан мойындаған емес). Сонымен қатар, көп жағдайда сословиелік теңсіздік байқалады, яғни әр түрлі адамдар туылғанынан бастап әр түрлі құқықтарға ие болады.
2. Басқару формасы ретіндегі монархияның түрлері
2.1 Абсолютті монархия
Абсолютті монархия (лат.absolutus - сөзсіз, күмәнсіз) - шексіз монархия, - бұл басқару формасында императордың, корольдің, патшаның қолында түгелімен жоғарғы билік болады, яғни ол заң шығаруға, шенеуніктерді тағайындауға құқылы және халықтың қатысуынсыз мемлекет ақшасын жарата алады. Абсолютизм сословиелік монархияны алмастырған феодалды мемлекеттің ең соңғы және жоғары дамыған стадиясы. Абсолютті монархия кезінде саяси орталықтану максималды болған.
Абсолютизмнің орнауы және дамуы әр мемлекетте әртүрлі болды. Бірақ барлық елде К.Маркс айтқандай ескі феодалдық сословиялар ыдырап, ал ортағасырлық қалалық сословиялар жаңа буржуазиялық топқа ауысқанда, яғни өтпелі кезеңде пайда бола бастады. Осы кезде феодалды эксплоатацияға қарсы шаруалар күресі өрістеп, антифеодалдық қозғалыс максималды күшіне жетіп феодализм ыдырай бастайды, ал дворяндар болса өздерінің үстемдігін жалғастыру үшін ашық диктатура жолына түседі.
Жалпы өзінің таптық мәні бойынша абсолютизм дворяндардың, помещик-жериеленушілердің диктатурасы болып табылады. Осы диктатураны жүзеге асыру үшін, үстем етуші тапқа бағынбайтын, олардан тәуелсіз болатын, бірақ оның түпкілікті мүдделерін өздеріне ұқсағандықтан қорғайтын мемлекеттік аппарат құру керек болды. Лениннің айтуынша патшалық монархияның таптық мінезі патша билігінің және бюрократияның үлкен дербестігін және тәуелсіздігін жоя алмайды, яғни бұл деген самодержавиенің және монархияның жоғарғы таптарды билеуі. В.И. Лениннің бұл сөздері барлық елдегі абсолютизмге қатысты айтылған. Абсолютизм антифеодалдық күштерді жою үшін екі жолды таңдаған. Біріншіден - ол жаппай халық қозғалыстарын аяусыз басып отырды. Оның негізгі қызметі халықты, шаруашылық-плебейлік оппозицияны жүгендеу болған. Ал Сталиннің айтуы бойынша экслоатацияланатын көпшілікті қатаң ұстау қажет деген сөздер негізінен құлиеленушілік мемлекетте, феодализм және капитализм кезінде негізгі мақсат болды. Екінші жағынан абсолютизм антифеодалдық лагерьден бөлу саясатын жүргізіп, сол кезде антифеодалдық революцияны басқара алатын жалғыз күшті, яғни буржуазияны өз жағына тартқан.
Сауданың және өнеркәсіптің дамуы, монархқа жаңа табыс көзі бола тұрып, оның сословиелік өкілдік органдардан тәуелсіз етіп, тек оған бағынған күшті басқарушылық-бюрократиялық аппаратты және тұрақты әскерді құруға мүмкіншілік берді. Сонымен қатар абсолютизм кезінде салық көбее бастады. Монарх сословиелік өкілдік органдардан өз тәуелділігін жоя отырып, оларды шақыруды және олармен ақылдасуды тоқтатады. Енді биліктің тірегі бюрократия және тұрақты әскер болады. Абсолютизмге өткен кезде шіркеулердің дербестігі жойылып, олар тікелей монархқа бағына бастайды. Дворяндарға сүйене отырып, дамып келе жатқан буржуазияны эксплоатациялап, феодалдарға күшті соққы береді
Көптеген тарихшылар оны тарихи дамудың негізгі фазасы ретінде қарастыралы. Монархия түсінігін кең мағынада билік ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырылуын айтады. Тар мағынада монархия деп - мұрагерлік сипатқа ие, мемлекеттің билігі шектелген басқару формасын айтады, мысалы, өкілдік органдардікі (Ресейдегі земствалық соборы, Испаниядағы кортестер, Франциялағы бас штаттар). Алайда тіпті шектеусіз монархияның өзінде мемлекетке құзыретіндегі азаматтармен ақылдасуға тура келді. Марксизмде шектеусіз монархияны қоғамдық-экономикалық фармацияға байланысты әр түрлі атайды: азиаттық басқару әдісі үшін деспотия термині қолданылады, ал феодолизмнен капитализмге өту дәуірінде - абсолютті монархия.
