Қазақ санасына мұсылман дінінен енген жаңа этикалық ойлар
2 Мұсылман құндылықтарының қазақ санасына түпкілікті енуі 3
2.1 Мұсылманшылықты қабылдаудағы кейбір қиындықтар 3
2.2 Қазақ санасындағы жаңа құндылықтар: иман, рахым, үш сүю, әділет 3
2.3 Мұсылманшылықтың негізгі парыздары, олардың рухани мәні 3
Қолданылған әдебиеттер тізімі 3
2.1 Мұсылманшылықты қабылдаудағы кейбір қиындықтар 3
2.2 Қазақ санасындағы жаңа құндылықтар: иман, рахым, үш сүю, әділет 3
2.3 Мұсылманшылықтың негізгі парыздары, олардың рухани мәні 3
Қолданылған әдебиеттер тізімі 3
Ш.Уәлихановтың өзінің еңбектерінде шаманизмге және сол уақыттағы молдаларға наразы болып, оларды сынға алғаны белгілі. Ш.Уәлихановтың бұл көзқарасына қазақ философиясын зерттеушілер өздерінің пікірлерін әрқалай береді.
Шоқан Уәлиханов өзінің «Қырғыздардағы шамандықтың қалдығы» атты еңбегінде діннің қағидаларына, қазақ даласында татар және Бұқара молдаларының таратып жүрген діни қуағыздарына қарсы шығып, «ой мен сезімнің дамуын тежейтін өлі схоластикадан басқа ештеңе әкелмейді» деп сынайды және «Тәңір (құдай)» атты мақаласында қазақтардың малды қасиет тұтатын ырымдарының себебін халықтың күн көрісі малға байланысты екендігімен түсіндіреді [1, б. 35].
Алғашқы қауым адамдары үшін тек табиғат қана жұмбақ болған жоқ, сондай - ақ адамның өзі, оның организмнің ерекшеліктері онда болып жататын ойлау және психикалық процестер де құпия болды.
Сондықтан, табиғат пен адам өмір мен өлім аса қатты таңдану тақырыбы болды және әрқашан зерттелмеген құпияға толы болды. Табиғат пен адам! Айтыңызшы, адам мен табиғаттан кермет, әрі жұмбақ не бар? Міне, адамды Күн мен Айға, жұлдыздарға және біздің табиғат және ғалам деп жүрген шексіз, мәңгі әрі алуан түрлі нәрсенің бәріне табынуға алып келді. Шамандықтың шығуы – жалпы және ішінара алғанда табиғатты шексіз қадірлеу» деп жазды Шоқан.
Шоқан Уәлиханұлы қазақтардың көшпелі тұрмыс жағдайындағы шаманизмнің ерекшеліктерін, оның қазақтардың космологиялық аңыз - түсініктерімен, олардың тұрмыс салт - дәстүрлерімен араласып кетуін зерттеді.
Ғалам – мәңгі әрі шексіз жасайды, бастауы да соңы да жоқ. Сондықтан адам мен табиғатты құдай жаратқан деген діни тезистерді сенімсіз әрі ақ ылға сиымсыз нәрсе деп санады. «Қырғыздардағы шамандықтың қалдығы» еңбегінде адамдарды жаратқан құдай емес, адамдардың өздері қиялында құдайды жаратты деген ой айқын айтылады.
Алайда Ғ.Есім өзінің «Қазақ философиясының тарихы» атты кітабында «Бұл аталмыш еңбектердің ғылыми құндылығынан емес, біздің тарихымыздың белгілі кезеңінде біздің рухани тұрмысымызға деген ресми көзқарастарды саралау үшін қажет. Бұл еңбектер, бірден атап айтуымыз керек, тапсырыспен жазылған әрі империяның бұратана халықтар туралы пікіріне сайма-сай келетін дүниелер [2, б. 93].
Шоқан Уәлиханов өзінің «Қырғыздардағы шамандықтың қалдығы» атты еңбегінде діннің қағидаларына, қазақ даласында татар және Бұқара молдаларының таратып жүрген діни қуағыздарына қарсы шығып, «ой мен сезімнің дамуын тежейтін өлі схоластикадан басқа ештеңе әкелмейді» деп сынайды және «Тәңір (құдай)» атты мақаласында қазақтардың малды қасиет тұтатын ырымдарының себебін халықтың күн көрісі малға байланысты екендігімен түсіндіреді [1, б. 35].
Алғашқы қауым адамдары үшін тек табиғат қана жұмбақ болған жоқ, сондай - ақ адамның өзі, оның организмнің ерекшеліктері онда болып жататын ойлау және психикалық процестер де құпия болды.
Сондықтан, табиғат пен адам өмір мен өлім аса қатты таңдану тақырыбы болды және әрқашан зерттелмеген құпияға толы болды. Табиғат пен адам! Айтыңызшы, адам мен табиғаттан кермет, әрі жұмбақ не бар? Міне, адамды Күн мен Айға, жұлдыздарға және біздің табиғат және ғалам деп жүрген шексіз, мәңгі әрі алуан түрлі нәрсенің бәріне табынуға алып келді. Шамандықтың шығуы – жалпы және ішінара алғанда табиғатты шексіз қадірлеу» деп жазды Шоқан.
Шоқан Уәлиханұлы қазақтардың көшпелі тұрмыс жағдайындағы шаманизмнің ерекшеліктерін, оның қазақтардың космологиялық аңыз - түсініктерімен, олардың тұрмыс салт - дәстүрлерімен араласып кетуін зерттеді.
Ғалам – мәңгі әрі шексіз жасайды, бастауы да соңы да жоқ. Сондықтан адам мен табиғатты құдай жаратқан деген діни тезистерді сенімсіз әрі ақ ылға сиымсыз нәрсе деп санады. «Қырғыздардағы шамандықтың қалдығы» еңбегінде адамдарды жаратқан құдай емес, адамдардың өздері қиялында құдайды жаратты деген ой айқын айтылады.
Алайда Ғ.Есім өзінің «Қазақ философиясының тарихы» атты кітабында «Бұл аталмыш еңбектердің ғылыми құндылығынан емес, біздің тарихымыздың белгілі кезеңінде біздің рухани тұрмысымызға деген ресми көзқарастарды саралау үшін қажет. Бұл еңбектер, бірден атап айтуымыз керек, тапсырыспен жазылған әрі империяның бұратана халықтар туралы пікіріне сайма-сай келетін дүниелер [2, б. 93].
1 Ч.Ч.Валиханов.Следы шаманства у киргизов. Собр. Соч. В пяти томах, т 4, - Алматы. 1985, - 71с.
2 Ғ.Есім. Қазақ философиясының тарихы. – Алматы, 2006. – 149.
3 Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Исабеков Д.И. // Ислам және Қазақ мәдениеті. –Алматы 2002 ж.
4 Орынбеков М.С. Қазақ сенімдерінің бастаулары. Алматы 2002ж. 120-б.
5 Орынбеков М.С. Қазақ сенімдерінің бастаулары. Алматы – 2002 ж.
6 Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов : (XIX - нач. XX в.) / А. Т. Толеубаев, 213 с. 21 см, Алма-Ата Гылым 1991
7 Нұралы Өсерұлы. Ислам және Қазақстан. // Руханият – 2003 –ж.
8 Нұртазина Назира Дәуітбекқызы. Қазақ мәдениеті жіне ислам. –Алматы 2002 ж.
9 Муминов Ә. Иасауийа бастаулары // Иассауи тағылымы. (Ғылыми мақалалар мен жаңа деректер жинағы). Түркістан: Мұра, 2002. 152б.
10 Ч.Ч.Валиханов.Следы шаманства у киргизов. Собр. Соч. В пяти томах, т 4, - Алматы. 1985, - 71с.
11 Қазақ даласының ойшылдары, IX-XII ғғ. Қорқыт, әл-Фараби, Ж.Баласағұн, М.Қашқари, Қ.А.Иассауи. Алматы – 2003 ж.
12 Ә. Нысанбаев, Д. Кенжетай. Қазақ халқының философиялық мұрасы: Жиырма томдық. 4- том. «Аударма» басапсы, 2005.
13 Дінтану. Жалпы білім беретін орта мектептің 9 сыныбына арналған оқулық // Кенжетаев Д., Асқаров Н., Сайлыбаев Ә., Тұяқбаев Ө. – Астана: «Арман-ПВ», 2010.
14 «Рахмет самалы». Рухани-танымдық,діни, тарихи-мәдени журнал, №5 Желтлоқсан,2004.
15 Кәріпбеков Айтбай. Ислам және қожалар. Шежіре кітабы. – Алматы. «Айдана», 2009.
16 Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалары. – Б. 169-196.
17 Қ.Мұханов, Г.Әйтімбетова. Діндер тарихы мен териториясы және еркін ой /арнаулы және еркін лекциялар курсы/ Алматы. Республикалық баспа газеті. 1994 ж.
18 Мәдениеттану: /Оқу құралы/. Ж.Н.Сарсенова – Алматы. «Бастау»,2010.
19 Абай Құнанбайұлы. Тандамалы өлеңдері. – Ташкент, 1922.
20 Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. – Алматы, 1995.Қазақстан мұсылмандарының діни-танымдық газеті. «Ислам және өркениет», №14(98), 16-31 шілде,2007.
21 Абай. Қазақ ақыны Ибрагим Құнанбаевтың өлеңдері / Бастырған: Кәкітай Ысқақұлы Құнанбаев. – Спб., 1909.
22 Мырзахметұлы М. Абайдың адамгершілік мұраттары. – Алматы, 1995.
23 Абай, Екі томдық шығармалар жинағы, 2-том, аудармалар мен қара сөздер, 38-қара сөз.
24 Есім Ғ. Абай туралы философиялық трактат. Алматы: Қазақ университеті, 2004. - 83 б.
25 «Қазақстан мешіттері мен медреселері». Энциклопедия.- Алматы. 2010.
26 Б. Аханов. Дін және еркін ойшылдық. - Алматы, 1993. – 55-56б.
27 А.Қасабек., Ж.Алтаев. Философия тарихы. – Алматы, 1996. – 245б.
28 Әбдіғазиев Б. Шәкәрім шығармаларының дәстүрлік және көркемдік негіздері. – Алматы: «Санат», 2001. – 338 б.
29 Ш.Құдайбердіұлы «Мұсылмандық шарт»
30 Айтбаева А. Шәкәрiм Құдайбердiұлының дiни-этикалық көзқарасы: Автореферат / Абай атындағы Алматы мемлекеттiк университетi.- Алматы, 1996
31 Құдайбердiұлы Ш. Үш анық. – Алматы. "Ғақлия ғыл.-әдебиет орталығы", 1991. – 77 б. (Б. 8).
32 Шәкәрiм. Иманым. – Алматы: "Арыс", 2000. –321 бет.
33 Дін мен дәстүр егіз ұғым. Сугирбекова Назикул. // http://daguat.kz/
34 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2012 жылғы 14 желтоқсан.
35 Абай өлеңдері / Алланың өзі де рас, сөзі де рас // http://kk.wikibooks.org/wiki.
36 Бегалинова, К. К. Философия: монография. Ч.1. - Алматы : Жибек жолы, 2007. - 392 с.
2 Ғ.Есім. Қазақ философиясының тарихы. – Алматы, 2006. – 149.
3 Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Исабеков Д.И. // Ислам және Қазақ мәдениеті. –Алматы 2002 ж.
4 Орынбеков М.С. Қазақ сенімдерінің бастаулары. Алматы 2002ж. 120-б.
5 Орынбеков М.С. Қазақ сенімдерінің бастаулары. Алматы – 2002 ж.
6 Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов : (XIX - нач. XX в.) / А. Т. Толеубаев, 213 с. 21 см, Алма-Ата Гылым 1991
7 Нұралы Өсерұлы. Ислам және Қазақстан. // Руханият – 2003 –ж.
8 Нұртазина Назира Дәуітбекқызы. Қазақ мәдениеті жіне ислам. –Алматы 2002 ж.
9 Муминов Ә. Иасауийа бастаулары // Иассауи тағылымы. (Ғылыми мақалалар мен жаңа деректер жинағы). Түркістан: Мұра, 2002. 152б.
10 Ч.Ч.Валиханов.Следы шаманства у киргизов. Собр. Соч. В пяти томах, т 4, - Алматы. 1985, - 71с.
11 Қазақ даласының ойшылдары, IX-XII ғғ. Қорқыт, әл-Фараби, Ж.Баласағұн, М.Қашқари, Қ.А.Иассауи. Алматы – 2003 ж.
12 Ә. Нысанбаев, Д. Кенжетай. Қазақ халқының философиялық мұрасы: Жиырма томдық. 4- том. «Аударма» басапсы, 2005.
13 Дінтану. Жалпы білім беретін орта мектептің 9 сыныбына арналған оқулық // Кенжетаев Д., Асқаров Н., Сайлыбаев Ә., Тұяқбаев Ө. – Астана: «Арман-ПВ», 2010.
14 «Рахмет самалы». Рухани-танымдық,діни, тарихи-мәдени журнал, №5 Желтлоқсан,2004.
15 Кәріпбеков Айтбай. Ислам және қожалар. Шежіре кітабы. – Алматы. «Айдана», 2009.
16 Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалары. – Б. 169-196.
17 Қ.Мұханов, Г.Әйтімбетова. Діндер тарихы мен териториясы және еркін ой /арнаулы және еркін лекциялар курсы/ Алматы. Республикалық баспа газеті. 1994 ж.
18 Мәдениеттану: /Оқу құралы/. Ж.Н.Сарсенова – Алматы. «Бастау»,2010.
19 Абай Құнанбайұлы. Тандамалы өлеңдері. – Ташкент, 1922.
20 Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. – Алматы, 1995.Қазақстан мұсылмандарының діни-танымдық газеті. «Ислам және өркениет», №14(98), 16-31 шілде,2007.
21 Абай. Қазақ ақыны Ибрагим Құнанбаевтың өлеңдері / Бастырған: Кәкітай Ысқақұлы Құнанбаев. – Спб., 1909.
22 Мырзахметұлы М. Абайдың адамгершілік мұраттары. – Алматы, 1995.
23 Абай, Екі томдық шығармалар жинағы, 2-том, аудармалар мен қара сөздер, 38-қара сөз.
24 Есім Ғ. Абай туралы философиялық трактат. Алматы: Қазақ университеті, 2004. - 83 б.
25 «Қазақстан мешіттері мен медреселері». Энциклопедия.- Алматы. 2010.
26 Б. Аханов. Дін және еркін ойшылдық. - Алматы, 1993. – 55-56б.
27 А.Қасабек., Ж.Алтаев. Философия тарихы. – Алматы, 1996. – 245б.
28 Әбдіғазиев Б. Шәкәрім шығармаларының дәстүрлік және көркемдік негіздері. – Алматы: «Санат», 2001. – 338 б.
29 Ш.Құдайбердіұлы «Мұсылмандық шарт»
30 Айтбаева А. Шәкәрiм Құдайбердiұлының дiни-этикалық көзқарасы: Автореферат / Абай атындағы Алматы мемлекеттiк университетi.- Алматы, 1996
31 Құдайбердiұлы Ш. Үш анық. – Алматы. "Ғақлия ғыл.-әдебиет орталығы", 1991. – 77 б. (Б. 8).
32 Шәкәрiм. Иманым. – Алматы: "Арыс", 2000. –321 бет.
33 Дін мен дәстүр егіз ұғым. Сугирбекова Назикул. // http://daguat.kz/
34 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2012 жылғы 14 желтоқсан.
35 Абай өлеңдері / Алланың өзі де рас, сөзі де рас // http://kk.wikibooks.org/wiki.
36 Бегалинова, К. К. Философия: монография. Ч.1. - Алматы : Жибек жолы, 2007. - 392 с.
Тақырыбы: Қазақ санасына мұсылман дінінен енген жаңа этикалық ойлар
Мазмұны
2 Мұсылман құндылықтарының қазақ санасына түпкілікті енуі 3
2.1 Мұсылманшылықты қабылдаудағы кейбір қиындықтар 3
2.2 Қазақ санасындағы жаңа құндылықтар: иман, рахым, үш сүю, әділет 23
2.3 Мұсылманшылықтың негізгі парыздары, олардың рухани мәні 42
Қолданылған әдебиеттер тізімі 57
2 Мұсылман құндылықтарының қазақ санасына түпкілікті енуі
2.1 Мұсылманшылықты қабылдаудағы кейбір қиындықтар
Ш.Уәлихановтың өзінің еңбектерінде шаманизмге және сол уақыттағы молдаларға наразы болып, оларды сынға алғаны белгілі. Ш.Уәлихановтың бұл көзқарасына қазақ философиясын зерттеушілер өздерінің пікірлерін әрқалай береді.
Шоқан Уәлиханов өзінің Қырғыздардағы шамандықтың қалдығы атты еңбегінде діннің қағидаларына, қазақ даласында татар және Бұқара молдаларының таратып жүрген діни қуағыздарына қарсы шығып, ой мен сезімнің дамуын тежейтін өлі схоластикадан басқа ештеңе әкелмейді деп сынайды және Тәңір (құдай) атты мақаласында қазақтардың малды қасиет тұтатын ырымдарының себебін халықтың күн көрісі малға байланысты екендігімен түсіндіреді [1, б. 35].
Алғашқы қауым адамдары үшін тек табиғат қана жұмбақ болған жоқ, сондай - ақ адамның өзі, оның организмнің ерекшеліктері онда болып жататын ойлау және психикалық процестер де құпия болды.
Сондықтан, табиғат пен адам өмір мен өлім аса қатты таңдану тақырыбы болды және әрқашан зерттелмеген құпияға толы болды. Табиғат пен адам! Айтыңызшы, адам мен табиғаттан кермет, әрі жұмбақ не бар? Міне, адамды Күн мен Айға, жұлдыздарға және біздің табиғат және ғалам деп жүрген шексіз, мәңгі әрі алуан түрлі нәрсенің бәріне табынуға алып келді. Шамандықтың шығуы - жалпы және ішінара алғанда табиғатты шексіз қадірлеу деп жазды Шоқан.
Шоқан Уәлиханұлы қазақтардың көшпелі тұрмыс жағдайындағы шаманизмнің ерекшеліктерін, оның қазақтардың космологиялық аңыз - түсініктерімен, олардың тұрмыс салт - дәстүрлерімен араласып кетуін зерттеді.
Ғалам - мәңгі әрі шексіз жасайды, бастауы да соңы да жоқ. Сондықтан адам мен табиғатты құдай жаратқан деген діни тезистерді сенімсіз әрі ақ ылға сиымсыз нәрсе деп санады. Қырғыздардағы шамандықтың қалдығы еңбегінде адамдарды жаратқан құдай емес, адамдардың өздері қиялында құдайды жаратты деген ой айқын айтылады.
Алайда Ғ.Есім өзінің Қазақ философиясының тарихы атты кітабында Бұл аталмыш еңбектердің ғылыми құндылығынан емес, біздің тарихымыздың белгілі кезеңінде біздің рухани тұрмысымызға деген ресми көзқарастарды саралау үшін қажет. Бұл еңбектер, бірден атап айтуымыз керек, тапсырыспен жазылған әрі империяның бұратана халықтар туралы пікіріне сайма-сай келетін дүниелер [2, б. 93].
Шоқан былай деп жазады: Ислам орыс және басқадай да христиан үмметіне жәрдемдесе алмайды... - Осы жолдардың өзінен ислам дүниесіне
Қандай орын дайындап қойғанын көруге болады. Ал, қырда мұсылмандықтың әлі берік орнықпағаны, татар моллаларының күйтұрқы әрекеттері немесе магометандық пуританизм дегендердің бәрі қазақ халқын шіркеу аясына алып келу қажеттігін негіздеу үшін айтылған сөздер - деп Шоқанның көзқарастарының себебін отаршылықтың салдарынан туындаған деп түсіндіреді.
Әрине тек Шоқан ғана емес басқа ағартушылардың да дінге деген көзқарастарының қалыптасуын сол кездегі Ресей бодандығының әсері деп білеміз. Б.Аханов өзінің еңбегінде мынадай деректерді айты өтеді: Патша әкімшілігі XIX ғ. Бірінші жартысына дейін қазақ даласына мешіт тұрғызуға қаржы бөліп, мұсылман дін басыларына жағдай жасап, ислам дінін таратуға әрекет етіп бақты. Мұндай саясаттың төркіні патша өкіметінің отаршылдық саясатын жүргізуде өзіне көмекші табу мақсатында еді. Сондай - ақ қазақтарды православие дініне кіргізу әрекеті де орын алды.
Патша өкіметінің православие дінін қазақтар арасында таратушы миссионерлік әрекеті исламды таратуға қарсы күреспен қатар атқарылды. Исламға бұлайша патша саясатының өзгеруі себебі, патша чиновниктері, мысалы И.В.Аничкин, қазақ даласында ислам фанатизмінің бекіп нығаюы, қазақтар мен басқа діндегілердің арасында алауыздық туғызуы мүмкін деген пікір айтты, сондай - ақ осы діни фанатизм қазақтарды билеп - төстеуде қиындық келтіретінін ескертті.
Осындай себептерге байланысты дала өлкесін басқару туралы 1868 жылы Қазан айының 21 - дегі уақытша ережеде мұсылман дін басыларына ерекше назар аудару қарастырылған.
Патша өкіметінің өкілдері бұрынғы Орынбор өлкесінің мүфтиятын алмастырды. Уақытша ереже осы өкілдерге қазақтардың ішіндегі дін басыларына басшылық етіп, бірте - бірте қазақтардың өмірінен исламды ығыстырып шығарып, оны христиан дінімен алмастыру жүктелді. Осы мақсатта патша әкімшілігі православие миссионерлігі қоғамның міндетін өзіне алып, әрбір қазақ болыстығына бір мешіт пен бір молдадан артық ұстауына рұқсат етпеді.
Қазіргі таңда қоғамымызда әруақ, әулие, сопылық, зікір арқылы қалыптасқан қазақ мұсылмандығы исламға жат дүниетанымдағы жеке ағым ретінде көрсету белең алып барады. Қазақтың дәстүрлі діни түсінігін сынап, оның негізгі ұстанымдары мен идеяларын жоққа шығару әрекеті Құран мен хадис шеңберінде жүріп жатыр. Яғни, діни танымдағы әрбір ұғым, категория, символдар мен тұғырлардың Құранда орын алып алмағандығы негізгі өлшемге айналды. Бұл жерде тек салафилер ғана емес, исламдағы барлық ағымдар өздерінің негізгі өлшемі ретінде Құранды таниды. Қазақ мұсылмандық түсінігінің негізінде Иасауи ілімі жатыр. Сонымен Менің хикметтерім Құран мәні - деген Иасауи ілімі, мәдениеті және жолына деген тарихи санаға құрметтің орнына оны қаралау, жоққа шығару белең алып отыр. Қазақ мұсылмандығы да Иасауи мәдениеті арқылы Құранға негізделген. Өкінішке орай бүгін оны мақсатты түрде басқаша түсіндіріп, танытуға тырысушылық тенденциясы басым. Міне, осы бетперде, осы қалып, бұқаралық ақпарат құралдарында жиі тілге тиек етілетін болды. Тарихи құндылық көзіне айналған, дәстүрлі мұсылмандық түсінігіміздің айнасы болған Иасауи мұрасын аксиологиялық қабылдау аясынан шығаруға ұмтылатын күштер немесе топтардың белсенділігі көзге түседі. Бұған қоғамдағы дін мәселесі, діни таным мен ғылыми таным арасындағы үйлесімділік пен тепе-теңдіктің болмауы себеп болса, екінші жақтағы, яғни, бүгінгі қазақ мұсылман өкілдерінің өздерін қоғамға тиісті дәрежеде түсіндіре алмауы және олардың Иасауи мәдениетін жетік меңгермеуі де осы құбылыстың басты компоненті дер едік. Бұқаралық ақпарат құралдарының дін мен саясат арақатынасына немқұрайлы қарауы және дінді саяси топтардың құралына айналдыруы да негізгі фактор.
Бүгін салафилік бағыттағы яғни дәстүрлі ханафи мазхабын мойындамайтын жахандық саясаттың құралына айналған бүгінгі вахабилік жолындағы миисионерлер қазақ мұсылмандық түсінігіне оның тарих бойы жинақталған, болмысқа айналған, түсінік танымын жоққа шығарып бағуда. Бұл дегеніңіз зардабы кешегі коммунистік идеология жүргізген ұлтсыздандыру саясатынан да асып түсетін қасірет. Бұлар қазақты бүгін ғана мұсылмандықты қабылдаған ел сияқты көрсетіп, өздерін таза ислам атынан, кей жерлерде Алланың атынан сөйлеп халықты қалыпты діни сенімі мен танымынан бездіруге жұмыс жүргізіп жатыр. Демек олар қазақтың сан ғасырлық тарихы мен діни тәжірибесін жоққа шығаруды мақсат еткен. Бұл нағыз революциялық тенденция. Ал исламның рухында револция емес, эволюция ғана бар екендігін салафилер сезінбейді де. Тек өздерінің танымын ғана тықпалай береді. Еркін сұхбатқа емес, психологиялық қысымға негізделген рухани экспанциясын жүргізіп отыр.
Олардың ойынша қазақтың мұсылмандық түсінігі пұтқатабынушылық екен. Демек өздерін жоғары санап біздің таным түсінігімізге менсінбеушілік пен сыйламаушылықтарын ашық айтуға батылы жетіп жүр. Бұдан салафилердің билікпен, діни басқармамен, БАҚ тығыз байланысы бар деуге толық негіз бар.
Бірінші сын, ғибадаттың формасы мен мәніне байланысты яғни, ғибадаттың формасын анықтайтын да, ғибадат етілетін де тек Бір Алла ғана. Бұған дау жоқ.
Рас, ислам негізі бойынша адамзат және басқа барлық жәндіктер Алланы ұлылау, оған табыну үшін жаратылды. Әр дінде Аллаға табыну формасы әр түрлі. Исламда табыну формасын уақытын ритуалдық негіз ретінде анықтаған Хз.Мұхаммед пайғамбар болатын. Қазақтар бұл ғибадат феномені шеңберінің сыртына шыққан емес. Ғибадаттың формасы мен уақытын сол күйінде қабылдайды, шариғатты негізге алады. "Алладан басқа табынар ештеңе жоқ" (Ла мағбуда илла Алла) деп зікір салды. Ғибадаттың мәні мен маңызын, мақсаты мен негізгі идеясын терең түсінеді. Олардың рухани жаттығулары ғибадатқа барар жолдағы рухты әр түрлі кедергілер мен алаңдаушылықтан арылтудың методы ғана. Әрбір зікір, сама, жүректі шынайы ғибадат етуге дайындап, Алла мен адам арасындағы байланыс тірегін күшейтудің құралы, әдістемелік жүйесінің тұғырлары.
Екінші сын, сопылық пайғамбардың сүннетіне, формасына, шариғатқа сәйкестігі немесе қайшылығы: мысалы: зікір салу (Алла, Алла, ху, ху) өлең, ракс, сама, шаң, рубаб - бұларды күнаҺарлық деп қарайды. Бұлар бидғат, яғни, дінге кейіннен енген жаңашылдық.
Енді Алланы еске алу, зікір, пікір ету мәселесіне келейік. Зікір, зікір салу Құранда бар. Хадисте бар. Зікір туралы аят көп: Құранның жеті атының бірі - зікір. "... Азықтың ең абзалы - зікір. Қажылықта да мені еске алыңдар". "Аталарыңызды еске алғандай мені еске алыңдар", "Қауіптен құтылғаныңызда сізге білмегендеріңізді үйреткен Алланы еске алыңдар", Жер мен Көктің жаратылуы, күн мен түннің ауысып келуі туралы отырса да, жүрсе де, жатса да Алланы еске алғандар, көк пен жердің жаратылысын терең ойлағандар. "Ей, Жаратушымыз, сен бұларды мәнсіз мақсатсыз жаратпадың. Сен ұлысың. Бізді тозақтың азабынан сақтаң деген көңіл иелері үшін айғақтар бар".
"Сен Жаратушыңда, ішіңнен, қарапайым кішіпейілділікпен, қауіптеніп, өте нәзік дауыстап, таңертең, кешке Алланы зікір ет! " Демек зікір, Алланы еске алу Алланың бұйрығы. Шариғатта бар деген сөз. Ал енді ислам тарихында би, музыка харам деушілер болған. Бүгін олардың сындары мен міндері құнсызданған. Себебі бүгін дін ғылым ретінде өткенге қарағанда әлдеқайда дамыды. Экзистенция философиясы, дін феноменологиясы мен психологиясы әр құбылысының танымы, ұстаным мен мұратын анықтай алатын сатыға көтерілді. Әрине, діни таным табиғаты жағынан күрделі әрі уақыт пен кеңістік, дүниетанымдық мәдени көпқабаттылықты да өз ішінде қамтиды. Сондықтан ислам ешқашан музыканы жатсынбаған. Исламда музыка өмірдің өзі. Жаратылыс сол музыкадан басталған. Исламда, әлемде музыканың, теориялық және философиялық теорияларын қамтитын зерттеулерді Әбу Насыр әл-Фараби атамыз жасағаны белгілі, бұл біз үшін үлкен мақтаныш. Иасауидің музыкалық тұжырымы тікелей әл-Фарабидің саз философиясына негізделген. Ракс - ритуалдық би, сама діни әуен тыңдау - Алланы еске алудың, рухани шабыт шақырудың әдістері ғана. Ал әдіс ешқашан мұрат болмаған.
Келесі бір сында, суфи сөзі исламға гректің "софия" (даналық) сөзінен енген дейді. Сопылық әр түрлі ағымдар мен философиялық мектептердің идеяларының қосындысы. Осыларды исламмен араластырып, өздерін мұсылманмын деп көрсетеді. Грек пантеизмі сопылық доктриналардың негізі, неоплатондық ілімі осы сопылыққа еніп, тәржіме арқылы қабылданды. Бұған философия кінәлі. Манихейлік пен суфизм Иранның негізгі танымы. Веданта ілімі де сопылықта бар. Исламда алғашқы үш ғасырда "суфи" сөзі, ұғымы болған емес. Дүниеден безіп кетті. Исламға кейіннен енген философия және басқа діндердегі рухани кемелдік, құдайлық нұр, құдайлық таным - мағрифат, Алламен рух арқылы қосылу барлығы бидғат. Бұл идеялар сабиин, қайсанилер, карамиттер мен батинилер арасында кең тарады. Суфи идеологиясында Құранның сыртқы және ішкі мәні бар (Захир, Батин). Бұл шиалар мен батиниліктен енген. Оларға жалқаулық, енжарлық, қайыршылық тән. Кереметтері де бидғат, сиқыр. Олар Алла жолында жихадтан қашады.
Шындығына келсек, суфи ұғымы пайғамбарымыз дәуірі кезінде және одан бұрын да болған. Ал осы ұғымның ішкі мәнін толтырған ислам болды. Суфилік Құранмен көктеп, дамыды, тамырын Құраннан алды. Бұған талас болмау керек. Өйткені, сопылықтың алғашқы кезеңі зухд туралы жоғарыда жеткілікті дәрежеде тоқталып өттік. Әрбір мәдениет бір жағынан өзінің қасиетті кітабымен тікелей байланысты. Батыс мәдениетінің негізінде Інжіл болғаны сияқты ислам мәдениетінің негізінде Құран бар. Ислам философиясы, мәдениеті мен өркениетінің ең маңызды қыры болып табылатын сопылықтың негізгі іргетасы - Құран. Сопылықты тарихи процесс ішінде сараласақ, ішінара басқа мәдениет, дүниетанымдармен байланыста болған. Бірақ, сопылық жолындағылар үшін ең бастысы әрі маңыздысы Құран Кәрімнің бұйрығы, көрсеткен жолы мен ұсыныстары. Сондықтан Құран мұсылмандар үшін мәні мен маңызы, орны мен ролі бірінші орында тұратын Алланың каламы, сөзі (логос). Сопылықтағы Құранның әсері де өзге ислам ғылымдары сияқты ең басты және ең маңызды фактор болып қала береді.
Жалпы сопылыққа сын айтушы салафилер кешегі коммунистік идеологияның желісінде оның исламға үйлеспейтін қырлары көп дейді:
Қазақ мұсылмандық түсінігінде Алла мәні жағынан бар жерде, ал салафилер бұл түсінікті Құранға сәйкес емес деп таниды. Бұл сынға Құран аяттарымен жауап берер болсақ: "Көкте де, жерде де - Тәңір - Алла". 4384. Бұдан басқа Алланың ал-Ахир, ал-Захир, ал-Аууал, ан-Батин және т.б. есімдері бар. Осыған қарап-ақ жоғарыдағы сынның негізсіз екендігін көруге болады.
Қазақ мұсылмандық түсінігде Алла бұл әлемді Мұхаммед үшін жаратты. Ал салафилер болса, бұл түсінікті де Құранға сәйкес келмейді деп таниды. Оған жауап терінде айтарымыз Алланың өзі Хз.Мұхаммедті адамзаттың тәжі десе, әлемді Алла адам үшін жаратса, адамзат үшін рахмет ретінде жіберілген Мұхаммед пайғамбар болса, бұл сөздің Құранның мәніне сәйкес келмейтін ештеңесі жоқ. Алла, бұл дүние де, о дүние де маған тән (ал-Лайл, 13). (Зариат, 56) - Мен жындарды, адамдарды маған құлшылық етсін деп жараттым.
Салафилер Қазақ мұсылмандық түсінігіндегі әулиелерге құрмет, молаларды қастерлеуі, өлікке ескерткіш орнатуы, зікір жасауы, тұмар тағу - олардың исламға әкелген бидғаттары деп қарайды. Иасауи ілімі ең үлкен ширк, яғни, көпқұдайлық негіздегі исламға жат, таухидтен алыс діни таным деп таниды. Бұлар салафилер мен уаххабилердің өзгермейтін танымынан қағидашыл ұстанымынан туындаған сындар.
Ислам өмір философиясы, қоғамның әрбір мүшесінің ең ұлы кісілік, құндылық иесі болып қалыптасуына, адамды сүюге, әділет, адалдық, басқа дінге құрмет пен төзімділік түсінігін егетін дін деп түсінеміз. Сол үшін исламның тарихын, жүріп өткен жолын, өзіміздің осы жолдағы ата-бабаларымыздың ислам өркениетіне қосқан үлесін тану арқылы білу әрбір мұсылманның парызы. Біз зерттеушілер ұлттық тәуелсіздігімізді баянды ету мақсатында қоғамдағы әрбір адамға жалпы адамдық құндылықтарды, исламның негіздерін уақыт пен кеңістік талабы шеңберінде түсіндірумен қатар, исламдағы зиянды ағымдардың негізгі стратегиясын, мүддесін қоғамдық пайда тұрғысынан ашып көрсетуіміз қажет.
Уаххаби өкілдерінің алдарына қойған мақсаттары, көзқарастары және қозғалыс-әрекеттері арқылы діни, қоғамдық және саяси мәнге ие ағым екендігін көруге болады. Олар тарихта доктриналары мен мақсаттары тұрғысынан "Алланы бірлеушілер" (муаххиддун), пайғамбардың жолындағылар (салафиуун) немесе уаххабтың жолындағылар (уаххабиун) деген атпен белгілі. Бұл ағымның қалыптасуына сол дәуірдің қоғамдық, экономикалық, діни және саяси жағдайлары себеп болды. Ағымды негіздеген Мұхаммед Ибн Абдулуаххаб ХVІІІ ғасырдың орталарында Орталық Арабстанда Нажд және ал-Хаса аймақтарында қозғалыс жетекшісі болды. Бұл ағым негізінен араб ұлтшылдығын, Осман империясынан азат болу идеясын ту етіп көтерді. Бұл аймақта ешқандай империяның ықпалы болмады. Өте аз болды ислам тарихында. Жеке-жеке тайпалардан құралған арабтардың басын қосып, бір идеологияға біріктіру, ұлт жарату, ортақ мүдде, ұлттық мемлекет құруға негізделді.
Уаххаби қоғамдағы құбылыстар мен діни, философиялық мәселелерді терең талдамайды, бір жақты тұжырым, үкім береді. Олар үшін Құран мен Суннадан кейін Ибн Таймийа мен Ибн Жаузийа еңбектері кодекс ретінде қабылданады. Бірақ, бұл ғалымдарды да дұрыс түсініп, меңгере алмағандары белгілі. Абдулуаххаб "дінді тазалау", яғни, пайғамбар заманына оралу мақсатымен өз ағымын, қозғалысын ұйымдастырды. Оның ойынша, тек бәдәуи арабтар емес, барлық мұсылмандар таза ислам доктринасынан алыстаған болып есептеледі. Таухид жүйесіне қауіп төнді. Таухидті дұрыс түсінбеуімізден, ұмытуымыздан саяси, экономикалық, этикалық бодандықтамыз деп ұйымдастырды. Пайғамбар қабірін зияраттың өзі таухид теориясына қарама-қайшы келеді.
Олар үшін пайғамбардың, әулиелердің қабірлерін зиярат ету, Аллаға жеткізуші құрал (тауассул) Аллаға серік қосу болып есептеледі (ширк). Олар өте қағидашыл. Мысалы, "бас ауруға анальгин ем" десеңіз, бұл сөз Аллаға серік қосу (ширк) болып есептеледі. "Иасауидей әулиенің құрметі үшін мына дұғамды қабыл қыл" десең діннен безгенсің (мушриксің). Бұлар өз дінінен жат, алыс қалғандарды тез баурап алатын доктрина. Абдулуаххаб "Құран мен Сунна" басқа да негіздерді қабылдайтын мазхабтарды дінге жаңалық қосу деп (бидғатшылықпен) күстаналайды. Ал, өздерін түсінгісі келмегендерді надан (жахил), олардың сеніміне кірмегендерді "дінсіз" деп қарайды. Абдулуаххаб "біздің ханафи мазхабын кафирлердің мазхабы" деп қарайды. Олардың қас дұшпаны мұсылмандар. Өйткені, таухид ұстанымы христиан, йахудилерге сәйкес келмеді. Сонда да оларға мұсылманға қылған әрекеттерін қыла алмайды. Олардың иман мәселесі бойынша айтқан идеялары, жолдары мұсылмандар арасында түрлі түсініспеушілікке апарып соғуда. Сонымен уаххабилер Қазақстанда ғасырлар бойы өмір сүріп келе жатқан дәстүрлі ханафи мазхабына қарама-қайшы көзқарастағы ағым. Мысалы, біз өмірден өткендерге, рухына Құран бағыштаймыз, тариқат, қабірді зиярат ету, оларға белгітас орнату исламға жат деп уағыз айтушылар көбейді. Бұл қоғамды қайшылықтар мен келеңсіз жайларға апарып соғуда. Музыка, театр, өнер, туылған күн тойлауды харам, күнә деп есептейді. Бұлар, уаххаби ағымындағылар үшін Аллаға серік қосу (ширк) және дінге жаңалық қосу (бидғат).
Міне осындай қазақ мұсылмандық түсінігінің негіздері жоққа шығарылып жатқанда қазақтардың ойына шындығында біздің ата-бабаларымыз қай ислам дініне сенген? деген психологиялық танымдық қобалжу туатындығы сөзсіз.
Исламның иман, намаз, ораза, зекет және қажылық шарттарынан басқа тағы да өзгеріс енгізуіне жол жоқ. Мысалы, бес уақыт намазды, алты уақытқа шығаруға немесе екі уақытқа түсіре алмайды. Егер осы негіздерге өзгеріс енгізілсе ол әрине бидғат болады. Ал қазақтардың мұсылмандық түсінігінде ешқандай бидғат жоқ. Мысалы, Хз.Мұхаммед пайғамбардың туылған күні (мәулід), тәспі (тасбих), салауат (тахлил), Алланы еске алу (зикр), әсем үйлерде тұру, техника жетістіктерінен пайдалану және т.б. уаххабилер бұларға, пайғамбар дәуірінде болмаған нәрсенің бәрін жоққа шығарады. Оларды тұтастай бидғат деп қарайды. Ислам ешқашан адамның рухани, материалды дамуына, кемелденуіне қарсы шықпайды. Адамның ашқан жаңалықтарына Алла сүйіспеншілік танытады. Құран мен Суннаға оның талаптарына сай келетін нәрсенің бәрін ислам "ғұрып" дейді. Яғни, көркем, әдемі деген сөз. Барлық мұсылманның қабылдаған ісі Алла тарапынан да қабылданады (Хадис). Егер біз Пайғамбар дәуірінде болмаған деп, Суннитке сай емес деп, бүгінгі ғылымдар мен ислам ғылымдары тафсир, хадис, араб тілі (сарф, наху) бас тартсақ, мектеп, медресе, университетке бармасақ, бұл таза исламның рухына абсолюттік тұрғыдан жат нрәсе. Ислам қатып қалған қағида емес. Ол адамды, әсіресе, мумин-мұсылмандардың дамуы мен кемелденуіне бастайтын, қияметке дейін үкімі жүретін Алланың соңғы діні. Пайғамбарымыз алғашқыда қабірді зиярат етуге тиым салған. Кейіннен пұтқа табынушылық тоқтаған соң, ислам мұсылман жүрегіне ұялаған соң, қабірді зиярат етуге рұқсат еткен. Пайғамбар: "Мен сіздерді қабірлерді зиярат етуден тоқтатып едім, енді қабірді зиярат ете беріңдер, өйткені онда сіздер үшін ғибрат бар" деген еді. Демек, алғашқы ислам дәуірінде, пұтқа табынушылық сияқты ширкке себеп болатын салт-сана басым кезде қабірге зияратқа тиым салынған.
Кейіннен ғұламалар тарапынан қабірге зиярат жасаудың қағидалары деген атпен кітаптар да жазылды. Демек, егер қағидалар исламда қабірді зиярат ету, әулиелерді ардақтау сауапты іс, бұзылмаса.
Мазарға қабіртас-ескерткіш қою. Пайғамбар, Усман Ибн Мазун қайтыс болғанда оның қабірінің үстіне белгі тас әкеліп қойған. Себебін сұрағандарға "Осы жерден өткенімізде тасты көріп, Усманды еске алып, дұға қылып тұрамын"деген екен. Демек, дінімізде өлгендерге белгітас қою шариғатқа жат емес екен.
Өлгендерге Құран бағыштау - барлық мұсылман әлемінде кең таралған. Ол өлілерді еске алу үшін жасалған шара, Ғибраты, хикметі мол нәрсе. Құран оқу арқылы өлік шыққан үйге өзіңнің оның қайғысын бөліскеніңді білдіресің.
Пайғамбар айтады: "Құран Кәрім оқылғанда, Алла Құран оқығанға да, оны тыңдағанға да, сауап жазады. Сондықтан егер, оқушылар мәйітке Құран бағыштаса, Алла оқушыларға берген сауабын кемітпестен мәйітке де жазады" дейді. Сондықтан Құран тілуәты Алланың сөзінің сақталуы және ислам дінінің жандануының бір жолы деп қарау керек.
Құранда "... Кейінгі келген әулет өкілдері өздерінен бұрын өтіп кеткен ата-бабаларына дұға оқып: Әй, Алла, Бізді кешір, иманда бізден бұрын өткен бауырларымыздың күнәларын кешір" (Хашр сүресі, - 10 аят).
Пайғамбардың өзі кейбір сүрелерді мәйітке оқудың артықшылығын айтқан. Мысалы "Ясин сүресін оқысаңыз, мәйіттің азабы жеңілдейді" (Имам Ахмад Муснади).
"Адам баласы қайтыс болса, оның істеген сауап амалдары тоқтайды, бірақ үш нәрсе тоқтамайды. Садақа-и жария (жақсы іс), перзентінің оған жасаған дұғасы және пайдалы ілімі". Уаххабилердің атақты сүйенген ғұламасы Ибн Жаузийа: "өзінің "Китаб-ур-рух" атты еңбегінде Алдыңғы үш ғасырдағы ислам ғұламаларының жерлеу рәсімінен кейін Құран оқуды өсиет еткен" дейді. Уахабилер өз көзқарастары бойынша Ибн Ханбал, Ибн Таймийа, ал-Жаузийа доктриналарына сүйенгенмен, өлген адамдар өзі, мәйітке, Құран тілауатының сауабы немесе оларға жасаған қызметінің сауабы жетпейді дегендерге қарсы шыққан.
Тауассул пайғамбардың өзі "Әй, Алла, Сенен, тек Сенен ғана сұраушылар үшін сұраймын" деген еді. Пайғамбар бір бишараға: "Әй, Алла, Сенен Сенің пайғамбарың арқылы сұраймын. Әй, Мұхаммед, Сіз арқылы Аллаға жалбарынамын. Әй, Алла, пайғамбардың хаққы, үшін мінажатымды қабыл ете гөр" деп дұға жаса дейді.
Қысқаша түйіндеп айтсақ, салафилер исламды тарату мен халифат орнатудың негізгі жолы жиһад, яғни дінді күшпен енгізу деп санайды. Бұл Құран ұстанымына түбірімен қайшы келеді.
Қазақстан Республикасы Конституциясына қарама-қайшы көзқарастарын жасырмай айта алады. Олардың пікірінше, Қазақстанның билік тобы әбден сыбайластыққа батқан, мұсылман атына сай емес. Сондықтан салафилер бүгінгі конституциялық құрылымды халифатпен алмастырып, шариғат заңдарын ұстануға, мемлекет басына халифа, әмір сайлауға үндеп жүр. Бұл біздің тәуелсіздігіміздің баяндылығы мен қауіпсіздігіне төнген қатер.
Қазақ мұсылмандық түсінігі мен әдет ғұрпына ашық түрде ревизия жасаумен айналысып жатыр. Уаххаби діндарлардың пікірінше, славян халықтарын айтпағанда, қазақ, өзбек, ұйғыр, қырғыз т.б. халықтың барлық дәстүрі ислам догмаларына қайшы, сондықтан тез арада жойылуы тиіс. Салафилер өз еліңнің патриоты болма, Ислам дінінің патриоты бол деген идеяны насихаттайды. Бұл әрбір Уаххабидің салафилік идеяны тарату үшін ұлт пен мемлекет мүддесін оңай сатып жіберетінін көрсетеді. Сен егер ұлттық мүдде туралы айтсаң мининационалист болып қоғамнан аластатыласың. Ал Құранда адамдарды өзара бір бірінен үйрену үшін қауым, ұлт ретінде жараттық деген аят бар.
Исламның негізі - жиһад деп түсіндіріп, кәпірлерге қарсы қарулы соғысқа үндейді. Уаххабилердің түсінігіндегі кәпір ұғымына қазіргі Қазақстан халқының 90%-ы кіреді. Уаххабилік ағымның ерекшелігі - сенім мәселесінде фанатизмге бой алдырса, өзінен басқа түсініктегі мұсылмандарға экстремистік өшпенділікпен жауап береді. Мұнда олардың ұстанымында Құран психологиясынан, рухынан атымен жұрдай.
Түркілердің Ислам дінін қабылдауы адамзат тарихындағы ірі оқиғалардың бірі. Бүгінге дейін Ислам дінін, философиясын, тарихын, мұсылман халықтардың мәдениетін субъективті түрде зерттеген батыс авторларының пікірлерін естіп келдік. Олар әрқашанда: Ислам қылыштың күшімен таралды; Талас соғсынан кейін түркілер амалсыз мұсылман болды; түркілердің көне діні мен Исламның кейбір үгіттері ұқсас болған соң олар мұсылман болды т.т. деген пікірлерді алға тартады. Егер екі діннің арасындағы ұқсастық екінші дінді қабылдауда шешуші фактор болғанда, онда христиандық пайда болғанда барлық йаһудилер христиандықты; ал Ислам Әз Мұхаммедке жіберілгенде, барлық йаһудилер мен христиандар Исламды дереу қабылдауы керек-ті. Өйткені, Әз Мұхаммед өзінен бұрынғы пайғамбарларды растап, оларға жіберілген түпнұсқа кітаптарды Аллаһ Тағаланың сөзі екенін мұсылмандарға айтқан-ды. Доңыз етін жемеу, арақ ішпеу, құрбандық шалу, сумен тазалану т.т. секілді кейбір міндеттер осы діндерде де болған-ды. Ең маңыздысы, Таурат (Тора) және Інжілде (Евангелия) Әз Мұхаммедтің келетіні туралы мәліметтер болған. Демек, діндер арасындағы ұқсастық, жекеленген жағдайлардың игі әсер жасағанымен, басқа дінді қабылдауда тұтастай негіз бола алмайды [3, б. 39].
Исламдық сенім және сезіммен айтқанда, түркілердің мұсылман болуының басты себебі Жаратушының, барлық құдырет иесі Аллаһ Тағаланың солай тағдыр еткені, солай қалағаны. Ал, Пәруардигар кімге һидаят нәсіп етпесе, оны ешкім адастыра алмайды. Әз Мұхаммедтің туған немере ағасы, елшілік мсіндетін атқарғанда Оған үлкен қамқоршылық танытқан Әбу Тәлібтің мұсылман болмауы сондықтан шығар. Сондай-ақ мұсылман елдерінде 14 ғасыр бойы жасап жатқан араб тілді христиандардың орнына, түбі Сібірмен көршілес тұрған түркілер мен қиыр шығыстағы халықтардың мұсылман болуын осылайша түсіндіре аламыз. Барлық болмыс пен құбылыстардың, атрибуттардың негізінде Құдайдың үкімінің жатиқандығын Барух Спиноза қатарлы еуропалық философтар да дәлелдеп, мойындаған. Фараби Аллаһ Тағаланың ирадасын: өзі пайда болдырған нәрселерге Аллаһ Тағаланың қарсылық етуін қажет ететін нәрсенің болмауы деп түсіндіреді. Ғазали істі жоқ болып тұрғанда ирадамен бар етілген нәрсе дейді. Құран Кәрімде Аллаһ Тағаланың ирадасы хақында былай делінген: 1642: Ол (Аллаһ) бір нәрсені ирада қылғанда (қалағанда) оған бол дейді; ол нәрсе дереу бола қалады.
Түркілердің Исламды қабылдап, мұсылман болуының ендігі себебі Исламның хақ болуы. Ислам келтірген әділ жүйе, екі дүниенің қуаныш кілті, иманның берік негіздері, құқықтың үстемдігі, ғылымның үстемдігіі, еңбектің ақтығы, тазалықтың иманнан екені, кісі ақысын жемеуу, отанды сүю, ата-ананы сыйлау, адал еңбек ету, қайырымдылық жасау институтары қандай адамға түсіндірілсе, ол мұсылман болады. Исламның қағидалары адам болмысы мен табиғат заңдарына қайшы келмейді. Исламның қағидалары мен ғибадат формаларында адамға ауыртпашылық беретін, тағат жетпейтін, я болмаса жиіркенішті, нәфрәтлі қылықтар жоқ. Аталмыш қағидалардың ең басты үшеуі: 1) Теңдік, 2) Әділет, 3) Қарапайым, қанағатшыл мемлекет басшысы. Міне, осы үш бағана, Исламға тән қағида, арабтар мен басқа халықтардың Исламды ұнатып, мұсылман болуында шешуші рөл атқарған. Ислам жер шарында таптық-сыныптық жүйе ен жайлаған дәуірде теңдік ұғымын таныстырды. Һәм оны іс жүзінде жүзеге асырды. Әділеттілік бір адамның немесе рудың монополиясындағы ұғымдықтан, күллі әлемдік мәртебеге көтерілді.
Түркілерді Ислам дініне тартқан ендігі бір күш, ол Исламдағы таухид нанымы. Сөздік мағынасы бірлеу дегенді білдіретін таукид Аллаһ Тағаланың бір, абсолютті құдырет иесі, ортағы (серігі), ұқсасы жоқ Жаратушы екенін мойындау. Құран Кәрімдегі Ихлас сүресінде таухид сенімінің негіздері айтылған: 1121-4: Ей Мұхаммед! Айт: Ол Аллаһ бір-дүр, Аллаһ Самал-дүр, ол еш нәрсеге мұқтаж емес, бәрі Оған мұқтаж, ол тумаған өәм туылмаған, Оған тең келер нәрсе жоқ. Әнбия сүресінде Аллаһ Тағала адамзатқа былай дейді: 2122: Егер жерде және көкте Аллаһтан басқа тәңірлер болғанында, жер мен көк астан-кестен болып, һәм жерде хаос болар еді. Галактикамыздағы әдемі тәртіп, ғарыш денелерінің үндес әрекеті, жан-жануарлар әлеміндегі тепе-теңдік, бірін-бірі толықтырып жатқан табиғат құбылыстары, әдісі, бар болмыс бір Тәңірдің ғана болғанын дәлелдейді. Адам баласы болмысынан, тумысынан таухидке бейім болып келеді. Адам рухын бір Аллаһ сенімі, таухид ұғымы ғана қанағаттандыра алады. Сондықтан, әлеуметтанушы ғалымдар жер жүзіндегі барлыұ діндерді, сенім-нанымдарды зерттей келе әзелде бір-ақ діннің болғанын және оның монотеистік дін болғанын айтады. Ғылым XX ғ. қол жеткізген осы фактіні Әз Мұхаммед осыдан 14 ғасыр бұрын-ақ айтқан-ды. Басқа діндердің барлығы да осы таухид ақидасынан алшақтаған адамдар бас ұрған нанымдар болып табылады [4, б. 66].
Түркілердің Ислам дінін қабылдауында, олар ұстанған ғайри діндердің рухани-материалдық жағынан адамдарды қанағаттандыруда жеткіліксіз болғаны, примитивті нанымдар мен аңыз-ертектерге негізделген сенімдердің Исламмен танысқан соң мән-маңызынан айрылуы маңызды фактор болды. Түркілер қабылдаған діндер олардың әдет-ғұрыптарымкен сыйыса алмады да, олардың батырлық-жауынгерлік рухын келемежге салды. Әл-Жаһиз тоғыз-оғыздардың манихейлікті қабылдамас бұрын аса батыл, жауынгер ел екенін және өздерінен бірнеше есе артық жауларды ойсырата жеңгенін, ал манихейлікті қабылдаған соң олардың күйзеліске ұшыраған атап жазады. Алайда, Ислам діні түркілердің жауынгерлік сипатын сақтай білген. Исламнан бұрынғы түркілердің қоғамдық құрылымында әлеуметтік әділеттілік пен теңдіктің болмауы, экономикалық әл-ауқатына қарай бір-бірімен тым алшақ таптардың болуы, олардың әділеттілік пен ынтымақтастықты уағыздаған мұсылманшылықты қабылдауында мейлінше рөл атқарған. Түркілердің орта ғасырлардағы өңге халықтар сияөты (араб, парсы, ұрым т.т.) хұрафалық қатал үкімдері болған. Мәселен, еркегі өлген әйелді күйеуімен бірге көму, жаудың бас сүйегін шарап ішетін ыдыс ету т.т. Енисей қырғыздары ұрлық жасаған баланың басын шауып, әкесінің кеудесіне іліп қоятын, әкесі баласының басын өлгенше кеудесінде іліп жүруге мәжбүр болды. Мұндай ереже хұндарда да болған. Бұдан басқа, мәселен, отқа құлдықта әкенің қызымен, шешенің ұлымен, ағаның қарындасымен үйленуі секілді табиғат заңдарына қайшы, адам жаратылысы мен абыройына әбден теріс, асқан азғыншылықтар болған-ды. Міне, осындай қатал кесімдер мен әдеттерге қарсы болған Ислам дінін түркілер мейлінше қабылдаған.
Мұсылман саудагерлер Исламның шартарапқа таралуына игі әсер жасады дей аламыз. Мысалға, хазарлардың бір сыпырасының мұсылмандықты қабылдауы өз еркімен, бейбіт түрде, осы саудагер-елшілердің үгітінің арқасында болғанды. Әз Мұхаммедтің Ислам дінін баяндау, уағыздау, түсіндіру мектебінен өткен сахабалар мен оларды көрген саналы мұсылмандардың жанкешті еңбегі, Исламды түсіндірудегі теңдесі жоқ қажырлы қайратты түркілердің Исламды лайығынша түсінуіне себеп болған. Мұсылмандар ашқан он мыңдаған рабаттарда мұсылманшылық жүйелі түрде уағыздалды. Дін таратушы ғұламалар ел-елді аралап, түкпір-түкпірге сапар шегіп, жаппай еңбек етті. Орталық Азия халықтарының маңызды құралдардан болды.
Өзіндік ерекшелігі бар сопылық әдеби ағымның қалыптасып, бүкіл шығыстың поэтикалық шығармашылығына әср ету себептерін зерттеушілерддің еңбектерінен тереңіінен іздестіру керек. Сопылық поэзия негізін сопылыққа тән сама құбылысынан бастау керек сияқты [5, б. 68].
Сама (араб. есту) - бұл сопылық сұхбаттар барысында саз сүйемелімен өлеі айту, келе-келе ол сұсылман әлеміне жалпы таныс дәруіштік зікірге ұласқан. Фиких, мутаккалимдер тарапынан қиыншылықтарға ұшырағанына қарамастан сама сақталды, дамытылды және оған қасты көптеген еңбектер жазылды.
Ұлы түркі сопы-ақыны Қ.А.Иассауи Түркістан өңірінде кемел сопылық әдебін құрған, рухани тазалық пен кемелділіктің үлгісін қалыптастырып, оны өз бойында сомдай алған ірі тұлға. Оның Диуани Хикмет аты өлеңдер жинағы түркі халықтарының рухани мәдениетін тереңдете отырып, түркі қауымдастығының мұсылмандануына жоғары дәрежеле ықпал етті және он төрт ғасырға жуық уақыттан бері ұлттық санамыз бен дініміздің айнасы іспеттес бізге мирас болып жетті. Егер кеңестік дәуірде сопыдлық сарындары көркем образдармен бүркемеленген Шығыс ақындарының шығармашлығы мен дүниетанымдарын зерттеуге Омар Хаям, Джами, Навои т.б. шенеуліктер қойылмаған болса, өн бойы дін исламды және сопылықты үгіттеген Иассауи дүниетанымы түгілі, оның шығармашлығы зерттеуге тыйым салынды. Ең алдымен мына жағдайда есте ұстау керек. Иассауидің шығармалары сопылық бағытта жазылған. Әл-Фараби, Ибн Син трактаттары сияқты негізгі философиялық көзқарастарын ашуға арналған Иассауиде еңбек жоқ.
Сопылық ілімінің әлеуметтік және танымдық жағында болатыны байқұалады. Р.Никольсонның айтуы бойынша Сопылықтың тууына хижраның I ғасырындағы аскеттік көзқарастардың басымдығы әсер еткен. Алғашқы дәуірлердегі сопылық Мұқатил б.Сүлейманмен басталып, Мұхаммед б.Каррам мен Имам Мәлік арқылы жалғасты. Әдетте алғаш дәуірде шамамен VIII-IX көріне бастаған сопыларқатарында хадис жинаушылар, ел кезуші жыршылар, Құран оқитындар жихадқа қатысушылар мен қала тұрғындар да болған. Сунни сопылық Мұхасиби, Бағдади, мысри, Бистами мен ал-Халладж сияқты мұтасаууфтармен басталды да, ал-Ғазали арқылы шарықта шегіне жетті. Кейінгі дәуір сопылық сыншылары, мәселен, Мұхаммед Иқбал сопылық ойшылдарынан көп нәрсені алып отырған. Ол А.Бейділ, М.Халладж сияқты сопылардың идеяларын өзінше дамытып отырған. Дәруіш пен ринд деген өлеңінде ол өзін Екінші Мансұр деп атаған. Ойшылдың бұған дейін ұстанған өз дәстүрлерінен алшақтауын, Иқбал философиясына мансұрлық ойлардың толық енуімен байланыстыруға болады. А.Иассауи философиясында Мансұрдың ғашықтық жолындағы құрбандығы туралы идеясы алға тартылады. Маңыздысы сол, Халладж мансұр бейнесі ғасырлар бойы түрік және парсы мәдениетінде ынтықтық халін, іштей қақтығыстар туғызтып, түрлі пікірлер дүниеге келтірген феноменге айналды [6, б. 69].
Ибн Араби ақиқаттың сопылық түсінігін неоплатонистік терминдермен ашуға ұмтылғандардың бірі - оның доктринасы екі белгілі шығармасы Ал-Футухат ал-Маккия және Фусус ал-хакимде айтылған. Ол уахдад ал-ужуд болмыс тірлігі қағидасы айналасына жинақталады. Уахдад ал-ужудта мақсат - құдайдың есімдері мен сипаттараның осы әлемдегі болмыс формасында көрінуі; шынайы болмыс иесі ретінде құдайды қабылдау. Басқаша айтқанда, бұл әлемдегі нәрселерді, құдайдың көріріну әсері, яғни алға шығып, көрінетін жері ретінде қабылдау және құдайды жалғыз болмыс ретінде тану түсінігі. Ибн Араби өзінің пантеистік монистік теософиясында сезімдерін практикамен келістіре алмаған сопыларға лайық атақтарын қайтарып берді - деп есептейді Г.Э.фон Грюнебаум. Метафоралыұ антроморфизм принциптерін басшылыққа ала отырып, ол әлем-құдайдың өз-өзіне сүйсінетін айна, ал адам - ең ең жетілген айна деп қарады. Сопылық ілім - бұл ең алдымен жол, тазару жолы. Құдайды тану жолдары бүкіл түркі мұсылман әлеміне сопылық бауырластықтар арқылы тарады. Бауырластықтардың негізінде ұстаз бен шәкірт, арабша мүршид (жол көрсетуші) пен мүрид (шәкірт) қарым-қатынасы жатыр. әрбір адамда өзінің менімен құтқарар мүмкіншіліктер бар. Бірақ олар өзінің менімен құтқарар мүмкіншіліктер бар. Бірақ олар жасырын кү йде болғандықтан, мүршид үйретпейінше ашыла алмайды, кейде ерекше жағдайда құдай ілтипатымен ерекше қабілеттер берілуі мүмкін.
12 ғ. Сырдария бастауларындағы құмдарда түркі көшпенділері арасында тарикатының наным-сенімдерін кең көлемде таратуда үлкен табысқа жеткен мутасаууф А.Иассауи болды. Ол сопылықтың этикалық ілімін түркі жерінже толыққанды орнықтырып, дамытқан сопылықтың ірі теоретигі А.Иассауи Иассыда өмір сүрген жылдары төңірігіне мыңдаған шәкірт жинайды да, тарикаттың таралуына күш салады. Негізінен ол кездегі жағдай діни және сопылық үлгі-насихат жүргізуге өте қолайлы болатын. Сырдария ауданында, Ташкент пен оның төңірегінде, Сейхунның бас жағындағы далада үлкен ықпалға ие болады. Төңірегінде Бұхара, Самарқанд немесе Хорасан қалаларында болғандай Иран тілі мен әдебиетін білетін, сол әдеппен тәрбиеленген данышпандар емес, ислам дініне жаңадан кіріп, тағдырын осыған байлаған, қарапайым түркілер жиналады. Сондықатн араб ілімі мен парсы әдебиетін әрине жетік білгенімен, шәкірттеріне олар түсінетіндей тілде үн қату қажеттігі туды - деп кітабында Көпрүлү айтқандай, бұл өлеңдер хикмет деп атаған [7, б. 49].
А.Иассауи - сопы-ақын және тарикат құрушысы ретінде түркілердің рухани өміріне ғасырлар бойы әсер еткен. Түркілер арасында Пир- и Түркістан атағымен танымал болған. Иассауи ізбасарларының бьірі болған Хазинидің Жауахирул - Абрарында мына жолдарды келтіреді:
Кутб-ы Араб пир-и ажам шайх-ы Түрк
Мүршид-и афак-у азиа-и бузург.
Ф.Көпрүлү, А.Иассауидің аңыз аралас өмірі мен Иассауилік әдебіне қатысты мағлұматты тұтасымен осы шағармадан алған. Жастайынан әдеттен тыс әрекеттер көрсеткен ол өзінің Диуани Хикмет деген шығармасында рухани жетістік мәнін сопыларға тән тілмен жеткізеді. А.Иассауидің алғашқы ұстаз-тәрбиешісі Арыстанбаб болған. Иассыда алғаш білім алуын аяқтасымен, Ахмет Иассауи Бұхараға барады. Бұл қалада Щайхы Иусуф Хамедани деген үлкен сопының қол астында болды. Хазинидің Жауахирул Абрарынан
Кейін оқылуы керек сопы - бұл Иусуф Хамадани. И.Хамаданидің мәлім болған еңбегі - бұл Рутбатул-хаят. А.Иассауи қайтыс болғанға дейін хикмет деп аталатын сопылық өлеңдерін жазады. Айналасындағы шәкірттеріне жүріс-тұрыс және тариқатқа кіру әдебін айтып, діни шарттарды түсіндіруде бұларға қатысты араб және парсы тілдеріндегі басты ілімдерді оқымағандарға хикметтермен жол көрсеткен. А.Иассауи И.Хамадани сияқты шариғатты ғылыми түрде жақсы білетіндіктен де, шариғат пен тариқатты үнемі ұштастырып отырады.
Барлық тариқаттардағыдай иассауия тариқатының да өзіне тән әдептері, тәсілдері мен қағидалары бар. Ьасқалай сопылық ағымдардан үлкен айырмашлығы болмаса да, ерекшеліктері бар. А.Абуов бұл ерекшеліктерді былайша сомдаған: Шайхы мен оның бауырбастығы өздерін тек Құдай құлдары деп сезінбей, өздерін халық бұқарасының бір бөлігі ретінде танып, құдай Ақираттың мейірім нұрын халыққа жеткізуге тырысты. Құдайды тану жолында басшылық ретінде Иассауи тарикатында Пақырнама басшылыққа алынып жүр. Иассуиге тиесілі етілетін шығармада, сопылықтың онтогносеопраксеологиясымен байланысты иассауилік қағидалары суреттелеген. Сонымен бірге онда шайхылар мен мүридтердің әрекеті тәптіштеліп нақтыланған, қарым-қатынастық мәселелері қарастырылған; тариқаттың әрбір дәрежесінде сопы жағдайының мазмұндық мінездемелері ашып көрсетілген. Шығарманың үлкен бөлігі моральдық-этикалық мәселелерден құралған, - деген К.К. Бегалинованың монографиясында берілген пікірге қосылуға болады [36, б. 95].
Себебі Иассауи дүниетанымы бойынша уахдат-и ужуд (болмыстың бірлігі) - бұл бүкіл әлемнің құдай субстанциясының көрінуімен білінуі. Яғни, бұл көрініс Оның ең көркем жаратылысы адамда білінеді. Сондықтан, адамдағы осы құдай негізді қашан да құрметтеу керек. Адамды, адамзатты сүю - әрбір адамның негізгі міндеті. Ұлы сопылардың дәруіштік өмір салты мен дін жолындағы жетістіктері дәруіштер арасында өте мәлім. А.Иассауи көзқарасы бойынша, шынайы сопы дәруіштік өмір салты мен құдай жолында күресуге дайын болуы, жеп-ішу қызметінен, оңашаланып (бұл дүниеден бас тартып) нәпсісін тиып, ішімдіктерден бас тартуы керек. А.Иассауидің түркілер арасында сопылықты таратуға ықпал ету мақсатымен сопылық өлеңдер (хикметтер) жалғаны мәлім. Шығыс түркілерінде А.Иассауидің және сол стильде өлеңдер жазған басқа да дәруіштердің шығармалары хикметдеп аталған. Иассауи хикметтері кейінгі тдәуірде Диуан-и Хикметте жинақталған. Диуан-и Хикмет әсіресе, шығыс және солтүстік түркілер - өзбектер, қырғыздар мен Еділ бойындағы түркілер арасында қасиетте (киелі) кітап ретінде ғасырлардан бері қолдан қолға өтіп отырғандықтан, оның шексіз жазба нұсқалары мен кейіннен щшыққан көптеген басылымдарын кездестіруге болады. А.Иассауидің кесенесінде 1929 жылы болған Гордлевский, теріге жазылған көне бір нұсқаның болғанын айтқан. Осы кісі бұл нұсқаның жоғалғанын хабарлаған. Фазлуллах Михман наме-и Бухара деген еңбегінде Иассыдағы кесенеде Иассауи кітабын оқығанын, мұның сопылық бір шығарма екенін, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
2 Мұсылман құндылықтарының қазақ санасына түпкілікті енуі 3
2.1 Мұсылманшылықты қабылдаудағы кейбір қиындықтар 3
2.2 Қазақ санасындағы жаңа құндылықтар: иман, рахым, үш сүю, әділет 23
2.3 Мұсылманшылықтың негізгі парыздары, олардың рухани мәні 42
Қолданылған әдебиеттер тізімі 57
2 Мұсылман құндылықтарының қазақ санасына түпкілікті енуі
2.1 Мұсылманшылықты қабылдаудағы кейбір қиындықтар
Ш.Уәлихановтың өзінің еңбектерінде шаманизмге және сол уақыттағы молдаларға наразы болып, оларды сынға алғаны белгілі. Ш.Уәлихановтың бұл көзқарасына қазақ философиясын зерттеушілер өздерінің пікірлерін әрқалай береді.
Шоқан Уәлиханов өзінің Қырғыздардағы шамандықтың қалдығы атты еңбегінде діннің қағидаларына, қазақ даласында татар және Бұқара молдаларының таратып жүрген діни қуағыздарына қарсы шығып, ой мен сезімнің дамуын тежейтін өлі схоластикадан басқа ештеңе әкелмейді деп сынайды және Тәңір (құдай) атты мақаласында қазақтардың малды қасиет тұтатын ырымдарының себебін халықтың күн көрісі малға байланысты екендігімен түсіндіреді [1, б. 35].
Алғашқы қауым адамдары үшін тек табиғат қана жұмбақ болған жоқ, сондай - ақ адамның өзі, оның организмнің ерекшеліктері онда болып жататын ойлау және психикалық процестер де құпия болды.
Сондықтан, табиғат пен адам өмір мен өлім аса қатты таңдану тақырыбы болды және әрқашан зерттелмеген құпияға толы болды. Табиғат пен адам! Айтыңызшы, адам мен табиғаттан кермет, әрі жұмбақ не бар? Міне, адамды Күн мен Айға, жұлдыздарға және біздің табиғат және ғалам деп жүрген шексіз, мәңгі әрі алуан түрлі нәрсенің бәріне табынуға алып келді. Шамандықтың шығуы - жалпы және ішінара алғанда табиғатты шексіз қадірлеу деп жазды Шоқан.
Шоқан Уәлиханұлы қазақтардың көшпелі тұрмыс жағдайындағы шаманизмнің ерекшеліктерін, оның қазақтардың космологиялық аңыз - түсініктерімен, олардың тұрмыс салт - дәстүрлерімен араласып кетуін зерттеді.
Ғалам - мәңгі әрі шексіз жасайды, бастауы да соңы да жоқ. Сондықтан адам мен табиғатты құдай жаратқан деген діни тезистерді сенімсіз әрі ақ ылға сиымсыз нәрсе деп санады. Қырғыздардағы шамандықтың қалдығы еңбегінде адамдарды жаратқан құдай емес, адамдардың өздері қиялында құдайды жаратты деген ой айқын айтылады.
Алайда Ғ.Есім өзінің Қазақ философиясының тарихы атты кітабында Бұл аталмыш еңбектердің ғылыми құндылығынан емес, біздің тарихымыздың белгілі кезеңінде біздің рухани тұрмысымызға деген ресми көзқарастарды саралау үшін қажет. Бұл еңбектер, бірден атап айтуымыз керек, тапсырыспен жазылған әрі империяның бұратана халықтар туралы пікіріне сайма-сай келетін дүниелер [2, б. 93].
Шоқан былай деп жазады: Ислам орыс және басқадай да христиан үмметіне жәрдемдесе алмайды... - Осы жолдардың өзінен ислам дүниесіне
Қандай орын дайындап қойғанын көруге болады. Ал, қырда мұсылмандықтың әлі берік орнықпағаны, татар моллаларының күйтұрқы әрекеттері немесе магометандық пуританизм дегендердің бәрі қазақ халқын шіркеу аясына алып келу қажеттігін негіздеу үшін айтылған сөздер - деп Шоқанның көзқарастарының себебін отаршылықтың салдарынан туындаған деп түсіндіреді.
Әрине тек Шоқан ғана емес басқа ағартушылардың да дінге деген көзқарастарының қалыптасуын сол кездегі Ресей бодандығының әсері деп білеміз. Б.Аханов өзінің еңбегінде мынадай деректерді айты өтеді: Патша әкімшілігі XIX ғ. Бірінші жартысына дейін қазақ даласына мешіт тұрғызуға қаржы бөліп, мұсылман дін басыларына жағдай жасап, ислам дінін таратуға әрекет етіп бақты. Мұндай саясаттың төркіні патша өкіметінің отаршылдық саясатын жүргізуде өзіне көмекші табу мақсатында еді. Сондай - ақ қазақтарды православие дініне кіргізу әрекеті де орын алды.
Патша өкіметінің православие дінін қазақтар арасында таратушы миссионерлік әрекеті исламды таратуға қарсы күреспен қатар атқарылды. Исламға бұлайша патша саясатының өзгеруі себебі, патша чиновниктері, мысалы И.В.Аничкин, қазақ даласында ислам фанатизмінің бекіп нығаюы, қазақтар мен басқа діндегілердің арасында алауыздық туғызуы мүмкін деген пікір айтты, сондай - ақ осы діни фанатизм қазақтарды билеп - төстеуде қиындық келтіретінін ескертті.
Осындай себептерге байланысты дала өлкесін басқару туралы 1868 жылы Қазан айының 21 - дегі уақытша ережеде мұсылман дін басыларына ерекше назар аудару қарастырылған.
Патша өкіметінің өкілдері бұрынғы Орынбор өлкесінің мүфтиятын алмастырды. Уақытша ереже осы өкілдерге қазақтардың ішіндегі дін басыларына басшылық етіп, бірте - бірте қазақтардың өмірінен исламды ығыстырып шығарып, оны христиан дінімен алмастыру жүктелді. Осы мақсатта патша әкімшілігі православие миссионерлігі қоғамның міндетін өзіне алып, әрбір қазақ болыстығына бір мешіт пен бір молдадан артық ұстауына рұқсат етпеді.
Қазіргі таңда қоғамымызда әруақ, әулие, сопылық, зікір арқылы қалыптасқан қазақ мұсылмандығы исламға жат дүниетанымдағы жеке ағым ретінде көрсету белең алып барады. Қазақтың дәстүрлі діни түсінігін сынап, оның негізгі ұстанымдары мен идеяларын жоққа шығару әрекеті Құран мен хадис шеңберінде жүріп жатыр. Яғни, діни танымдағы әрбір ұғым, категория, символдар мен тұғырлардың Құранда орын алып алмағандығы негізгі өлшемге айналды. Бұл жерде тек салафилер ғана емес, исламдағы барлық ағымдар өздерінің негізгі өлшемі ретінде Құранды таниды. Қазақ мұсылмандық түсінігінің негізінде Иасауи ілімі жатыр. Сонымен Менің хикметтерім Құран мәні - деген Иасауи ілімі, мәдениеті және жолына деген тарихи санаға құрметтің орнына оны қаралау, жоққа шығару белең алып отыр. Қазақ мұсылмандығы да Иасауи мәдениеті арқылы Құранға негізделген. Өкінішке орай бүгін оны мақсатты түрде басқаша түсіндіріп, танытуға тырысушылық тенденциясы басым. Міне, осы бетперде, осы қалып, бұқаралық ақпарат құралдарында жиі тілге тиек етілетін болды. Тарихи құндылық көзіне айналған, дәстүрлі мұсылмандық түсінігіміздің айнасы болған Иасауи мұрасын аксиологиялық қабылдау аясынан шығаруға ұмтылатын күштер немесе топтардың белсенділігі көзге түседі. Бұған қоғамдағы дін мәселесі, діни таным мен ғылыми таным арасындағы үйлесімділік пен тепе-теңдіктің болмауы себеп болса, екінші жақтағы, яғни, бүгінгі қазақ мұсылман өкілдерінің өздерін қоғамға тиісті дәрежеде түсіндіре алмауы және олардың Иасауи мәдениетін жетік меңгермеуі де осы құбылыстың басты компоненті дер едік. Бұқаралық ақпарат құралдарының дін мен саясат арақатынасына немқұрайлы қарауы және дінді саяси топтардың құралына айналдыруы да негізгі фактор.
Бүгін салафилік бағыттағы яғни дәстүрлі ханафи мазхабын мойындамайтын жахандық саясаттың құралына айналған бүгінгі вахабилік жолындағы миисионерлер қазақ мұсылмандық түсінігіне оның тарих бойы жинақталған, болмысқа айналған, түсінік танымын жоққа шығарып бағуда. Бұл дегеніңіз зардабы кешегі коммунистік идеология жүргізген ұлтсыздандыру саясатынан да асып түсетін қасірет. Бұлар қазақты бүгін ғана мұсылмандықты қабылдаған ел сияқты көрсетіп, өздерін таза ислам атынан, кей жерлерде Алланың атынан сөйлеп халықты қалыпты діни сенімі мен танымынан бездіруге жұмыс жүргізіп жатыр. Демек олар қазақтың сан ғасырлық тарихы мен діни тәжірибесін жоққа шығаруды мақсат еткен. Бұл нағыз революциялық тенденция. Ал исламның рухында револция емес, эволюция ғана бар екендігін салафилер сезінбейді де. Тек өздерінің танымын ғана тықпалай береді. Еркін сұхбатқа емес, психологиялық қысымға негізделген рухани экспанциясын жүргізіп отыр.
Олардың ойынша қазақтың мұсылмандық түсінігі пұтқатабынушылық екен. Демек өздерін жоғары санап біздің таным түсінігімізге менсінбеушілік пен сыйламаушылықтарын ашық айтуға батылы жетіп жүр. Бұдан салафилердің билікпен, діни басқармамен, БАҚ тығыз байланысы бар деуге толық негіз бар.
Бірінші сын, ғибадаттың формасы мен мәніне байланысты яғни, ғибадаттың формасын анықтайтын да, ғибадат етілетін де тек Бір Алла ғана. Бұған дау жоқ.
Рас, ислам негізі бойынша адамзат және басқа барлық жәндіктер Алланы ұлылау, оған табыну үшін жаратылды. Әр дінде Аллаға табыну формасы әр түрлі. Исламда табыну формасын уақытын ритуалдық негіз ретінде анықтаған Хз.Мұхаммед пайғамбар болатын. Қазақтар бұл ғибадат феномені шеңберінің сыртына шыққан емес. Ғибадаттың формасы мен уақытын сол күйінде қабылдайды, шариғатты негізге алады. "Алладан басқа табынар ештеңе жоқ" (Ла мағбуда илла Алла) деп зікір салды. Ғибадаттың мәні мен маңызын, мақсаты мен негізгі идеясын терең түсінеді. Олардың рухани жаттығулары ғибадатқа барар жолдағы рухты әр түрлі кедергілер мен алаңдаушылықтан арылтудың методы ғана. Әрбір зікір, сама, жүректі шынайы ғибадат етуге дайындап, Алла мен адам арасындағы байланыс тірегін күшейтудің құралы, әдістемелік жүйесінің тұғырлары.
Екінші сын, сопылық пайғамбардың сүннетіне, формасына, шариғатқа сәйкестігі немесе қайшылығы: мысалы: зікір салу (Алла, Алла, ху, ху) өлең, ракс, сама, шаң, рубаб - бұларды күнаҺарлық деп қарайды. Бұлар бидғат, яғни, дінге кейіннен енген жаңашылдық.
Енді Алланы еске алу, зікір, пікір ету мәселесіне келейік. Зікір, зікір салу Құранда бар. Хадисте бар. Зікір туралы аят көп: Құранның жеті атының бірі - зікір. "... Азықтың ең абзалы - зікір. Қажылықта да мені еске алыңдар". "Аталарыңызды еске алғандай мені еске алыңдар", "Қауіптен құтылғаныңызда сізге білмегендеріңізді үйреткен Алланы еске алыңдар", Жер мен Көктің жаратылуы, күн мен түннің ауысып келуі туралы отырса да, жүрсе де, жатса да Алланы еске алғандар, көк пен жердің жаратылысын терең ойлағандар. "Ей, Жаратушымыз, сен бұларды мәнсіз мақсатсыз жаратпадың. Сен ұлысың. Бізді тозақтың азабынан сақтаң деген көңіл иелері үшін айғақтар бар".
"Сен Жаратушыңда, ішіңнен, қарапайым кішіпейілділікпен, қауіптеніп, өте нәзік дауыстап, таңертең, кешке Алланы зікір ет! " Демек зікір, Алланы еске алу Алланың бұйрығы. Шариғатта бар деген сөз. Ал енді ислам тарихында би, музыка харам деушілер болған. Бүгін олардың сындары мен міндері құнсызданған. Себебі бүгін дін ғылым ретінде өткенге қарағанда әлдеқайда дамыды. Экзистенция философиясы, дін феноменологиясы мен психологиясы әр құбылысының танымы, ұстаным мен мұратын анықтай алатын сатыға көтерілді. Әрине, діни таным табиғаты жағынан күрделі әрі уақыт пен кеңістік, дүниетанымдық мәдени көпқабаттылықты да өз ішінде қамтиды. Сондықтан ислам ешқашан музыканы жатсынбаған. Исламда музыка өмірдің өзі. Жаратылыс сол музыкадан басталған. Исламда, әлемде музыканың, теориялық және философиялық теорияларын қамтитын зерттеулерді Әбу Насыр әл-Фараби атамыз жасағаны белгілі, бұл біз үшін үлкен мақтаныш. Иасауидің музыкалық тұжырымы тікелей әл-Фарабидің саз философиясына негізделген. Ракс - ритуалдық би, сама діни әуен тыңдау - Алланы еске алудың, рухани шабыт шақырудың әдістері ғана. Ал әдіс ешқашан мұрат болмаған.
Келесі бір сында, суфи сөзі исламға гректің "софия" (даналық) сөзінен енген дейді. Сопылық әр түрлі ағымдар мен философиялық мектептердің идеяларының қосындысы. Осыларды исламмен араластырып, өздерін мұсылманмын деп көрсетеді. Грек пантеизмі сопылық доктриналардың негізі, неоплатондық ілімі осы сопылыққа еніп, тәржіме арқылы қабылданды. Бұған философия кінәлі. Манихейлік пен суфизм Иранның негізгі танымы. Веданта ілімі де сопылықта бар. Исламда алғашқы үш ғасырда "суфи" сөзі, ұғымы болған емес. Дүниеден безіп кетті. Исламға кейіннен енген философия және басқа діндердегі рухани кемелдік, құдайлық нұр, құдайлық таным - мағрифат, Алламен рух арқылы қосылу барлығы бидғат. Бұл идеялар сабиин, қайсанилер, карамиттер мен батинилер арасында кең тарады. Суфи идеологиясында Құранның сыртқы және ішкі мәні бар (Захир, Батин). Бұл шиалар мен батиниліктен енген. Оларға жалқаулық, енжарлық, қайыршылық тән. Кереметтері де бидғат, сиқыр. Олар Алла жолында жихадтан қашады.
Шындығына келсек, суфи ұғымы пайғамбарымыз дәуірі кезінде және одан бұрын да болған. Ал осы ұғымның ішкі мәнін толтырған ислам болды. Суфилік Құранмен көктеп, дамыды, тамырын Құраннан алды. Бұған талас болмау керек. Өйткені, сопылықтың алғашқы кезеңі зухд туралы жоғарыда жеткілікті дәрежеде тоқталып өттік. Әрбір мәдениет бір жағынан өзінің қасиетті кітабымен тікелей байланысты. Батыс мәдениетінің негізінде Інжіл болғаны сияқты ислам мәдениетінің негізінде Құран бар. Ислам философиясы, мәдениеті мен өркениетінің ең маңызды қыры болып табылатын сопылықтың негізгі іргетасы - Құран. Сопылықты тарихи процесс ішінде сараласақ, ішінара басқа мәдениет, дүниетанымдармен байланыста болған. Бірақ, сопылық жолындағылар үшін ең бастысы әрі маңыздысы Құран Кәрімнің бұйрығы, көрсеткен жолы мен ұсыныстары. Сондықтан Құран мұсылмандар үшін мәні мен маңызы, орны мен ролі бірінші орында тұратын Алланың каламы, сөзі (логос). Сопылықтағы Құранның әсері де өзге ислам ғылымдары сияқты ең басты және ең маңызды фактор болып қала береді.
Жалпы сопылыққа сын айтушы салафилер кешегі коммунистік идеологияның желісінде оның исламға үйлеспейтін қырлары көп дейді:
Қазақ мұсылмандық түсінігінде Алла мәні жағынан бар жерде, ал салафилер бұл түсінікті Құранға сәйкес емес деп таниды. Бұл сынға Құран аяттарымен жауап берер болсақ: "Көкте де, жерде де - Тәңір - Алла". 4384. Бұдан басқа Алланың ал-Ахир, ал-Захир, ал-Аууал, ан-Батин және т.б. есімдері бар. Осыған қарап-ақ жоғарыдағы сынның негізсіз екендігін көруге болады.
Қазақ мұсылмандық түсінігде Алла бұл әлемді Мұхаммед үшін жаратты. Ал салафилер болса, бұл түсінікті де Құранға сәйкес келмейді деп таниды. Оған жауап терінде айтарымыз Алланың өзі Хз.Мұхаммедті адамзаттың тәжі десе, әлемді Алла адам үшін жаратса, адамзат үшін рахмет ретінде жіберілген Мұхаммед пайғамбар болса, бұл сөздің Құранның мәніне сәйкес келмейтін ештеңесі жоқ. Алла, бұл дүние де, о дүние де маған тән (ал-Лайл, 13). (Зариат, 56) - Мен жындарды, адамдарды маған құлшылық етсін деп жараттым.
Салафилер Қазақ мұсылмандық түсінігіндегі әулиелерге құрмет, молаларды қастерлеуі, өлікке ескерткіш орнатуы, зікір жасауы, тұмар тағу - олардың исламға әкелген бидғаттары деп қарайды. Иасауи ілімі ең үлкен ширк, яғни, көпқұдайлық негіздегі исламға жат, таухидтен алыс діни таным деп таниды. Бұлар салафилер мен уаххабилердің өзгермейтін танымынан қағидашыл ұстанымынан туындаған сындар.
Ислам өмір философиясы, қоғамның әрбір мүшесінің ең ұлы кісілік, құндылық иесі болып қалыптасуына, адамды сүюге, әділет, адалдық, басқа дінге құрмет пен төзімділік түсінігін егетін дін деп түсінеміз. Сол үшін исламның тарихын, жүріп өткен жолын, өзіміздің осы жолдағы ата-бабаларымыздың ислам өркениетіне қосқан үлесін тану арқылы білу әрбір мұсылманның парызы. Біз зерттеушілер ұлттық тәуелсіздігімізді баянды ету мақсатында қоғамдағы әрбір адамға жалпы адамдық құндылықтарды, исламның негіздерін уақыт пен кеңістік талабы шеңберінде түсіндірумен қатар, исламдағы зиянды ағымдардың негізгі стратегиясын, мүддесін қоғамдық пайда тұрғысынан ашып көрсетуіміз қажет.
Уаххаби өкілдерінің алдарына қойған мақсаттары, көзқарастары және қозғалыс-әрекеттері арқылы діни, қоғамдық және саяси мәнге ие ағым екендігін көруге болады. Олар тарихта доктриналары мен мақсаттары тұрғысынан "Алланы бірлеушілер" (муаххиддун), пайғамбардың жолындағылар (салафиуун) немесе уаххабтың жолындағылар (уаххабиун) деген атпен белгілі. Бұл ағымның қалыптасуына сол дәуірдің қоғамдық, экономикалық, діни және саяси жағдайлары себеп болды. Ағымды негіздеген Мұхаммед Ибн Абдулуаххаб ХVІІІ ғасырдың орталарында Орталық Арабстанда Нажд және ал-Хаса аймақтарында қозғалыс жетекшісі болды. Бұл ағым негізінен араб ұлтшылдығын, Осман империясынан азат болу идеясын ту етіп көтерді. Бұл аймақта ешқандай империяның ықпалы болмады. Өте аз болды ислам тарихында. Жеке-жеке тайпалардан құралған арабтардың басын қосып, бір идеологияға біріктіру, ұлт жарату, ортақ мүдде, ұлттық мемлекет құруға негізделді.
Уаххаби қоғамдағы құбылыстар мен діни, философиялық мәселелерді терең талдамайды, бір жақты тұжырым, үкім береді. Олар үшін Құран мен Суннадан кейін Ибн Таймийа мен Ибн Жаузийа еңбектері кодекс ретінде қабылданады. Бірақ, бұл ғалымдарды да дұрыс түсініп, меңгере алмағандары белгілі. Абдулуаххаб "дінді тазалау", яғни, пайғамбар заманына оралу мақсатымен өз ағымын, қозғалысын ұйымдастырды. Оның ойынша, тек бәдәуи арабтар емес, барлық мұсылмандар таза ислам доктринасынан алыстаған болып есептеледі. Таухид жүйесіне қауіп төнді. Таухидті дұрыс түсінбеуімізден, ұмытуымыздан саяси, экономикалық, этикалық бодандықтамыз деп ұйымдастырды. Пайғамбар қабірін зияраттың өзі таухид теориясына қарама-қайшы келеді.
Олар үшін пайғамбардың, әулиелердің қабірлерін зиярат ету, Аллаға жеткізуші құрал (тауассул) Аллаға серік қосу болып есептеледі (ширк). Олар өте қағидашыл. Мысалы, "бас ауруға анальгин ем" десеңіз, бұл сөз Аллаға серік қосу (ширк) болып есептеледі. "Иасауидей әулиенің құрметі үшін мына дұғамды қабыл қыл" десең діннен безгенсің (мушриксің). Бұлар өз дінінен жат, алыс қалғандарды тез баурап алатын доктрина. Абдулуаххаб "Құран мен Сунна" басқа да негіздерді қабылдайтын мазхабтарды дінге жаңалық қосу деп (бидғатшылықпен) күстаналайды. Ал, өздерін түсінгісі келмегендерді надан (жахил), олардың сеніміне кірмегендерді "дінсіз" деп қарайды. Абдулуаххаб "біздің ханафи мазхабын кафирлердің мазхабы" деп қарайды. Олардың қас дұшпаны мұсылмандар. Өйткені, таухид ұстанымы христиан, йахудилерге сәйкес келмеді. Сонда да оларға мұсылманға қылған әрекеттерін қыла алмайды. Олардың иман мәселесі бойынша айтқан идеялары, жолдары мұсылмандар арасында түрлі түсініспеушілікке апарып соғуда. Сонымен уаххабилер Қазақстанда ғасырлар бойы өмір сүріп келе жатқан дәстүрлі ханафи мазхабына қарама-қайшы көзқарастағы ағым. Мысалы, біз өмірден өткендерге, рухына Құран бағыштаймыз, тариқат, қабірді зиярат ету, оларға белгітас орнату исламға жат деп уағыз айтушылар көбейді. Бұл қоғамды қайшылықтар мен келеңсіз жайларға апарып соғуда. Музыка, театр, өнер, туылған күн тойлауды харам, күнә деп есептейді. Бұлар, уаххаби ағымындағылар үшін Аллаға серік қосу (ширк) және дінге жаңалық қосу (бидғат).
Міне осындай қазақ мұсылмандық түсінігінің негіздері жоққа шығарылып жатқанда қазақтардың ойына шындығында біздің ата-бабаларымыз қай ислам дініне сенген? деген психологиялық танымдық қобалжу туатындығы сөзсіз.
Исламның иман, намаз, ораза, зекет және қажылық шарттарынан басқа тағы да өзгеріс енгізуіне жол жоқ. Мысалы, бес уақыт намазды, алты уақытқа шығаруға немесе екі уақытқа түсіре алмайды. Егер осы негіздерге өзгеріс енгізілсе ол әрине бидғат болады. Ал қазақтардың мұсылмандық түсінігінде ешқандай бидғат жоқ. Мысалы, Хз.Мұхаммед пайғамбардың туылған күні (мәулід), тәспі (тасбих), салауат (тахлил), Алланы еске алу (зикр), әсем үйлерде тұру, техника жетістіктерінен пайдалану және т.б. уаххабилер бұларға, пайғамбар дәуірінде болмаған нәрсенің бәрін жоққа шығарады. Оларды тұтастай бидғат деп қарайды. Ислам ешқашан адамның рухани, материалды дамуына, кемелденуіне қарсы шықпайды. Адамның ашқан жаңалықтарына Алла сүйіспеншілік танытады. Құран мен Суннаға оның талаптарына сай келетін нәрсенің бәрін ислам "ғұрып" дейді. Яғни, көркем, әдемі деген сөз. Барлық мұсылманның қабылдаған ісі Алла тарапынан да қабылданады (Хадис). Егер біз Пайғамбар дәуірінде болмаған деп, Суннитке сай емес деп, бүгінгі ғылымдар мен ислам ғылымдары тафсир, хадис, араб тілі (сарф, наху) бас тартсақ, мектеп, медресе, университетке бармасақ, бұл таза исламның рухына абсолюттік тұрғыдан жат нрәсе. Ислам қатып қалған қағида емес. Ол адамды, әсіресе, мумин-мұсылмандардың дамуы мен кемелденуіне бастайтын, қияметке дейін үкімі жүретін Алланың соңғы діні. Пайғамбарымыз алғашқыда қабірді зиярат етуге тиым салған. Кейіннен пұтқа табынушылық тоқтаған соң, ислам мұсылман жүрегіне ұялаған соң, қабірді зиярат етуге рұқсат еткен. Пайғамбар: "Мен сіздерді қабірлерді зиярат етуден тоқтатып едім, енді қабірді зиярат ете беріңдер, өйткені онда сіздер үшін ғибрат бар" деген еді. Демек, алғашқы ислам дәуірінде, пұтқа табынушылық сияқты ширкке себеп болатын салт-сана басым кезде қабірге зияратқа тиым салынған.
Кейіннен ғұламалар тарапынан қабірге зиярат жасаудың қағидалары деген атпен кітаптар да жазылды. Демек, егер қағидалар исламда қабірді зиярат ету, әулиелерді ардақтау сауапты іс, бұзылмаса.
Мазарға қабіртас-ескерткіш қою. Пайғамбар, Усман Ибн Мазун қайтыс болғанда оның қабірінің үстіне белгі тас әкеліп қойған. Себебін сұрағандарға "Осы жерден өткенімізде тасты көріп, Усманды еске алып, дұға қылып тұрамын"деген екен. Демек, дінімізде өлгендерге белгітас қою шариғатқа жат емес екен.
Өлгендерге Құран бағыштау - барлық мұсылман әлемінде кең таралған. Ол өлілерді еске алу үшін жасалған шара, Ғибраты, хикметі мол нәрсе. Құран оқу арқылы өлік шыққан үйге өзіңнің оның қайғысын бөліскеніңді білдіресің.
Пайғамбар айтады: "Құран Кәрім оқылғанда, Алла Құран оқығанға да, оны тыңдағанға да, сауап жазады. Сондықтан егер, оқушылар мәйітке Құран бағыштаса, Алла оқушыларға берген сауабын кемітпестен мәйітке де жазады" дейді. Сондықтан Құран тілуәты Алланың сөзінің сақталуы және ислам дінінің жандануының бір жолы деп қарау керек.
Құранда "... Кейінгі келген әулет өкілдері өздерінен бұрын өтіп кеткен ата-бабаларына дұға оқып: Әй, Алла, Бізді кешір, иманда бізден бұрын өткен бауырларымыздың күнәларын кешір" (Хашр сүресі, - 10 аят).
Пайғамбардың өзі кейбір сүрелерді мәйітке оқудың артықшылығын айтқан. Мысалы "Ясин сүресін оқысаңыз, мәйіттің азабы жеңілдейді" (Имам Ахмад Муснади).
"Адам баласы қайтыс болса, оның істеген сауап амалдары тоқтайды, бірақ үш нәрсе тоқтамайды. Садақа-и жария (жақсы іс), перзентінің оған жасаған дұғасы және пайдалы ілімі". Уаххабилердің атақты сүйенген ғұламасы Ибн Жаузийа: "өзінің "Китаб-ур-рух" атты еңбегінде Алдыңғы үш ғасырдағы ислам ғұламаларының жерлеу рәсімінен кейін Құран оқуды өсиет еткен" дейді. Уахабилер өз көзқарастары бойынша Ибн Ханбал, Ибн Таймийа, ал-Жаузийа доктриналарына сүйенгенмен, өлген адамдар өзі, мәйітке, Құран тілауатының сауабы немесе оларға жасаған қызметінің сауабы жетпейді дегендерге қарсы шыққан.
Тауассул пайғамбардың өзі "Әй, Алла, Сенен, тек Сенен ғана сұраушылар үшін сұраймын" деген еді. Пайғамбар бір бишараға: "Әй, Алла, Сенен Сенің пайғамбарың арқылы сұраймын. Әй, Мұхаммед, Сіз арқылы Аллаға жалбарынамын. Әй, Алла, пайғамбардың хаққы, үшін мінажатымды қабыл ете гөр" деп дұға жаса дейді.
Қысқаша түйіндеп айтсақ, салафилер исламды тарату мен халифат орнатудың негізгі жолы жиһад, яғни дінді күшпен енгізу деп санайды. Бұл Құран ұстанымына түбірімен қайшы келеді.
Қазақстан Республикасы Конституциясына қарама-қайшы көзқарастарын жасырмай айта алады. Олардың пікірінше, Қазақстанның билік тобы әбден сыбайластыққа батқан, мұсылман атына сай емес. Сондықтан салафилер бүгінгі конституциялық құрылымды халифатпен алмастырып, шариғат заңдарын ұстануға, мемлекет басына халифа, әмір сайлауға үндеп жүр. Бұл біздің тәуелсіздігіміздің баяндылығы мен қауіпсіздігіне төнген қатер.
Қазақ мұсылмандық түсінігі мен әдет ғұрпына ашық түрде ревизия жасаумен айналысып жатыр. Уаххаби діндарлардың пікірінше, славян халықтарын айтпағанда, қазақ, өзбек, ұйғыр, қырғыз т.б. халықтың барлық дәстүрі ислам догмаларына қайшы, сондықтан тез арада жойылуы тиіс. Салафилер өз еліңнің патриоты болма, Ислам дінінің патриоты бол деген идеяны насихаттайды. Бұл әрбір Уаххабидің салафилік идеяны тарату үшін ұлт пен мемлекет мүддесін оңай сатып жіберетінін көрсетеді. Сен егер ұлттық мүдде туралы айтсаң мининационалист болып қоғамнан аластатыласың. Ал Құранда адамдарды өзара бір бірінен үйрену үшін қауым, ұлт ретінде жараттық деген аят бар.
Исламның негізі - жиһад деп түсіндіріп, кәпірлерге қарсы қарулы соғысқа үндейді. Уаххабилердің түсінігіндегі кәпір ұғымына қазіргі Қазақстан халқының 90%-ы кіреді. Уаххабилік ағымның ерекшелігі - сенім мәселесінде фанатизмге бой алдырса, өзінен басқа түсініктегі мұсылмандарға экстремистік өшпенділікпен жауап береді. Мұнда олардың ұстанымында Құран психологиясынан, рухынан атымен жұрдай.
Түркілердің Ислам дінін қабылдауы адамзат тарихындағы ірі оқиғалардың бірі. Бүгінге дейін Ислам дінін, философиясын, тарихын, мұсылман халықтардың мәдениетін субъективті түрде зерттеген батыс авторларының пікірлерін естіп келдік. Олар әрқашанда: Ислам қылыштың күшімен таралды; Талас соғсынан кейін түркілер амалсыз мұсылман болды; түркілердің көне діні мен Исламның кейбір үгіттері ұқсас болған соң олар мұсылман болды т.т. деген пікірлерді алға тартады. Егер екі діннің арасындағы ұқсастық екінші дінді қабылдауда шешуші фактор болғанда, онда христиандық пайда болғанда барлық йаһудилер христиандықты; ал Ислам Әз Мұхаммедке жіберілгенде, барлық йаһудилер мен христиандар Исламды дереу қабылдауы керек-ті. Өйткені, Әз Мұхаммед өзінен бұрынғы пайғамбарларды растап, оларға жіберілген түпнұсқа кітаптарды Аллаһ Тағаланың сөзі екенін мұсылмандарға айтқан-ды. Доңыз етін жемеу, арақ ішпеу, құрбандық шалу, сумен тазалану т.т. секілді кейбір міндеттер осы діндерде де болған-ды. Ең маңыздысы, Таурат (Тора) және Інжілде (Евангелия) Әз Мұхаммедтің келетіні туралы мәліметтер болған. Демек, діндер арасындағы ұқсастық, жекеленген жағдайлардың игі әсер жасағанымен, басқа дінді қабылдауда тұтастай негіз бола алмайды [3, б. 39].
Исламдық сенім және сезіммен айтқанда, түркілердің мұсылман болуының басты себебі Жаратушының, барлық құдырет иесі Аллаһ Тағаланың солай тағдыр еткені, солай қалағаны. Ал, Пәруардигар кімге һидаят нәсіп етпесе, оны ешкім адастыра алмайды. Әз Мұхаммедтің туған немере ағасы, елшілік мсіндетін атқарғанда Оған үлкен қамқоршылық танытқан Әбу Тәлібтің мұсылман болмауы сондықтан шығар. Сондай-ақ мұсылман елдерінде 14 ғасыр бойы жасап жатқан араб тілді христиандардың орнына, түбі Сібірмен көршілес тұрған түркілер мен қиыр шығыстағы халықтардың мұсылман болуын осылайша түсіндіре аламыз. Барлық болмыс пен құбылыстардың, атрибуттардың негізінде Құдайдың үкімінің жатиқандығын Барух Спиноза қатарлы еуропалық философтар да дәлелдеп, мойындаған. Фараби Аллаһ Тағаланың ирадасын: өзі пайда болдырған нәрселерге Аллаһ Тағаланың қарсылық етуін қажет ететін нәрсенің болмауы деп түсіндіреді. Ғазали істі жоқ болып тұрғанда ирадамен бар етілген нәрсе дейді. Құран Кәрімде Аллаһ Тағаланың ирадасы хақында былай делінген: 1642: Ол (Аллаһ) бір нәрсені ирада қылғанда (қалағанда) оған бол дейді; ол нәрсе дереу бола қалады.
Түркілердің Исламды қабылдап, мұсылман болуының ендігі себебі Исламның хақ болуы. Ислам келтірген әділ жүйе, екі дүниенің қуаныш кілті, иманның берік негіздері, құқықтың үстемдігі, ғылымның үстемдігіі, еңбектің ақтығы, тазалықтың иманнан екені, кісі ақысын жемеуу, отанды сүю, ата-ананы сыйлау, адал еңбек ету, қайырымдылық жасау институтары қандай адамға түсіндірілсе, ол мұсылман болады. Исламның қағидалары адам болмысы мен табиғат заңдарына қайшы келмейді. Исламның қағидалары мен ғибадат формаларында адамға ауыртпашылық беретін, тағат жетпейтін, я болмаса жиіркенішті, нәфрәтлі қылықтар жоқ. Аталмыш қағидалардың ең басты үшеуі: 1) Теңдік, 2) Әділет, 3) Қарапайым, қанағатшыл мемлекет басшысы. Міне, осы үш бағана, Исламға тән қағида, арабтар мен басқа халықтардың Исламды ұнатып, мұсылман болуында шешуші рөл атқарған. Ислам жер шарында таптық-сыныптық жүйе ен жайлаған дәуірде теңдік ұғымын таныстырды. Һәм оны іс жүзінде жүзеге асырды. Әділеттілік бір адамның немесе рудың монополиясындағы ұғымдықтан, күллі әлемдік мәртебеге көтерілді.
Түркілерді Ислам дініне тартқан ендігі бір күш, ол Исламдағы таухид нанымы. Сөздік мағынасы бірлеу дегенді білдіретін таукид Аллаһ Тағаланың бір, абсолютті құдырет иесі, ортағы (серігі), ұқсасы жоқ Жаратушы екенін мойындау. Құран Кәрімдегі Ихлас сүресінде таухид сенімінің негіздері айтылған: 1121-4: Ей Мұхаммед! Айт: Ол Аллаһ бір-дүр, Аллаһ Самал-дүр, ол еш нәрсеге мұқтаж емес, бәрі Оған мұқтаж, ол тумаған өәм туылмаған, Оған тең келер нәрсе жоқ. Әнбия сүресінде Аллаһ Тағала адамзатқа былай дейді: 2122: Егер жерде және көкте Аллаһтан басқа тәңірлер болғанында, жер мен көк астан-кестен болып, һәм жерде хаос болар еді. Галактикамыздағы әдемі тәртіп, ғарыш денелерінің үндес әрекеті, жан-жануарлар әлеміндегі тепе-теңдік, бірін-бірі толықтырып жатқан табиғат құбылыстары, әдісі, бар болмыс бір Тәңірдің ғана болғанын дәлелдейді. Адам баласы болмысынан, тумысынан таухидке бейім болып келеді. Адам рухын бір Аллаһ сенімі, таухид ұғымы ғана қанағаттандыра алады. Сондықтан, әлеуметтанушы ғалымдар жер жүзіндегі барлыұ діндерді, сенім-нанымдарды зерттей келе әзелде бір-ақ діннің болғанын және оның монотеистік дін болғанын айтады. Ғылым XX ғ. қол жеткізген осы фактіні Әз Мұхаммед осыдан 14 ғасыр бұрын-ақ айтқан-ды. Басқа діндердің барлығы да осы таухид ақидасынан алшақтаған адамдар бас ұрған нанымдар болып табылады [4, б. 66].
Түркілердің Ислам дінін қабылдауында, олар ұстанған ғайри діндердің рухани-материалдық жағынан адамдарды қанағаттандыруда жеткіліксіз болғаны, примитивті нанымдар мен аңыз-ертектерге негізделген сенімдердің Исламмен танысқан соң мән-маңызынан айрылуы маңызды фактор болды. Түркілер қабылдаған діндер олардың әдет-ғұрыптарымкен сыйыса алмады да, олардың батырлық-жауынгерлік рухын келемежге салды. Әл-Жаһиз тоғыз-оғыздардың манихейлікті қабылдамас бұрын аса батыл, жауынгер ел екенін және өздерінен бірнеше есе артық жауларды ойсырата жеңгенін, ал манихейлікті қабылдаған соң олардың күйзеліске ұшыраған атап жазады. Алайда, Ислам діні түркілердің жауынгерлік сипатын сақтай білген. Исламнан бұрынғы түркілердің қоғамдық құрылымында әлеуметтік әділеттілік пен теңдіктің болмауы, экономикалық әл-ауқатына қарай бір-бірімен тым алшақ таптардың болуы, олардың әділеттілік пен ынтымақтастықты уағыздаған мұсылманшылықты қабылдауында мейлінше рөл атқарған. Түркілердің орта ғасырлардағы өңге халықтар сияөты (араб, парсы, ұрым т.т.) хұрафалық қатал үкімдері болған. Мәселен, еркегі өлген әйелді күйеуімен бірге көму, жаудың бас сүйегін шарап ішетін ыдыс ету т.т. Енисей қырғыздары ұрлық жасаған баланың басын шауып, әкесінің кеудесіне іліп қоятын, әкесі баласының басын өлгенше кеудесінде іліп жүруге мәжбүр болды. Мұндай ереже хұндарда да болған. Бұдан басқа, мәселен, отқа құлдықта әкенің қызымен, шешенің ұлымен, ағаның қарындасымен үйленуі секілді табиғат заңдарына қайшы, адам жаратылысы мен абыройына әбден теріс, асқан азғыншылықтар болған-ды. Міне, осындай қатал кесімдер мен әдеттерге қарсы болған Ислам дінін түркілер мейлінше қабылдаған.
Мұсылман саудагерлер Исламның шартарапқа таралуына игі әсер жасады дей аламыз. Мысалға, хазарлардың бір сыпырасының мұсылмандықты қабылдауы өз еркімен, бейбіт түрде, осы саудагер-елшілердің үгітінің арқасында болғанды. Әз Мұхаммедтің Ислам дінін баяндау, уағыздау, түсіндіру мектебінен өткен сахабалар мен оларды көрген саналы мұсылмандардың жанкешті еңбегі, Исламды түсіндірудегі теңдесі жоқ қажырлы қайратты түркілердің Исламды лайығынша түсінуіне себеп болған. Мұсылмандар ашқан он мыңдаған рабаттарда мұсылманшылық жүйелі түрде уағыздалды. Дін таратушы ғұламалар ел-елді аралап, түкпір-түкпірге сапар шегіп, жаппай еңбек етті. Орталық Азия халықтарының маңызды құралдардан болды.
Өзіндік ерекшелігі бар сопылық әдеби ағымның қалыптасып, бүкіл шығыстың поэтикалық шығармашылығына әср ету себептерін зерттеушілерддің еңбектерінен тереңіінен іздестіру керек. Сопылық поэзия негізін сопылыққа тән сама құбылысынан бастау керек сияқты [5, б. 68].
Сама (араб. есту) - бұл сопылық сұхбаттар барысында саз сүйемелімен өлеі айту, келе-келе ол сұсылман әлеміне жалпы таныс дәруіштік зікірге ұласқан. Фиких, мутаккалимдер тарапынан қиыншылықтарға ұшырағанына қарамастан сама сақталды, дамытылды және оған қасты көптеген еңбектер жазылды.
Ұлы түркі сопы-ақыны Қ.А.Иассауи Түркістан өңірінде кемел сопылық әдебін құрған, рухани тазалық пен кемелділіктің үлгісін қалыптастырып, оны өз бойында сомдай алған ірі тұлға. Оның Диуани Хикмет аты өлеңдер жинағы түркі халықтарының рухани мәдениетін тереңдете отырып, түркі қауымдастығының мұсылмандануына жоғары дәрежеле ықпал етті және он төрт ғасырға жуық уақыттан бері ұлттық санамыз бен дініміздің айнасы іспеттес бізге мирас болып жетті. Егер кеңестік дәуірде сопыдлық сарындары көркем образдармен бүркемеленген Шығыс ақындарының шығармашлығы мен дүниетанымдарын зерттеуге Омар Хаям, Джами, Навои т.б. шенеуліктер қойылмаған болса, өн бойы дін исламды және сопылықты үгіттеген Иассауи дүниетанымы түгілі, оның шығармашлығы зерттеуге тыйым салынды. Ең алдымен мына жағдайда есте ұстау керек. Иассауидің шығармалары сопылық бағытта жазылған. Әл-Фараби, Ибн Син трактаттары сияқты негізгі философиялық көзқарастарын ашуға арналған Иассауиде еңбек жоқ.
Сопылық ілімінің әлеуметтік және танымдық жағында болатыны байқұалады. Р.Никольсонның айтуы бойынша Сопылықтың тууына хижраның I ғасырындағы аскеттік көзқарастардың басымдығы әсер еткен. Алғашқы дәуірлердегі сопылық Мұқатил б.Сүлейманмен басталып, Мұхаммед б.Каррам мен Имам Мәлік арқылы жалғасты. Әдетте алғаш дәуірде шамамен VIII-IX көріне бастаған сопыларқатарында хадис жинаушылар, ел кезуші жыршылар, Құран оқитындар жихадқа қатысушылар мен қала тұрғындар да болған. Сунни сопылық Мұхасиби, Бағдади, мысри, Бистами мен ал-Халладж сияқты мұтасаууфтармен басталды да, ал-Ғазали арқылы шарықта шегіне жетті. Кейінгі дәуір сопылық сыншылары, мәселен, Мұхаммед Иқбал сопылық ойшылдарынан көп нәрсені алып отырған. Ол А.Бейділ, М.Халладж сияқты сопылардың идеяларын өзінше дамытып отырған. Дәруіш пен ринд деген өлеңінде ол өзін Екінші Мансұр деп атаған. Ойшылдың бұған дейін ұстанған өз дәстүрлерінен алшақтауын, Иқбал философиясына мансұрлық ойлардың толық енуімен байланыстыруға болады. А.Иассауи философиясында Мансұрдың ғашықтық жолындағы құрбандығы туралы идеясы алға тартылады. Маңыздысы сол, Халладж мансұр бейнесі ғасырлар бойы түрік және парсы мәдениетінде ынтықтық халін, іштей қақтығыстар туғызтып, түрлі пікірлер дүниеге келтірген феноменге айналды [6, б. 69].
Ибн Араби ақиқаттың сопылық түсінігін неоплатонистік терминдермен ашуға ұмтылғандардың бірі - оның доктринасы екі белгілі шығармасы Ал-Футухат ал-Маккия және Фусус ал-хакимде айтылған. Ол уахдад ал-ужуд болмыс тірлігі қағидасы айналасына жинақталады. Уахдад ал-ужудта мақсат - құдайдың есімдері мен сипаттараның осы әлемдегі болмыс формасында көрінуі; шынайы болмыс иесі ретінде құдайды қабылдау. Басқаша айтқанда, бұл әлемдегі нәрселерді, құдайдың көріріну әсері, яғни алға шығып, көрінетін жері ретінде қабылдау және құдайды жалғыз болмыс ретінде тану түсінігі. Ибн Араби өзінің пантеистік монистік теософиясында сезімдерін практикамен келістіре алмаған сопыларға лайық атақтарын қайтарып берді - деп есептейді Г.Э.фон Грюнебаум. Метафоралыұ антроморфизм принциптерін басшылыққа ала отырып, ол әлем-құдайдың өз-өзіне сүйсінетін айна, ал адам - ең ең жетілген айна деп қарады. Сопылық ілім - бұл ең алдымен жол, тазару жолы. Құдайды тану жолдары бүкіл түркі мұсылман әлеміне сопылық бауырластықтар арқылы тарады. Бауырластықтардың негізінде ұстаз бен шәкірт, арабша мүршид (жол көрсетуші) пен мүрид (шәкірт) қарым-қатынасы жатыр. әрбір адамда өзінің менімен құтқарар мүмкіншіліктер бар. Бірақ олар өзінің менімен құтқарар мүмкіншіліктер бар. Бірақ олар жасырын кү йде болғандықтан, мүршид үйретпейінше ашыла алмайды, кейде ерекше жағдайда құдай ілтипатымен ерекше қабілеттер берілуі мүмкін.
12 ғ. Сырдария бастауларындағы құмдарда түркі көшпенділері арасында тарикатының наным-сенімдерін кең көлемде таратуда үлкен табысқа жеткен мутасаууф А.Иассауи болды. Ол сопылықтың этикалық ілімін түркі жерінже толыққанды орнықтырып, дамытқан сопылықтың ірі теоретигі А.Иассауи Иассыда өмір сүрген жылдары төңірігіне мыңдаған шәкірт жинайды да, тарикаттың таралуына күш салады. Негізінен ол кездегі жағдай діни және сопылық үлгі-насихат жүргізуге өте қолайлы болатын. Сырдария ауданында, Ташкент пен оның төңірегінде, Сейхунның бас жағындағы далада үлкен ықпалға ие болады. Төңірегінде Бұхара, Самарқанд немесе Хорасан қалаларында болғандай Иран тілі мен әдебиетін білетін, сол әдеппен тәрбиеленген данышпандар емес, ислам дініне жаңадан кіріп, тағдырын осыған байлаған, қарапайым түркілер жиналады. Сондықатн араб ілімі мен парсы әдебиетін әрине жетік білгенімен, шәкірттеріне олар түсінетіндей тілде үн қату қажеттігі туды - деп кітабында Көпрүлү айтқандай, бұл өлеңдер хикмет деп атаған [7, б. 49].
А.Иассауи - сопы-ақын және тарикат құрушысы ретінде түркілердің рухани өміріне ғасырлар бойы әсер еткен. Түркілер арасында Пир- и Түркістан атағымен танымал болған. Иассауи ізбасарларының бьірі болған Хазинидің Жауахирул - Абрарында мына жолдарды келтіреді:
Кутб-ы Араб пир-и ажам шайх-ы Түрк
Мүршид-и афак-у азиа-и бузург.
Ф.Көпрүлү, А.Иассауидің аңыз аралас өмірі мен Иассауилік әдебіне қатысты мағлұматты тұтасымен осы шағармадан алған. Жастайынан әдеттен тыс әрекеттер көрсеткен ол өзінің Диуани Хикмет деген шығармасында рухани жетістік мәнін сопыларға тән тілмен жеткізеді. А.Иассауидің алғашқы ұстаз-тәрбиешісі Арыстанбаб болған. Иассыда алғаш білім алуын аяқтасымен, Ахмет Иассауи Бұхараға барады. Бұл қалада Щайхы Иусуф Хамедани деген үлкен сопының қол астында болды. Хазинидің Жауахирул Абрарынан
Кейін оқылуы керек сопы - бұл Иусуф Хамадани. И.Хамаданидің мәлім болған еңбегі - бұл Рутбатул-хаят. А.Иассауи қайтыс болғанға дейін хикмет деп аталатын сопылық өлеңдерін жазады. Айналасындағы шәкірттеріне жүріс-тұрыс және тариқатқа кіру әдебін айтып, діни шарттарды түсіндіруде бұларға қатысты араб және парсы тілдеріндегі басты ілімдерді оқымағандарға хикметтермен жол көрсеткен. А.Иассауи И.Хамадани сияқты шариғатты ғылыми түрде жақсы білетіндіктен де, шариғат пен тариқатты үнемі ұштастырып отырады.
Барлық тариқаттардағыдай иассауия тариқатының да өзіне тән әдептері, тәсілдері мен қағидалары бар. Ьасқалай сопылық ағымдардан үлкен айырмашлығы болмаса да, ерекшеліктері бар. А.Абуов бұл ерекшеліктерді былайша сомдаған: Шайхы мен оның бауырбастығы өздерін тек Құдай құлдары деп сезінбей, өздерін халық бұқарасының бір бөлігі ретінде танып, құдай Ақираттың мейірім нұрын халыққа жеткізуге тырысты. Құдайды тану жолында басшылық ретінде Иассауи тарикатында Пақырнама басшылыққа алынып жүр. Иассуиге тиесілі етілетін шығармада, сопылықтың онтогносеопраксеологиясымен байланысты иассауилік қағидалары суреттелеген. Сонымен бірге онда шайхылар мен мүридтердің әрекеті тәптіштеліп нақтыланған, қарым-қатынастық мәселелері қарастырылған; тариқаттың әрбір дәрежесінде сопы жағдайының мазмұндық мінездемелері ашып көрсетілген. Шығарманың үлкен бөлігі моральдық-этикалық мәселелерден құралған, - деген К.К. Бегалинованың монографиясында берілген пікірге қосылуға болады [36, б. 95].
Себебі Иассауи дүниетанымы бойынша уахдат-и ужуд (болмыстың бірлігі) - бұл бүкіл әлемнің құдай субстанциясының көрінуімен білінуі. Яғни, бұл көрініс Оның ең көркем жаратылысы адамда білінеді. Сондықтан, адамдағы осы құдай негізді қашан да құрметтеу керек. Адамды, адамзатты сүю - әрбір адамның негізгі міндеті. Ұлы сопылардың дәруіштік өмір салты мен дін жолындағы жетістіктері дәруіштер арасында өте мәлім. А.Иассауи көзқарасы бойынша, шынайы сопы дәруіштік өмір салты мен құдай жолында күресуге дайын болуы, жеп-ішу қызметінен, оңашаланып (бұл дүниеден бас тартып) нәпсісін тиып, ішімдіктерден бас тартуы керек. А.Иассауидің түркілер арасында сопылықты таратуға ықпал ету мақсатымен сопылық өлеңдер (хикметтер) жалғаны мәлім. Шығыс түркілерінде А.Иассауидің және сол стильде өлеңдер жазған басқа да дәруіштердің шығармалары хикметдеп аталған. Иассауи хикметтері кейінгі тдәуірде Диуан-и Хикметте жинақталған. Диуан-и Хикмет әсіресе, шығыс және солтүстік түркілер - өзбектер, қырғыздар мен Еділ бойындағы түркілер арасында қасиетте (киелі) кітап ретінде ғасырлардан бері қолдан қолға өтіп отырғандықтан, оның шексіз жазба нұсқалары мен кейіннен щшыққан көптеген басылымдарын кездестіруге болады. А.Иассауидің кесенесінде 1929 жылы болған Гордлевский, теріге жазылған көне бір нұсқаның болғанын айтқан. Осы кісі бұл нұсқаның жоғалғанын хабарлаған. Фазлуллах Михман наме-и Бухара деген еңбегінде Иассыдағы кесенеде Иассауи кітабын оқығанын, мұның сопылық бір шығарма екенін, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz