Қазіргі ағылшын тілі терминологиялық жүйесін толықтырудағы неологизимдердің рөлі
КІРІСПЕ 3
1 ҚАЗІРГІ АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕГІ «НЕОЛОГИЗМ» ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ТЕРМИНОЛОГИЯНЫҢ МӘНІ 3
1.1 Терминология түсінігі 3
1.2 Тіл бірлігі ретіндегі неологизмнің ерекшеліктері 3
1.3 Неологизмдердің жасалу жолдары 3
1.4 Неологизмдердің жіктелуі мен функциялары 3
2 АҒЫЛШЫН ТІЛІНІҢ ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ТОЛЫҚТЫРЫЛУЫНДАҒЫ НЕОЛОГИЗИМДЕРДІҢ РӨЛІ 3
2.1 Қазіргі заманғы терминологиялық жүйенің толықтырылуының салалары 3
2.2 Терминологиялық жүйенің толықтырылуындағы неологизмдердің алатын орны 3
ҚОРЫТЫНДЫ 3
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 3
1 ҚАЗІРГІ АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕГІ «НЕОЛОГИЗМ» ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ТЕРМИНОЛОГИЯНЫҢ МӘНІ 3
1.1 Терминология түсінігі 3
1.2 Тіл бірлігі ретіндегі неологизмнің ерекшеліктері 3
1.3 Неологизмдердің жасалу жолдары 3
1.4 Неологизмдердің жіктелуі мен функциялары 3
2 АҒЫЛШЫН ТІЛІНІҢ ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ТОЛЫҚТЫРЫЛУЫНДАҒЫ НЕОЛОГИЗИМДЕРДІҢ РӨЛІ 3
2.1 Қазіргі заманғы терминологиялық жүйенің толықтырылуының салалары 3
2.2 Терминологиялық жүйенің толықтырылуындағы неологизмдердің алатын орны 3
ҚОРЫТЫНДЫ 3
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 3
Қоғам өміріндегі өзара қарым-қатынастың ең басты құралы болып саналатын тілді әлеумет әрдайым өте жоғары бағалап, оның өзгеріс, өрістеріг жіті қадағалап отырады. Тіл қоғамдық құбылыстың бірi ретінде сол қоғам тіршілігін айнаға түсіргендей өрнектейді.
Қоғам қашан да қозғалысқа, өзгеріске, дамуға бейім тұрады. Осыған орай тіл де дамиды. Бірақ тілдің даму деңгейі оның барлық қабатына бірдей тән емес. Оның белгілі бір қатпары өзгеріс, өріске онша көне бермейді (мәселен, тілдің грамматикалық категориялары, дыбысталу жүйесі т.т.). Ал оның қайсыбір қатпарлары жаңалықка, соны мағыналық ұғым, түсініктер әкелуге бейім тұрады. Осы тұрғыдан алып қарағанда, дамыған, жетілген тілдің басты көрсеткіштерінің бірi оның терминдік жүйесінің саралануы болып табылады. Тілдің қоғамдық қызметі арта түсті, дамыды деп ауыз толтырып айтарлықтай дәрежеге жетсек, осыны айтқызатын, алдымен, терминологиялық лексика.
Неологизмдер – бұл қазіргі тарихи кезеңге тән түгелімен жаңа лексикалық бірлік.
Неологизмнің ең басты белгісі көптеген тілдердегі сөздердің жаңа түрі. Сөздер неологизмдік қасиетін көп уақыт сақтай алмайды. Жаңа сөзіміз белсенді қолданысқа түсе бастағаннан өзінің жаңа қасиетінен айрыла бастайды, яғни бірте-бірте жаңалық кейпін жойып, жалпы тілдік сөз ретінде лексика жүйесіне енеді. Қазіргі уақытта ай бетіндегі жүруші, космодром, радар, ракета-тасушы, бағдарламалау сияқты сөздерді неологизмдер деуге болмайды. Өйткені бұл сөздер өзінің тарихи кезеңінде жаңа сөз деген атқа ие болғанымен, қазіргі уақытта тіл қолданысына еніп, қарапайым сөздер қатарына ауысқан. Көптеген ағылшын лексикографтары қазіргі уақытта «окказиональды» деп аталатын неологизмдерді қолданып жүр, яғни олардың мағынасы өзгеше немесе аяқ астынан айтылған немесе қолданылған сөздер дегенді білдіреді.
Неологизмдер мен жаңа сөздердің жасалуына қатысты уақытша белгілерді объективті түрде анықтауға болмайды, сондықтан да жоғарыда айтылғандардан ұғатынымыз - неологизм түсінігі уақытқа байланысты өзгергіш, сөздер қашан өзінің жаңалық кейпін жоғалтпайынша неологизм сөздер болып қала береді.
Қазіргі ағылшын тілінде жаңа сөздердің пайда болуының көптеген әдістері бар, олардың қатарына жаңа сөз өнімділігі, сөз құрау, конверсиялық (өзгерту), қысқарту, адьективизациялық, субстиантивтік (бір есімнің екінші есімге айналуы), кері сөз құрылымы, лексико-семантикалық тәсіл, дыбыстардың кезектесуі және сөздегі екпіннің ауыстырылуы (фонологиялық тәсіл) және т.б. Бірақ, аталған тәсілдердің барлығы да бірдей қолданыла бермейді және әрқайсысының өзіндік сөзқұрылым процесіндегі салмақтары бірдей емес. Жаңа сөз өнімділігі мен сөз құрылым сияқты тәсілдер жаңа сөз құраудың негізгісі болып табылады.
Қоғам қашан да қозғалысқа, өзгеріске, дамуға бейім тұрады. Осыған орай тіл де дамиды. Бірақ тілдің даму деңгейі оның барлық қабатына бірдей тән емес. Оның белгілі бір қатпары өзгеріс, өріске онша көне бермейді (мәселен, тілдің грамматикалық категориялары, дыбысталу жүйесі т.т.). Ал оның қайсыбір қатпарлары жаңалықка, соны мағыналық ұғым, түсініктер әкелуге бейім тұрады. Осы тұрғыдан алып қарағанда, дамыған, жетілген тілдің басты көрсеткіштерінің бірi оның терминдік жүйесінің саралануы болып табылады. Тілдің қоғамдық қызметі арта түсті, дамыды деп ауыз толтырып айтарлықтай дәрежеге жетсек, осыны айтқызатын, алдымен, терминологиялық лексика.
Неологизмдер – бұл қазіргі тарихи кезеңге тән түгелімен жаңа лексикалық бірлік.
Неологизмнің ең басты белгісі көптеген тілдердегі сөздердің жаңа түрі. Сөздер неологизмдік қасиетін көп уақыт сақтай алмайды. Жаңа сөзіміз белсенді қолданысқа түсе бастағаннан өзінің жаңа қасиетінен айрыла бастайды, яғни бірте-бірте жаңалық кейпін жойып, жалпы тілдік сөз ретінде лексика жүйесіне енеді. Қазіргі уақытта ай бетіндегі жүруші, космодром, радар, ракета-тасушы, бағдарламалау сияқты сөздерді неологизмдер деуге болмайды. Өйткені бұл сөздер өзінің тарихи кезеңінде жаңа сөз деген атқа ие болғанымен, қазіргі уақытта тіл қолданысына еніп, қарапайым сөздер қатарына ауысқан. Көптеген ағылшын лексикографтары қазіргі уақытта «окказиональды» деп аталатын неологизмдерді қолданып жүр, яғни олардың мағынасы өзгеше немесе аяқ астынан айтылған немесе қолданылған сөздер дегенді білдіреді.
Неологизмдер мен жаңа сөздердің жасалуына қатысты уақытша белгілерді объективті түрде анықтауға болмайды, сондықтан да жоғарыда айтылғандардан ұғатынымыз - неологизм түсінігі уақытқа байланысты өзгергіш, сөздер қашан өзінің жаңалық кейпін жоғалтпайынша неологизм сөздер болып қала береді.
Қазіргі ағылшын тілінде жаңа сөздердің пайда болуының көптеген әдістері бар, олардың қатарына жаңа сөз өнімділігі, сөз құрау, конверсиялық (өзгерту), қысқарту, адьективизациялық, субстиантивтік (бір есімнің екінші есімге айналуы), кері сөз құрылымы, лексико-семантикалық тәсіл, дыбыстардың кезектесуі және сөздегі екпіннің ауыстырылуы (фонологиялық тәсіл) және т.б. Бірақ, аталған тәсілдердің барлығы да бірдей қолданыла бермейді және әрқайсысының өзіндік сөзқұрылым процесіндегі салмақтары бірдей емес. Жаңа сөз өнімділігі мен сөз құрылым сияқты тәсілдер жаңа сөз құраудың негізгісі болып табылады.
1. Назарова Т. Б. Филология и семиотика. Современный английский язык. 3-е изд. М.: URSS, 2003.
2. Азимов Э. Г., Щукин А. Н. Новый словарь методических терминов и понятий (теория и практика обучения языкам). М.: Издательство ИКАР, 2010.
3. Хидекель С.С., Гинзбург Р.З., Князева Г.Ю., Санкин А.А. Английская лексикология в выдержках и извлечениях. Пособие для студентов: Л.: Просвещение, 1969.
4. Гринев С. В. Введение в терминологическую лексикографию: Учебное пособие. М.: МГУ, 1986.
5. Маслова В.А. Когнитивная лингвистика: Учебное пособие.–Минск.: Тетра Системе, 2004. –225 с.
6. Попович А. Проблемы художественного перевода. – БГК им. И.А.Бодуэна де Куртенэ, 2000. – 280 с.
7. Арнольд И.В. Стилистика современного английского языка. - М.: Просвещение. 1990
8. Александрова О.И. Неологизмы и окказионализмы [Текст] // Вопросы современного русского словообразования лексики и стилистики : науч. Труд / Самарский гос. пед. ин-т. - Самара, 2004.
9. Козырев В.А., Черняк В.Д. Вселенная в алфавитном порядке. - В кн.: Очерки о словарях русского языка. СПб, 2000
10. Лопатин В.В. Рождение слова. Неологизмы и окказиональные образования. М., 2003
11. Мельников, Геннадий Прокопьевич. Системная типология языков: принципы, методы, модели/ Г.П. Мельников. - М.: Наука, 2003.
12. Намитокова Р.Ю. Авторские неологизмы: словообразовательный аспект. Ростов-на-Дону, 2003
13. Арбекова Т.И. Лексикология английского языка. Учеб. пособие для II-III курсов ин-тов и фак.иностр.яз.: М.: Высш.шк., 2007.
14. Ворно Е.Ф., Кащеева М.А., Малишевская Е.В., Потапова И.А. Лексикология английского языка. Пособие для учителей: Л.: Просвещение, 1955.
15. Волков С.С., Сенько Е.В. Неологизмы и внутренние стимулы языкового развития. М.: Наука, 2008.
16. Заботкина. Новая лексика современного английского языка. М.: Высш.шк., 1989.
17. Котелова В.З. Новые слова и словари новых слов. Л.: Наука, 1978.
18. Мешков О.Д., Москалева И.Н. Словарь-справочник новых сложных слов. М.: 2-е изд., 1971.
19. Лейчик В. М. Предмет, методы и структура терминоведения: Автореф. дис. ... д-ра филол. наук. М., 1989.
20. Манерко Л. А. Язык современной техники: ядро и периферия. М., 2000.
21. Назарова Т. Б., Богородицкая В. А. Общеупотребительная терминология английского языка делового общения: когнитивный подход // Категоризация и концептуализация в языках для специальных целей и профессиональном дискурсе: Сб. научных трудов / Под ред. Л. А. Манерко. М.: Рязань, 2009. С. 208-226.
22. Macmillan English Dictionary for Advanced Learners // Bloomsbury Publishing Plc, 2002.
23. Oxford Advanced Learner's Dictionary. 7th ed. Oxford University Press, 2005.
24. Thornbury, S. An A-Z of ELT. Macmillan Books for Teachers // Macmillan Publishers Limited, 2006.
2. Азимов Э. Г., Щукин А. Н. Новый словарь методических терминов и понятий (теория и практика обучения языкам). М.: Издательство ИКАР, 2010.
3. Хидекель С.С., Гинзбург Р.З., Князева Г.Ю., Санкин А.А. Английская лексикология в выдержках и извлечениях. Пособие для студентов: Л.: Просвещение, 1969.
4. Гринев С. В. Введение в терминологическую лексикографию: Учебное пособие. М.: МГУ, 1986.
5. Маслова В.А. Когнитивная лингвистика: Учебное пособие.–Минск.: Тетра Системе, 2004. –225 с.
6. Попович А. Проблемы художественного перевода. – БГК им. И.А.Бодуэна де Куртенэ, 2000. – 280 с.
7. Арнольд И.В. Стилистика современного английского языка. - М.: Просвещение. 1990
8. Александрова О.И. Неологизмы и окказионализмы [Текст] // Вопросы современного русского словообразования лексики и стилистики : науч. Труд / Самарский гос. пед. ин-т. - Самара, 2004.
9. Козырев В.А., Черняк В.Д. Вселенная в алфавитном порядке. - В кн.: Очерки о словарях русского языка. СПб, 2000
10. Лопатин В.В. Рождение слова. Неологизмы и окказиональные образования. М., 2003
11. Мельников, Геннадий Прокопьевич. Системная типология языков: принципы, методы, модели/ Г.П. Мельников. - М.: Наука, 2003.
12. Намитокова Р.Ю. Авторские неологизмы: словообразовательный аспект. Ростов-на-Дону, 2003
13. Арбекова Т.И. Лексикология английского языка. Учеб. пособие для II-III курсов ин-тов и фак.иностр.яз.: М.: Высш.шк., 2007.
14. Ворно Е.Ф., Кащеева М.А., Малишевская Е.В., Потапова И.А. Лексикология английского языка. Пособие для учителей: Л.: Просвещение, 1955.
15. Волков С.С., Сенько Е.В. Неологизмы и внутренние стимулы языкового развития. М.: Наука, 2008.
16. Заботкина. Новая лексика современного английского языка. М.: Высш.шк., 1989.
17. Котелова В.З. Новые слова и словари новых слов. Л.: Наука, 1978.
18. Мешков О.Д., Москалева И.Н. Словарь-справочник новых сложных слов. М.: 2-е изд., 1971.
19. Лейчик В. М. Предмет, методы и структура терминоведения: Автореф. дис. ... д-ра филол. наук. М., 1989.
20. Манерко Л. А. Язык современной техники: ядро и периферия. М., 2000.
21. Назарова Т. Б., Богородицкая В. А. Общеупотребительная терминология английского языка делового общения: когнитивный подход // Категоризация и концептуализация в языках для специальных целей и профессиональном дискурсе: Сб. научных трудов / Под ред. Л. А. Манерко. М.: Рязань, 2009. С. 208-226.
22. Macmillan English Dictionary for Advanced Learners // Bloomsbury Publishing Plc, 2002.
23. Oxford Advanced Learner's Dictionary. 7th ed. Oxford University Press, 2005.
24. Thornbury, S. An A-Z of ELT. Macmillan Books for Teachers // Macmillan Publishers Limited, 2006.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазіргі ағылшын тілі терминологиялық жүйесін толықтырудағы неологизимдердің рөлі
Орындаған: ________ топ студенті
Ғылыми жетекші:
____________________________
Астана 2014
ЖОСПАР
Кіріспе 3
1 Қазіргі ағылшын тіліндегі неологизм түсінігі және терминологияның мәні 5
1.1 Терминология түсінігі 5
1.2 Тіл бірлігі ретіндегі неологизмнің ерекшеліктері 12
1.3 Неологизмдердің жасалу жолдары 17
1.4 Неологизмдердің жіктелуі мен функциялары 25
2 Ағылшын тілінің терминологиялық жүйесінің толықтырылуындағы неологизимдердің рөлі 30
2.1 Қазіргі заманғы терминологиялық жүйенің толықтырылуының салалары 30
2.2 Терминологиялық жүйенің толықтырылуындағы неологизмдердің алатын орны 34
Қорытынды 43
Қолданылған әдебиеттер тізімі 46
Кіріспе
Қоғам өміріндегі өзара қарым-қатынастың ең басты құралы болып саналатын тілді әлеумет әрдайым өте жоғары бағалап, оның өзгеріс, өрістеріг жіті қадағалап отырады. Тіл қоғамдық құбылыстың бірi ретінде сол қоғам тіршілігін айнаға түсіргендей өрнектейді.
Қоғам қашан да қозғалысқа, өзгеріске, дамуға бейім тұрады. Осыған орай тіл де дамиды. Бірақ тілдің даму деңгейі оның барлық қабатына бірдей тән емес. Оның белгілі бір қатпары өзгеріс, өріске онша көне бермейді (мәселен, тілдің грамматикалық категориялары, дыбысталу жүйесі т.т.). Ал оның қайсыбір қатпарлары жаңалықка, соны мағыналық ұғым, түсініктер әкелуге бейім тұрады. Осы тұрғыдан алып қарағанда, дамыған, жетілген тілдің басты көрсеткіштерінің бірi оның терминдік жүйесінің саралануы болып табылады. Тілдің қоғамдық қызметі арта түсті, дамыды деп ауыз толтырып айтарлықтай дәрежеге жетсек, осыны айтқызатын, алдымен, терминологиялық лексика.
Неологизмдер - бұл қазіргі тарихи кезеңге тән түгелімен жаңа лексикалық бірлік.
Неологизмнің ең басты белгісі көптеген тілдердегі сөздердің жаңа түрі. Сөздер неологизмдік қасиетін көп уақыт сақтай алмайды. Жаңа сөзіміз белсенді қолданысқа түсе бастағаннан өзінің жаңа қасиетінен айрыла бастайды, яғни бірте-бірте жаңалық кейпін жойып, жалпы тілдік сөз ретінде лексика жүйесіне енеді. Қазіргі уақытта ай бетіндегі жүруші, космодром, радар, ракета-тасушы, бағдарламалау сияқты сөздерді неологизмдер деуге болмайды. Өйткені бұл сөздер өзінің тарихи кезеңінде жаңа сөз деген атқа ие болғанымен, қазіргі уақытта тіл қолданысына еніп, қарапайым сөздер қатарына ауысқан. Көптеген ағылшын лексикографтары қазіргі уақытта окказиональды деп аталатын неологизмдерді қолданып жүр, яғни олардың мағынасы өзгеше немесе аяқ астынан айтылған немесе қолданылған сөздер дегенді білдіреді.
Неологизмдер мен жаңа сөздердің жасалуына қатысты уақытша белгілерді объективті түрде анықтауға болмайды, сондықтан да жоғарыда айтылғандардан ұғатынымыз - неологизм түсінігі уақытқа байланысты өзгергіш, сөздер қашан өзінің жаңалық кейпін жоғалтпайынша неологизм сөздер болып қала береді.
Қазіргі ағылшын тілінде жаңа сөздердің пайда болуының көптеген әдістері бар, олардың қатарына жаңа сөз өнімділігі, сөз құрау, конверсиялық (өзгерту), қысқарту, адьективизациялық, субстиантивтік (бір есімнің екінші есімге айналуы), кері сөз құрылымы, лексико-семантикалық тәсіл, дыбыстардың кезектесуі және сөздегі екпіннің ауыстырылуы (фонологиялық тәсіл) және т.б. Бірақ, аталған тәсілдердің барлығы да бірдей қолданыла бермейді және әрқайсысының өзіндік сөзқұрылым процесіндегі салмақтары бірдей емес. Жаңа сөз өнімділігі мен сөз құрылым сияқты тәсілдер жаңа сөз құраудың негізгісі болып табылады.
Осы орайда, зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазіргі ағылшын тілі терминологиялық жүйесін толықтырудағы неологизимдердің рөлін анықтау.
Курстық жұмыстың мақсаты: Неологизмдердің жалпы мәні мен жасалу жағдайларын талдай отырып, қазіргі ағылшын тілі терминологиялық жүйесінің неологизмдердің көмегімен толықтырылуының негіздерін талдау.
Көзделген мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
oo қазіргі ағылшын тіліндегі неологизм түсінігінің мәнін ашу;
oo тіл бірлігі ретіндегі неологизмнің ерекшеліктерін зерттеу;
oo неологизмдердің жасалу жолдарын қарастыру;
oo неологизмдердің жіктелуі мен функцияларын анықтау;
oo қазіргі ағылшын тілі терминологиялық жүйесін толықтырудағы неологизимдердің рөлін айқындау.
Зерттеу нысаны қазіргі ағылшын тілі терминологиялық жүйесін толықтырушы неологизмдер болып табылады.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, мерзімдік басылымдардағы мақалалар қолданылды.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазіргі ағылшын тіліндегі неологизм түсінігі және терминологияның мәні
1.1 Терминология түсінігі
Қоғам өміріндегі өзара қарым-қатынастың ең басты құралы болып саналатын тілді әлеумет әрдайым өте жоғары бағалап, оның өзгеріс, өрістеріг жіті қадағалап отырады. Тіл қоғамдық құбылыстың бірi ретінде сол қоғам тіршілігін айнаға түсіргендей өрнектейді.
Қоғам қашан да қозғалысқа, өзгеріске, дамуға бейім тұрады. Осыған орай тіл де дамиды. Бірақ тілдің даму деңгейі оның барлық қабатына бірдей тән емес. Оның белгілі бір қатпары өзгеріс, өріске онша көне бермейді (мәселен, тілдің грамматикалық категориялары, дыбысталу жүйесі т.т.). Ал оның қайсыбір қатпарлары жаңалықка, соны мағыналық ұғым, түсініктер әкелуге бейім тұрады. Осы тұрғыдан алып қарағанда, дамыған, жетілген тілдің басты көрсеткіштерінің бірi оның терминдік жүйесінің саралануы болып табылады. Тілдің қоғамдық қызметі арта түсті, дамыды деп ауыз толтырып айтарлықтай дәрежеге жетсек, осыны айтқызатын, алдымен, терминологиялық лексика.
Термин ретінде мұны біліп қолданатындар да бар, термин екенін сезбей қолданатындар да бар. Тілдің медениетіне ойысатын мәселенің бұл жағы әлi зерттей тусуді тілейді. Сөйтіп, кім қалай қолданса да, термин сөздердің әлеумет өмірінің қатынас құралындай қажетін қамтамасыз етіп отырғаны даусыз. Яғни терминсіз қолданыс болмайды, терминсіз ғылыми ой-пікірді өрбітуге болмайды. Оның қанат жайғаны соншалық, қоғам өмірінің қандай саласында да қазір терминсіз күн кешу мүмкін емес. Ал арнайы лексиканың аумағын саралап, оның ғылыми анықтамасын беру оңай ic емес екені мәлім.
Ғылыми-техникалық, революция кезеңінде мәселенің бұлайша қарастырылмауы мүмкін де емес, өйткені терминологиялық, лексика, әсіресе қоғамдық табиғат және техника ғылымдары тіл бұл кезеңде өзгеше даму жолына түсіп, соған байланысты неше алуан күрделі проблемаларды алға тартады. Міне, сондықтан ұғымдар жүйесін тіл материалы арқылы жабдықтайтын терминология кез-келген ғылым саласының, қисындық мазмұнын жасайтын негіз деп аталуға хақысы бар. Ендеше, терминология дегеніміз ғылым тілi болып шығады.
Қоғам дамуын ілгерілете түсудің бірден-бір тиімді жолы ғылыми-техникалық прогресс болып отырған жағдайда, қоғамдық ғылымның үлесіне тиер шаруа аз емес. Іскерлік, жауапкершілік, білгірлік, білімдарлық„ шапшандық, қабілеттілік талабы күшейген қазіргі кезең, әсіресе, тілдің ең күрделі де бай қатпары - терминологиялық лексиканы реттеуді қажет етеді, өйткені ғылыми-техникалық прогресс жетістіктеріне сүйену арқылы экономика мен әлеуметтік шаруаны жеделдете түcyi, бір есептен, сол жетістіктерді дұрыс өрнектеуге тиіс тілдің терминдер жүйесінде де тікелей байланысты деп түсіну керек [1, б. 89].
Мәселенің бұл жағына келгенде, әрбір тілдің өзіне тән міндеттері айқын. Кеңес заманында өзгеше өpic алып, дамыған тілдер қатарына қосылған қазақ тілінің терминологиясы түбегейлі зерттеліп, оның барлық мәселесі жан-жақты қарастырылды, дәйекті шешімін тапты деп қазір айта кету киын. Рас, әдеби тілдің халықаралық сипатын танытатын терминдер жүйесін жасап, қалыптастыруда кезеңдік қажеттілікті өтеген, практикалық, рөл атқарған әрекеттер болды. Алайда оның ғылыми-теориялық мәселелері әлі түбірлі де терең зерттеуді керек етеді. Бүкіл қоғамдық өмірдің барлық саласында түбірлі өзгерістер болып жатқан қазіргі кезеңде сол өзгерістерге лайықты қызмет етуге, соны айна-қатесіз, нақпа-нақ білдіруге тиісті құрал - тіл десек, оның ішінде терминологиялық лексиканың жөні мүлде бөлек.
Термин қатарына қандай сөздер жатқызылатынынан жұртшылықтың жалпы мағлұматы болғанмен, бұл салада да түсінісер жайт көп. Оның анықтамасына келгенде, мәнін, құрамын анықтау, жасалу принципі туралы әр алуан түсінік бар. Енді әңгіменің осы жағына ойысалық. Ең алдымен, кеңес тіл білімпаздарының біразы бұл мәселе жөнінде сонау 20-30-жылдардың өзінде-ақ ой толғап, оның мән- мазмұны, ғылым, білім игеруде жасайтын септігі жайында еңбектер жазған. Алдымен соларды еске алалық.
Сонымен, термин және терминология дегеніміз не? Оны сөздік құрамның өзге қабатынан қалай ажыратуға болады? Негізгі белгілері қандай? Біз бұл жұмысымызда осы ұғымға байланысты туатын сұрактардың бәріне бірдей жауап береміз деп айта алмаймыз. Тек күні бүгінге дейін ғылыми әдебиетте орныға бастаған кейбір пікірлерді ғана саралап, салғастырып өтпекпіз. Терминологиялық лексиканы зерттеуде және оның қоғам үшін мәнін, маңызын анықтауда А.А.Реформатскийдің, В.В.Виноградовтың, А.Н.Баскаковтың, Г.В.Степановтың, С.Г.Бархударовтың, О.С.Ахманованың, И.Ф.Протченконың, В.И.Сифоровтың, Ю.А.Дешериевтің, К.М.Мусаевтың, Р.А.Будаговтың, Л.И.Скворцовтың, В.П.Даниленконың, Т.С.Коготкованың, Т.С.Канделакидің, АВ.Суперанскаяның, Б.З.Букчинаның, В.Ф.Журавлевтің, И.Н.Волковтың, Б.О.Орузбаеваның, М.Ш.Гасымовтың, Т.Бертагаевтың т.б. зерттеуші ғалымдардың рөлі ерекше болды.
Бұл жайында туркология ілімінде де біраз әңгіме қозғалды. Оның ішінде өзіндік пікір өрбіткендері де бар. Атап айтқанда, АБайтұрсынұлы, қазақ, турколог тілшілepi: Қ. Жұбанов, Н.Т.Сауранбаев, САманжолов, Э.Т.Қайдаров, М.Балақаев, Ш.Ш.Сарыбаев, А.Әбдірахманов, Р.Өркенова, С.Исаев т.т.
Термин жайында бүкіл туркология, оның ішінде қазақ тіл білімінде, сондай-ақ, орыс лингвистикасының өзінде де осыған тоқайық дейтін бәтуәлі пікір, тұжырым тізгінін ұстау қиын. Оның не екенін, лексиканың қай тобьша жататынын елдің бәрi білгенімен, негізгі, басты белгілерін ажыратып, тануда әркилы түсінік бар. Оған берілетін анықтаманың өзі де ала-құла.
Ал "термин" деген ұғымның өз басына келер болсақ, әлі күнге бұл жайында бірынғай пікір қалыптаса алмай келеді. Мына еңбекте қабылданған көзқарас бойынша, Термин - бұл арнаулы қолданыс саласындағы ғылыми немесе өндірістік-технологиялық ұғымның атауы болып табылатын және дифинициясы (тиicтi ұғымның анықтамасы) бар сөз немесе сөздер тipкecі. Ұсынылып жүрген анықтамалар біріңғай емес. Принципінде кез келген сөз термин бола алады, бірақ, ол оның ерекше қызметіне (функциясына) байланысты. Өндіріс жағдайында терминдер белгілі бір адамдар (мамандар) тобының өзара қарым-қатынас құралы есебінде пайдаланылады. Яғни олар маман ортада, арнаулы әдебиетте қолданылады.
Кәсіби терминология әдетте белгілі практикалық, мұқтаждыққа, күнделікті қажеттілікке орай пайда болады. Әдеби тіл мен оның функционалдық стильдері пайда болмастан бұрын кәсіби лексика өзінше табиғи түрде жасалып отырады, кейде тіпті оның әрқилы жергілікті (терминологиялық) нұсқалары да қабаттаса жүреді. Арнаулы әдебиеттердің пайда болуы сөздік құрамның бұл саласының дамуына жаңа бір леп қосады, яғни дамудың басқаша арнасына түседі.
Термин жөнінде ғылыми және анықтағыш еңбектерде түрлі мәліметтер береді. Тиянақты түйін мен дәл анықтамалар беруге тырысатын энциклопедиялық сөздіктерге үңілгенде мынаны байқадық.
"Термин - рим мифологиясында шекара құдайы, Т. - терминалдар құрметіне арналған мейрам" дегенді меңзейді екен. Сонымен бірre термин - шекара, шек деген ұғымды білдіретін латын сөзі. Бұл - 1980 жылы Мәскеуде жарық көрген бір томдық, "Советский энциклопедический словарь" деген еңбекте берілген анықтама.
Терминология мәселесімен айналысқан ғалымдардың қай-қайсысы да, ең алдымен, оның мазмұны мен мәнін ашьш, анықтамасын айқындап беруге тырысьш отырған. Әcipece бұл проблеманы лингвистер тереңірек қарастырып келді. Мысалы, бұл жайында О.С. Ахманова енбегінен мынадай жолдарды оқуга болады: "Термин (ағыл.) дегеніміз - арнайы ұғымдар мен арнайы заттарды дәл белгілеу үшін жасалған (қабылданған, енген және т.б.), тілдегі арнайы (ғылыми, техникалық т.т.) сөздер мен сөз mipicecmepi".
Сонда бұл келтіріп отырған екі анықтаманың өзара аздаған ғана айырмасы болғанмен, негізінен, бір тектес екенін көреміз. Термин болатын сөздің шегі, шеті, шеқарасын анықтау керек дегенді меңзейді. Яғни оның өзге сөздерден айырмасы оның мағынасының шектеулі болатындығында дегенді білдіретін тәрізді.
Бұл екі сөздікте "терминология" ұғымына да анықгама берілген. Энциклопедияда берілген анықтамада терминологияның белгілі бір ғылым, техника салалары мен өнер түрлері терминдерінің жиынтығы екеніне мән береді. Ал О.С. Ахманованың сөздігінде осы айтылғандарға ұоса мұның реттеуге, жөндеуге мейлінше көнбіс лексиканың ерекше қабаты екенін баса айтылады. Шынында, лексиканың өзге үйірлеріне қарағанда, мұның саналы әрекет арқылы реттеуге мүмкіндігі мол екенін дәлелдейтін деректерді ғылымның кез-келген саласынан ойып алуға болады [2, б. 67].
Ал Д.Э.Розенталь мен М.А.Теленкова терминнің жоғарыда айтылған белгілеріне қоса, бір мағыналылығына мән береді. Яғни тілдегі сөздердің біразы көп мағыналы болып келсе, термин болатын сөздердің олардан негізгі айырмашылығы - жалқы мағыналылығында деп түйеді. Әрине, бұл да термин сөздің табиғатын нақтылай, анықтай түсетін басты белгілердің бірi екені даусыз.
Термин мәселесімен тікелей айналысқан қазақ ғалымы, белгілі лингвист Қ. Жұбанов мемтерминком бюллетенінің 2-санында бұған былай орысша-қазақша анықтама береді:
"Термином называется специфический вид определенных словесных обозначений, передающих определенные понятия, установленные на данном этапе развития науки и революционной практики, причем передаваемое термином терминологическое понятие может не совпадать со словарным значением, которое присуще данной словесной величине в обыденной жизни ".
Бюллетеннің келесі санында (№3) дәл осы ойын ол былай деп қазақша түсіреді:
"Белгілі бір ұғымдарды білдіретін қарақшылы (qaraqcili) сөздер болады, сөздерді әлгіндей ұғымдарға - ғылым мен революция жағы қандай сатыда тұрса, міне, осы екеуі теліп отырады; сонымен қатар термин сөзінің терминдік ұғымы мен күнделікті тіршілікme қолданылатын жай сөздік мағынасы басқа болуы да мүмкін".
Проф. Қ. Жұбанов терминнің өзіндік өзгешелік сипатын дұрыс түсіпбеушіліктен кеткен қателерге назар аударады. Мысалы, ол аударуға болмайтын терминдердің (психология, коммунист, геометрия) аударылуын (жан жүйесі, ортакшыл, пішіндеме) қате санайды. Мұның негізі себебі терминдердің терминдік мағынасы емес, лексикалық, мағынасына мән беруден дейді. Яғни әңгіме бұл жерде бір тілден екінші тілге аударуда немесе қабылдауда, ең алдымен, көңіл қойылуга тиісті шарт - оның терминдік мәні болу керек екендігінде.
"Терминология" терминінің өзін жете түсінбей, оның нендей мағынаны білдіретінін дәл танымай тұрып, бұл туралы ғылымда жүйелі ойлар өрбіту қиын. Бұл ұғым, жалпы, ғылымда әр түрлі ыңғайда түсіндіріледі. Қалыптасқан пікір бойынша, жоғарыда әңгіме болғандай, "терминология ", ең алдымен, тілдің арнайы лексикасының даму заңдылықтарын тексертетін ғылым саласы, сонымен бірге ол ғылым мен техниканың жеке салалары терминдерінің жиынтығы.
Көптеген пікірлер ағынына қарағанда, терминология ғылымы шеңберінде мынадай мәселелер қарастырылып, шешім табуға тиісті:
- ғылыми-техникалық, ұғымдардың классификациясы, ұғымдар мен ұғымдар жүйесінің арасындағы байланысты анықтау;
- ұғымдар анықтамасын құру;
- терминдерді талдап, іріктеп түзу;
- терминдер жүйесін жасау.
Терминдердің қай сөз табынан жасалатынын анықтауда жекелеген фактілерге ғана сүйеніп, қорытынды жасау дұрыс емес. Мұны теориялық тұрғыдан қарастырған лазым [3, б. 98].
Терминді екі түрлі құрылымдық типтерге, яғни олардың құрылымдық болмысын eкі ыңғайда бөліп қарауға болады: тілдік және тілдік емес деп. Бұлар белгілі бір терминологиялық жүйенің құрамына ене отырып, бір-бірмен ерекшеленетін де жері бар (әcipece сапалық ерекшелігі жағынан).
Тілдік терминдер былайша жіктеледі.
I. Термин сөздер (терминдік мәндегі сөздер).
Бұлардың өзін бірнеше топқа бөліп қарау керек:
а) Tүбір тұлғалы терминдер: бал, бас, газ, йод, бор, лак, өт, алтын т.б.;
ә) туынды түбір терминдер: жазушы, бастауыш, баяндауыш, тракторшы, көрермен, қондыргы, ecipmкi, көрме т.б.;
б) күрделі термин (сложные термины): үшбұрыш, екітілділік, темір-бетон, радиоактивтілк т.б.;
в) қысқарған күрделі терминдер. Мұның өзін бірнеше топқа бөлуге болады:
- буын қысқарту арқылы бірiктipin жасалған терминдер. Мұнда көбінесе екі сөздің басқы буындары біріктіріледі: колхоз, совхоз, обком т.б.;
- аралас типті күрделі терминдер. Бұлар, әдетте, бір сөздің басқа буынын не сол сөзда тұтас басқа бір сөздердің басқа дыбыстарымен біріктipy арқылы жасалады: райпо - районное потребительское общество, сельпо - сельское потребительское общество, райфо - районный финансовый отдел т.б.;
- қысқартылған сөздерден жасалған аббревиатуралар: ГЭС, ВЦСПС, СОКП, БЛКЖО, МТС т.б.
II. Сөз тipкeci түріндегі терминдер.
а) еркін тіркесті терминдер. Мұның құрамындағы әрбір компонент жеке тұрып термин бола алады. Ол басқа терминологиялық сөз тіркесінің қатарына eнyi де ықтимал. Мысалы, күкірmmi азот, азотты алюминий. Кеңес Одағы, Коммуниста партия, еңбекші бұқара, Жазушылар одағы т.б.;
ә) еркін емес тіркecтi терминдер, яғни бұлайша тіркескен терминдер құрамындағы сөздердің бәpi бірдей жеке тұрып термин бола бермейді. Олар діл осы тіркесін түрінде ғана терминдік қызмет атқарады. Мысалы, қызыл бұрыш, ақ отау, қара топырақ, қызыл әскер, азат ел, сұрапыл соғыс т.б.;
б) фразеологиялық терминдер: ежелгі заман, көне тіл, абсолют шама, абсолютті ақиқат, үлкен жол, сырт niшiн, азамат соғысы, қызу жұмыс, азаматтық құқық, балалар бақшасы, рухани тәрбие, замана тынысы, ерте дүние тарихы, рухани мәдениет, хайуанаттар дүниесі, табиғат заңы, даңғыл жол, алтын ғасыр, алтын қор, тарихи кезең, тарихи уақиға, құрмет тақтасы, ақыр заман; ipi басылым, қайта құру, қоғамдық құрылыс, қоғамдық даму, ортақ ic, ашық хат, бірінші орын, саяси күрес, саяси қайраткер, соңғы хабар, жұмыс күні, жұмыс столы, бақыт құсы, com iсі, салтанатты мәжіліс, оқу жылы, арнайы тапсырма, жомарт табиғат, айқын мысал [9, 58 б.]
III. Тілдік емес терминдерге неше түрлі таңба белгілер, графикалық, символдар, математикалық, физикалық, химиялық, формулалар мен цифрлар жатады.
Әдетте, адамзат ойы табиғи тілдерсіз көрініс беруі мүмкін емес. Барлық саяси, идеологиялық, экономикалық, эстетикалық, мәдени жене ғылыми мұқтаждықтың бәрін өтейтін - осы табиғи тіл. Бұл - дамудың өзгеше сипатымен өлшенетін құбылыс. Тіл де дамуға тәуелді. Tiл дамуы лексика саласында айқынырақ аңғарылады. Ол тілдерде мәдени жене ғылыми байлықтар жасалып, қорлана түскен сайын, тілдердің лексика-фразеологиялық құрамының ішінде терминология қоры молая, байи түспек.
Біз оның әдеби тілдің функционаддық жүйесін құрайтынын көреміз. Бұл жайында В.П.Даниленко: "Ғылым тілі, бір жағынан, жалпы халықтық тілге қарағанда, шеңбері шектеулі ұғым, өйткені оған жалпыхалықтық, тілге катысты нәрсенің бәpi бірдей ене бермейді. Ғылым тіліне жалпыхалықтық тіл қасиетінің бәрі бірдей тән бола алмайтындықтан, ол бір жағынан, сол жалпыхалықтық тілге қарағанда, анағұрлым тар ұғымда беріледі. Екінші жағынан, әдеттегі кәсіби қатынастан тыс ғылыми ұғымдарды білдіретін арнайы терминологиясы бар ғылым тіл жалпы әдеби тілге қарағанда анағұрлым кең ұғымды білдіреді.
Терминология әдеби тілдің бір тармағы ретінде сол әдеби тіл нормасы мен ережесіне бағына отырып, сөзжасам (термин жасау) және сол норманы кодтау жағынан өзіне ғана тән өзіндік ерекшеліктерін де байқатады. Кейде өзінен-өзі жасалып жататын кәдімгі тілдік құбылыстардан ерекше саналы әрекет негізінде, яғни ұжым еркімен болатын да құбылыс. Ол сөзжасам процесінің қай-қайсынан болса да осынысымен ерекшеленеді.
Орыстың терминологиялық сөзжасам тарихы тіл жүйесінде бұрын мулде болмаған, мулде жат сөзжасам үлгілері мен түрлері пайда болғаны туралы мол мағлұмат береді. Мысалы, орыс тілі дәстүрінде бұрын -ость жұрнағы арқылы жасалған зат eciмнен үстеме сын eciм жасалмайтын. Қазір мұндай үлгі орыс тілінде өнімді сөзжасам түрінің бірiнe айналды: яркий -яркость - яркостный, жидкий - жидкость - жидкостный, разный - разность - разностный, стойкий - стойкость, плоский - плоскость, емкий - емкость т.б. Сондай-ақ -ота суффиксі арқылы сын есімнен зат eciм, содан қайтадан сын eciм жасау да орыс тілінде өнімді тәсілдердің бірне айнала бастағаны туралы да мәлімет бар. Мысалы: мерзлый - мерзлота - мерзлотный, высокий - высота - высотный, долгий - долгота - долготный, широкий - широта - широтный, частый - частота - частотный [4, б. 57].
Терминологиялық сөзжасамның осы тектес амалдары жалпы сөз жасау үлгілерін жіктей түсуге, оны белгілі ғылым салалары бойынша тұрақтандыруға көп көмек етеді. Мәселен, орыс тілінде снеговой және снежный деген сын есім сөздер баяғыдан бар. Даль сөздігінде бұлардың аражігі ажыратылмаған. 30-жылдары ауа райын болжайтын Институттың терминологиялық комиссиясы снежный терминін кардың өзінен туындайтын ұғымды білдіргенде ғана (снежный покров, снежная лавина т.б.) қолдануды, ал снеговой терминін әңгіме болып отырған нысанның (кардан емес) қарға қатысы болған жағдайда ғана (снеговая линия, снеговое питание т.б.) қолдануды ұсынған екен.
1.2 Тіл бірлігі ретіндегі неологизмнің ерекшеліктері
Қазіргі ағылшын тілінде жаңа сөздердің пайда болуының көптеген әдістері бар, олардың қатарына жаңа сөз өнімділігі, сөз құрау, конверсиялық (өзгерту), қысқарту, адьективизациялық, субстиантивтік (бір есімнің екінші есімге айналуы), кері сөз құрылымы, лексико-семантикалық тәсіл, дыбыстардың кезектесуі және сөздегі екпіннің ауыстырылуы (фонологиялық тәсіл) және т.б. Бірақ, аталған тәсілдердің барлығы да бірдей қолданыла бермейді және әрқайсысының өзіндік сөзқұрылым процесіндегі салмақтары бірдей емес. Жаңа сөзөнімділігі мен сөзқұрылым сияқты тәсілдер жаңа сөзқұраудың негізгісі болып табылады.
Жаңа сөзөнімділігі мен сөзқұраудың көмегімен 88% жаңа сөздер құрылады (3000 зерттелген сөздердің ішінде).
Сөзқұру негізіндегі өнімділік синонимдік термин екенін атап өту маңызды - сөзқұрулық белсенділік, ол сөздердің құрылулық қабілеті, мысалы, сөзқұру элементі мен жаңа сөзжасаудың. Модель, аффикс жаңа сөздер құруда белсенді негізі болуы мүмкін және керісінше пассивті, бұлардың көмегімен жаңа сөздер аз көлемде құрылады немесе тіптен құрылмайды.
Л.Гилберт сөзқұрау тәсілінің өнімділігі ретінде неологизмдер жіктеуін түбегейлі ұсынды.
Ол сөзқұрау тәсілі бойынша неологизмнің мына топтарын бөліп көрсетуді ұсынады:
1. Жеке дыбыстардан немесе дыбыстардың өзіндік конфигурациясынан құрылатын, фонологиялық неологизм. Бұл неолоизмде жаңашылдық, жасандылық байқалады. Дыбыстардың мұндай үйлесімділігі, грек немесе латын тілдерінің морфемімен сыйысады.
Мұндай сөздердің мысалы, соңғы онжылдықта жасалған талшықтар полимері сөздері болады: polysterol, nylon, ets. Немесе, физика, химия, оптикада және т.б. қолданылып жүрген терминдер.
Polychromatic - көптүсті.
Monochromatic - біртүсті.
Мұндай неологизмдер, фонологиялық неологизм деп аталады.
Бұл топқа одағайда туындаған сөздер кіреді.
zizz (қысқа түс) - ұйықтап жатқанда шығатын дыбыс имитациясы;
to buzz (телефон соғу) - телефон тетігінің жұмысының дыбыс иммитациясы [5, б. 86].
2. Шеттен алып пайдаланылған неолоизмдер
Бұл топтың неологизмі, күшті неологизмге жатады. Олардың жалпы тенденциясы болып, ағылшын тіліне ұқсамайтын фонетикалық дистрибуция жатады. Оларда салдар болмайды, олар ағылшын тіліне жанаспайтын морфологиялық мүшені иемденеді. Шеттен алып пайдалануды төрт топқа бөлуге болады:
а) Өз еркімен шеттен алу. Бұл неологизм бұлағының - негізгі тілі - француз тілі. Ауысып алу өсуінің жаңа тенденциясы, ол африка және азия елдері тілдері, әсіресе жапон тілдерінен ауысып алудың өсуі болып табылады. Бұл категориядағы неологизмдер көбінесе мәдениет аумағында кездеседі:
discothegue, cinemathegue.
Қоғамдық - саяси өмір:
the Duma - Дума
Күнделікті тұрмыс:
petit dejeuner - азғантай таңғы ас.
ryokan - риокан (дәстүрлі жапон стиліедегі қонақ үиі).
Ғылым және техника және т.б.
б) Бұл топқа варварлық тәсіл жатады - олар жаңашылдықпен ерекшеленетін аз ғана ассимиляцияланған неологизмдер, мысалы: dolue vita , perestroika, glasnost.
в) Үшінші топқа - ксенизмдер жатады. Бұлар шындықты, елдің тұрмыс ерекшелігін бейнелейтін тілдің өзіне тән емес неологизмдер, мысалы:
Kung - fu (кунг - фу)
Ninjia - ниндзя,
Guro- бутерброд түрі.
Ксенизм, барлық ауысып алынған сөздердің 14% құрайды және варварлыққа қарағанда жаңа сөздер көп.
4. Төртінші топты - калька құрайды (басқа тілдің үлгісінен сөз жасау). Соңғы 25 жылда, ағылшын тілінде кальканың мөлшері бірден азайып кетті. Заботкина қолданылып жүрген неологизм калькасының үш түрін көрсетті:
Dialogue jf the death ( фр.тілінің dialogue des sourds ) - сөз таластыру, мұнда қатысушылар бір-бірінің дәлеліне назар аудармайды [5, б. 102].
Gliding time ( неміс сөзінен glietzeit) - жылжымалы график;
Photonovel (исп.тілінен Photonovela) - фотороман, роман, фотосуреттерден тұратын диалог қоспасы бар комикс стилінде.
Лингвистер атап көрсеткендей, морфологиялық атап айтқанда жұрнақтық сөз жасау ортасында басты өнімді жұрнақ - er жұрнағы болып табылады.
Соңғы 15-20 жылда күрделі өнімділік моделі + er жұрнағы негізінде, едәуір мөлшерде ағылшын неологизмдеоі құрылды: baby - boomer, онжылдықтың соғыстан кейінгі демографиялық дүмпуі кезінде туылған нәресте (қазіргі кезде ұрпақ baby - boomers, yuppies немесе yupies-ке өсті, 70-ші жылдары me- generation (me- decade ) кезеңінен өтіп), өте қызықты кітап; all-nighter- yuppies түні бойына созылған таңқаларлықтай бірнәрсе, мысалы: сессия кезіндегі сабақ. Осы тенденциямен толық сәйкес түрінде, жұрнақтық моделдің өнімділігі өте жоғары.
Өнімді сөз жасау, қазіргі кездегі ағылшын тілінің өнімді сөз жасалуының жалпы тенденциясымен толық сәйкестік жағдайда. Көбінесе морфологиялық сөз жасау амалы қолданылады - айрықша және қайталанбайтын авторлық лексикалық бірлік құру үшін, транспозиция, жұрнақтық, сөзқосу, күрделі құрылымды модельдері қолданылады.
Ассоциативтік байланыс негізінде қайтадан құрылған тіл бірлігін, оқырманмен кейіптік түрде ұғыну үшін, ол жеңіл танылатын, түсінікті тіл моделінде құрылуы қажет.
Неологизм терминіне анықтама бердік, ендігі кезекте аудару барысында неологизмдерді анықтаудың келесі әдістерін жеке-жеке қарастырамыз: неологизмнің мағынасын анықтауда сөздікті пайдалану, неологизмнің мағынасын контекстен анықтау, неологизмнің мағынасын анықтау үшін құрылымын талдау.
Неологизмдерді аударудағы негізгі қиындық - ол жаңа сөздің маңыздылығын анықтау. Негізінен неологизмді аударудың маңыздылығын аудармашы білуі тиіс. Аудармашының мақсаты неологизмнің қай сөздік типке жататындығын анықтап, төмендегі әдістерді қолдану болып табылады.
Егер жаңа сөз ағылшын-қазақ сөздігінде болмаса, онда ол сөзді ағылшын анықтамалық сөздігінен іздестіру қажет. Кең таралған сөздіктердің көбінде Жаңа сөздер (New Words Section) атты бөлімдер бар. Сонымен қатар ең соңғы басылымдарда шығарылған сөздіктерді пайдалану ұсынылады. Кіші және орта көлемдегі сөздіктер көптеп дайындалып басып шығарылатынын есте ұстау керек. Бірақ сөздік қорының шектеулі болуына байланысты бұл сөздіктер маманның қажеттілігін қанағаттандыра алмайды.
2 Неологизмнің мағынасын контекстен анықтау
Неологизм терминін анықтау барысында, аудармашы неологизмге алғаш рет тап болғанда неологизм түсінігін білмеуі де мүмкін. Сондықтан неологизмнің белгілерін негізінен контексттен анықтауға тура келеді. Жазбаша аударуда контекст мағлұматқа толы болады.
Сөзді аудару процессінде негізінен 2 кезең ерекшеленеді:
- контексттегі сөздердің мағынасын анықтау;
- бұл мағыналарды тіл құралдары арқылы аудару.
Неологизмді аудару барысындағы бірінші кезең жоғарыда айтылғандай шешуші ролді ойнайды. Екінші кезең тек техникалық тұрғыдан қаралса да, аударылуға тиіс тілге ең ыңғайлы тәсілдермен шешу қажет.
Жалпы контекст түсінігі шеңберінде тар мағыналы контекст (микроконтекст) және кең мағыналы контекст (макроконтекст) ерекшеленеді. Тар мағыналы контекст дегеніміз-сөйлем шеңберінен шықпай, аталған бірліктерді құрайтын сөйлемнің лингвистикалық бірлігін айтамыз. Кең мағыналы контекст дегеніміз - сөйлем шеңберінен тыс тілдік бірліктердің байланысын айтамыз. Кең мағыналы контексттердің нақты шеңберін белгілеу мүмкін емес, ол топтық сөйлемнің мәтіні, абзац, тарау немесе шығарма (мысалы, әңгіме, мақала немесе роман) да болуы ықтимал. Неологизмдердің мағынасын анықтауда макроконтекстті яғни сөйлем шеңберінен тыс тілдік бірліктердің байланысын ескеру қажет, себебі онда көмекші сыбыр сөз бар [6, б. 54].
Тар мағыналы контекстті синтаксистік және лексикалық контексттер деп ажыратуға болады.
3 Неологизмнің мағынасын анықтау үшін құрылымын талдау
Негізінен жаңа сөздер тілдегі бұрыннан бар сөздер мен морфемалар барысында пайда болады. Осы сөздер мен морфемаларды талдау неологизмнің мағынасын анықтауда аудармашыға көптеп көмегін тигізеді. Бұл үшін ағылшын тіліндегі сөздің жасалу әдістерін жақсы білу қажет. Ал енді сондай әдістерді қарастырайық:
1. Бұрыннан бар сөзге тағы бір мағына беру.
Мысалы, call сөзі ағылшын тілінде атау, шақырту, шақыру, сымтетік қоңырауы, қоңырау және тағы басқа мағыналарды білдіреді. Бірақ жақын арада биржалық істердің дамуына байланысты бұл сөздердің жаңа мағынасы пайда болды, ол колл, опцион колл сөздерімен белгіленді (белгілі бір уақыт ішінде келісілген бағада құнды қағаздарды сатып алу құқығы), банк ісінің дамуына байланысты бұл сөз шарттардың бұзылуына байланысты тез арада несиесін төлеу жөніндегі алымшыға банк тарапынан қойылған талабы деген мағынаға ие болды.
2. Сөздердің бірігу жолымен жасалуы.
Ағылшын тілінде сөз жасалуының әмбебап, жан-жақты және көп таралған әдісінің бірі сөздердің бірігуі. Сөздердің бірігуі қазірге дейін өз белсенділігін жоғалтпаған. Қазіргі ағылшын тіліндегі барлық жаңа сөз қалыптастырушылардың үштен бірі - күрделі сөздер.
Сөздің жасалу үрдісі омонимдік сөздік форма ретінде екі негіздің жанасуынан пайда болады. Мысалы, carryback- шығындардың алдыңғы кезеңге ауыстырылуы, citiplus- Ситибанк (АҚШ) банкінің өз клиенттеріне ұсынатын құрал және т.с.с.
Бүгінгі таңда ағылшын тілінің нормалары бірдей лексикалық және грамматикалық сипатқа ие сөздердің негіздерінің бірігіп, сөз тіркестерін жасауға жол береді, сондықтан да аудармшыға қай жағдайда күрделі сөздің неологизм екені, ал қай жағдайда сөз тіркесі екенін ажырату қиынға соғады. Салыстырайық: "closing bank " - бірнеше банк қатысқан мәмілені аяқтаушы банк, " closing bank " жабылып жатқан банк және т.с.с.
Қазіргі таңда күрделі сөздер мен сөз тіркестерін ажыратудың бірнеше қағидалары бар. Ағылшын тіліндегі неологизмдерді аударуда орфографиялық қағидалары ерекше маңызды. Бұл қағидалар бойынша барлық қосылып немесе дефис (сызықша) арқылы жазылғандар сөздерді күрделі сөз ретінде, ал бөлек жазылған сөздерді сөз тіркестері ретінде қарастырады.
dividend-right certieicate-дивиденд алуға құқық беретін сертификат.
dear-money policy -пайыздық жүктемелерді көтеру арқылы несиені шектеу.
fill-or-kill order - клиенттің брокерге тез арада жойылатын немесе жоққа шығарылатын бұйрығы.
Бірдей дауысты немесе дауыссыз дыбысқа аяқталған сөздер бірігетін жағдайда олардың біреуі түсіп қалады:
net + etiquette = netiquette Интернетке мағлұмат таратудың жалды қолданыстағы ережесі.
Бірақ бұл ереже барлық жағдайда орынды болып табылмайтындығын ескеруіміз қажет, келесі сөйлемде "cyberrape" сөзінде r әрпі түсіп қалмай қосарлана жазылған:
Some sections of the American press are upping the case still further by using an even more emotive term "cyberrape", to describe the actions of Jake Baker, a 20-year-old American student. (The Independent, 1998).
Кейбір американдық басылымдар өте сезімтал кибер-зорлау сөзін пайдалану арқылы отқа май құяды (жиырма жасар американдық студент Джеймс Бейкердің іс-әрекеттеріне байланысты шыққан сөз).
Күрделі сөздердің құрамына кіретін компоненттердің лексикалық белгілерін біле талдау нәтижесінде аудармашы барлық құрылымның маңыздылығын анықтай алады:
Graphite bombing caused power lines destruction turning off life-supports in Belgrade hospitals (Fox News Direct, 1999). Байқап тұрғанымыздай life-supports неологизмі екі бөліктен құралған, life (өмір) және support (қолдау), яғни мұнда өмірді немесе өмір сүру мүмкіндіктерін қолдау туралы әңгіме жүруде, ал s - суффиксі әңгіме көпше түрдегі санаулы зат есім жайында екенін көрсетіп тұр. Сондықтан да контекстті саралай отырып бұл неологизмді тіршілік ету жабдығы деп аударуға болады.
Графитті жарылғыш заттармен жару кезінде жарықпен қамтамасыз ету линиясы зақымданып, нәтижесінде Белград емханаларында тіршілік ету жабдықтарының өшірілуіне себеп болды.
О. Д. Мешков айтып өткендей, күрделі неологизмдер екі жолмен жасалады: сөз тіркестерінен және үлгі бойынша. Соңғысы келесі екі жағдайда анықталады:
- Жаңа күрделі сөз ешқандай дайындықсыз, шын мәнінде болып жатқан жағдайға байланысты туындаса;
- Күрделі сөздер қолданыстағы сөздің құрамдас бөліктерінің алмастырылуымен жасалса.
Айтылған екі әдісті толығырақ қарастырайық:
Сөз тіркестерінен күрделі сөздің жасалуы. Мұндай жолмен жасалған неологизмдерді сөз тіркестері түрінде қарастыруға болады: armor-bewitching (charm) - armor which are bewitched (рыцарларлық қару-жарақтарды гимн айтуға сиқырлау.) Байқап тұрғанымыздай сөздер әр түрлі сөз табынан құрылған және сызықша арқылы жазылған. Тағы бір мысал қарастырайық.
Leg-locker (curse) (бұғау лағнеті) күрделі сөзі leg - аяқ, lock - бекіткіш, құлып негіздерінен және - er жұрнағынан жасалған. Аудару барысынды функционалды алмастыру әдісі қолданылған. Себебі алмастырмай, тікелей аударса аяқ бекіткіш деп аударылады. Ал қазақ тілінде аяқ бекіткіш сөзінің мағынасы жоқ, яғни лексикамызда ондай сөз кездеспейді. Сондықтан да функционалды алмастыру әдісін пайдаландық.
How he had managed to climb through the portrait hole was anyone's guess, because his legs had been stuck together with what they recognized at once as the Leg-Locker Curse.
Суреттің артындағы тесікке қалай кіріп кеткені жұмбақ болып қалды, оның аяқтары Бұғау Лағнетімен оралғаны бір көргеннен белгілі еді [7, б. 65].
Үлгі бойынша күрделі сөздердің жасалуын төмендегідей қарастыруға болады:
а) Ақиқат әрекет бойынша анықталған жаңа күрделі сөздердің жасалуы.
Ashwinder неологизмі үш құрамдас бөліктен жасалған: ash (күл, қалдық табыт, to ash - күлге айналу) , wind ( to wind - өрілу, иректету, ширатылу, иректелу, бұйраланужәне іс-әрекеттің субъектісі - er суффиксі. Аудару үшін функционалды алмастыру әдісі қолданылған. Сондай-ақ бұл сөзді контекстен мағынасы бойынша аударуға болады:
A thin, pale-grey serpent with glowing red eyes, it will rise from the embers of an unsupervised fire and slither away into the shadows of the dwelling in which it finds itself, leaving an ashy trail behind it.
Бұл жіңішке сұп-сұр жылан өзінің жалындаған, жалынды метал көздерімен қараусыз қалған оттың күлінде туылады және өзінің артынан күлді із қалдыра отырып, әйтеуір бір жерге жылжып барады.
б) Құрамдас бөліктерінің алмастырылуы бойынша неологизмдердің жасалуы. deathday party сөз тіркесі әр түрлі әдебиеттерде әр қалай аударылады, әрауқтың туылған күні, өлім мүшелтойы. Deathday неологизмі birthday (туылған күн) сөзіне ұқсас death day (өлім күні) сөз тіркесінен жасалған. (deathday және birthday) сөздерінде ортақ семантикалық ұқсастықтарды ажыратуға болады: мейрам, мереке, думан.
Авторлық неологизмді аудару үшін функционалды алмастыру әдісі қолданылды.
"A deathday?" said Hermione... "I bet there aren't many living people who can say they've been to one of those-it'll be fascinating!"
Өлім мүшелтойы ма? - деп айқайлап жіберді Гермиона - Ант етуге дайынмын, тірі адамдар арасында мұндай мейрамда ешкім болып көрмеген - бұл деген керемет қой!
1.3 Неологизмдердің жасалу жолдары
Жаңа лексикалық бірліктердің жасалуы сол тілде тарихи қалыптасқан белгілі бір сөз тудырушы үлгілер арқылы жүзеге асырылады. Бұл кезде сөздің жасалуының негізгі проблемаларының бірі үлгінің өнімділігі немесе сөздің жасалуының әдісі болып табылады.
Қазіргі заманғы ағылшын тілі жаңа сөздердің жасалуының көптеген әдістеріне ие, оларға сөз тудырушылық, сөз біріктіру, конверсиялау, қысқарту, адъективтену, субстантивизациялау, кері сөз жасау, лексикалық-семантикалық әдіс, дыбыстардың алмасуы, сөздегі екпіннің ауысуы және т.б. жатады. Алайда аталған әдістердің бәрі бірдей дәрежеде қолданылмайды, олардың сөздерді жасаудағы ролі әр түрлі. Сөз тудыру мен сөзді біріктіру әдістері жаңа сөздердің жасалуының негізгі бөлігін құрайды.
Зерттеушілердің мәліметтеріне сүйенсек, олардың көмегімен 88 % жаңа сөздер жасалады. Басқа әдістері, мысалы конверсия, лексикалық-семантикалық әдістер аз көлемде ғана жаңа сөздерді жасайды, ал үшіншілері олардың қатарына дыбыстардың алмастырылуын және екпіннің алмастырылуын жатқызуға болады, өте аз қолданылады, тіпті қазіргі кезде қолданылмай, тарихта жаңа сөздердің жасалу жолдарына өтіп кеткен.
Қазіргі заманғы ағылшын тіліндегі неологизмдердің жасалуының келесідей әдістерін қарастырайық.
1) аффиксация (ол жұрнақ арқылы және сөз алдындағы қосымша арқылы жасалынатын сөздер болып бөлінеді)
2) конверсия
3) сөзді біріктіру
4) қысқарту
Аффиксация
Қосымшалық бірліктер, Кэннонның мәліметтері бойынша, барлық жаңа сөздердің жасалуының 24% құрайды және күрделі сөздерден біршама ғана қалып барады. Алайда ешқашан ағылшын тілінің тарихында аффикстер мен олардың дистрибуциясының саны қазіргі кезге қарағанда бай, әрі әр алуан болған емес.
Оларды былай бөлуге болады:
- Аз өнімділікті аффикстер
- Өнімділікті аффикстер
Өнімділік әр түрлі тілдік бірліктердің ең басты сипаттамаларының бірі болып табылады. Сөз жасаушы модельдерді сипаттаудағы өнімділік жаңа сөздерді жасауда орталық механизмі болып келеді.
Өнімділік сөзі аффикстерге, яғни сөз жасаушы элементтерге, сөздің жасалу жолдарына әсер ететін болғандықтан, өнімділік сөзінің семантикасы өте кең. Сондықтан болар, оның жеке аспектілері, тіпті оның негізгі сипаттамалары бойынша зерттеушілердің бір ойы жоқ.
Өнімділік деп тілдің берілген даму сатысында жаңа сөздер жасалатын модельдерді түсінеміз.
Сөзге жұрнақтың жалғануы
XX ғасырдың басы мен XXI соңына жататын, неологизмдердің сөздіктерінде кездесетін 52% жаңа жұрнақ арқылы жасалған сөздердің жасалуы мына сызбаға сәйкес келеді: {n} + Suf - N, бұл ағылшындық қосымша арқылы жасалған сөз тудырушылардың ішіндегі ең өнімдісі болып табылады (барлық жұрнақ арқылы жасалған неологизмдердің 40%). Есімдерден жасалған зат есімдерді өндіруге қабілетті авторлар ағылшын тіліндегі 50 дейін жұрнақтарды атап көрсетеді, алайда олардың бәрі белсенді емес: қарастырылатын кезеңде сөз жасауға 26 жұрнақтар мүлдем қатыспаған: -асу, -ade, -age, -ana, -ance, -ant, -ase, -aster, -ate, -ule, -een, -eme, -en, -enne, -ifer, -fat, -ice, -i. -ina, -is, -kin, -ling, -ment, -ock, -urе, -us.
Ғылыми-техникалық терминология саласындағы барынша өнімді жұрнақтар келесілер болып табылады: -ium-, -osis-, -ite, -ize, -ist, -ee, -ism, -er, -or, -ant, -ing [8, б. 57].
Көп жағдайда (15%) {N) + Suf = N сызбасы бойынша жасалған сөздері мына жұрнақтан жасалады -ist. Ол күрделі негіздің бірінші компонентінде бірінші көрсетілген, нақты ғылымдарды білдіретін басым түрде -ology зат есімдерімен үйлеседі.
Cybemetist кибернетик зат есімі cybernetics кибернетика сөзінен -ics жұрнағын -ist жұрнағына алмастыру арқылы жасалған. Кейде - ist жұрнағы есімді негізге басқа жұрнақтармен бірге cybemetist-cybernetician синонимдерін жасау арқылы жалғанады.
Қарастырылатын кезеңде есімді негіздерімен үйлескен агентивті жұрнақтарға -er (-or), -ite, -nik, -man, -ette. -ess, -ster. -an. -ее, -у жұрнақтары жатады. -er жұрнағы зат есімдердің негіздеріне жалғана отырып, {N} + Suf = N сызбасы бойынша 8% туындылардың жасалуына қатысады.
1) сөзді жасаушы негіз көрсететін қолданумен сипатталатын адам: program - ақпараттық бағдарлама programmer - программист
2) негізбен белгіленетін топтың мүшесі: jet-set бай саяхатшылардың тар шеңбері (көрікті курорттарға және т.б. реактив ұшақтарда ұшатын
Агентивтік мағынасынан басқа er, or жұрнақтары есімді негіз көрсететінді алуға арналған құрал мағыналы дериваттарды жасай алады: process кибернетикалық құрылғыдағы мәліметтерді өңдеу, үрдіс processor 1) процессор; 2) құрастырушы бағдарлама; streamliner сүйір формалы поезд; afterburner форсажды камера (отынның жануы жүретін, synchronizer синхронизатор, pusher ауа бұрандасын итеретін эжектор
- ite жұрнағы мынадай сөздерді жасайды: coalite (түтінсіз отын), pentolite (жаңа жарылғыш зат), sylvanite (сильванит - жазба кенінің кристалы).
- ess пен - ette жұрнақтары әйел жынысты тұлға деген мағынаны білдіретін жалпы қасиеттерге ие. Екі жұрнақ та дәстүрлі ер адамдардың мамандықтарын білдіретін зат есімдерге жалғанады. Алайда олардың арасында біршама ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазіргі ағылшын тілі терминологиялық жүйесін толықтырудағы неологизимдердің рөлі
Орындаған: ________ топ студенті
Ғылыми жетекші:
____________________________
Астана 2014
ЖОСПАР
Кіріспе 3
1 Қазіргі ағылшын тіліндегі неологизм түсінігі және терминологияның мәні 5
1.1 Терминология түсінігі 5
1.2 Тіл бірлігі ретіндегі неологизмнің ерекшеліктері 12
1.3 Неологизмдердің жасалу жолдары 17
1.4 Неологизмдердің жіктелуі мен функциялары 25
2 Ағылшын тілінің терминологиялық жүйесінің толықтырылуындағы неологизимдердің рөлі 30
2.1 Қазіргі заманғы терминологиялық жүйенің толықтырылуының салалары 30
2.2 Терминологиялық жүйенің толықтырылуындағы неологизмдердің алатын орны 34
Қорытынды 43
Қолданылған әдебиеттер тізімі 46
Кіріспе
Қоғам өміріндегі өзара қарым-қатынастың ең басты құралы болып саналатын тілді әлеумет әрдайым өте жоғары бағалап, оның өзгеріс, өрістеріг жіті қадағалап отырады. Тіл қоғамдық құбылыстың бірi ретінде сол қоғам тіршілігін айнаға түсіргендей өрнектейді.
Қоғам қашан да қозғалысқа, өзгеріске, дамуға бейім тұрады. Осыған орай тіл де дамиды. Бірақ тілдің даму деңгейі оның барлық қабатына бірдей тән емес. Оның белгілі бір қатпары өзгеріс, өріске онша көне бермейді (мәселен, тілдің грамматикалық категориялары, дыбысталу жүйесі т.т.). Ал оның қайсыбір қатпарлары жаңалықка, соны мағыналық ұғым, түсініктер әкелуге бейім тұрады. Осы тұрғыдан алып қарағанда, дамыған, жетілген тілдің басты көрсеткіштерінің бірi оның терминдік жүйесінің саралануы болып табылады. Тілдің қоғамдық қызметі арта түсті, дамыды деп ауыз толтырып айтарлықтай дәрежеге жетсек, осыны айтқызатын, алдымен, терминологиялық лексика.
Неологизмдер - бұл қазіргі тарихи кезеңге тән түгелімен жаңа лексикалық бірлік.
Неологизмнің ең басты белгісі көптеген тілдердегі сөздердің жаңа түрі. Сөздер неологизмдік қасиетін көп уақыт сақтай алмайды. Жаңа сөзіміз белсенді қолданысқа түсе бастағаннан өзінің жаңа қасиетінен айрыла бастайды, яғни бірте-бірте жаңалық кейпін жойып, жалпы тілдік сөз ретінде лексика жүйесіне енеді. Қазіргі уақытта ай бетіндегі жүруші, космодром, радар, ракета-тасушы, бағдарламалау сияқты сөздерді неологизмдер деуге болмайды. Өйткені бұл сөздер өзінің тарихи кезеңінде жаңа сөз деген атқа ие болғанымен, қазіргі уақытта тіл қолданысына еніп, қарапайым сөздер қатарына ауысқан. Көптеген ағылшын лексикографтары қазіргі уақытта окказиональды деп аталатын неологизмдерді қолданып жүр, яғни олардың мағынасы өзгеше немесе аяқ астынан айтылған немесе қолданылған сөздер дегенді білдіреді.
Неологизмдер мен жаңа сөздердің жасалуына қатысты уақытша белгілерді объективті түрде анықтауға болмайды, сондықтан да жоғарыда айтылғандардан ұғатынымыз - неологизм түсінігі уақытқа байланысты өзгергіш, сөздер қашан өзінің жаңалық кейпін жоғалтпайынша неологизм сөздер болып қала береді.
Қазіргі ағылшын тілінде жаңа сөздердің пайда болуының көптеген әдістері бар, олардың қатарына жаңа сөз өнімділігі, сөз құрау, конверсиялық (өзгерту), қысқарту, адьективизациялық, субстиантивтік (бір есімнің екінші есімге айналуы), кері сөз құрылымы, лексико-семантикалық тәсіл, дыбыстардың кезектесуі және сөздегі екпіннің ауыстырылуы (фонологиялық тәсіл) және т.б. Бірақ, аталған тәсілдердің барлығы да бірдей қолданыла бермейді және әрқайсысының өзіндік сөзқұрылым процесіндегі салмақтары бірдей емес. Жаңа сөз өнімділігі мен сөз құрылым сияқты тәсілдер жаңа сөз құраудың негізгісі болып табылады.
Осы орайда, зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазіргі ағылшын тілі терминологиялық жүйесін толықтырудағы неологизимдердің рөлін анықтау.
Курстық жұмыстың мақсаты: Неологизмдердің жалпы мәні мен жасалу жағдайларын талдай отырып, қазіргі ағылшын тілі терминологиялық жүйесінің неологизмдердің көмегімен толықтырылуының негіздерін талдау.
Көзделген мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
oo қазіргі ағылшын тіліндегі неологизм түсінігінің мәнін ашу;
oo тіл бірлігі ретіндегі неологизмнің ерекшеліктерін зерттеу;
oo неологизмдердің жасалу жолдарын қарастыру;
oo неологизмдердің жіктелуі мен функцияларын анықтау;
oo қазіргі ағылшын тілі терминологиялық жүйесін толықтырудағы неологизимдердің рөлін айқындау.
Зерттеу нысаны қазіргі ағылшын тілі терминологиялық жүйесін толықтырушы неологизмдер болып табылады.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, мерзімдік басылымдардағы мақалалар қолданылды.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазіргі ағылшын тіліндегі неологизм түсінігі және терминологияның мәні
1.1 Терминология түсінігі
Қоғам өміріндегі өзара қарым-қатынастың ең басты құралы болып саналатын тілді әлеумет әрдайым өте жоғары бағалап, оның өзгеріс, өрістеріг жіті қадағалап отырады. Тіл қоғамдық құбылыстың бірi ретінде сол қоғам тіршілігін айнаға түсіргендей өрнектейді.
Қоғам қашан да қозғалысқа, өзгеріске, дамуға бейім тұрады. Осыған орай тіл де дамиды. Бірақ тілдің даму деңгейі оның барлық қабатына бірдей тән емес. Оның белгілі бір қатпары өзгеріс, өріске онша көне бермейді (мәселен, тілдің грамматикалық категориялары, дыбысталу жүйесі т.т.). Ал оның қайсыбір қатпарлары жаңалықка, соны мағыналық ұғым, түсініктер әкелуге бейім тұрады. Осы тұрғыдан алып қарағанда, дамыған, жетілген тілдің басты көрсеткіштерінің бірi оның терминдік жүйесінің саралануы болып табылады. Тілдің қоғамдық қызметі арта түсті, дамыды деп ауыз толтырып айтарлықтай дәрежеге жетсек, осыны айтқызатын, алдымен, терминологиялық лексика.
Термин ретінде мұны біліп қолданатындар да бар, термин екенін сезбей қолданатындар да бар. Тілдің медениетіне ойысатын мәселенің бұл жағы әлi зерттей тусуді тілейді. Сөйтіп, кім қалай қолданса да, термин сөздердің әлеумет өмірінің қатынас құралындай қажетін қамтамасыз етіп отырғаны даусыз. Яғни терминсіз қолданыс болмайды, терминсіз ғылыми ой-пікірді өрбітуге болмайды. Оның қанат жайғаны соншалық, қоғам өмірінің қандай саласында да қазір терминсіз күн кешу мүмкін емес. Ал арнайы лексиканың аумағын саралап, оның ғылыми анықтамасын беру оңай ic емес екені мәлім.
Ғылыми-техникалық, революция кезеңінде мәселенің бұлайша қарастырылмауы мүмкін де емес, өйткені терминологиялық, лексика, әсіресе қоғамдық табиғат және техника ғылымдары тіл бұл кезеңде өзгеше даму жолына түсіп, соған байланысты неше алуан күрделі проблемаларды алға тартады. Міне, сондықтан ұғымдар жүйесін тіл материалы арқылы жабдықтайтын терминология кез-келген ғылым саласының, қисындық мазмұнын жасайтын негіз деп аталуға хақысы бар. Ендеше, терминология дегеніміз ғылым тілi болып шығады.
Қоғам дамуын ілгерілете түсудің бірден-бір тиімді жолы ғылыми-техникалық прогресс болып отырған жағдайда, қоғамдық ғылымның үлесіне тиер шаруа аз емес. Іскерлік, жауапкершілік, білгірлік, білімдарлық„ шапшандық, қабілеттілік талабы күшейген қазіргі кезең, әсіресе, тілдің ең күрделі де бай қатпары - терминологиялық лексиканы реттеуді қажет етеді, өйткені ғылыми-техникалық прогресс жетістіктеріне сүйену арқылы экономика мен әлеуметтік шаруаны жеделдете түcyi, бір есептен, сол жетістіктерді дұрыс өрнектеуге тиіс тілдің терминдер жүйесінде де тікелей байланысты деп түсіну керек [1, б. 89].
Мәселенің бұл жағына келгенде, әрбір тілдің өзіне тән міндеттері айқын. Кеңес заманында өзгеше өpic алып, дамыған тілдер қатарына қосылған қазақ тілінің терминологиясы түбегейлі зерттеліп, оның барлық мәселесі жан-жақты қарастырылды, дәйекті шешімін тапты деп қазір айта кету киын. Рас, әдеби тілдің халықаралық сипатын танытатын терминдер жүйесін жасап, қалыптастыруда кезеңдік қажеттілікті өтеген, практикалық, рөл атқарған әрекеттер болды. Алайда оның ғылыми-теориялық мәселелері әлі түбірлі де терең зерттеуді керек етеді. Бүкіл қоғамдық өмірдің барлық саласында түбірлі өзгерістер болып жатқан қазіргі кезеңде сол өзгерістерге лайықты қызмет етуге, соны айна-қатесіз, нақпа-нақ білдіруге тиісті құрал - тіл десек, оның ішінде терминологиялық лексиканың жөні мүлде бөлек.
Термин қатарына қандай сөздер жатқызылатынынан жұртшылықтың жалпы мағлұматы болғанмен, бұл салада да түсінісер жайт көп. Оның анықтамасына келгенде, мәнін, құрамын анықтау, жасалу принципі туралы әр алуан түсінік бар. Енді әңгіменің осы жағына ойысалық. Ең алдымен, кеңес тіл білімпаздарының біразы бұл мәселе жөнінде сонау 20-30-жылдардың өзінде-ақ ой толғап, оның мән- мазмұны, ғылым, білім игеруде жасайтын септігі жайында еңбектер жазған. Алдымен соларды еске алалық.
Сонымен, термин және терминология дегеніміз не? Оны сөздік құрамның өзге қабатынан қалай ажыратуға болады? Негізгі белгілері қандай? Біз бұл жұмысымызда осы ұғымға байланысты туатын сұрактардың бәріне бірдей жауап береміз деп айта алмаймыз. Тек күні бүгінге дейін ғылыми әдебиетте орныға бастаған кейбір пікірлерді ғана саралап, салғастырып өтпекпіз. Терминологиялық лексиканы зерттеуде және оның қоғам үшін мәнін, маңызын анықтауда А.А.Реформатскийдің, В.В.Виноградовтың, А.Н.Баскаковтың, Г.В.Степановтың, С.Г.Бархударовтың, О.С.Ахманованың, И.Ф.Протченконың, В.И.Сифоровтың, Ю.А.Дешериевтің, К.М.Мусаевтың, Р.А.Будаговтың, Л.И.Скворцовтың, В.П.Даниленконың, Т.С.Коготкованың, Т.С.Канделакидің, АВ.Суперанскаяның, Б.З.Букчинаның, В.Ф.Журавлевтің, И.Н.Волковтың, Б.О.Орузбаеваның, М.Ш.Гасымовтың, Т.Бертагаевтың т.б. зерттеуші ғалымдардың рөлі ерекше болды.
Бұл жайында туркология ілімінде де біраз әңгіме қозғалды. Оның ішінде өзіндік пікір өрбіткендері де бар. Атап айтқанда, АБайтұрсынұлы, қазақ, турколог тілшілepi: Қ. Жұбанов, Н.Т.Сауранбаев, САманжолов, Э.Т.Қайдаров, М.Балақаев, Ш.Ш.Сарыбаев, А.Әбдірахманов, Р.Өркенова, С.Исаев т.т.
Термин жайында бүкіл туркология, оның ішінде қазақ тіл білімінде, сондай-ақ, орыс лингвистикасының өзінде де осыған тоқайық дейтін бәтуәлі пікір, тұжырым тізгінін ұстау қиын. Оның не екенін, лексиканың қай тобьша жататынын елдің бәрi білгенімен, негізгі, басты белгілерін ажыратып, тануда әркилы түсінік бар. Оған берілетін анықтаманың өзі де ала-құла.
Ал "термин" деген ұғымның өз басына келер болсақ, әлі күнге бұл жайында бірынғай пікір қалыптаса алмай келеді. Мына еңбекте қабылданған көзқарас бойынша, Термин - бұл арнаулы қолданыс саласындағы ғылыми немесе өндірістік-технологиялық ұғымның атауы болып табылатын және дифинициясы (тиicтi ұғымның анықтамасы) бар сөз немесе сөздер тipкecі. Ұсынылып жүрген анықтамалар біріңғай емес. Принципінде кез келген сөз термин бола алады, бірақ, ол оның ерекше қызметіне (функциясына) байланысты. Өндіріс жағдайында терминдер белгілі бір адамдар (мамандар) тобының өзара қарым-қатынас құралы есебінде пайдаланылады. Яғни олар маман ортада, арнаулы әдебиетте қолданылады.
Кәсіби терминология әдетте белгілі практикалық, мұқтаждыққа, күнделікті қажеттілікке орай пайда болады. Әдеби тіл мен оның функционалдық стильдері пайда болмастан бұрын кәсіби лексика өзінше табиғи түрде жасалып отырады, кейде тіпті оның әрқилы жергілікті (терминологиялық) нұсқалары да қабаттаса жүреді. Арнаулы әдебиеттердің пайда болуы сөздік құрамның бұл саласының дамуына жаңа бір леп қосады, яғни дамудың басқаша арнасына түседі.
Термин жөнінде ғылыми және анықтағыш еңбектерде түрлі мәліметтер береді. Тиянақты түйін мен дәл анықтамалар беруге тырысатын энциклопедиялық сөздіктерге үңілгенде мынаны байқадық.
"Термин - рим мифологиясында шекара құдайы, Т. - терминалдар құрметіне арналған мейрам" дегенді меңзейді екен. Сонымен бірre термин - шекара, шек деген ұғымды білдіретін латын сөзі. Бұл - 1980 жылы Мәскеуде жарық көрген бір томдық, "Советский энциклопедический словарь" деген еңбекте берілген анықтама.
Терминология мәселесімен айналысқан ғалымдардың қай-қайсысы да, ең алдымен, оның мазмұны мен мәнін ашьш, анықтамасын айқындап беруге тырысьш отырған. Әcipece бұл проблеманы лингвистер тереңірек қарастырып келді. Мысалы, бұл жайында О.С. Ахманова енбегінен мынадай жолдарды оқуга болады: "Термин (ағыл.) дегеніміз - арнайы ұғымдар мен арнайы заттарды дәл белгілеу үшін жасалған (қабылданған, енген және т.б.), тілдегі арнайы (ғылыми, техникалық т.т.) сөздер мен сөз mipicecmepi".
Сонда бұл келтіріп отырған екі анықтаманың өзара аздаған ғана айырмасы болғанмен, негізінен, бір тектес екенін көреміз. Термин болатын сөздің шегі, шеті, шеқарасын анықтау керек дегенді меңзейді. Яғни оның өзге сөздерден айырмасы оның мағынасының шектеулі болатындығында дегенді білдіретін тәрізді.
Бұл екі сөздікте "терминология" ұғымына да анықгама берілген. Энциклопедияда берілген анықтамада терминологияның белгілі бір ғылым, техника салалары мен өнер түрлері терминдерінің жиынтығы екеніне мән береді. Ал О.С. Ахманованың сөздігінде осы айтылғандарға ұоса мұның реттеуге, жөндеуге мейлінше көнбіс лексиканың ерекше қабаты екенін баса айтылады. Шынында, лексиканың өзге үйірлеріне қарағанда, мұның саналы әрекет арқылы реттеуге мүмкіндігі мол екенін дәлелдейтін деректерді ғылымның кез-келген саласынан ойып алуға болады [2, б. 67].
Ал Д.Э.Розенталь мен М.А.Теленкова терминнің жоғарыда айтылған белгілеріне қоса, бір мағыналылығына мән береді. Яғни тілдегі сөздердің біразы көп мағыналы болып келсе, термин болатын сөздердің олардан негізгі айырмашылығы - жалқы мағыналылығында деп түйеді. Әрине, бұл да термин сөздің табиғатын нақтылай, анықтай түсетін басты белгілердің бірi екені даусыз.
Термин мәселесімен тікелей айналысқан қазақ ғалымы, белгілі лингвист Қ. Жұбанов мемтерминком бюллетенінің 2-санында бұған былай орысша-қазақша анықтама береді:
"Термином называется специфический вид определенных словесных обозначений, передающих определенные понятия, установленные на данном этапе развития науки и революционной практики, причем передаваемое термином терминологическое понятие может не совпадать со словарным значением, которое присуще данной словесной величине в обыденной жизни ".
Бюллетеннің келесі санында (№3) дәл осы ойын ол былай деп қазақша түсіреді:
"Белгілі бір ұғымдарды білдіретін қарақшылы (qaraqcili) сөздер болады, сөздерді әлгіндей ұғымдарға - ғылым мен революция жағы қандай сатыда тұрса, міне, осы екеуі теліп отырады; сонымен қатар термин сөзінің терминдік ұғымы мен күнделікті тіршілікme қолданылатын жай сөздік мағынасы басқа болуы да мүмкін".
Проф. Қ. Жұбанов терминнің өзіндік өзгешелік сипатын дұрыс түсіпбеушіліктен кеткен қателерге назар аударады. Мысалы, ол аударуға болмайтын терминдердің (психология, коммунист, геометрия) аударылуын (жан жүйесі, ортакшыл, пішіндеме) қате санайды. Мұның негізі себебі терминдердің терминдік мағынасы емес, лексикалық, мағынасына мән беруден дейді. Яғни әңгіме бұл жерде бір тілден екінші тілге аударуда немесе қабылдауда, ең алдымен, көңіл қойылуга тиісті шарт - оның терминдік мәні болу керек екендігінде.
"Терминология" терминінің өзін жете түсінбей, оның нендей мағынаны білдіретінін дәл танымай тұрып, бұл туралы ғылымда жүйелі ойлар өрбіту қиын. Бұл ұғым, жалпы, ғылымда әр түрлі ыңғайда түсіндіріледі. Қалыптасқан пікір бойынша, жоғарыда әңгіме болғандай, "терминология ", ең алдымен, тілдің арнайы лексикасының даму заңдылықтарын тексертетін ғылым саласы, сонымен бірге ол ғылым мен техниканың жеке салалары терминдерінің жиынтығы.
Көптеген пікірлер ағынына қарағанда, терминология ғылымы шеңберінде мынадай мәселелер қарастырылып, шешім табуға тиісті:
- ғылыми-техникалық, ұғымдардың классификациясы, ұғымдар мен ұғымдар жүйесінің арасындағы байланысты анықтау;
- ұғымдар анықтамасын құру;
- терминдерді талдап, іріктеп түзу;
- терминдер жүйесін жасау.
Терминдердің қай сөз табынан жасалатынын анықтауда жекелеген фактілерге ғана сүйеніп, қорытынды жасау дұрыс емес. Мұны теориялық тұрғыдан қарастырған лазым [3, б. 98].
Терминді екі түрлі құрылымдық типтерге, яғни олардың құрылымдық болмысын eкі ыңғайда бөліп қарауға болады: тілдік және тілдік емес деп. Бұлар белгілі бір терминологиялық жүйенің құрамына ене отырып, бір-бірмен ерекшеленетін де жері бар (әcipece сапалық ерекшелігі жағынан).
Тілдік терминдер былайша жіктеледі.
I. Термин сөздер (терминдік мәндегі сөздер).
Бұлардың өзін бірнеше топқа бөліп қарау керек:
а) Tүбір тұлғалы терминдер: бал, бас, газ, йод, бор, лак, өт, алтын т.б.;
ә) туынды түбір терминдер: жазушы, бастауыш, баяндауыш, тракторшы, көрермен, қондыргы, ecipmкi, көрме т.б.;
б) күрделі термин (сложные термины): үшбұрыш, екітілділік, темір-бетон, радиоактивтілк т.б.;
в) қысқарған күрделі терминдер. Мұның өзін бірнеше топқа бөлуге болады:
- буын қысқарту арқылы бірiктipin жасалған терминдер. Мұнда көбінесе екі сөздің басқы буындары біріктіріледі: колхоз, совхоз, обком т.б.;
- аралас типті күрделі терминдер. Бұлар, әдетте, бір сөздің басқа буынын не сол сөзда тұтас басқа бір сөздердің басқа дыбыстарымен біріктipy арқылы жасалады: райпо - районное потребительское общество, сельпо - сельское потребительское общество, райфо - районный финансовый отдел т.б.;
- қысқартылған сөздерден жасалған аббревиатуралар: ГЭС, ВЦСПС, СОКП, БЛКЖО, МТС т.б.
II. Сөз тipкeci түріндегі терминдер.
а) еркін тіркесті терминдер. Мұның құрамындағы әрбір компонент жеке тұрып термин бола алады. Ол басқа терминологиялық сөз тіркесінің қатарына eнyi де ықтимал. Мысалы, күкірmmi азот, азотты алюминий. Кеңес Одағы, Коммуниста партия, еңбекші бұқара, Жазушылар одағы т.б.;
ә) еркін емес тіркecтi терминдер, яғни бұлайша тіркескен терминдер құрамындағы сөздердің бәpi бірдей жеке тұрып термин бола бермейді. Олар діл осы тіркесін түрінде ғана терминдік қызмет атқарады. Мысалы, қызыл бұрыш, ақ отау, қара топырақ, қызыл әскер, азат ел, сұрапыл соғыс т.б.;
б) фразеологиялық терминдер: ежелгі заман, көне тіл, абсолют шама, абсолютті ақиқат, үлкен жол, сырт niшiн, азамат соғысы, қызу жұмыс, азаматтық құқық, балалар бақшасы, рухани тәрбие, замана тынысы, ерте дүние тарихы, рухани мәдениет, хайуанаттар дүниесі, табиғат заңы, даңғыл жол, алтын ғасыр, алтын қор, тарихи кезең, тарихи уақиға, құрмет тақтасы, ақыр заман; ipi басылым, қайта құру, қоғамдық құрылыс, қоғамдық даму, ортақ ic, ашық хат, бірінші орын, саяси күрес, саяси қайраткер, соңғы хабар, жұмыс күні, жұмыс столы, бақыт құсы, com iсі, салтанатты мәжіліс, оқу жылы, арнайы тапсырма, жомарт табиғат, айқын мысал [9, 58 б.]
III. Тілдік емес терминдерге неше түрлі таңба белгілер, графикалық, символдар, математикалық, физикалық, химиялық, формулалар мен цифрлар жатады.
Әдетте, адамзат ойы табиғи тілдерсіз көрініс беруі мүмкін емес. Барлық саяси, идеологиялық, экономикалық, эстетикалық, мәдени жене ғылыми мұқтаждықтың бәрін өтейтін - осы табиғи тіл. Бұл - дамудың өзгеше сипатымен өлшенетін құбылыс. Тіл де дамуға тәуелді. Tiл дамуы лексика саласында айқынырақ аңғарылады. Ол тілдерде мәдени жене ғылыми байлықтар жасалып, қорлана түскен сайын, тілдердің лексика-фразеологиялық құрамының ішінде терминология қоры молая, байи түспек.
Біз оның әдеби тілдің функционаддық жүйесін құрайтынын көреміз. Бұл жайында В.П.Даниленко: "Ғылым тілі, бір жағынан, жалпы халықтық тілге қарағанда, шеңбері шектеулі ұғым, өйткені оған жалпыхалықтық, тілге катысты нәрсенің бәpi бірдей ене бермейді. Ғылым тіліне жалпыхалықтық тіл қасиетінің бәрі бірдей тән бола алмайтындықтан, ол бір жағынан, сол жалпыхалықтық тілге қарағанда, анағұрлым тар ұғымда беріледі. Екінші жағынан, әдеттегі кәсіби қатынастан тыс ғылыми ұғымдарды білдіретін арнайы терминологиясы бар ғылым тіл жалпы әдеби тілге қарағанда анағұрлым кең ұғымды білдіреді.
Терминология әдеби тілдің бір тармағы ретінде сол әдеби тіл нормасы мен ережесіне бағына отырып, сөзжасам (термин жасау) және сол норманы кодтау жағынан өзіне ғана тән өзіндік ерекшеліктерін де байқатады. Кейде өзінен-өзі жасалып жататын кәдімгі тілдік құбылыстардан ерекше саналы әрекет негізінде, яғни ұжым еркімен болатын да құбылыс. Ол сөзжасам процесінің қай-қайсынан болса да осынысымен ерекшеленеді.
Орыстың терминологиялық сөзжасам тарихы тіл жүйесінде бұрын мулде болмаған, мулде жат сөзжасам үлгілері мен түрлері пайда болғаны туралы мол мағлұмат береді. Мысалы, орыс тілі дәстүрінде бұрын -ость жұрнағы арқылы жасалған зат eciмнен үстеме сын eciм жасалмайтын. Қазір мұндай үлгі орыс тілінде өнімді сөзжасам түрінің бірiнe айналды: яркий -яркость - яркостный, жидкий - жидкость - жидкостный, разный - разность - разностный, стойкий - стойкость, плоский - плоскость, емкий - емкость т.б. Сондай-ақ -ота суффиксі арқылы сын есімнен зат eciм, содан қайтадан сын eciм жасау да орыс тілінде өнімді тәсілдердің бірне айнала бастағаны туралы да мәлімет бар. Мысалы: мерзлый - мерзлота - мерзлотный, высокий - высота - высотный, долгий - долгота - долготный, широкий - широта - широтный, частый - частота - частотный [4, б. 57].
Терминологиялық сөзжасамның осы тектес амалдары жалпы сөз жасау үлгілерін жіктей түсуге, оны белгілі ғылым салалары бойынша тұрақтандыруға көп көмек етеді. Мәселен, орыс тілінде снеговой және снежный деген сын есім сөздер баяғыдан бар. Даль сөздігінде бұлардың аражігі ажыратылмаған. 30-жылдары ауа райын болжайтын Институттың терминологиялық комиссиясы снежный терминін кардың өзінен туындайтын ұғымды білдіргенде ғана (снежный покров, снежная лавина т.б.) қолдануды, ал снеговой терминін әңгіме болып отырған нысанның (кардан емес) қарға қатысы болған жағдайда ғана (снеговая линия, снеговое питание т.б.) қолдануды ұсынған екен.
1.2 Тіл бірлігі ретіндегі неологизмнің ерекшеліктері
Қазіргі ағылшын тілінде жаңа сөздердің пайда болуының көптеген әдістері бар, олардың қатарына жаңа сөз өнімділігі, сөз құрау, конверсиялық (өзгерту), қысқарту, адьективизациялық, субстиантивтік (бір есімнің екінші есімге айналуы), кері сөз құрылымы, лексико-семантикалық тәсіл, дыбыстардың кезектесуі және сөздегі екпіннің ауыстырылуы (фонологиялық тәсіл) және т.б. Бірақ, аталған тәсілдердің барлығы да бірдей қолданыла бермейді және әрқайсысының өзіндік сөзқұрылым процесіндегі салмақтары бірдей емес. Жаңа сөзөнімділігі мен сөзқұрылым сияқты тәсілдер жаңа сөзқұраудың негізгісі болып табылады.
Жаңа сөзөнімділігі мен сөзқұраудың көмегімен 88% жаңа сөздер құрылады (3000 зерттелген сөздердің ішінде).
Сөзқұру негізіндегі өнімділік синонимдік термин екенін атап өту маңызды - сөзқұрулық белсенділік, ол сөздердің құрылулық қабілеті, мысалы, сөзқұру элементі мен жаңа сөзжасаудың. Модель, аффикс жаңа сөздер құруда белсенді негізі болуы мүмкін және керісінше пассивті, бұлардың көмегімен жаңа сөздер аз көлемде құрылады немесе тіптен құрылмайды.
Л.Гилберт сөзқұрау тәсілінің өнімділігі ретінде неологизмдер жіктеуін түбегейлі ұсынды.
Ол сөзқұрау тәсілі бойынша неологизмнің мына топтарын бөліп көрсетуді ұсынады:
1. Жеке дыбыстардан немесе дыбыстардың өзіндік конфигурациясынан құрылатын, фонологиялық неологизм. Бұл неолоизмде жаңашылдық, жасандылық байқалады. Дыбыстардың мұндай үйлесімділігі, грек немесе латын тілдерінің морфемімен сыйысады.
Мұндай сөздердің мысалы, соңғы онжылдықта жасалған талшықтар полимері сөздері болады: polysterol, nylon, ets. Немесе, физика, химия, оптикада және т.б. қолданылып жүрген терминдер.
Polychromatic - көптүсті.
Monochromatic - біртүсті.
Мұндай неологизмдер, фонологиялық неологизм деп аталады.
Бұл топқа одағайда туындаған сөздер кіреді.
zizz (қысқа түс) - ұйықтап жатқанда шығатын дыбыс имитациясы;
to buzz (телефон соғу) - телефон тетігінің жұмысының дыбыс иммитациясы [5, б. 86].
2. Шеттен алып пайдаланылған неолоизмдер
Бұл топтың неологизмі, күшті неологизмге жатады. Олардың жалпы тенденциясы болып, ағылшын тіліне ұқсамайтын фонетикалық дистрибуция жатады. Оларда салдар болмайды, олар ағылшын тіліне жанаспайтын морфологиялық мүшені иемденеді. Шеттен алып пайдалануды төрт топқа бөлуге болады:
а) Өз еркімен шеттен алу. Бұл неологизм бұлағының - негізгі тілі - француз тілі. Ауысып алу өсуінің жаңа тенденциясы, ол африка және азия елдері тілдері, әсіресе жапон тілдерінен ауысып алудың өсуі болып табылады. Бұл категориядағы неологизмдер көбінесе мәдениет аумағында кездеседі:
discothegue, cinemathegue.
Қоғамдық - саяси өмір:
the Duma - Дума
Күнделікті тұрмыс:
petit dejeuner - азғантай таңғы ас.
ryokan - риокан (дәстүрлі жапон стиліедегі қонақ үиі).
Ғылым және техника және т.б.
б) Бұл топқа варварлық тәсіл жатады - олар жаңашылдықпен ерекшеленетін аз ғана ассимиляцияланған неологизмдер, мысалы: dolue vita , perestroika, glasnost.
в) Үшінші топқа - ксенизмдер жатады. Бұлар шындықты, елдің тұрмыс ерекшелігін бейнелейтін тілдің өзіне тән емес неологизмдер, мысалы:
Kung - fu (кунг - фу)
Ninjia - ниндзя,
Guro- бутерброд түрі.
Ксенизм, барлық ауысып алынған сөздердің 14% құрайды және варварлыққа қарағанда жаңа сөздер көп.
4. Төртінші топты - калька құрайды (басқа тілдің үлгісінен сөз жасау). Соңғы 25 жылда, ағылшын тілінде кальканың мөлшері бірден азайып кетті. Заботкина қолданылып жүрген неологизм калькасының үш түрін көрсетті:
Dialogue jf the death ( фр.тілінің dialogue des sourds ) - сөз таластыру, мұнда қатысушылар бір-бірінің дәлеліне назар аудармайды [5, б. 102].
Gliding time ( неміс сөзінен glietzeit) - жылжымалы график;
Photonovel (исп.тілінен Photonovela) - фотороман, роман, фотосуреттерден тұратын диалог қоспасы бар комикс стилінде.
Лингвистер атап көрсеткендей, морфологиялық атап айтқанда жұрнақтық сөз жасау ортасында басты өнімді жұрнақ - er жұрнағы болып табылады.
Соңғы 15-20 жылда күрделі өнімділік моделі + er жұрнағы негізінде, едәуір мөлшерде ағылшын неологизмдеоі құрылды: baby - boomer, онжылдықтың соғыстан кейінгі демографиялық дүмпуі кезінде туылған нәресте (қазіргі кезде ұрпақ baby - boomers, yuppies немесе yupies-ке өсті, 70-ші жылдары me- generation (me- decade ) кезеңінен өтіп), өте қызықты кітап; all-nighter- yuppies түні бойына созылған таңқаларлықтай бірнәрсе, мысалы: сессия кезіндегі сабақ. Осы тенденциямен толық сәйкес түрінде, жұрнақтық моделдің өнімділігі өте жоғары.
Өнімді сөз жасау, қазіргі кездегі ағылшын тілінің өнімді сөз жасалуының жалпы тенденциясымен толық сәйкестік жағдайда. Көбінесе морфологиялық сөз жасау амалы қолданылады - айрықша және қайталанбайтын авторлық лексикалық бірлік құру үшін, транспозиция, жұрнақтық, сөзқосу, күрделі құрылымды модельдері қолданылады.
Ассоциативтік байланыс негізінде қайтадан құрылған тіл бірлігін, оқырманмен кейіптік түрде ұғыну үшін, ол жеңіл танылатын, түсінікті тіл моделінде құрылуы қажет.
Неологизм терминіне анықтама бердік, ендігі кезекте аудару барысында неологизмдерді анықтаудың келесі әдістерін жеке-жеке қарастырамыз: неологизмнің мағынасын анықтауда сөздікті пайдалану, неологизмнің мағынасын контекстен анықтау, неологизмнің мағынасын анықтау үшін құрылымын талдау.
Неологизмдерді аударудағы негізгі қиындық - ол жаңа сөздің маңыздылығын анықтау. Негізінен неологизмді аударудың маңыздылығын аудармашы білуі тиіс. Аудармашының мақсаты неологизмнің қай сөздік типке жататындығын анықтап, төмендегі әдістерді қолдану болып табылады.
Егер жаңа сөз ағылшын-қазақ сөздігінде болмаса, онда ол сөзді ағылшын анықтамалық сөздігінен іздестіру қажет. Кең таралған сөздіктердің көбінде Жаңа сөздер (New Words Section) атты бөлімдер бар. Сонымен қатар ең соңғы басылымдарда шығарылған сөздіктерді пайдалану ұсынылады. Кіші және орта көлемдегі сөздіктер көптеп дайындалып басып шығарылатынын есте ұстау керек. Бірақ сөздік қорының шектеулі болуына байланысты бұл сөздіктер маманның қажеттілігін қанағаттандыра алмайды.
2 Неологизмнің мағынасын контекстен анықтау
Неологизм терминін анықтау барысында, аудармашы неологизмге алғаш рет тап болғанда неологизм түсінігін білмеуі де мүмкін. Сондықтан неологизмнің белгілерін негізінен контексттен анықтауға тура келеді. Жазбаша аударуда контекст мағлұматқа толы болады.
Сөзді аудару процессінде негізінен 2 кезең ерекшеленеді:
- контексттегі сөздердің мағынасын анықтау;
- бұл мағыналарды тіл құралдары арқылы аудару.
Неологизмді аудару барысындағы бірінші кезең жоғарыда айтылғандай шешуші ролді ойнайды. Екінші кезең тек техникалық тұрғыдан қаралса да, аударылуға тиіс тілге ең ыңғайлы тәсілдермен шешу қажет.
Жалпы контекст түсінігі шеңберінде тар мағыналы контекст (микроконтекст) және кең мағыналы контекст (макроконтекст) ерекшеленеді. Тар мағыналы контекст дегеніміз-сөйлем шеңберінен шықпай, аталған бірліктерді құрайтын сөйлемнің лингвистикалық бірлігін айтамыз. Кең мағыналы контекст дегеніміз - сөйлем шеңберінен тыс тілдік бірліктердің байланысын айтамыз. Кең мағыналы контексттердің нақты шеңберін белгілеу мүмкін емес, ол топтық сөйлемнің мәтіні, абзац, тарау немесе шығарма (мысалы, әңгіме, мақала немесе роман) да болуы ықтимал. Неологизмдердің мағынасын анықтауда макроконтекстті яғни сөйлем шеңберінен тыс тілдік бірліктердің байланысын ескеру қажет, себебі онда көмекші сыбыр сөз бар [6, б. 54].
Тар мағыналы контекстті синтаксистік және лексикалық контексттер деп ажыратуға болады.
3 Неологизмнің мағынасын анықтау үшін құрылымын талдау
Негізінен жаңа сөздер тілдегі бұрыннан бар сөздер мен морфемалар барысында пайда болады. Осы сөздер мен морфемаларды талдау неологизмнің мағынасын анықтауда аудармашыға көптеп көмегін тигізеді. Бұл үшін ағылшын тіліндегі сөздің жасалу әдістерін жақсы білу қажет. Ал енді сондай әдістерді қарастырайық:
1. Бұрыннан бар сөзге тағы бір мағына беру.
Мысалы, call сөзі ағылшын тілінде атау, шақырту, шақыру, сымтетік қоңырауы, қоңырау және тағы басқа мағыналарды білдіреді. Бірақ жақын арада биржалық істердің дамуына байланысты бұл сөздердің жаңа мағынасы пайда болды, ол колл, опцион колл сөздерімен белгіленді (белгілі бір уақыт ішінде келісілген бағада құнды қағаздарды сатып алу құқығы), банк ісінің дамуына байланысты бұл сөз шарттардың бұзылуына байланысты тез арада несиесін төлеу жөніндегі алымшыға банк тарапынан қойылған талабы деген мағынаға ие болды.
2. Сөздердің бірігу жолымен жасалуы.
Ағылшын тілінде сөз жасалуының әмбебап, жан-жақты және көп таралған әдісінің бірі сөздердің бірігуі. Сөздердің бірігуі қазірге дейін өз белсенділігін жоғалтпаған. Қазіргі ағылшын тіліндегі барлық жаңа сөз қалыптастырушылардың үштен бірі - күрделі сөздер.
Сөздің жасалу үрдісі омонимдік сөздік форма ретінде екі негіздің жанасуынан пайда болады. Мысалы, carryback- шығындардың алдыңғы кезеңге ауыстырылуы, citiplus- Ситибанк (АҚШ) банкінің өз клиенттеріне ұсынатын құрал және т.с.с.
Бүгінгі таңда ағылшын тілінің нормалары бірдей лексикалық және грамматикалық сипатқа ие сөздердің негіздерінің бірігіп, сөз тіркестерін жасауға жол береді, сондықтан да аудармшыға қай жағдайда күрделі сөздің неологизм екені, ал қай жағдайда сөз тіркесі екенін ажырату қиынға соғады. Салыстырайық: "closing bank " - бірнеше банк қатысқан мәмілені аяқтаушы банк, " closing bank " жабылып жатқан банк және т.с.с.
Қазіргі таңда күрделі сөздер мен сөз тіркестерін ажыратудың бірнеше қағидалары бар. Ағылшын тіліндегі неологизмдерді аударуда орфографиялық қағидалары ерекше маңызды. Бұл қағидалар бойынша барлық қосылып немесе дефис (сызықша) арқылы жазылғандар сөздерді күрделі сөз ретінде, ал бөлек жазылған сөздерді сөз тіркестері ретінде қарастырады.
dividend-right certieicate-дивиденд алуға құқық беретін сертификат.
dear-money policy -пайыздық жүктемелерді көтеру арқылы несиені шектеу.
fill-or-kill order - клиенттің брокерге тез арада жойылатын немесе жоққа шығарылатын бұйрығы.
Бірдей дауысты немесе дауыссыз дыбысқа аяқталған сөздер бірігетін жағдайда олардың біреуі түсіп қалады:
net + etiquette = netiquette Интернетке мағлұмат таратудың жалды қолданыстағы ережесі.
Бірақ бұл ереже барлық жағдайда орынды болып табылмайтындығын ескеруіміз қажет, келесі сөйлемде "cyberrape" сөзінде r әрпі түсіп қалмай қосарлана жазылған:
Some sections of the American press are upping the case still further by using an even more emotive term "cyberrape", to describe the actions of Jake Baker, a 20-year-old American student. (The Independent, 1998).
Кейбір американдық басылымдар өте сезімтал кибер-зорлау сөзін пайдалану арқылы отқа май құяды (жиырма жасар американдық студент Джеймс Бейкердің іс-әрекеттеріне байланысты шыққан сөз).
Күрделі сөздердің құрамына кіретін компоненттердің лексикалық белгілерін біле талдау нәтижесінде аудармашы барлық құрылымның маңыздылығын анықтай алады:
Graphite bombing caused power lines destruction turning off life-supports in Belgrade hospitals (Fox News Direct, 1999). Байқап тұрғанымыздай life-supports неологизмі екі бөліктен құралған, life (өмір) және support (қолдау), яғни мұнда өмірді немесе өмір сүру мүмкіндіктерін қолдау туралы әңгіме жүруде, ал s - суффиксі әңгіме көпше түрдегі санаулы зат есім жайында екенін көрсетіп тұр. Сондықтан да контекстті саралай отырып бұл неологизмді тіршілік ету жабдығы деп аударуға болады.
Графитті жарылғыш заттармен жару кезінде жарықпен қамтамасыз ету линиясы зақымданып, нәтижесінде Белград емханаларында тіршілік ету жабдықтарының өшірілуіне себеп болды.
О. Д. Мешков айтып өткендей, күрделі неологизмдер екі жолмен жасалады: сөз тіркестерінен және үлгі бойынша. Соңғысы келесі екі жағдайда анықталады:
- Жаңа күрделі сөз ешқандай дайындықсыз, шын мәнінде болып жатқан жағдайға байланысты туындаса;
- Күрделі сөздер қолданыстағы сөздің құрамдас бөліктерінің алмастырылуымен жасалса.
Айтылған екі әдісті толығырақ қарастырайық:
Сөз тіркестерінен күрделі сөздің жасалуы. Мұндай жолмен жасалған неологизмдерді сөз тіркестері түрінде қарастыруға болады: armor-bewitching (charm) - armor which are bewitched (рыцарларлық қару-жарақтарды гимн айтуға сиқырлау.) Байқап тұрғанымыздай сөздер әр түрлі сөз табынан құрылған және сызықша арқылы жазылған. Тағы бір мысал қарастырайық.
Leg-locker (curse) (бұғау лағнеті) күрделі сөзі leg - аяқ, lock - бекіткіш, құлып негіздерінен және - er жұрнағынан жасалған. Аудару барысынды функционалды алмастыру әдісі қолданылған. Себебі алмастырмай, тікелей аударса аяқ бекіткіш деп аударылады. Ал қазақ тілінде аяқ бекіткіш сөзінің мағынасы жоқ, яғни лексикамызда ондай сөз кездеспейді. Сондықтан да функционалды алмастыру әдісін пайдаландық.
How he had managed to climb through the portrait hole was anyone's guess, because his legs had been stuck together with what they recognized at once as the Leg-Locker Curse.
Суреттің артындағы тесікке қалай кіріп кеткені жұмбақ болып қалды, оның аяқтары Бұғау Лағнетімен оралғаны бір көргеннен белгілі еді [7, б. 65].
Үлгі бойынша күрделі сөздердің жасалуын төмендегідей қарастыруға болады:
а) Ақиқат әрекет бойынша анықталған жаңа күрделі сөздердің жасалуы.
Ashwinder неологизмі үш құрамдас бөліктен жасалған: ash (күл, қалдық табыт, to ash - күлге айналу) , wind ( to wind - өрілу, иректету, ширатылу, иректелу, бұйраланужәне іс-әрекеттің субъектісі - er суффиксі. Аудару үшін функционалды алмастыру әдісі қолданылған. Сондай-ақ бұл сөзді контекстен мағынасы бойынша аударуға болады:
A thin, pale-grey serpent with glowing red eyes, it will rise from the embers of an unsupervised fire and slither away into the shadows of the dwelling in which it finds itself, leaving an ashy trail behind it.
Бұл жіңішке сұп-сұр жылан өзінің жалындаған, жалынды метал көздерімен қараусыз қалған оттың күлінде туылады және өзінің артынан күлді із қалдыра отырып, әйтеуір бір жерге жылжып барады.
б) Құрамдас бөліктерінің алмастырылуы бойынша неологизмдердің жасалуы. deathday party сөз тіркесі әр түрлі әдебиеттерде әр қалай аударылады, әрауқтың туылған күні, өлім мүшелтойы. Deathday неологизмі birthday (туылған күн) сөзіне ұқсас death day (өлім күні) сөз тіркесінен жасалған. (deathday және birthday) сөздерінде ортақ семантикалық ұқсастықтарды ажыратуға болады: мейрам, мереке, думан.
Авторлық неологизмді аудару үшін функционалды алмастыру әдісі қолданылды.
"A deathday?" said Hermione... "I bet there aren't many living people who can say they've been to one of those-it'll be fascinating!"
Өлім мүшелтойы ма? - деп айқайлап жіберді Гермиона - Ант етуге дайынмын, тірі адамдар арасында мұндай мейрамда ешкім болып көрмеген - бұл деген керемет қой!
1.3 Неологизмдердің жасалу жолдары
Жаңа лексикалық бірліктердің жасалуы сол тілде тарихи қалыптасқан белгілі бір сөз тудырушы үлгілер арқылы жүзеге асырылады. Бұл кезде сөздің жасалуының негізгі проблемаларының бірі үлгінің өнімділігі немесе сөздің жасалуының әдісі болып табылады.
Қазіргі заманғы ағылшын тілі жаңа сөздердің жасалуының көптеген әдістеріне ие, оларға сөз тудырушылық, сөз біріктіру, конверсиялау, қысқарту, адъективтену, субстантивизациялау, кері сөз жасау, лексикалық-семантикалық әдіс, дыбыстардың алмасуы, сөздегі екпіннің ауысуы және т.б. жатады. Алайда аталған әдістердің бәрі бірдей дәрежеде қолданылмайды, олардың сөздерді жасаудағы ролі әр түрлі. Сөз тудыру мен сөзді біріктіру әдістері жаңа сөздердің жасалуының негізгі бөлігін құрайды.
Зерттеушілердің мәліметтеріне сүйенсек, олардың көмегімен 88 % жаңа сөздер жасалады. Басқа әдістері, мысалы конверсия, лексикалық-семантикалық әдістер аз көлемде ғана жаңа сөздерді жасайды, ал үшіншілері олардың қатарына дыбыстардың алмастырылуын және екпіннің алмастырылуын жатқызуға болады, өте аз қолданылады, тіпті қазіргі кезде қолданылмай, тарихта жаңа сөздердің жасалу жолдарына өтіп кеткен.
Қазіргі заманғы ағылшын тіліндегі неологизмдердің жасалуының келесідей әдістерін қарастырайық.
1) аффиксация (ол жұрнақ арқылы және сөз алдындағы қосымша арқылы жасалынатын сөздер болып бөлінеді)
2) конверсия
3) сөзді біріктіру
4) қысқарту
Аффиксация
Қосымшалық бірліктер, Кэннонның мәліметтері бойынша, барлық жаңа сөздердің жасалуының 24% құрайды және күрделі сөздерден біршама ғана қалып барады. Алайда ешқашан ағылшын тілінің тарихында аффикстер мен олардың дистрибуциясының саны қазіргі кезге қарағанда бай, әрі әр алуан болған емес.
Оларды былай бөлуге болады:
- Аз өнімділікті аффикстер
- Өнімділікті аффикстер
Өнімділік әр түрлі тілдік бірліктердің ең басты сипаттамаларының бірі болып табылады. Сөз жасаушы модельдерді сипаттаудағы өнімділік жаңа сөздерді жасауда орталық механизмі болып келеді.
Өнімділік сөзі аффикстерге, яғни сөз жасаушы элементтерге, сөздің жасалу жолдарына әсер ететін болғандықтан, өнімділік сөзінің семантикасы өте кең. Сондықтан болар, оның жеке аспектілері, тіпті оның негізгі сипаттамалары бойынша зерттеушілердің бір ойы жоқ.
Өнімділік деп тілдің берілген даму сатысында жаңа сөздер жасалатын модельдерді түсінеміз.
Сөзге жұрнақтың жалғануы
XX ғасырдың басы мен XXI соңына жататын, неологизмдердің сөздіктерінде кездесетін 52% жаңа жұрнақ арқылы жасалған сөздердің жасалуы мына сызбаға сәйкес келеді: {n} + Suf - N, бұл ағылшындық қосымша арқылы жасалған сөз тудырушылардың ішіндегі ең өнімдісі болып табылады (барлық жұрнақ арқылы жасалған неологизмдердің 40%). Есімдерден жасалған зат есімдерді өндіруге қабілетті авторлар ағылшын тіліндегі 50 дейін жұрнақтарды атап көрсетеді, алайда олардың бәрі белсенді емес: қарастырылатын кезеңде сөз жасауға 26 жұрнақтар мүлдем қатыспаған: -асу, -ade, -age, -ana, -ance, -ant, -ase, -aster, -ate, -ule, -een, -eme, -en, -enne, -ifer, -fat, -ice, -i. -ina, -is, -kin, -ling, -ment, -ock, -urе, -us.
Ғылыми-техникалық терминология саласындағы барынша өнімді жұрнақтар келесілер болып табылады: -ium-, -osis-, -ite, -ize, -ist, -ee, -ism, -er, -or, -ant, -ing [8, б. 57].
Көп жағдайда (15%) {N) + Suf = N сызбасы бойынша жасалған сөздері мына жұрнақтан жасалады -ist. Ол күрделі негіздің бірінші компонентінде бірінші көрсетілген, нақты ғылымдарды білдіретін басым түрде -ology зат есімдерімен үйлеседі.
Cybemetist кибернетик зат есімі cybernetics кибернетика сөзінен -ics жұрнағын -ist жұрнағына алмастыру арқылы жасалған. Кейде - ist жұрнағы есімді негізге басқа жұрнақтармен бірге cybemetist-cybernetician синонимдерін жасау арқылы жалғанады.
Қарастырылатын кезеңде есімді негіздерімен үйлескен агентивті жұрнақтарға -er (-or), -ite, -nik, -man, -ette. -ess, -ster. -an. -ее, -у жұрнақтары жатады. -er жұрнағы зат есімдердің негіздеріне жалғана отырып, {N} + Suf = N сызбасы бойынша 8% туындылардың жасалуына қатысады.
1) сөзді жасаушы негіз көрсететін қолданумен сипатталатын адам: program - ақпараттық бағдарлама programmer - программист
2) негізбен белгіленетін топтың мүшесі: jet-set бай саяхатшылардың тар шеңбері (көрікті курорттарға және т.б. реактив ұшақтарда ұшатын
Агентивтік мағынасынан басқа er, or жұрнақтары есімді негіз көрсететінді алуға арналған құрал мағыналы дериваттарды жасай алады: process кибернетикалық құрылғыдағы мәліметтерді өңдеу, үрдіс processor 1) процессор; 2) құрастырушы бағдарлама; streamliner сүйір формалы поезд; afterburner форсажды камера (отынның жануы жүретін, synchronizer синхронизатор, pusher ауа бұрандасын итеретін эжектор
- ite жұрнағы мынадай сөздерді жасайды: coalite (түтінсіз отын), pentolite (жаңа жарылғыш зат), sylvanite (сильванит - жазба кенінің кристалы).
- ess пен - ette жұрнақтары әйел жынысты тұлға деген мағынаны білдіретін жалпы қасиеттерге ие. Екі жұрнақ та дәстүрлі ер адамдардың мамандықтарын білдіретін зат есімдерге жалғанады. Алайда олардың арасында біршама ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz