Шешен тілі

Кіріспе 3
1 Шешен халқы 3
2 Шешен тілінің қалыптасуы 3
3 Шешен тілінің фонетикасы 3
4 Шешен тілінің лексикасы 3
Қорытынды 3
Қолданылған әдебиеттер тізімі 3

Шешен тілі нах-дагестандық (шығыс кавказ) тілдердің бірі; ингуш пен бацбий тілдерімен нах тобындағы тілдерді құрайды, солардың ішінде ингуш тіліне ұқсастығы байқалады.
Шешендер – мұсылмандар, шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекше. Ең басты дәстүр – еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Шешендер қонақжайлықты өздерінде де басқа дамадардың бойында да құрметтейді.
Шешен тілі – нах-дагестандық тілдерінің бірі. Шешен республикасы мен Дагестандағы Хасавъюртов ауданында таралған. Шешен тілі – дүние жүзіндегі ежелгі тілдердің бірі. 2002 жылғы санақ бойынша, Ресейдегі ол тілде сөйлейтін адамдардың саны 1 360 000 адамға жетті. Шешен тілі нах тобындағы тілдердің қатарына жатады. Шешендердің көбісі РКСФР құрамына кіретін АКСР Шешен-Ингуш жерінде тұрады.
Шешен тілінің жазба мәдениеті Ұлы Октябрь революциясынан кейін жасалған (ал әліпбиі одан бұрын, мысалы П. К. Услар әліпбиі XIX ғасырдың 60-шы жылдары жасалған). Алдымен шешен жазбасы араб графигіне негізделді, кейіннен латын тіліне негізделді. 1938 жылдан бастап орыс графигі бар әліпби әрекет етеді. Шешен тіліндегі алғашқы «Серло» («Свет») газеті 1925 жылдан бастап шыға бастады.
Ол тілде жазық, аккин (ауховтық), чеберлоевтық, шароевтық, мелхиндік, итумкалиндік, галанчождік және кистиндік диалектілер байқалады.
Қазіргі заманғы шешен әліпбиі 1938 жылы қабылданған (1 сурет). Ол 49 әріптен тұрады.
Шешен тілінің фонетикасына күрделі воказизм тән. Әліпбидің негізгі ерекшеліктері: а) орыс дыбыстарына артикуляциясы бойынша жақын дыбыстар орыс әліпбиіндегі белгілермен сәйкес белгіленген; б) сәйкес орыс әріптерінің үйлесуімен белгіленген арнайы шешен фонемдері ( қосымша белгімен белгіленген I дыбысты ескермегенде); в) геминирлі дауыссыздар, ұзақ дыбыстар, кейбір дифтонгілер, трифтонгілер ерекше белгілермен белгіленбеген; г) орыс тілінен енген сөздердің орфографиясын сақтау үшін ё, щ, ы, ъ (ль, рь) әріптері қосылған; д) кейбір дауысты фонемдер дәл сондай белгімен немесе сөздердің тіркесуімен беріледі (мысалы е [е], [е:], [ие], [ие:] білдіреді).

1 Алироев М. Кистинский диалект чеченского языка. "Изв. Чеч.-Инг. НИИ истории, языка и лит-ры", т. III, вып. 2. Грозный, 1962.
2 Арсаханов И.А. Аккинский диалект в системе чечено-ингушского языка. Грозный, 1959.
3 Гугиев Х.Г., Хумпаров А.X., Чентиева М.Д. Нохчийн меттан грамматика. Грозный, 1940.
4 Дешериев Ю.Д. Современный чеченский литературный язык. Фонетика. Грозный, 1960.
5 Дешериев Ю.Д. Сравнительно-историческая грамматика нахских языков и проблемы происхождения и исторического развития горских кавказских народов. Грозный, 1963.
6 Дешериева Т.И. Сравнительно-типологическая фонетика чеченского и русского литературных языков. Грозный, 1965.
7 Имнайшвили Д.С. Основные и послеложные падежи в ингушском языке. - Изв. ИЯИМК, т. XII, 1942.
8 Мальсагов Д.Д. Чечено-ингушская диалектология и пути развития чечено-ингушского литературного (письменного) языка. Грозный, 1941.
9 Мациев А.Г. Чеберлоевский диалект. Грозный, 1962.
10 Мациев А.Г. Чеченско-русский словарь. М., 1961.
11 Яковлев Н.Ф. Морфология чеченского языка. - Труды Чеч.-Инг. НИИ истории языка и лит-ры, т. I. Грозный, 1959.
12 Яковлев Н.Ф. Синтаксис чеченского литературного языка. М., 1940.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

РЕФЕРАТ

Тақырыбы: Шешен тілі

Пәні: Тіл біліміне кіріспе

Орындаған: _____ топ студенті
___________________________

Жетекші:
____________________________

Қарағанды 2013

Жоспар

Кіріспе 3
1 Шешен халқы 4
2 Шешен тілінің қалыптасуы 6
3 Шешен тілінің фонетикасы 7
4 Шешен тілінің лексикасы 10
Қорытынды 13
Қолданылған әдебиеттер тізімі 14

Кіріспе

Шешен тілі нах-дагестандық (шығыс кавказ) тілдердің бірі; ингуш пен бацбий тілдерімен нах тобындағы тілдерді құрайды, солардың ішінде ингуш тіліне ұқсастығы байқалады.
Шешендер - мұсылмандар, шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекше. Ең басты дәстүр - еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Шешендер қонақжайлықты өздерінде де басқа дамадардың бойында да құрметтейді.
Шешен тілі - нах-дагестандық тілдерінің бірі. Шешен республикасы мен Дагестандағы Хасавъюртов ауданында таралған. Шешен тілі - дүние жүзіндегі ежелгі тілдердің бірі. 2002 жылғы санақ бойынша, Ресейдегі ол тілде сөйлейтін адамдардың саны 1 360 000 адамға жетті. Шешен тілі нах тобындағы тілдердің қатарына жатады. Шешендердің көбісі РКСФР құрамына кіретін АКСР Шешен-Ингуш жерінде тұрады.
Шешен тілінің жазба мәдениеті Ұлы Октябрь революциясынан кейін жасалған (ал әліпбиі одан бұрын, мысалы П. К. Услар әліпбиі XIX ғасырдың 60-шы жылдары жасалған). Алдымен шешен жазбасы араб графигіне негізделді, кейіннен латын тіліне негізделді. 1938 жылдан бастап орыс графигі бар әліпби әрекет етеді. Шешен тіліндегі алғашқы Серло (Свет) газеті 1925 жылдан бастап шыға бастады.
Ол тілде жазық, аккин (ауховтық), чеберлоевтық, шароевтық, мелхиндік, итумкалиндік, галанчождік және кистиндік диалектілер байқалады.
Қазіргі заманғы шешен әліпбиі 1938 жылы қабылданған (1 сурет). Ол 49 әріптен тұрады.
Шешен тілінің фонетикасына күрделі воказизм тән. Әліпбидің негізгі ерекшеліктері: а) орыс дыбыстарына артикуляциясы бойынша жақын дыбыстар орыс әліпбиіндегі белгілермен сәйкес белгіленген; б) сәйкес орыс әріптерінің үйлесуімен белгіленген арнайы шешен фонемдері ( қосымша белгімен белгіленген I дыбысты ескермегенде); в) геминирлі дауыссыздар, ұзақ дыбыстар, кейбір дифтонгілер, трифтонгілер ерекше белгілермен белгіленбеген; г) орыс тілінен енген сөздердің орфографиясын сақтау үшін ё, щ, ы, ъ (ль, рь) әріптері қосылған; д) кейбір дауысты фонемдер дәл сондай белгімен немесе сөздердің тіркесуімен беріледі (мысалы е [е], [е:], [ие], [ие:] білдіреді).

1 Шешен халқы

Ғасырдың құрбандары!
Аз боп әлі келе ме қырғандары?
Таулар неге қорған боп атылмайды,
Тас қамал ма қалқайып тұрған бәрі?!
Айдын көлдей мөп-мөлдір тұнық тұрған,
Дүниені кім сонша былықтырған?
Замандардан заманға көшкен сайын
Шешендерді шыбындай қырып тұрған.
Дүниенің бір бітпей былықтары,
Содан, бәлкім, барады құрып бәрі.
Шашыраған шешендер жер-жаһанға.
Ғасырлардың сияқты сынықтары!
Қанша дауыл соқса да ұлытқалы,
Шешен халқы ерлігін ұмытпады.
Шаңырағын шайқалтпай сүйеп тұрған,
Елде қалған асыл ер - сырықтары!
Тал бойында тулаған асыл қаны,
Шешендердің жетпей ме шашылғаны?
Жеңіп шығып кәпірді,жалған емес,
Күллі әлемге айдынын асырғаны.
Ғұмыр кешкен барша жұрт сұр ғаламда,
Қатер қанша оқ борап тұрған алда?
Құрымаса Дүние,мүмкін емес,
Жеңілуі шешеннің бұл жалғанда - дегендей, шешендер, нохчилар, нахчо (өзінше атауы), қазақ тілінде - шешен, өзіндік тарихы, этномәдени және бірегей антропологиялық типті ежелгі халықтардың бірі болып табылады. Бүгінгі күні бұл Солтүстік Кавказдың ірі этностарының бірі.
Шешендер - мұсылмандар, шешен халқының салт-дәстүрі кез-келген мұсылман халықтардың дәстүріндей өзіндік ерекше. Ең басты дәстүр - еркіндік. Кез келген жағдайда да шешендер ең алдымен еркіндік, бостандықты қалайды. Екінші орынға шешендердің жомарттығын қоюға болады. Ол тәкаппарлықпен үйлеседі. Шешендер қонақжайлықты өздерінде де басқа дамадардың бойында да құрметтейді. Әйел адамдарға, қарт адамдарға ерекше сый-құрмет көрсетілген. Отбасы салтында ұл бала әкесінің кез келген өтінішін орындауға тиісті. Отқа түсуге дайын болуы керек [1].
Яхь - бұл қайырымдылық, мейірбандық жарысы. Бұл үнемі алдыңғы қатарда болу дегенді білдіреді. Өмірдің түрлі жағдайларында ішкі дүниесін өзгертпеу басты нәрсе болып табылады. Мейірбан, қайырымды ер азаматқа барлық жерде есік ашық. "Яхь йолуш кант" (қайырымды, мейірбан азамат) -- бұл біздің батырлар деп айтқан. Қазіргі кезде яхь ұлттық салт-дәстүрін ұстану дегенді білдіреді.
Шешен исламы мен исламдық фундаментализм екі бөлек нәрсе. Шешен исламы өзін басқа дінге, наным-сенімге қарсы қоймайды. Шешендер сунит ағамындағы мұсылмандар болып табылады. Вайнахтардың ислам дінін қабылдауының бастауы XIV-XV ғғ. жатады. Бұған дейін христиан дінін таратуға қадам жасалған.
Негізгі діни мейрамдар мен ғұрыптар бірнеше ғасырлар бойы қалыптасып, Құранның іргелі ұстанымдары мен ислам дәстүлеріне негізделген. Сонымен қоса олар шешендердің этномәдени ерекшеліктерін ескере отырып, қалыптасқан. Басты діни мерекелердің қатарына Құрбан айт және Ораза (Марха) жатады. Мәуліт айы мен Мұхаммед пайғамбардың туған күні дұға оқу және құрбандық шалу арқылы атап өтіледі. Мұсылмандардың рухани ғибадатханасы мешіт, медреселер болып табылады. Қазіргі кезде мешіттер Шешенстанның барлық елді мекендерінде бар. Мекке мен Мәдине, сонымен қатар Шешенстанда сопылық бағыттың негізін салушылардың жерленген орындары мұсылмандардың қасиетті жері болып табылады [2].
Шешендердің дәстүрлі шаруашылығы - жер өңдеу, мал шаруашылығы, құрылыс және сауда. Өкінішке орай, қазіргі кезде эконмиканың бұл салалары дамуы жағынан артта қалып отыр. Шешендер көбінесе ауылдық жерлерде үй шаруашылығы бар үлкен үйлерде тұрады. Шешендер үшін үй - амандық-саулықтың ғана емес, сонымен бірге үй қожайынының ар, намысының көрсеткіші болып табылады. Бұл тек қана отбасының тұрғылықты жері ғана емес, сонымен қатар қонақ күтетін орын. Ал, қонақ шешендер үшін қасиетті. Шешендер үлкен патриархалдық отбасында тұрады. Оларда мықты экономикалық және тайпалық байланыстар сақталып қалған.
Вайнахтардың ғұрыптық ерлер мен әйелдердің киімі: вайнахтық әскери киім- "Бустамийн чуоаъ", ерлердің тақуалық киімі - Повтал, "Ghowtal", әйелдердің мейірімділік киімі -- "Пабли" - "Ghable". Осы киімдер арқылы шешендердің ішкі дүниесінің құндылықтарын, мінез-құлқын көруге болады.
Вайнахтардың үш киімі Құдай жазуы (Хорхе Борхес) сияқты халық тағдырының белгісі.
Ерлердің әскери киімдері - ерлердің жастығы мен бозбалалығы "Бустамийн чуоаъ" ержүректілік пен батылдықпен дәлелденген киім [3].
Ерлердің тақуалық киімі - ерлердің кемеліне келуі: Кемеліне келу, даналық, беріктік, соғыс пен бейбітшілікке дайындығы!:"ПоЬта -- Ала!" -- Көтеріліңдер! Сөзбен және іспен айқасқа түсіңдер!"
Әйелдердің сәнді ғұрыптық киімі - нәзіктік белгісі -- "evigwieblich": "Пабли-Ghable" - "rlo - gho" - көмек, "айба" -- көтеремін, көтере аламын, ағылшын тілінде сияқты: ability - қабілет, able -- "айбало" -- "ло" -- беремін, "По - Бала! -- "сын сағатта, қайғыда жәрдемдесемін. "По Бала -- Ло" - киім-кешек, "По - көмек -- көмек беру " - жәрдем "ортақтасу" -- "мейірімділік" -- "Вайнах мейірбикелерінің бірігуі.
Вайнахтықтардың ішкі және сыртқы Еркіндік идеалын қалыптастыруды "Адат" Кишиева Абубакара, Кунта-Хаджи сөзденінен анықтауға болады және жалпы алғанда келесідей: Сыртқы мұнтаздық, Ішкі жинақылық, Пайымдаудың кемеліне келуі, шешім даналығы, өмірдің "Альфа" және "омегасы": "Сен жасауың керек - сенің қолыңнан келеді!"
Шешен отбасылардың дәстүрлі тағамы - ет, сүт, көкөніс өнімдері. Өндірістің қарқынды дамуы, ғылыми-техникалық прогресс және халықтың урбанизациялануына байланысты соңғы он жылдықтарда қала халқының үлес салмағының ұлғаюы, қазіргі шешендердің тұрмысы мен мәдениетіне жаңа элементтердің енуі күшейе түсті. Зиялы қауымның үлес салмағы ұлғайып Ой еңбегі арта түсті [4].

2 Шешен тілінің қалыптасуы

Шешен тілі - нах-дагестандық тілдерінің бірі. Шешен республикасы мен Дагестандағы Хасавъюртов ауданында таралған. Шешен тілі - дүние жүзіндегі ежелгі тілдердің бірі. 2002 жылғы санақ бойынша, Ресейдегі ол тілде сөйлейтін адамдардың саны 1 360 000 адамға жетті. Шешен тілі нах тобындағы тілдердің қатарына жатады. Шешендердің көбісі РКСФР құрамына кіретін АКСР Шешен-Ингуш жерінде тұрады.
Шешен тілінің жазба мәдениеті Ұлы Октябрь революциясынан кейін жасалған (ал әліпбиі одан бұрын, мысалы П. К. Услар әліпбиі XIX ғасырдың 60-шы жылдары жасалған). Алдымен шешен жазбасы араб графигіне негізделді, кейіннен латын тіліне негізделді. 1938 жылдан бастап орыс графигі бар әліпби әрекет етеді. Шешен тіліндегі алғашқы Серло (Свет) газеті 1925 жылдан бастап шыға бастады.
Шешеннің көркем әдебиет тілі Кеңес үкіметі кезінде қалыптасты. Қазіргі кезде ол тілде ұлттық мектептерінде сабақтар жүргізіледі, әдеби, қоғамдық-саяси, ғылыми-танымал әдебиеттер шығарылады, газеттер басылып шығарылады, радиобағдарламалар жүргізіледі, ұлттық театр мен телебағдарламалар өткізіледі.
Алғашқы шешен тілі туралы еңбекті орыстың ғалымы П. К. Услар жазған болатын. Ол Шешен тілі монографияның авторы. Шешен тілін зерттеуге Н. Ф. Яковлев үлкен үлес қосты, ол Шешен көркем әдеби тілінің синтаксисі деген еңбектің авторы. Революцияға дейінгі уақытта өзінің туған тілінің әліпбиін орыс графикасына негіздеп жасаған Т. Эльдархановтың жұмысын ерекше атап өтуге болады. Шешен тілі бойынша бағалы жұмыстар грузин ғалымдары Д. Имнайшвили мен Т. Гониашвилимен жазылған. Кеңес үкіметі кезінде ұлттық лингвисткалық кадрлар пайда болды - А. Яндаров, X. Ошаев, А. Г. Мациев - шешен-орыс сөздігінің авторы, Шешен-ингуш диалектологиясын жазған Д. Д. Мальсагов, X. Г. Гутиев - шешен тілінің үлкен орфографиялық мектеп кітаптарының құрастырушысы, М. Д. Чентиев, И. Г. Арсаханов. Соңғы жылдары К. Чокаев, И. Алироев және т.б. жас ғалымдар өсіп жетілді [5].
Әліпбидің негізгі ерекшеліктері: а) орыс дыбыстарына артикуляциясы бойынша жақын дыбыстар орыс әліпбиіндегі белгілермен сәйкес белгіленген; б) сәйкес орыс әріптерінің үйлесуімен белгіленген арнайы шешен фонемдері ( қосымша белгімен белгіленген I дыбысты ескермегенде); в) геминирлі дауыссыздар, ұзақ дыбыстар, кейбір дифтонгілер, трифтонгілер ерекше белгілермен белгіленбеген; г) орыс тілінен енген сөздердің орфографиясын сақтау үшін ё, щ, ы, ъ (ль, рь) әріптері қосылған; д) кейбір дауысты фонемдер дәл сондай белгімен немесе сөздердің тіркесуімен беріледі (мысалы е [е], [е:], [ие], [ие:] білдіреді) [6].

3 Шешен тілінің фонетикасы

Қазіргі заманғы шешен әліпбиі 1938 жылы қабылданған (1 сурет). Ол 49 әріптен тұрады.

1 сурет - Қазіргі кездегі шешен әліпбиі

Қазіргі заманғы әліпбиінде дауысты дыбыстарды белгілеу үшін келесі белгілер бар: а, аь, е, ё, и, о, оь, у, уь, ы, э, ю, юь, я, яь. Осы белгілердің әрқайсысы екі немесе одан да көп фонемдерді білдіреді: [а:са] 'белбеу' -- [аса] 'я', [вэха] 'мас болады' -- [вэ:ха] 'өмір сүреді', [дэ:ха] 'өмір сүреді' -- [диэ:ха] 'сұра', [дэшна] 'еріп кетті' ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.