Ағарту заманында мұндай басқару формасы өзінің алғашқы идеологиялық бекітілісіне ие болды. Мұндай мемлекеттік басқару формасына Құдай жолында жүрушілер қолдау көрсетті, олар елді басқару Құдайдың құдіретімен жүреді деген ойды ұстанды, мұны римдік заңгерлер де қолдады, олар жоғарғы билікке байырғы римдік императорларының абсолюттік билігін айтатын. Абсолютті монархияның түсінігін Людовик XIV өзінің Мемлекет - ол мен еңбегінде жақсы анықтаған.
Барлық XIX ғасыр бойы Ұлы француз революциясынан кейін біртіндеп елдің демократизациясы мен монархтың билігінің шектелуі жүреді. Алайда бұл үрдіс біркелкі жүрген жоқ, Ресей мен Турцияда абсолютті монархия XX ғасырға дейін өмір сүрді.
Мемлекеттің абсолютизмінде ол ең жоғарғы орталықтанудың шегіне жетеді, тарамданған бюрократиялық аппарат, тұрақты әскер мен полиция құрылады; сословиелік өкілдік органдарының қызметі, әдетте жалғаса береді. Абсолютизмнің Батыс Еуропадағы гүлденуі XVII-XVIII ғғ. келеді. Ресейде абсолютизм XVIII-XX ғасырлар аралығында өмір сүрді. Ресми-заңдық көзқараспен алғанда абсолютизм кезінде мемлекет басшысының қолында - монархтың қолында барлық заңнамалық және атқарушы билік болды, ол өз бетінше салықтарды бекітіп, мемлекеттік қаржыны басқарады.
Абсолютизмнің әлеуметтік тірегі - дворяндық болып табылады. Абсолютизмнің негізі - жоғарғы биліктің діни тұрғыдан пайда болғандығы туралы тезис. Тұлғаның билікке келуі толық және көркем дворяндық этикетпен іске асырылатын.
Бірінші сатыда абсолютизм прогрессивті сипатқа ие болған: феодалдық ақсүйектердің сепаратизмімен күрескен, феодалдық бөлінушіліктің қалдықтарын жойды, біріңғай заңдарды енгізді. Абсолютті монархияға ұлттық экономиканың, сауданың, өнеркәсіптік буржуазияның дамуына ықпал еткен протекционизм мен меркантилизмің саясаты тән. Жаңа экономикалық ресурстар абсолютизммен мемлекеттің әскери қуатын жетілдіру мен жаулап алушылық соғыстарды жүргізу үшін қажет.
Сол немесе басқа да бір деңгейде абсолютті монархияның белгілері, оған ұмтылулар Еуропаның барлық мемлекеттерінде пайда болған, ал аяқталғандық сипатқа олар Францияда көрініс тапқан, мұнда абсолютизм XVI ғасырдың басында пайда болған, Людовик XIII мен Людовика XIV Бурбонов (1610-1715) корольдерінің басқару кезінде гүлдене түскен.
Англияда абсолютизмнің шегі Елизавета I Тюдор (1558-1603) басқару кезіне келді, алайда Британдық аралдарда ол өзінің классикалық формасына жетпеді: парламент сақталып, тұрақты әскер, қуатты бюрократиялық аппарат болмаған.
Қуатты корольдық билік Испанияда орныққан, алайда жергілікті экономикаеың әлсіз дамуы кәсіпкерлер санатының қалыптасуына мүмкіндік бермеді, испандық абсолютизм деспотияға айналған.
Германияда абсолютті монархия жалпыұлттық масштабта емес, жеке княздықтардың шеңберінде қалыптасқан.
Абсолютизмнің ерекшеліктері әр түрлі елдерде дворяндық пен буржуазияға қатынаспен анықталған. Францияда, әсіресе Англияда буржуаздық элементтердің саясатқа әсері Германияға, Австрияға және Ресейге қарағанда күштірек болды. XVIII ғасырдың екінші жартысындағы Еуропа үшін ағартушылық абсолютизм тән, ол Ағарту заманының идеялары мен тәжірибесімен тығыз байланысты. Жалпы алғанда, басқарудың абсолюттік жүйесі әр түрлі сословиелердің, әлеуметтік топтардың өкілдеріндегі мемлекеттік жалпылық әсерін күшейтті, сонымен ұлттың қалыптасуына ықпал еткен.
Еуропа елдеріндегі капитализмнің даму мен жақсару деңгейіне қарай ескі феодалдық тәртіптер мен сословиелік аралықтарды тоқтатқан, абсолютті монархияның өмір сүруінің принциптері өзгерген қоғамның қажетіліктеріне қарама-қарсы мағынада қолданылды. Протекционизм мен меркантилизмнің қатаң тәртіптері кәсіпкерлердің экономикалық бостандықтарына шек қойды, олар королевтік қазынаға тиімді тауарларды өндіруге мәжбүр болған. Түбегейлі өзгерістер сословиелердің арасында болған. Үшінші сословиелердің үштен бірінан экономикалық қуатты, білімді, білікті капиталистердің санаты өсіп шығады, олардың өздерінің мемлекеттік биліктің ролі мен міндеттері туралы өзіндік көзқарастары болған. В Нидерландыда, Англияда және Францияда мұндай қарама-қайшылықтар революциялық жолмен шешілді, басқа мемлекеттерде абсолютті монархия шектелген, конституциялық монархияға біртіндеп ауыса бастады.
2.2 Шектеулі монархия
2.2.1 Дуалисттік монархия
Дуалистік монархия (лат. dualis - екіжақты) конституциялық монархияның бір түрі, ол заңнамалық биліктің атқарушы биліктен ажыратылуын сипаттайды. Дуалистік және парламенттік басқару формаларының негізінде Ж.-Ж. Руссо идеялары жатыр, одан атқарушы билікті заңнамалық билікпен басқару құқығы туындаған.
Парламенттің авторитетінің көрінетіндей көтерілуі саяси теорияның өміріне аралас монархияның теорияларын алып келді, соның ішінде Англия суверенитетінің ерекше формасы туралы Дж. Фортескьенің танымдары, онда король мен парламент бірдей деңгейде болған: монарх өз бетімен салықтарды, заңдарды парламенттің келісімінсіз шешпеуі керек.
Дуалистік монархия XVIII ғасырда өсіп келе жатқан буржуазия мен өктемдігі бар феодалдық қоғам арасындағы келісімнен пайда болды және абсолютті монархиядан парламенттікке ауысудың тарихи ауыспалы формасы болды. Мұндай өзгерісте түрленулер монарх пен оның қоршауындағылардың арасында жүреді. Заңнамалық билік қызметшілермен сайланатын парламентке тиіс. Монархтың билігі конституциямен шектелген, бірақ ол атқарушы билікке ие, ол оны тікелей немесе ол тағайындаған үкімет арқылы жүзеге асырады; үкіметті қалыптастырады; заңнамалық күшке ие, парламентте келісімін талап етуші, төтенше жарлықтарды шығарады, олар парламенттің заңдарына қатысты кідіртпелі тыйым салуларды шығаруңа құқығы бар; парламентті тарата алады. Ресми түрде үкімет екі жақты жауапкершілікке ие, ал шынайы түрде ол монархқа бағынады. Парламент вотумның немесе басқа әдіспен үкіметті қызметінен босата алмайды. Ол үкіметке өзінің мемлекеттің бюджетін орнату құқығы арқылы ықпал ете алады. Бұл жеткілікті қуаты негіз бір жылдың ішінде бір рет қана қолданылады. Үкіметпен, сол арқылы монархпен конфликтіге түскен депутаттар парламенттің таратылуының мүмкіндігін тұрақты сезе алмайды. Сот билігі монархқа тиесілі, бірақ көбіректеу немесе азырақтау тәуелсіз болады. Осы басқару формасындағы биліктің бөлінуі әдетте қысқартылған болады; саяси тәртіп авторитарлық сипатқа ие. Мемлекеттік тәртіп биліктің шектелген дуализмі ретінде сипатталына алады.
Дуалистік монархия Германияда, Турцияда және көптеген елдерде болған. Қазіргі уақытта парламенттік және дуалистік монархияның араласқан формасы, екіншісінің элементтерінің басымдылығымен Мароккода, Иондарнияда, Таиландта, Непалда бар. Малайзияда парламенттік монархияның басымдылығымен араласқан басқару формасы бар.
2.2.2 Парламенттік монархия
Парламентарлы (парламенттік) монархия - бұл шектеулі монархияның бір түрі, оның шеңберінде конституциялық-құқықтық мәртебе, демократиялық негізде қабылданған, парламентпен тағайындалатын, өзіне заңнамалық билікті біріктіретін, тек қана үкіметтің парламентінің алдында ғана жауап беретін, мемлекетті басқарушы монархтың шынайы билігі мен құқықтары қатаң түрде конституциямен шектелген. Ресми түрде мұндай монархияларда король мемлекет басшысы лауазымын сақтайды және әдетте үкіметті тағайындайды, ал негізінен басқармайды, өктемдік етеді деген көзқарас бар, мемлекетті шынайы түрде парламентпен қалыптасушы және сонығ алдында ғана жауап беретін үкімет басқарады. Мұндай монархияларда үкіметке сенімсіздігімен парламент вотум жариялағанда, ол қызметінен босатылады немесе қызметінен монархпен босатылады.
Парламентгік монархияда монарх билігі заң шығарушылық процесінде болсын, мемлекет басқару ісін жүзеге асыруда болсын шектеулі болады. Өйткені, үкімет парламенттік жолмен құрылады әрі өзінің қызметі жөнінде тек парламент алдында жауап береді. Ал, парламент үкіметке сенімсіздік көрсеткенде үкімет отставкаға кетеді не болмаса парламент таратылады. Мұндай жағдайда үкімет кезектен тыс парламентгік сайлау өткізуді белгілейді. Парламентгік монархияның дуалистік монархиямен салыстырғанда басқа да өзіндік ерекшеліктері бар. Олар жайында біздің ойымызша, белгілі бір елдің мемлекеттік тәжірибесін оқып-зерттеу барысында ғана нақты пікірлер айтуға болады. Қазіргі кезде осындай басқару түрі дүние жүзі елдері ішінде, мысалы, Англияда (Ұлыбритания мен Солтүстік Ирландияның Біріккен корольдігі, мұндағы ресми мемлекет басшысы-королева), Бельгияда (Бельгия корольдігі, мемлекет басшысы - король), Данияда (Дания корольдігі, мемлекет басшысы - монарх. 1972 жылы қаңтарда ғана Маргрега II мемлекет басшысы болып сайланды), Испанияда (бұл елде парламенттік мұралық монархия, мемлекет басшысы - король), Норвегияда (Норвегия корольдігі, мемлекет басшысы - король), Канадада (мемлекет басшысы Ұлыбритания королевасы деп нақты қөрсетілген, ол генерал губернаторды өзі тағайындайды), Жапонияда (мемлекет пен халық бірлігі ныша-ны - император), Люксембургте (Люксембург ұлы Герцоттығы, мемлекет басшысы - ұлы герцог) орныққан.
Республика - бұл мемлекеттік билікті жүзеге асыратын негізінен халық болып табылатын басқару нысаны. Республикалық басқару негізінен екі түрге бөлінеді: президенттік және парламенттік.
Президенттік республиканың басты сипаты - президент қолына мемлекет басшысы мен атқару билігінің басшысы өкілеттіктері шошрланады (мысалы, Аргентина, Боливия, АҚШ, Өзбекстан).
Президенттік республиканың алғашқы тарихи әрі үлгілі түрі АҚШ болып табылады. Бұл елде президенттік институт 1787 жылғы Конституция негізінде енгізілген. АҚШ-тың мемлекеттік билігі тыйым салу мен қарама-қайшылық принципі негізінде құрылған. Бұл тыйым салу мен қарама-қайшылық принципі АҚШ конституциясының жобасын жасаушы авторлардың бірі Дж. Мэдисонға тиесілі. Ешбір уақыт ықпалына түспеген бұл идея мемлекет басқару ісіндегі бірден-бір сәтті қадам болды. Заң шығарушы, атқарушы және сот биліктері біріне-бірі тәуелсіз, бірақ әрі өзара байланысты болып, әрбірі жеке алғанда қалған екеуімен шектеліп отыратын еді. "Бірінің ниетіне екінші бірі қарсы тұратын ниетті құруымыз кажет", - деп Мэдисон текке айтпаған. Міне, осы қанатты сөз әлі АҚШ саясаты мен саясаттануында альфа мен омега (яғни басаяғы) болып отыр. Мэдисон тыйым салу мен қарама-қайшылық жүйесіне мемлекеттарапынан қиянат етушілікті болдырмайынша тетік енгізе білді. Сөйтіп тәуелсіз халықты өкіметтен "ажыратып" әрі өкіметтің де төменнен жасалған қысымға қатты бағынышты болмауы жағын да қарастыратын реттерді ойластырды.
Тыйым салу мен қарама-қайшылық принципі төмендегідей 6 негізгі ережелерден тұрады:
1.Барлық штаттар тең құқыққа ие болады. Жалпы халыктық үкімет бұлардың бірде-біреуіне арнайы жеңілдіктер бере алмайды.
2. Басқарудың үш органы жүзеге асады. Олардың бірі - заңдар шығару үшін, екіншісі - оны орындау үшін, ал үшіншісі - құқықтық мәселелерді шешу үшін құрылады.
3. Заң алдында барлық азаматтар тең, бай да, кедей де, әлеуметтік дәрежесіне қарамай, өз құқықтарының заңмен қорғалуын талап ете алады.
4. Үкімет адамдардың емес, заң өкіметі болуы тиіс. Заңнан жоғары ешкім де, ешнәрсе де жоқ. Бірде-бір өкімет қызметкерінің билікті конституция немесе занда рұқсат етілгеннен өзге жағдайда пайдалануына болмайды.
5. Халық конституцияны өзгерте отырып, үкімет билігін өзгерте алады.
6. АҚШ аумағында АҚШ-тың конституциясы, конгресс заңдары мен келісім-шарттары ең жоғары зандар болып табылады.
Парламенттік республикада ең алдымен мемлекеттік биліктің жоғары органдары жүйесінде парламенттің үстемдік ету сипаты. Басқарудың аралас нысандары. Басқарудың мұндай нысанында парламенттік те және президенттік республиканың да белгілері болады. Осындай басқару нысанына ие Франция Республикасы. Бұл елдің Конституциясына сәйкес елдің жоғары лауазымды басшысы Президент. Францияда 1962 жылы Президентке тікелей сайлау енгізілген. Мемлекет басшысы тарапынан үкімет құрылады әрі ел тек президент алдында ғана жауап береді. Президент өкіметті басқаруды жүзеге асырады; Премьер-министр тек министрлер кеңесі қарайтын құжаттарды даярлауды қамтамасыз етеді.
Сол секілді басқарудың басқа да аралас нысандары кездеседі. Мысалы, монархия және республика элементтерінің аралас түрі. Малайзия мемлекеті басшысы - монарх 9 штаттан, сұлтандар арасынан 5 жылға (Малайзия федерациясында 13 штат бар, оның 9-ын мүрагерлік жолмен сұлтандар басқарады. Бұл елдегі монархтың ресми аталуы: Янгди-Петруан Агонг) сайланады. Монарх Парламент алдында жауапты премьер-министр мен министрлерді тағайындайды, Парламент екі палатадан: өкілдік палатасы (177 депутат) және сенаттан (58 мүшеден) тұрады. Өкілдік палатасына депутатгар тұрғандар тарапынан, ал сенаторлардың 26-сы (әр тараптан 2 адамнан) сайлау жолымен сайланады, ал қалғандарын мемлекет басшысы тағайындайды. Монахтың парламентті таратуға не өзі отставкаға кетуіне құқы бар.
Мемлекеттік құрылым нысандары негізінең екі түрде: унитарлық (біртұтас) және федерртивтік (құрама) болады.
Унитарлық мемлекеттер қатарына: Бельгия, Греция, Эстония, Қырғызстан Республикасы, Түркменстан, Украина, Армения, Жапония, Польша, т.б. жатады. Унитарлық елдер төмендегі негізгі сипаттарымен ерекшеленеді: конституция бірлігі; мемлекеттік биліктің жоғары органдарының бірыңғай жүйесі; азаматтық бірлігі; құқықтық жүйе бірлігі; сот жүйесінің бірлігі; мемлекеттік рәміздерінің бірлігі; унитарлық мемлекет аумағы тәуелсіз мемлекет сипаттарына ие емес әкімшілік-аумақтық жеке бірліктерге (жергілікті басқару органдары мемлекеттің орталық органдарына бағындырылған) бөлінеді.
Сол секілді басқа да унитарлық мемлекеттер (Ұлыбритания, Испания, Италия, Дания, Финляндия) бар. Олардың мемлекеттік құрылымы елінің кейбір аумақтарында автономиялы әкімшіліктері болуымен ерекшеленеді. Атап айтқанда, Ұлыбритания құрамына Шотландия мен Солтүстік Ирландия енеді, олар шектеулі автономиялық құқықтарды пайдаланады. Шотландия өзіне керегінде өзінің құқықтық және соттық жүйесіне өзі ие әрі өз шіркеуі бар. Ал, Солтүстік Ирландияға аумақтық жартылай автономиялы құқық берілген, ол өзінің екі палатадан: кауымдық палата (52 мүшесі бар, олар 5 жыл мерзімге тікелей дауыс беру арқылы сайланады) және сенаттан (қауымдық палата сайлайтын 26 мүшеден), кабинеттен (премьерминистр бастаған 8 министр) тұрады. Солтүстік Ирландияда атқарушы билікті губернатор атқарады. Барлық конституциялар мемлекеттін республикалық немесе монархиялық басқару нысаның белгілейді және бекітеді.
Бұл сұрақ бойынша конституциялық ұйғарымдар әр түрлі болуы мүмкін. АҚШ конституциясы бүкіл одақты басқару нысаны туралы ештене айтпайды, бірақ штаттар үшін республикалық басқару нысаның бекітеді: Осы одақтағы әр штатқа құрама штаттар республикалық басқару нысанын қамтамасыз етеді... (5 б.4 тарау) Конституциялар мемлекеттік құрлым нысанын-унитаризм немесе федерацияны орнатады және бекітеді, дегенмен негізгі заңның мәтінінде тікелей ол туралы ұйғарылымның болмауыда мүмкін (Франция, Жапония). Конституцияда мемлекеттік құрылым нысаны туралы үнсіздіктін болуы унитаризм екендікті білдіреді. Дегенмен федеративті мемлекеттерде де федерация термині кездесе бермейді. Бір қатар конституцияларда синонимдер қолданылады. Мысалы, АҚШ және Индия конституциялары Одақ туралы айтады, ал Австрия конституциясы Одақтық мемлекет терминің мазмұндайды. Барлық конституциялар қай нысанда болмасын азаматтар мен қол астындағылардың демократиялық бостандықтарын жариялайды және бекітеді. әдетте негізгі заңның мәтінің өзінде осындай тарау немесе бөлімдер бар. Жаңа конституцияларда, әсіресе латынамерикандық-конституцияларда көптеген бөлшектер мен техникалық-заңды тұрғыдан адам және азаматтардың құқықтықжағдайы баймды өнделген. Конституцияларға жаңа құқықтар мен бостандықтар енгізіледі (мәлімет алу құқығы, қоршаған ортаны қорғау т.б құқықтар). Осы сәтте бір қатар конституциялардың негізгі мәтінінде құқықтар және бостандықтар тарауының болмауыда немесе айтылмауыда мүмкін.
Мұндай конституциялар қатарына АҚШ, 1958ж. Франция және кейбір франко тілдес Африка мемлекеттерінің конституциясы жатады.Барлық конституциялар жоғарғы мемлекеттік билік органдарының жүйесінұйымдастыру қағидасын және оның жүйесіне бағыныштылардың қызмет тәртібін белгілейді. Олардың қатарына мемлект басшысы, үкіметжәне парламент кіреді.
Сонымен қатар конституцияларда сайлау, референдум және заңшығарушылық сияқты маңызды саяси үрдістарді реттеу негіздері бекітіледі. Кейбір конституцияларда мемлекеттің сыртқы саясатын реттейтін нормалар болады. Индия конституциясында халықаралық қатынастар аумағындағы мемлекеттін бейбітшілік қалау бағытының толық сипаттамасы берілген. Мұндай ұқсас ережелер Греция, Португалия, Испания конституцияларының мәтінінде мазмұндалады.
Конституциялармен реттелетін сұрақтар шеңбері әр алуан. Бірақта белгілі жақындау денгейі мен жалпы заңдылыққа шығуға болады, әдетте ескі конституциялар жалпыланған сипатта болады. Бұған мысал ретінде болып, өзінде тек Одақ және штат арасындағы құзыретті бөлу және орталық мемлекеттік билікті ұйымдастырудын жалпы қағидаларын мазмұндайтын АҚШ конституциясы табылады.
2.3 Монархияның тарихи түрлері
Тарихи аспектіде монархияны азиялық жолмен пайда болған ежелгі шығыс (шығыс деспотиясы) (Вавилон, Үндістан, Египет), құл иеленушілік антикалық (мысалы, ежелгі римдік монархия), феодалдық (ерте феодалдық, сословиелік-өкілділік, абсолютт) және буржуазиялық деп бөлуге болады. Патриархиалдық монархия (дәстүрлі) дәстүрлі қоғамдарға тән және отбасылық принциптің дамуынан туындайды, дәстүрлі монарх өзінің қызметшілерінің атасы.
Патриархиалдық монархия сакральдық сияқты ежелгі дәстүріне ие - патшалық құрбандық шалу. Патша өз халқын құтқару үшін өз еркімен өзін құрбандыққа шалады. Патшалық құрбандықтың қаталдығының естелігі көптеген мыңжылдықтар бойы адамдардың санасында сақталған, бұған Иисус Христоспен жасалған құрбандық мысал бола алады, өйткені ол христиандық дін ілімінде солай қабылданады. Сакральдық монархия - бұл жерде монархтың алғашқы функцияларының бірі абыздық қызметтерге негізделеді. Ол көп жағдайда патриархиалдық монархиямен байланысты.
Ежелгі шығыс монархиясы.
Ежелгі Шығыс мемлекеттеріндегі мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуын (Египет, Вавилон, Ассирия, Қытай, Үндістан және т.б.) шығыс деспотиясы деп аталады.
Деспотия - (грек. despot(ia - шектеусіз билік) шектеусіз самодержавиелік биліктің формасы, көп жағдайда әскери-бюрократиялық аппарат арқылы жүзеге асырылады.
Айта кететін жайт, таза күйіндегі деспотиялық басқару формасы барлық дерлік Ежелгі Шығыс елдерінде және барлық басқару кезеңдерінде болмады. Ежелгі шығыс мемлекеттерінің билігі кейде республикалық басқару формасының элементтерімен шектелген болатын:
- ежелгі Шумерде - басқарушы ақсақалдар кеңесімен сайланып, оны халық жиналысы мен ақсүйектердің кеңесімен бақылап отырған;
- ежелгі Үндістанда - республикалық басқару формасына негізделген патшалық шенеуліктердің Кеңесінің болуы және тіпті жеке мемлекеттердің болуы.
Осылайша мынадай анықтама жасауға болады: Шығыс деспотиясы - қызметшілері толығымен басқарушылардың өктемдігіне байланысты басқару формасы.
Ежелгі римдік монархия (б.з.д.30ж. - б.з.476ж.)
Империя формасы ретінде көрініс тапқан бұл басқару формасының екі кезеңі бар: принципат; доминат.
1) Принципат - (лат. principatus, princeps - бірінші, бас) құл иеленушілік монархияның формасы, онда республикалық мекемелер сақталынған, бірақ билік тек бір адамның қолында болған.
2) Доминат - (лат. dominatus - қожалық) Диоклетиан императордың кезіндегі Ежелгі Римде орнатылған шектеусіз монархия (3 ғ. соңы).
Феодалдық (ортағасырлық) монархия
Феодалдық монархия біртіндеп өзінің дамуының үш кезеңінен өтеді: ертефеодалдық монархия; сословиелік-өкілділік монархия; абсолютті монархия.
Ерте феодалдық монархия - Еуропа халқының көптеген бөлігінде тайпалық жалпылық қатынастардан тікелей шығатын мемлекетттік басұару формасы (Франктік, Германдық, Англо-саксондық мемлекеттер, Ұлы Литвия Княздығы).
Ертефеодалдық мемлекет келесідей белгілермен сипатталады: ауданның бөлінушілігі; орталық биліктің әлсіздігі; мемлекеттік құрылымның тұрақсыздығы; тайпалық өзін-өзі басқару формасының қалдықтарының болуы.
Феодалдық қарым-қатынастардың дамуына қарай ортақ жерлер бөліністерге ұшырап, бұрынғы еркін шаруалар жер иеленуші феодалдардың тәуелділігіне түскен, олар өзінің ауданындағы жоғарғы билік иесі ретінде танылған. Олардың өздерінің соты, полициясы, әскері, салық жинаушылары болған, солардың негізінде жеке басқаруын жүзеге асырған және сырттай басқыншылықтардан қорғалынатын.
Бір уақытта орталық биліктің аппараты құрылған, олардың органдары ірі феодалдардың жеке билік аппаратымен біріктірілген болатын.
Әлсіз дайындалған халықтарды жаулап алулардың нәтижесінде ерте феодалдық басқарудың түрлері пайда болды, олар ертефеодалдық империялардың атауларына ие болған (Ұлы Карл мен Шыңғыс ханның империялары).
Орталықта пайда болған күшті билік бір басшымен басқарылған және әскерлермен және халықпен қолдауға ие болатын. Мұндай мемлекеттік туындылардың әлсіздігі феодалдар көп жағдайда мемлекеттік билікті өздерінің экономикалық мүдделерінің негізінде қолданған, бүкіл мемлекеттің емес.
Сондықтан ірі феодалдық жер иеленушіліктер құрылған, олар оратық биліктіңң бақталастарына айналған.
Осылайша, ірі жер иеленушіліктің дамуымен біртіндеп ерте феодалдық империялардың түбірлері жойылған және ол жеке оқшауланған мемлекетерге бөлінген.
Сословиелік-өкілділік монархия - бұл орталықтанған феодалдық монархия, мұнда ресми түрде толық билігі бар монарх билігін іске асыра отырып, маңызды мәселелерді шешу үшін жиналыстың кеңестік органдары ретінде өктем етуші сословиелерді шақырған. Сословиелік-өктемдік монархия сословиелік қоғамдарда әрекет етеді, өзі өктемдік билікті ұйымдастырудың принципіне ие, мұнда жабық әлеуметтік топтар әрекет етеді - депутаттар таңдалынатын сословиелер.
Діни адамдардан, дворяндықтардан, үшінші сословиелердің өкілдерінен тұратын сословиелік-өктемдік жиналыс кеңестік органдар ретінде болып келеді, олар қаржыны, заңнамаларды басқаратын.
Тирания дегеніміз, біз айтқандай, саяси аралас-құраластық саласындағы деспоттық монархия; олигархия дегеніміз мемлекеттік басқаруда жоғарғы билікті меншік иелері ауысына ұқсайтын түр; керісінше, демократия тұсында бұл билік мол дәулет иелерінің емес, ештеңесі жоқтардың қолына тиеді. Міне, осы жерде олардың жігін ажыратуда бірінші қиындық көлденеңдейді: егер мемлекеттегі жоғарғы билікті көпшілік алып, олар дөулетті адамдар болса (ал демократия дегеніміз жоғарғы билік кепшіліктің қолында түрған кезде болады ғой), ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz