Неологизмдер мен окказионализмдерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылуы (халықаралық ұйымдар құжаттарының негізінде)
2 Халықаралық ұйымдардың құжаттарының құрамындағы неологизмдер мен окказионализмдердің ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылуы 3
2.1 Біріккен Ұлттар Ұйымының Кәмелетке толмағандарға сот төрелігін орындауға қатысты минималды стандартты ережелеріндегі («Пекин ережелері») неологизмдер мен окказионализмдердің аударылуын талдау және онда қолданылған неологизмдер мен окказионализмдердің түрлерін жіктеу 3
2.2 Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясының 2011 жылғы 16 наурызда қабылдаған «Біріккен Ұлттар Ұйымының бостандығынан айырудан басқа құқық бұзған әйелдерге жаза қолдану шаралары мен бостандығынан айырылған әйелдердің өтінішіне қатысты ережесіндегі» неологизмдер мен окказионализмдердің аударылуын талдау және онда қолданылған неологизмдер мен окказионализмдердің түрлерін жіктеу 4
Қорытынды 4
Қолданылған әдебиеттер тізімі 4
2.1 Біріккен Ұлттар Ұйымының Кәмелетке толмағандарға сот төрелігін орындауға қатысты минималды стандартты ережелеріндегі («Пекин ережелері») неологизмдер мен окказионализмдердің аударылуын талдау және онда қолданылған неологизмдер мен окказионализмдердің түрлерін жіктеу 3
2.2 Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясының 2011 жылғы 16 наурызда қабылдаған «Біріккен Ұлттар Ұйымының бостандығынан айырудан басқа құқық бұзған әйелдерге жаза қолдану шаралары мен бостандығынан айырылған әйелдердің өтінішіне қатысты ережесіндегі» неологизмдер мен окказионализмдердің аударылуын талдау және онда қолданылған неологизмдер мен окказионализмдердің түрлерін жіктеу 4
Қорытынды 4
Қолданылған әдебиеттер тізімі 4
Бұл тарауда біз БҰҰ Бас Ассамблеясының Бұрыштамасымен 1985 ж. 10 желтоқсан айында қабылданған «United Nations Standard Minimum Rules for the Administration of Juvenile Justice ("The Beijing Rules")» («Біріккен Ұлттар Ұйымының Кәмелетке толмағандарға сот төрелігін орындауға қатысты минималды стандартты ережелерінің («Пекин ережелері») ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылуындағы неологизмдер мен окказионализмдердің берілу мәселелерін қарастыратын боламыз.
Мәтіндерді аудару тәжірибесіне баламаның қолданылуы өзекті болып табылады, Л.К.Латышевтің тұжырымдамасына сүйене отырып мәтіндердің аударылу ерекшеліктерінің түрлі стилдерін қарастырады. Мамандарға арналған мәтіндерді аударуда қиын келесі мәселелер, өзге терминдік жүйенің көмегімен мәтін мағынасын нақты беру болып табылады. Біз, аударма тілінің неологизмдік жүйесі, қайталанбайтын лексикалық жүйе секілді толық бір бүтін болады. Бұл келесі себептермен байланысты:
- неологизмдік жүйе, лексикалық жүйенің бөлігі болып табылады, сөйтіп ол, оның ұлттық-мәдени ерекшеліктерін сипаттайды.
- неологизмдік жүйе, білімнің пәндік-мағыналық аумағын, нақты пәндік аумақтағы бөлігі болып табылады, және ол да түрлі мәдениеттермен сипатталады.
- неологизмдік жүйе барлық уақытта әсерлі, ол жүйелік қатынастардағыдай бірліктер арасында үнемі өзгеріп отырады.
Формалды-семантикалық дәрежеде шыққан тіл және аударма тіл терминдерін салыстыру кезіндегі шыққан алшақтықтар, үш негізгі түрмен көрсетілді:
- морфо-синтаксистік құрылымдағы айырмашылықтар;
- лексикалық құрамдағы алшақтықтар;
- шыққан тіл және аударма тілі неологизмдерінің лексико-грамматикалық құрылымдағы алшақтықтар.
Шыққан тіл және аударма тілі неологизмдері мен окказионализмдерінің лексико-грамматикалық құрылымдағы алшақтықтары мына түрлерге бөлінеді:
Шыққан тіл және аударма тілі терминдерінің құрылымындағы компоненттердің, бірінің түрлі сөз таптары тән болуы, тілдердің грамматикалық қатарымен және әр тілде мағынасының тарихи қалыптасқан ерекшеліктерімен түсініледі [1, б. 95].
Мәтіндерді аудару тәжірибесіне баламаның қолданылуы өзекті болып табылады, Л.К.Латышевтің тұжырымдамасына сүйене отырып мәтіндердің аударылу ерекшеліктерінің түрлі стилдерін қарастырады. Мамандарға арналған мәтіндерді аударуда қиын келесі мәселелер, өзге терминдік жүйенің көмегімен мәтін мағынасын нақты беру болып табылады. Біз, аударма тілінің неологизмдік жүйесі, қайталанбайтын лексикалық жүйе секілді толық бір бүтін болады. Бұл келесі себептермен байланысты:
- неологизмдік жүйе, лексикалық жүйенің бөлігі болып табылады, сөйтіп ол, оның ұлттық-мәдени ерекшеліктерін сипаттайды.
- неологизмдік жүйе, білімнің пәндік-мағыналық аумағын, нақты пәндік аумақтағы бөлігі болып табылады, және ол да түрлі мәдениеттермен сипатталады.
- неологизмдік жүйе барлық уақытта әсерлі, ол жүйелік қатынастардағыдай бірліктер арасында үнемі өзгеріп отырады.
Формалды-семантикалық дәрежеде шыққан тіл және аударма тіл терминдерін салыстыру кезіндегі шыққан алшақтықтар, үш негізгі түрмен көрсетілді:
- морфо-синтаксистік құрылымдағы айырмашылықтар;
- лексикалық құрамдағы алшақтықтар;
- шыққан тіл және аударма тілі неологизмдерінің лексико-грамматикалық құрылымдағы алшақтықтар.
Шыққан тіл және аударма тілі неологизмдері мен окказионализмдерінің лексико-грамматикалық құрылымдағы алшақтықтары мына түрлерге бөлінеді:
Шыққан тіл және аударма тілі терминдерінің құрылымындағы компоненттердің, бірінің түрлі сөз таптары тән болуы, тілдердің грамматикалық қатарымен және әр тілде мағынасының тарихи қалыптасқан ерекшеліктерімен түсініледі [1, б. 95].
1. Александрова О.И. Неологизмы и окказионализмы [Текст] // Вопросы современного русского словообразования лексики и стилистики : науч. Труд / Самарский гос. пед. ин-т. - Самара, 2004.
2. Арнольд И.В. Стилистика современного английского языка. - М.: Просвещение. 2010
3. Смирницкий А. И. Лексикология английского языка. - М.: Изд-во литературы на иностранных языках, 2006. - 260 с.
4. Заботкина В.И. Новая лексика современного английского языка. - М: Высшая школа, 2010.
5. Английские неологизмы. – Киев: Наукова думка, 2000
6. Заботкина В.И. Новая лексика современного английского языка: [учеб. пособие для филол. фак. ун-тов] / В.И. Заботкина. - М.: Высш. шк., 2009. - 124 с. - Библиогр.: с.125.
7. Земская Е.А. Словообразование как деятельность. М., 2012
8. Козырев В.А., Черняк В.Д. Вселенная в алфавитном порядке. - В кн.: Очерки о словарях русского языка. СПб, 2000
9. Лопатин В.В. Рождение слова. Неологизмы и окказиональные образования. М., 2003
10. Мельников, Геннадий Прокопьевич. Системная типология языков: принципы, методы, модели/ Г.П. Мельников. - М.: Наука, 2003.
11. Новые слова и значения // Под ред. Е.А. Левашова. СПб., 2007.
12. Реформатский, Александр Александрович. Введение в языковедение: учебник для студентов-филологов спец. пед. вузов/ А.А. Реформатский. - 5-е изд., испр. - М.: Аспект Пресс, 2006.
13. Словарь новых слов и значений в английском языке / Dictionary of New Words and Meanings З.С. Трофимовой АСТ, Восток-Запад, 2006 г.
14. Шулежкова, Светлана Григорьевна. История лингвистических учений: учеб. пособие/ С.Г. Шулежкова. - 2-е изд., испр. и доп.. - М.: Флинта: Наука, 2006.
15. Хахам Л. А. Основные типы новообразований в современном английском языке и способы их перевода на русский язык: Автореф. дис. … канд. филол. наук. - М., 2010. - 24 с.
16. Эйто Дж. Словарь новых слов английского языка. The Longman Register of New Words. - М.: Русский язык, 2010.- 434 с.
17. Jespersen O. A Modern English Grammar on Historical Principles. - Copenhagen, 2012. - Part VI. Morphology. - 570 p.
18. Казакова Т. А. Практические основы перевода. Учебное пособие. – СПб.: Лениздат; Издательство «Союз», 2002
19. Лопатин Н.М. Рождение слова. Неологизмы и окказиональные образования. – М.: Наука, 2009
20. Мешков О.Д. Словообразование современного английского языка. М: Наука, 2010
21. Намитокова Р.Ю. Авторские неологизмы: словообразовательный аспект. – Ростов-на-Дону, 2008
22. Розен Е.В. Новые слова и устойчивые словосочетания в английском языке.– М.: Просвещение, 2001
23. Харитончик З. А. Лексикология английского языка». – Минск: 2012,
24. Цвиллинг М.Я. Переводные эквиваленты неологизмов в словаре и тексте. – М.: Просвещение, 2008
25. Аристов Н.Б. Основы перевода. - М: Литература на иностранных языках, 2010г.
26. Ахмедчина Н.В. Основные словообразовательные модели неологизмов в языке современной англоязычной прессы / Н.В. Ахмедчина, Л.П. Ковалева // Вестн. Бурят. ун-та. Сер. 14, Романо-герман. филология. - 2006. - Вып.2. – с. 344
27. Лыков, А.Г. Можно ли окказиональное слово назвать неологизмом? - М. 2012. - С. 85-89
2. Арнольд И.В. Стилистика современного английского языка. - М.: Просвещение. 2010
3. Смирницкий А. И. Лексикология английского языка. - М.: Изд-во литературы на иностранных языках, 2006. - 260 с.
4. Заботкина В.И. Новая лексика современного английского языка. - М: Высшая школа, 2010.
5. Английские неологизмы. – Киев: Наукова думка, 2000
6. Заботкина В.И. Новая лексика современного английского языка: [учеб. пособие для филол. фак. ун-тов] / В.И. Заботкина. - М.: Высш. шк., 2009. - 124 с. - Библиогр.: с.125.
7. Земская Е.А. Словообразование как деятельность. М., 2012
8. Козырев В.А., Черняк В.Д. Вселенная в алфавитном порядке. - В кн.: Очерки о словарях русского языка. СПб, 2000
9. Лопатин В.В. Рождение слова. Неологизмы и окказиональные образования. М., 2003
10. Мельников, Геннадий Прокопьевич. Системная типология языков: принципы, методы, модели/ Г.П. Мельников. - М.: Наука, 2003.
11. Новые слова и значения // Под ред. Е.А. Левашова. СПб., 2007.
12. Реформатский, Александр Александрович. Введение в языковедение: учебник для студентов-филологов спец. пед. вузов/ А.А. Реформатский. - 5-е изд., испр. - М.: Аспект Пресс, 2006.
13. Словарь новых слов и значений в английском языке / Dictionary of New Words and Meanings З.С. Трофимовой АСТ, Восток-Запад, 2006 г.
14. Шулежкова, Светлана Григорьевна. История лингвистических учений: учеб. пособие/ С.Г. Шулежкова. - 2-е изд., испр. и доп.. - М.: Флинта: Наука, 2006.
15. Хахам Л. А. Основные типы новообразований в современном английском языке и способы их перевода на русский язык: Автореф. дис. … канд. филол. наук. - М., 2010. - 24 с.
16. Эйто Дж. Словарь новых слов английского языка. The Longman Register of New Words. - М.: Русский язык, 2010.- 434 с.
17. Jespersen O. A Modern English Grammar on Historical Principles. - Copenhagen, 2012. - Part VI. Morphology. - 570 p.
18. Казакова Т. А. Практические основы перевода. Учебное пособие. – СПб.: Лениздат; Издательство «Союз», 2002
19. Лопатин Н.М. Рождение слова. Неологизмы и окказиональные образования. – М.: Наука, 2009
20. Мешков О.Д. Словообразование современного английского языка. М: Наука, 2010
21. Намитокова Р.Ю. Авторские неологизмы: словообразовательный аспект. – Ростов-на-Дону, 2008
22. Розен Е.В. Новые слова и устойчивые словосочетания в английском языке.– М.: Просвещение, 2001
23. Харитончик З. А. Лексикология английского языка». – Минск: 2012,
24. Цвиллинг М.Я. Переводные эквиваленты неологизмов в словаре и тексте. – М.: Просвещение, 2008
25. Аристов Н.Б. Основы перевода. - М: Литература на иностранных языках, 2010г.
26. Ахмедчина Н.В. Основные словообразовательные модели неологизмов в языке современной англоязычной прессы / Н.В. Ахмедчина, Л.П. Ковалева // Вестн. Бурят. ун-та. Сер. 14, Романо-герман. филология. - 2006. - Вып.2. – с. 344
27. Лыков, А.Г. Можно ли окказиональное слово назвать неологизмом? - М. 2012. - С. 85-89
Неологизмдер мен окказионализмдерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылуы (Халықаралық ұйымдар құжаттарының негізінде)
Мазмұны
2 Халықаралық ұйымдардың құжаттарының құрамындағы неологизмдер мен окказионализмдердің ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылуы 3
2.1 Біріккен Ұлттар Ұйымының Кәмелетке толмағандарға сот төрелігін орындауға қатысты минималды стандартты ережелеріндегі (Пекин ережелері) неологизмдер мен окказионализмдердің аударылуын талдау және онда қолданылған неологизмдер мен окказионализмдердің түрлерін жіктеу 3
2.2 Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясының 2011 жылғы 16 наурызда қабылдаған Біріккен Ұлттар Ұйымының бостандығынан айырудан басқа құқық бұзған әйелдерге жаза қолдану шаралары мен бостандығынан айырылған әйелдердің өтінішіне қатысты ережесіндегі неологизмдер мен окказионализмдердің аударылуын талдау және онда қолданылған неологизмдер мен окказионализмдердің түрлерін жіктеу 15
Қорытынды 33
Қолданылған әдебиеттер тізімі 35
2 Халықаралық ұйымдардың құжаттарының құрамындағы неологизмдер мен окказионализмдердің ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылуы
2.1 Біріккен Ұлттар Ұйымының Кәмелетке толмағандарға сот төрелігін орындауға қатысты минималды стандартты ережелеріндегі (Пекин ережелері) неологизмдер мен окказионализмдердің аударылуын талдау және онда қолданылған неологизмдер мен окказионализмдердің түрлерін жіктеу
Бұл тарауда біз БҰҰ Бас Ассамблеясының Бұрыштамасымен 1985 ж. 10 желтоқсан айында қабылданған United Nations Standard Minimum Rules for the Administration of Juvenile Justice ("The Beijing Rules") (Біріккен Ұлттар Ұйымының Кәмелетке толмағандарға сот төрелігін орындауға қатысты минималды стандартты ережелерінің (Пекин ережелері) ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылуындағы неологизмдер мен окказионализмдердің берілу мәселелерін қарастыратын боламыз.
Мәтіндерді аудару тәжірибесіне баламаның қолданылуы өзекті болып табылады, Л.К.Латышевтің тұжырымдамасына сүйене отырып мәтіндердің аударылу ерекшеліктерінің түрлі стилдерін қарастырады. Мамандарға арналған мәтіндерді аударуда қиын келесі мәселелер, өзге терминдік жүйенің көмегімен мәтін мағынасын нақты беру болып табылады. Біз, аударма тілінің неологизмдік жүйесі, қайталанбайтын лексикалық жүйе секілді толық бір бүтін болады. Бұл келесі себептермен байланысты:
- неологизмдік жүйе, лексикалық жүйенің бөлігі болып табылады, сөйтіп ол, оның ұлттық-мәдени ерекшеліктерін сипаттайды.
- неологизмдік жүйе, білімнің пәндік-мағыналық аумағын, нақты пәндік аумақтағы бөлігі болып табылады, және ол да түрлі мәдениеттермен сипатталады.
- неологизмдік жүйе барлық уақытта әсерлі, ол жүйелік қатынастардағыдай бірліктер арасында үнемі өзгеріп отырады.
Формалды-семантикалық дәрежеде шыққан тіл және аударма тіл терминдерін салыстыру кезіндегі шыққан алшақтықтар, үш негізгі түрмен көрсетілді:
- морфо-синтаксистік құрылымдағы айырмашылықтар;
- лексикалық құрамдағы алшақтықтар;
- шыққан тіл және аударма тілі неологизмдерінің лексико-грамматикалық құрылымдағы алшақтықтар.
Шыққан тіл және аударма тілі неологизмдері мен окказионализмдерінің лексико-грамматикалық құрылымдағы алшақтықтары мына түрлерге бөлінеді:
Шыққан тіл және аударма тілі терминдерінің құрылымындағы компоненттердің, бірінің түрлі сөз таптары тән болуы, тілдердің грамматикалық қатарымен және әр тілде мағынасының тарихи қалыптасқан ерекшеліктерімен түсініледі [1, б. 95].
Тілдердің грамматикалық қатарындағы алшақтықтар ағылшын теминдерінің морфо-синтаксистік құрылымындағы алшақтықтардың негізгі себебі болады, олар екі немесе одан да көп зат есімдерден және олардың орысша балама терминдерінен тұрады.
Ал осы неологизмдер мен окказионализмдердің аударылуын мына сөйлемдерден көрсек болады:
Ағылшынша: 1.3 Sufficient attention shall be given to positive measures that involve the full mobilization of all possible resources, including the family, volunteers and other community groups, as well as schools and other community institutions, for the purpose of promoting the well-being of the juvenile, with a view to reducing the need for intervention under the law, and of effectively, fairly and humanely dealing with the juvenile in conflict with the law.
Қазақша аудармасы: 1.3. Заңның араласуын азайту мақсатында және жасөспіріммен тиімді, әділ және ізгі қарым-қатынас жасау мақсатында, заңмен араз жасөспірімнің игілігі үшін қызмет ететін барлық ресурстарды, атап айтқанда отбасы, жанашыр еріктілер, басқа да қоғамның топтарын, сондай-ақ мектептерді және басқа да қоғамдық институттарды жұмылдыратын оң шараларды жүзеге асыруға жеткілікті мән беру керек [2, б. 45].
Бұл жерде грамматикалық трансформацияның түрі қолданылған, яғни ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылғанда ағылшын және қазақ тілдерінің грамматикалық ерекшеліктерін ескеріле аударылған. Грамматикалық құрылымда зат есім+зат есім (N+N), қазақ терминдерінде ағылшын терминдерінің өнімді араласуы, сын есім + зат есім (Adi +N): Бұл сөйлемде екі неологизмнің бар екендігін анықтадық:
Community institutions - қоғамдық институттар дегенді білдіреді, бұл жерде Community сөзі ағылшын тілінде негізінде аудармасында қоғам, орта, аудан дегенді білдіреді, алайда бұл сөз тіркесіне орай ол сын есімнің қызметін атқарып, зат есіммен, яғни institution сөзімен тіркесе отырып, қоғамдық деген мағынаға ие болып аударылған да, institution сөзі зат есімнің функциясын атқарып, сөйлемде қоғамдық институттар деген мағынаға ие болып тұр. Ағылшын тіліне қазақ тіліне аударылғанда бұл тіркестер қазақ тілінде барыс септігінінің жалғауына ие болды, қоғамдық институттарды делінген. Алайда ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылғанда осы сөз тіркесінің көптік жалғауы сақталынған. Негізінен институт деген сөз латын тілінен енген, латынша іnstіtutumg - мекеме, құру дегенді білдіреді, ал қазақ тілінде қолданылу аясы: ғылыми-зерттеу мекемесінің, жоғары оқу орнының, сондай-ақ, кейбір әлеуметтік қатынастарды реттейтін органдардың атауы; қоғамдық қатынастардың қайсыбір саласын реттеуші құқықтық ережелер жиынтығы.
Мұнда all possible resources деген сөз тіркесі қызмет ететін барлық ресурстарды деп аударылған, негізінен possible деген сөз тура аудармасында мүмкін дегенді білдіреді, ал ресурстар деген сөзбен тіркесе отырып, жаңа неологизмдік мағынаға ие болып, қызмет ететін барлық ресурстар деп аударылған. Негізінен ресурстар деген сөз неологизм ретінде француз тілінен енген, ол французша ressourse -- құрал-жабдық, мүмкіндік, босалқы қорлар -- табыс, ақшалай және басқа қаражат, құндылықтар мен олардың көздері дегенді білдіреді.
Ағылшынша: 2.1 The following Standard Minimum Rules shall be applied to juvenile offenders impartially, without distinction of any kind, for example as to race, colour, sex, language, religion, political or other opinions, national or social origin, property, birth or other status.
Қазақша аудармасы: 2.1. Келесі Минималды стандартты ережелер кәмелетке толмағандарға қатысты риясыз орындалады, олардың нәсіліне, терісінің түсіне, жынысына, тіліне, діни нанымына, саяси немесе басқа да ұлттық немесе әлеуметтік ұстанымдарына, мүліктік жағдайына, дәрежесіне және өзге де жағдайына қарамастан жалпыға бірдей қолданылады.
Мұнда Standard Minimum Rules - Минималды стандартты ережелер деп аударылған окказионализм бар. Ол грамматикалық аударма тәсіліне сәйкес, қазақ тілінің грамматикалық ережелері бойынша аударылған. Мұндағы күрделі сөз тіркесі сын есім+зат есім құрылымын сақтай қазақ тіліне аударылған, сонымен бірге ағылшын тіліндегі көптік жалғауы қазақ тіліне аударылғанда да өзінің көптік жалғаулы түрін жоғалтпаған. Мұндағы окказионализмдік сөз Standard Minimum - Минималды стандартты сын есімі болып табылады. Ағылшын тілінен енген стандартты деген сөз standard - өлшем, үлгі, өлшегіш дегенді білдіреді, ал мұнда құжатпен бірге қолданылғандықтан, ол өзінің алғашқы тарихи қалпын сақтаған, ал минимум деген сөз латынша mіnіmum - ең кіші дегенді білдіреді, мұнда ол ең аз деген мағынада, өзінің болмысын сақтай қолданылған. Окказионализм ретінде қолданылған осы сөз тіркесі құжаттың ресми тілін ажарландыра түседі.
Ағылшынша: Rule 2.1 therefore stresses the importance of the Rules always being applied impartially and without distinction of any kind. The rule follows the formulation of principle 2 of the Declaration of the Rights of the Child.
Rule 2.2 defines "juvenile" and "offence" as the components of the notion of the "juvenile offender", who is the main subject of these Standard Minimum Rules (see, however, also rules 3 and 4). It should be noted that age limits will depend on, and are explicitly made dependent on, each respective legal system, thus fully respecting the economic, social, political, cultural and legal systems of Member States. This makes for a wide variety of ages coming under the definition of "juvenile", ranging from 7 years to 18 years or above. Such a variety seems inevitable in view of the different national legal systems and does not diminish the impact of these Standard Minimum Rules.
Қазақша аудармасы: Осы себепті 2.1 қағидасында Ережелердің риясыз және ешқандай алалаушылықсыз орындалуының қажеттілігіне баса назар аударылады. Бұл ереже Бала құқықтары Декларациясының 2 принципінің тұжырымдамасын басшылыққа алады (1386 Қарар (XVI). Сондай-ақ Әйелдерге қатысты кемсітушіліктің барлық түрін жою Конвенциясын (34180 қарар, қосымша); Нәсілшілдік пен нәсілдік кемсітушілікпен күрес Халықаралық конференциясының Декларациясын (Нәсілшілдік пен нәсілдік кемсітушілікпен күрес Халықаралық конференциясының Мәлімдемесі. Женева, 14-25 тамыз, 1978 жыл (Біріккен Ұлттар Ұйымының баспасы, R.79.XVI нөмірімен сатылымда, 2), 2 тарау); Дінге немесе нанымдарға негізделген төзбеушілік пен кемсітушіліктің барлық түрін жою Декларациясын (3655 қарар); Қамаудағылармен қарым-қатынас жасаудың минималды стандартты ережелерін (Адам құқықтарын қараңыз: Халықаралық келісім шарттардың жинағы) (Біріккен Ұлттар Ұйымының баспасы, R.83.XVI.1 нөмірімен сатылымда). Каракас декларациясын (3571 қарар, қосымша); және 9.) қағидасын қараңыз.
2.2 қағидасында кәмелетке толмаған мен құқық бұзушылық түсініктеріне осы Минималды стандартты ережелердің негізгі мәні болып табылатын кәмелетке толмаған құқық бұзушы түсінігінің құрамдасы ретінде анықтама берілген (3 пен 4 қағидаларын да қараңыз). Алайда, жас ерекшеліктеріне қарай шектеулер әрбір жеке-жеке құқықтық жүйелерге мүше мемлекеттердің экономикалық, әлеуметтік, саяси, мәдени және құқықтық жүйелерін толықтай ескере отырып анықталады. Сондықтан, кәмелетке толмаған түсінігі 7 жастан 18 жасқа дейінгі, немесе одан да жоғары жас аралығындағы ауқымды қамтиды. Мұндай кең ауқым ұлттық құқықтық жүйелердің алуан түрлілігіне байланысты міндетті болып отыр және осы Минималды стандартты ережелердің мәнін төмендетпейді.
Мұнда бірнеше неологизм мен окказионализмдердің бар екендігін аңғардық, олар: Declaration of the Rights of the Child - Бала құқықтары Декларациясы, principle - принципі, Standard Minimum Rules - Минималды стандартты ережелер, economic, social, political, cultural and legal systems - экономикалық, әлеуметтік, саяси, мәдени және құқықтық жүйелері. Бұл сөз тіркестерінің ішінде алғашқысы лексикалық аударма түрімен аударылса, қалғандары грамматикалық аудару әдісі арқылы аударылған.
Declaration of the Rights of the Child - Бала құқықтары Декларациясы деген сөз лексикалық аударма арқылы аударыла отырып, мұнда қазақ тіліне аударылғанда Rights деген сөзі түсіп қалып, Бала құқықтары Декларациясы деп сақталынған. Ал неологизмдік функцияны атқарып отырған сөз Declaration - Декларация, ол латынша declaratio - мәлімдеу, хабарлау деп аударылса, ал негізінен 1. Мемлекеттік саясат пен құқықтық, халықаралық қарым-қатынастардың негізгі принциптерін салтанатты түрде жариялайтын құжат;
2. Елдің саяси-экономикалық даму принциптерін мәлімдейтін мемлекеттік құжат (Мысалы, 1990 жылы 25 қазанда жарияланған Қазақстанның мемлекеттік егемендігі туралы декларациясы);
3. Халықаралық саясаттың өзекті мәселелері бойынша бірнеше мемлекет немесе халықаралық ұйым қабылдайтын құжаттың түрі (мысалы,БҰҰ Бас Ассамблеясының 1948 жылы 10 желтоқсандағы Адам құқықтары туралы жалпыға бірдей Декларациясы);
4. Заңдық мәні бар мәліметтерді хабарлайтын кейбір ресми құжаттар (мысалы, салық декларациясы, кеден декларациясы).
Ағылшынша: The administration of any drug should always be authorized and carried out by qualified medical personnel.
Қазақша аудармасы: Кәмелетке толмаған құқық бұзушыға ешқашан да емдік дәрі-дәрмектер және емдеу тәсілдері сынақ ретінде жасалмауы керек. Кез-келген дәрі дәрмектің қолданылуы бекіту бойынша білікті медициналық қызметкер тарапынан жүзеге асырылуы керек.
Principle - принципі деген неологизм қазақ тіліне грамматикалық трансформациялау әдісі арқылы аударылған, принцип - негізгі ереже, басқарушы идея дегенді білдіреді.
Ағылшынша: 4.1 In those legal systems recognizing the concept of the age of criminal responsibility for juveniles, the beginning of that age shall not be fixed at too low an age level, bearing in mind the facts of emotional, mental and intellectual maturity.
Қазақша аудармасы: 4.1. Қылмыстық жауапкершілікке тартылу жас ерекшелігі ескерілетін құқықтық жүйелер бойынша, эмоциялық, рухани және зияткерлік аспектілерге сай, жауапкершілікке тартылу жас шектеулері тым аз белгіленбеуі тиіс.
Emotional, mental and intellectual maturity - эмоциялық, рухани және зияткерлік аспектілер деген тіркес окказионализмнің қызметін атқарып тұр. Мұндағы сөз тіркесі бірнеше сын есімнің жалғыз зат есімге тіркесуі арқылы жасалған және ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылғанда осы қалпын сақтаған. Негізінен эмоция деген сөз ағылшын тілінде көңіл-күй дегенді білдіреді, ал ол мұнда өзінің бастапқы қалпын сақтап аудалыған, сонымен бірге алдында интеллектуалдық деген формада қолданылатын сөз, енді қазақ тіліне зияткерлік деп аударылған. Ал аспектілер деген сөз латынша aspectus - белгілі бір ұғым, құбылыс, келешек қарастырылатын көзқарас, пікір дегенді білдіреді. Мұнда ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылғанда грамматикалық трансформациялау әдісі қолданылғандықтан, қазақ тілінің өзгешеліктеріне байланысты зат есімге көптік жалғауының жалғануы арқылы аударылған.
Морфо - синтаксистік құрылымдағы ағылшын, қазақ терминдерінің алшақтығы, лексикалық құрамда айырмашылықтар жасау мүмкін:
justice system - сот төрелік жүйесі, qualified medical personnel - білікті медициналық қызметкер (зат есімнің сын есіммен ауыстырылуы семантикада, оның компоненттерімен өзгерілуімен байланысты емес). Бұл тіркестерде ағылшын тілінде жалғаулықтары жалғанбай жасалатын болса, олар қазақ тіліне аударылғанда тәуелдік жалғауына, сонымен қатар екінші сөз тіркесінде зат есімге - ті және - лық сын есімдерді жасаушы жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалынып отыр [3, б. 69].
Баламасыз терминдер құрамынының аудармасын қорытындылағанда, келесі заңдылықтар шығады:
1. Баламасыз терминологияны аударғанда шыққан тілден аударатын тілге түсіндірме аудару қолданылуы мүмкін:
age limit - жасөспірімнің бас бостандығынан айрылуды тыйым салатын жасының шегі;
Ағылшынша: A juvenile is every person under the age of 18. The age limit below which it should not be permitted to deprive a child of his or her liberty should be determined by law;
Қазақша аудармасы: Кәмелетке толмаған ретінде 18 жасқа толмаған кез-келген тұлға түсініледі. Жасөспірімнің бас бостандығынан айрылуды тыйым салатын жасының шегі заң бойынша анықталады;
Бұл жерде жастың шегі деп ол тура аударылатын болса, ал мұнда заңды термин болғандықтан, ол жасөспірімнің бас бостандығынан айрылуды тыйым салатын жасының шегі деп аударылып тұр, яғни бұл заңды термин қазақ тіліне аударылғанда өзі білдіретін мағынасына қарай аударылып отыр.
The protection of the individual rights - қамау кезіндегі шаралардың заңдылығын сақтау. Бұл жерде The protection of the individual rights тіркесі тура аудармасында жеке құқықтарын қорғау дегенді білдіретін болса, алайда мәтіннің ерекшеліктеріне сәйкес ол шыққан тілден баламасыз терминологияны түсіндіру арқылы қамау кезіндегі шаралардың заңдылығын сақтау дегенді білдіреді.
Жазбаша аударма, терминдердің мағыналарын дәл беруге мүмкіншілік береді, бірақ көпкомпонентті сөзтіркесі аударатын тілдің мәтініндегі сәйкес сөйлемнің синтаксистік құрылымын қиындатады.
2. Аударма кезінде баламасыз терминдердің басым көпшілігі, кәлкі әдісінде қолданылуы мүмкін: Deprivation of the liberty of a juvenile - Кәмелетке толмағандарды бас бостандығынан айыру; judicial authority - сот органы; The competent authorities - Құзіретті билік органдары, practical application - іс жүзінде қолдану, The deprivation of liberty - Бас бостандығынан айыру тәртібі, Sleeping accommodation - жатын орындар.
Бұл жерде Deprivation of the liberty of a juvenile тіркесі тіркесінің баламасы батыс септігіндегі зат есім+етістік арқылы, judicial authority тіркесі сын есім+зат есім тіркесі арқылы, ал The deprivation of liberty тіркесі шығыс септігіндегі зат есім+етістіктің тіркесуі арқылы қазақ тіліне аударылған, яғни мұнда кәлкілеу әдісі қолданылған.
Ағылшынша: Deprivation of the liberty of a juvenile should be a disposition of last resort and for the minimum necessary period and should be limited to exceptional cases.
Every juvenile should have the right to make a request or complaint, without censorship as to substance, to the central administration, the judicial authority or other proper authorities through approved channels, and to be informed of the response without delay.
The competent authorities should constantly seek to increase the awareness of the public that the care of detained juveniles and preparation for their return to society is a social service of great importance, and to this end active steps should be taken to foster open contacts between the juveniles and the local community.
Қазақша аудармасы: Кәмелетке толмағандарды бас бостандығынан айыру төтенше ықпалшара ретінде аз мерзім ішінде орындалуы керек.
Әрбір кәмелетке толмаған құқық бұзушы мәтінінің мазмұнын цензурамен өзгертуге болмайтын өтінішпен немесе шағыммен орталық әкімшілікке, сот органына немесе басқа да тиісті билік органына бекітілген жол арқылы жүгінуіне құқылы және олардың шешімі туралы хабардар болуына құқылы.
Құзіретті билік органдары қоғамға түзеу мекемелеріне қамалған кәмелетке толмағандардың қорғалуы және олардың қоғамға қайта сіңісіп кетуінің қаншалықты әлеуметтік маңызды жұмыс екендігін түсіндіруге және осы мақсатта кәмелетке толмаған құқық бұзушылар мен жергілікті тұрғындар қауымы арасындағы еркін қарым-қатынастың орын алуын қамтамасыз етуге ылғи ұмтылуы тиіс [4, б. 59].
Бұл жерде қазақ тілінде баламасы болмаған заң терминдері ағылшын тілінен кәлкілеу арқылы аударылған. Мысалға алғанда, Deprivation of the liberty of a juvenile - Кәмелетке толмағандарды бас бостандығынан айыру деп аударылған. Яғни juvenile-кәмелетке толмағандарды бас бостандығынан айыру деген мағынаны білдіргендіктен, ал judicial authority - сот органы деген мағынаны береді, The competent authorities - Құзіретті билік органдары, practical application - іс жүзінде қолдану, The deprivation of liberty - Бас бостандығынан айыру тәртібі, Sleeping accommodation - жатын орындар деген сөздер де тура мағынасына қарағанда сол терминнің қолданылу аясына байланысты аударылған.
3. Кәлкілеу кезінде грамматикалық және лексикалық трансформация қолданылады:
equitable remuneration - әділ жалақы (зат есім - сын есім).
competent administrative authority - Құзіретті әкімшілік органдары.
Ағылшынша: Every juvenile should, in accordance with local or national standards, be provided with separate and sufficient bedding, which should be clean when issued, kept in good order and changed often enough to ensure cleanliness.
Қазақша аудармасы: Әрбір кәмелетке толмаған құқық бұзушы жергілікті және ұлттық нормаларға сәйкес, таза күйінде берілуі тиіс, тиісінше жиналып тұруы және алмастырылып тұруы тиіс қажетті төсек бұйымдарымен қамтылады.
Ал зат есім мен сын есімнің тіркесуі арқылы аударылған equitable remuneration - әділ жалақы, competent administrative authority - Құзіретті әкімшілік органдары деген сөздерін келтіре аламыз. Мұнда әділ- equitable, competent administrative - Құзіретті әкімшілік сын есімдердің рөлін атқарып тұрса, remuneratio - жалақы, authority - орган деген зат есімдер осы сөз тіркестерінде кездеседі [5, б. 43].
4. Баламасыз құрылу терминдерін шет тілін кәлкілеу кезінде, лексико - грамматикалық трансформация қолданылуы мүмкін - атап айтқанда терминоэлементтердің бірінің декомпрессиясы:
qualified personnel - арнайы дайындалған мамандар.
Ағылшынша: Juvenile detention facilities should adopt specialized drug abuse prevention and rehabilitation programmes administered by qualified personnel.
Қазақша аудармасы: Кәмелетке толмаған түзеу мекемелері наркотиктерді асыра қолданудың алдын алу бойынша бағдарламаларды іске асыру керек және білікті мамандардың басқаруымен наркомандарды сауықтыру бағдарламаларын жасау керек.
Бұл жерде ағылшын тілінде бір немесе екі сөз арқылы берілген сөздер қазақ тіліне аударылғанда негізгі мағынасы сақталуы үшін бірнеше сөздер арқылы беріліп, қазақ тілінде етістіктен жасалған сын есім + зат есім тіркесінің жалғасуы арқылы жасалынып тұр.
Бұл жерде juvenile - кәмелетке толмаған құқық бұзушы, qualified personnel - арнайы дайындалған мамандар деген сөздердің қазақ тілінде баламасы болмағандықтан, ағылшын тілінен аударылғанда қазақ тілінде сол сөздің мағынасына қарай аударылған.
Қазіргі ағылшын тілінде жаңа сөздер пайда болуына көптеген әдістер бар, олардың қатарына жаңа сөз сөзөнімділігі, сөзқұру, конверсиялық (өзгерту), қысқарту, адьективизациялық, субстиантивтік (бір есімнің екінші есімге айналуы), кері сөз құрылымы, лексико-семантикалық тәсіл, дыбыстардың кезектесуі және сөздегі екпіннің ауыстырылуы (фонологиялық тәсәл) және т.б. Бірақ, аталған тәсілдердің барлығы да бірдей қолданыла бермейді және әрқайсысының өзіндік сөзқұрылым процесіндегі салмақтары бірдей емес. Жаңа сөзөнімділігі мен сөзқұрылым сияқты тәсілдер жаңа сөзқұрылымының негізгісі болып табылады.
Екі зат есімнен немесе зат есіммен және топтардан тұратын, терминдердің ішкі формаларын салыстырғанда, мына айырмашылықтар байқалады:
1. Зат есімді анықтайтын септік форманың өзгерісі (атау септіктің ілік септік формасына ауысуы), қазақ тіліне аударылғанда тартылыс формасын алуы:
justice system - Сот төрелігі; judicial authority - сот органы; legal records - істің материалдары; disciplinary proceedings - тәртіп бұзу ісін қарау хаттамалары.
Ағылшынша: Every juvenile should have the right to make a request or complaint, without censorship as to substance, to the central administration, the judicial authority or other proper authorities through approved channels, and to be informed of the response without delay.
All reports, including legal records, medical records and records of disciplinary proceedings, and all other documents relating to the form, content and details of treatment, should be placed in a confidential individual file, which should be kept up to date, accessible only to authorized persons and classified in such a way as to be easily understood.
Қазақша аудармасы: Әрбір кәмелетке толмаған құқық бұзушы мәтінінің мазмұнын цензурамен өзгертуге болмайтын өтінішпен немесе шағыммен орталық әкімшілікке, сот органына немесе басқа да тиісті билік органына бекітілген жол арқылы жүгінуіне құқылы және олардың шешімі туралы хабардар болуына құқылы.
Барлық есептер, оның ішінде, істің материалдары, медициналық зерттеулердің қортындылары және тәртіп бұзу ісін қарау хаттамалары, сонымен бірге тәрбиелік шаралардың формалары мен мақмұндарына байланысты өзге де құжаттар ұдайы жаңа материалдармен толығып отыратын, тек қана өкілеттенген тұлғаларға қолжетімді болып табылатын және түсінілуіне оңай болатындай жіктемеленген кәмелетке толмағанның құпия жеке ісінде сақталуы тиіс [6, б. 20].
Бұл жерде көріп отырғанымыздай, ағылшын тілінен justice system - Сот төрелігі; judicial authority - сот органы; legal records - істің материалдары; disciplinary proceedings - тәртіп бұзу ісін қарау хаттамалары термин сөздері аударылғанда олардың септік жалғаулары жасырынып тұр, мысалға алғанда justice system - Сот төрелігі деген сөзде ілік септігінің жалғауы жасырынып тұрса, disciplinary proceedings - тәртіп бұзу ісін қарау хаттамалары сөзінде табыс септігінің жалғауы жасырынып тұр.
2. Зат есімді анықтайтын септік формасының өзгеруі (ШТ термині құрылымындағы зат есімнің жалпы септігі - АТ термині құрылымында зат есімнің ) және қосымшаны енгізу:
each juvenile - Ешбір кәмелетке толмаған құқық бұзушы;
address of public or private agencies and organizations - заңгерлік көмек көрсететін мемлекеттік және жеке органдардың мекен-жайлары;
Ағылшынша: On admission, all juveniles shall be given a copy of the rules governing the detention facility and a written description of their rights and obligations in a language they can understand, together with the address of the authorities competent to receive complaints, as well as the address of public or private agencies and organizations which provide legal assistance.
Қазақша аудармасы: Түзеу мекемесіне орналастырылғаннан кейін, барлық кәмелетке толмаған құқық бұзушылар сол мекемедегі тәртіп ережелерінің бір данасын және олардың құқықтары мен міндеттері мен шағымдарды қабылдайтын органдардың, сондай ақ заңгерлік көмек көрсететін мемлекеттік және жеке органдардың мекен-жайлары туралы түсінікті тілінде жазылған мәліметтерді алуы тиіс.
Бұл жерде juvenile сөзі қазақ тіліне аударылғанда мағынасына сәйкес төрт сөзден құралады да оған each - ешбір есімдігінің жалғасуы арқылы жасалып тұр. Ал екінші мысалда address of public or private agencies and organizations тіркесінде зат есімге ілік септігінің - дың жалғауы жалғануы арқылы септіктің жалғауына ие болып отыр.
Бұл жерде each juvenile - Ешбір кәмелетке толмаған құқық бұзушы, address of public or private agencies and organizations - заңгерлік көмек көрсететін мемлекеттік және жеке органдардың мекен-жайлары сөздерін ағылшын тілінен қазақ тіліне аударғанда juvenile сөзіне кәмелетке толмаған құқық бұзушы барыс септігінің жалғауы жалғанып тұр [7, б. 56].
3. Түрі өзгеруі ( жекеше және көпше) септік формаларының өзгеруімен бірге (сонымен қатар предл. енуімен):
juvenile - кәмелетке толмағандар;
international law - халықаралық құқықтар;
legal counsel - заңгерлік кеңестер;
free legal aid - ақысыз заңгерлік кеңестер;
Physical environment and accommodation - Түзеу мекемелеріне қойылатын шарттар.
Ағылшынша: Juveniles should have the right of legal counsel and be enabled to apply for free legal aid, where such aid is available, and to communicate regularly with their legal advisers. Privacy and confidentiality shall be ensured for such communications;
Қазақша аудармасы: кәмелетке толмағандар заңгерлік кеңестер алуға құқылы болуы керек және мүмкін болған жағдайларда, ақысыз заңгерлік кеңестер алуға өтініш жасауына мүмкіндігі болуы тиіс, сонымен бірге өзінің қорғаушысымен үнемі көрісіп тұруына мүмкіндік берілуі қажет. Олардың осындай көрісуі кезінде жеке өміріне қол сұқпаушылық және құпиялылық шарттары орындалуы тиіс;
Бұл жерде juvenile ағылшын тіліндегі сөзі қазақ тіліне аударылғанда барыс септігінің жалғауы мен етістіктен зат есімнің жасалуы арқылы жасалған сөз тіркесіне айналып отыр, сонымен қатар көріп отырғанымыздай, ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылғанда бұл сөздердің барлығы жекеше формасынан көпше формасына ауысып отырған. Сондықтан мұны түрі өзгергендердің қатарына жатқызамыз.
Ағылшын, қазақ тілдерінің неологизмдерді аударуда қазіргі кездегі аффикстердің өзіндік сипаты, олар қатаң түрде терминделіп және нақты ғылыми - техникалық ортаға бекітілген.
Бұл модельдің сөздері, көбінесе неформалды жағдайларда кездеседі. Қанша жерден өзекті модель болғанымен, ол жаңа болып есептелмейді, олардың күрделі сөздерге қатыстылығы және герундиалдық формасы ертедегі ағылшын кезеңіне шығады.
Бұл жерде Physical environment and accommodation - Түзеу мекемелеріне қойылатын шарттар - Түзеу мекемелеріне қойылатын шарттар сөзінде барыс септігінің жалғауының жалғанып ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылған.
Моделде буындық етістіктің көмегімен құрылатын сансыз көп таптарды сөздер құрайды.
V+PP
Осы моделмен құрылған сөздердің қолданлуы, формалдық емес қатынас жағдайының шеңберімен шектелген.
Metod- әдіс, тәсіл.
a write - off - қолданыстан шыққан;
lie - in - қарсылық демонстрациясының жатын түрі;
Көптеген сөзқұру моделдері, неологизмнен сөзқұру элементтерін алып тастаудың нәтижесі, сонымен, аффикстер өздерінің мәнін кеңейтеді немесе оны өзгертеді, мысалы: aholic, сөзтіркесінен алынып тасталған norkoholic кең таралған alckoholic сөзінен), осы принциппен келесі сөзқұру бірліктері кеңейтіліп және өзгертілді -super-, counter-, anti-, - ism (supervision, counteracting, ). Айтылғандардан терминологиялық жүйені салыстырмалы түрде зерттеу, ағылшын, қазақ тілдерінің заң терминдерін аударуда, семантикалық жазбаның мағынасымен қоса алғанда және баламасыз терминдерді аударудың әдістерін қарастыру керек. Аудармашылық тәжірибеде, көптеген терминологиялық бірліктерді аудару үшін транслитерация және транскрипция қолданылады. Ескере кету керек, бұл тәсіл, бір жағынан терминологиялық жүйені интернационалдайды, екінші жағынан бұл тәсілдің салдары негізсіз ауыстырып алу, терминелогиялық жүйеде толықтай қозғалысқа әкелуі мүмкін. Сонымен аударма процедурасында, басқа тілдің терминологиялық бірліктерін беруде, нақты аудармалық процедура қарастыру қажет. Жаңа сөзтіркестері мен сөзқұрылымның көмегімен 88% жаңа сөздер құрылады (3000 зерттелген сөздердің ішінде) [8, б. 35].
Ағылшын және қазақ тілдеріндегі неологизмдер мен окказионализмдерді құраушы компоненттердің бірінің грамматикалық өзгерісін талдау жан-жақты мысалдармен көрсетіліп, аударма ісін зерттеуші ғалымдардың ғылыми жұмыстарынан тәжірибелік әдістер, олардың түрлері қаралып, қолданылды.
Ағылшын құрамдас неологизмдерін, окказионализмдерін және олардың қазақ баламаларын салыстырғанда, лексикалық мағынада ядролық немесе компоненттерін анықтайтын алшақтықтар байқалады.
Кең мағыналы семантика, неологизмдер мен окказионализдердің көпмағыналылығының алдыңғы шарттары болып табылады. Арнайы мағынаны білдіретін неологизмдік жүйеде пайда болған, жалпылай қолданыстағы сөздер қатарына енгеннен кейін , көпмағыналылық, терминдерге тән болмайды.
Бір нақты мағынадан пайда болған, басқа бір нақты мағынаның негізінде, кең тараған көпмағыналы терминде пайда болған. Метаномикалық қатынастың, мына келесі түрлерін атап көрсетуге болады:
Заң саласындағы неологизмдер мен окказионализмдердің морфо-синтаксистік құрылымында алшақтықтар, интегралдық және дифференциалдық сипаттағы терминоэлементтермен анықталатын мағынасын бергенде кедергі келтірмейді. Осының бәрі транскрипцияны, транслитерацияны және кәлкілеуді баламасыз терминологияның аудару тәсілдері деп керсетеді [9, б. 34].
Дәстүрлі баламалы түрде қаралатын ШТ және АТ неологизмдері мен окказионализмдері мағынасында нақты алшақтықтар болмайды.
Бұл тарауда біз БҰҰ Бас Ассамблеясының Бұрыштамасымен 1985 ж. 10 желтоқсан айында қабылданған United Nations Standard Minimum Rules for the Administration of Juvenile Justice ("The Beijing Rules") (Біріккен Ұлттар Ұйымының Кәмелетке толмағандарға сот төрелігін орындауға қатысты минималды стандартты ережелерінің (Пекин ережелері) ағылшын тілінен қазақ тіліне неологизмдер мен окказионализмдердің берілу әдіс-тәсілдерін талдап өтейік.
Бір тілден екінші тілге аудару грамматикалық аудармаларсыз мүмкін емес. Грамматикалық трансформациялар - бұл сөйлемнің синтаксистік және морфологиялық тәртіптегі барынша қайта құрастырылуы (оның құрылымының өзгерісі). Грамматикалық трансформациялар әр түрлі себептерге негізделеді - таза грамматикалық та, лексикалық сипаттағы да, алайда грамматикалық факторлар маңызды рөл атқарады, яғни тілдің құрылысындағы ерекшеліктер.
Сурет 1 - БҰҰ Бас Ассамблеясының United Nations Standard Minimum Rules for the Administration of Juvenile Justice ("The Beijing Rules") ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылуындағы неологизмдер мен окказионализмдердің түрлері
Бұл бөлімді қорытындылай келе, БҰҰ Бас Ассамблеясының Бұрыштамасымен қабылданған Біріккен Ұлттар Ұйымының Кәмелетке толмағандарға сот төрелігін орындауға қатысты минималды стандартты ережелерінің (Пекин ережелері) ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылуындағы неологизмдер мен окказионализмдердің түрлері біршама ерекшеленетіне көзіміз жетті. Көбінесе бұл заңнама заң терминдерінен құралғандықтан, мұндағы аффиксалды сөз жасау әдісі арқылы жасалған терминдердің қатары бірінші орында тұр, ол 25 % құрайды. Ал екінші орында күрделі қысқартылған неологизмдердің жасалуы болып табылады, ол 23% құрайды. Ал семантикалық неологизмдердің жасалу жолдары, күрделі сөз тіркестерінің жасалуы, жаңа күрделі сөздің шынайылықты белгілі бір құбылысының атауы ретінде пайда болуы, сәйкесінше 21%, 18%, 13%.
2.2 Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясының 2011 жылғы 16 наурызда қабылдаған Біріккен Ұлттар Ұйымының бостандығынан айырудан басқа құқық бұзған әйелдерге жаза қолдану шаралары мен бостандығынан айырылған әйелдердің өтінішіне қатысты ережесіндегі неологизмдер мен окказионализмдердің аударылуын талдау және онда қолданылған неологизмдер мен окказионализмдердің түрлерін жіктеу
Бұл бөлімде біз Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясының 2011 жылғы 16 наурызда қабылдаған United Nations Rules for the Treatment of Women Prisoners and Non-custodial Measures for Women Offenders (the Bangkok Rules) (Біріккен Ұлттар Ұйымының бостандығынан айырудан басқа құқық бұзған әйелдерге жаза қолдану шаралары мен бостандығынан айырылған әйелдердің өтінішіне қатысты ережесі (Бангкоктік ереже)) № ARES65229 қарарындағы неологизмдер мен окказионализмдердің аударылуын талдаймыз және онда қолданылған неологизмдер мен окказионализмдердің түрлерін жіктейтін боламыз.
Ағылшынша: 1. The Standard Minimum Rules for the Treatment of Prisoners apply to all prisoners without discrimination; therefore, the specific needs and realities of all prisoners, including of women prisoners, should be taken into account in their application. The Rules, adopted more than 50 years ago, did not, however, draw sufficient attention to women's particular needs. With the increase in the number of women prisoners worldwide, the need to bring more clarity to considerations that should apply to the treatment of women prisoners has acquired importance and urgency.
Қазақша: 1. Тұтқындарға қараудың ең аз стандартты ережелері қандайда бір дискриминациясыз барлық тұтқындарға қолданылады, сондықтан оларды пайдалану кезінде барлық тұтқындардың, оның ішінде тұтқындағы әйелдердің ерекше қажеттілігін және нақты жағдайын ескеріп қолданған жөн. Бірақ 50-ден аса жыл бұрын қабылданған Ережеде әйелдердің ерекше қажеттілігіне толық назар аударылмаған. Барлық әлемдегі тұтқындағы әйелдердің санының өсуі тұтқындағы әйелдерге деген қарым-қатынас мәселесіне ерекше маңыздылық және өзектілік тудырып, үлкен нақтылыққа келтіруді қажет етеді [10, б. 45].
Бұл жерде The Standard Minimum Rules for the Treatment - Тұтқындарға қараудың ең аз стандартты ережелері деген неологизмнің қазақ тіліне аударылуында грамматикалық трансформациялау әдісі қолданылған және мұндағы стандарты мен минимумы деген сөздер ағылшын тіліне неологизм ретінде аударылғанда, өзінің алғагқы қалпын стандарты деген сөзі сақтаған, ал минимум деген сөз ең аз деп аударылған, сонымен қатар мұнда грамматикалық аудару тәсілі қолданылғандықтан, ережелер - Rules сөзі өзінің көптік жалғауының формасын жоғалтпаған.
Ағылшынша: 4. These rules are inspired by principles contained in various United Nations conventions and declarations and are therefore consistent with the provisions of existing international law. They are addressed to prison authorities and criminal justice agencies (including policymakers, legislators, the prosecution service, the judiciary and the probation service) involved in the administration of non-custodial sanctions and community-based measures.
Қазақша: 4. Осы ереже Біріккен Ұлттар Ұйымының әр түрлі конвенциялық және декларациялық құрамдағы қағидаларынан шығады, демек ережемен қолданыстағы халықаралық құқық келіседі. Олар жаза қолдану кезінде түрмеге жабуға қатысы жоқ қауым деңгейінде шара қолдануға қатысатын қылмыстық сот төрелігінің түрме басшылығына және мекемесіне (директивтік және заңнамалық органдар, сотқа дейінгі артына түсу мәселесімен айналысатын, қылмыстық-мерзімінен ерте босататын мекемелерге және сот органдарына қоса), бағытталған.
Бұл жерде conventions and declarations - конвенциялық және декларациялық деп аударылған, ағылшын тілінде s жұрнағының жалғануымен көптік форманы білдірсе, ал қазақ тіліндегі аудармасында ол сын есім формасында болғандықтан, көптік жалғауы жалғанбай жасалған, яғни грамматикалық аударма түрі қолданылған. Ал негізінен неологизм ретінде қолданылған, сын есімнің функциясын атқарып тұрған конвенциялық деген сөздің негізіне келетін болсақ, бұл сөз латынша Conventio - келісім дегенді білдіреді, ал негіщінен конвенция деп - кез келген саладағы адамдардың мінез-құлқының және іс-әрекетінің, оның ішінде, жаһандық мәселелерді шешу барысында келісім бойынша қабылданған ережелер мен қағидалар; 2) келісім бойынша уағдаласушы жақтардың құқықтар мен міндеттемелерін айқындайтын құжат, мысалы, арнайы мәселе бойынша халықаралық келісім-кедендік конвенция, зияткерлік құқық туралы бүкіләлемдік конвенция және т.б.; 3) субъектілердің келісімі мен уағдаласуы негізінде ережелер, белгілер, символдар, тілдік және басқа да жүйелер енгізуді үйғаратын танымдық шара. Конвенцияны қабылдау мәселесі ғаламдану үшін аса жоғары мәнге ие. Конвенция - диалогтық және коммуникативтік сипаттағы таным мен әрекеттің тікелей нәтижесі. Мәдени-тарихи, әлеуметтік-психологиялық және коммуникацияның лингвистикалық аспектілерімен қатар, оларды жүзеге асыру үшін құрылған конвенциялар танымның әлеуметтік мәдени табиғатын көрсетеді; әртүрлі интерсубъективті, тұлғааралық, бұқаралық ресми және бейресми, ауызша және жазбаша байланыстар мен қатынастардың тұтас жүйесіне айналады. Конвенциялар саяси, ғылыми және өзге де қауымдастықтардың құндылықты бағдарларының өзгеруін, ұстанымдардың, зерттеу бағдарламаларының алмасуын, ақыр соңында әлеуметтік- тарихи қатынастарда және жалпы мәдениеттегі әзгерістерді сергек байқап, тізбектеп отырады. Конвенциялардың қабылдануы және оларды пайдалану - коммуникативті ұтымдылықтың негізгі нәтижелерінің бірі.
Ал енді декларациялық деген сын есімнің негізіне келетін болсақ, Декларация латынша declaratio - мәлімдеу, хабарлау дегенді білдіреді. Ал негізінен декларация деп мынаны айтамыз:
1. Мемлекеттік саясат пен құқықтық, халықаралық қарым-қатынастардың негізгі принциптерін салтанатты түрде жариялайтын құжат;
2. Елдің саяси-экономикалық даму принциптерін мәлімдейтін мемлекеттік құжат (Мысалы, 1990 жылы 25 қазанда жарияланған Қазақстанның мемлекеттік егемендігі туралы декларациясы);
3. Халықаралық саясаттың өзекті мәселелері бойынша бірнеше мемлекет немесе халықаралық ұйым қабылдайтын құжаттың түрі (мысалы,БҰҰ Бас Ассамблеясының 1948 жылы 10 желтоқсандағы Адам құқықтары туралы жалпыға бірдей Декларациясы);[1]
4. Заңдық мәні бар мәліметтерді хабарлайтын кейбір ресми құжаттар (мысалы, салық декларациясы, кеден декларациясы).[2][3]
5. жекелеген саяси-заңдық актілердің атауы, олардың мақсаты салтанатты сипат беру, актілердің сәйкес мемлекет тағдырындағы ерекше маңызы бар екендігін атап көрсету;
6. халықаралық құқықта жақтармен келісілген жалпы принциптер мен мақсаттарды құрайтын салтанатты акт, негізінен міндетті күші болмайды
criminal justice agencies - түрме басшылығына және мекемесіне деп аударылған, мұнда agencies - басшылығына және мекемесіне деп екі сөзбен аударылған, яғни мұнда баламасыз аударылуы әдісі қолданылған, яғни қазақ тіліне аударғанда агенттік деген ағылшын сөзінің баламасы ізделініп басшылығы, мекемесі деген сөздермен аударылғанын байқауымызға болады.
Ағылшынша: 7. In the Vienna Declaration on Crime and Justice: Meeting the Challenges of the Twenty-first Century, adopted also by the Tenth Congress, Member States committed themselves to taking into account and addressing, within the United Nations crime prevention and criminal justice programme, as well as within national crime prevention and criminal justice strategies, any disparate impact of programmes and policies on women and men (para. 11); and to the development of action-oriented policy recommendations based on the special needs of women as prisoners and offenders (para. 12). The plans of action for the implementation of the Vienna Declaration contain a separate section (sect. XIII) devoted to specific recommended measures to follow up on the commitments undertaken in paragraphs 11 and 12 of the Declaration, including that of States reviewing, evaluating and, if necessary, modifying their legislation, policies, procedures and practices relating to criminal matters, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
2 Халықаралық ұйымдардың құжаттарының құрамындағы неологизмдер мен окказионализмдердің ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылуы 3
2.1 Біріккен Ұлттар Ұйымының Кәмелетке толмағандарға сот төрелігін орындауға қатысты минималды стандартты ережелеріндегі (Пекин ережелері) неологизмдер мен окказионализмдердің аударылуын талдау және онда қолданылған неологизмдер мен окказионализмдердің түрлерін жіктеу 3
2.2 Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясының 2011 жылғы 16 наурызда қабылдаған Біріккен Ұлттар Ұйымының бостандығынан айырудан басқа құқық бұзған әйелдерге жаза қолдану шаралары мен бостандығынан айырылған әйелдердің өтінішіне қатысты ережесіндегі неологизмдер мен окказионализмдердің аударылуын талдау және онда қолданылған неологизмдер мен окказионализмдердің түрлерін жіктеу 15
Қорытынды 33
Қолданылған әдебиеттер тізімі 35
2 Халықаралық ұйымдардың құжаттарының құрамындағы неологизмдер мен окказионализмдердің ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылуы
2.1 Біріккен Ұлттар Ұйымының Кәмелетке толмағандарға сот төрелігін орындауға қатысты минималды стандартты ережелеріндегі (Пекин ережелері) неологизмдер мен окказионализмдердің аударылуын талдау және онда қолданылған неологизмдер мен окказионализмдердің түрлерін жіктеу
Бұл тарауда біз БҰҰ Бас Ассамблеясының Бұрыштамасымен 1985 ж. 10 желтоқсан айында қабылданған United Nations Standard Minimum Rules for the Administration of Juvenile Justice ("The Beijing Rules") (Біріккен Ұлттар Ұйымының Кәмелетке толмағандарға сот төрелігін орындауға қатысты минималды стандартты ережелерінің (Пекин ережелері) ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылуындағы неологизмдер мен окказионализмдердің берілу мәселелерін қарастыратын боламыз.
Мәтіндерді аудару тәжірибесіне баламаның қолданылуы өзекті болып табылады, Л.К.Латышевтің тұжырымдамасына сүйене отырып мәтіндердің аударылу ерекшеліктерінің түрлі стилдерін қарастырады. Мамандарға арналған мәтіндерді аударуда қиын келесі мәселелер, өзге терминдік жүйенің көмегімен мәтін мағынасын нақты беру болып табылады. Біз, аударма тілінің неологизмдік жүйесі, қайталанбайтын лексикалық жүйе секілді толық бір бүтін болады. Бұл келесі себептермен байланысты:
- неологизмдік жүйе, лексикалық жүйенің бөлігі болып табылады, сөйтіп ол, оның ұлттық-мәдени ерекшеліктерін сипаттайды.
- неологизмдік жүйе, білімнің пәндік-мағыналық аумағын, нақты пәндік аумақтағы бөлігі болып табылады, және ол да түрлі мәдениеттермен сипатталады.
- неологизмдік жүйе барлық уақытта әсерлі, ол жүйелік қатынастардағыдай бірліктер арасында үнемі өзгеріп отырады.
Формалды-семантикалық дәрежеде шыққан тіл және аударма тіл терминдерін салыстыру кезіндегі шыққан алшақтықтар, үш негізгі түрмен көрсетілді:
- морфо-синтаксистік құрылымдағы айырмашылықтар;
- лексикалық құрамдағы алшақтықтар;
- шыққан тіл және аударма тілі неологизмдерінің лексико-грамматикалық құрылымдағы алшақтықтар.
Шыққан тіл және аударма тілі неологизмдері мен окказионализмдерінің лексико-грамматикалық құрылымдағы алшақтықтары мына түрлерге бөлінеді:
Шыққан тіл және аударма тілі терминдерінің құрылымындағы компоненттердің, бірінің түрлі сөз таптары тән болуы, тілдердің грамматикалық қатарымен және әр тілде мағынасының тарихи қалыптасқан ерекшеліктерімен түсініледі [1, б. 95].
Тілдердің грамматикалық қатарындағы алшақтықтар ағылшын теминдерінің морфо-синтаксистік құрылымындағы алшақтықтардың негізгі себебі болады, олар екі немесе одан да көп зат есімдерден және олардың орысша балама терминдерінен тұрады.
Ал осы неологизмдер мен окказионализмдердің аударылуын мына сөйлемдерден көрсек болады:
Ағылшынша: 1.3 Sufficient attention shall be given to positive measures that involve the full mobilization of all possible resources, including the family, volunteers and other community groups, as well as schools and other community institutions, for the purpose of promoting the well-being of the juvenile, with a view to reducing the need for intervention under the law, and of effectively, fairly and humanely dealing with the juvenile in conflict with the law.
Қазақша аудармасы: 1.3. Заңның араласуын азайту мақсатында және жасөспіріммен тиімді, әділ және ізгі қарым-қатынас жасау мақсатында, заңмен араз жасөспірімнің игілігі үшін қызмет ететін барлық ресурстарды, атап айтқанда отбасы, жанашыр еріктілер, басқа да қоғамның топтарын, сондай-ақ мектептерді және басқа да қоғамдық институттарды жұмылдыратын оң шараларды жүзеге асыруға жеткілікті мән беру керек [2, б. 45].
Бұл жерде грамматикалық трансформацияның түрі қолданылған, яғни ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылғанда ағылшын және қазақ тілдерінің грамматикалық ерекшеліктерін ескеріле аударылған. Грамматикалық құрылымда зат есім+зат есім (N+N), қазақ терминдерінде ағылшын терминдерінің өнімді араласуы, сын есім + зат есім (Adi +N): Бұл сөйлемде екі неологизмнің бар екендігін анықтадық:
Community institutions - қоғамдық институттар дегенді білдіреді, бұл жерде Community сөзі ағылшын тілінде негізінде аудармасында қоғам, орта, аудан дегенді білдіреді, алайда бұл сөз тіркесіне орай ол сын есімнің қызметін атқарып, зат есіммен, яғни institution сөзімен тіркесе отырып, қоғамдық деген мағынаға ие болып аударылған да, institution сөзі зат есімнің функциясын атқарып, сөйлемде қоғамдық институттар деген мағынаға ие болып тұр. Ағылшын тіліне қазақ тіліне аударылғанда бұл тіркестер қазақ тілінде барыс септігінінің жалғауына ие болды, қоғамдық институттарды делінген. Алайда ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылғанда осы сөз тіркесінің көптік жалғауы сақталынған. Негізінен институт деген сөз латын тілінен енген, латынша іnstіtutumg - мекеме, құру дегенді білдіреді, ал қазақ тілінде қолданылу аясы: ғылыми-зерттеу мекемесінің, жоғары оқу орнының, сондай-ақ, кейбір әлеуметтік қатынастарды реттейтін органдардың атауы; қоғамдық қатынастардың қайсыбір саласын реттеуші құқықтық ережелер жиынтығы.
Мұнда all possible resources деген сөз тіркесі қызмет ететін барлық ресурстарды деп аударылған, негізінен possible деген сөз тура аудармасында мүмкін дегенді білдіреді, ал ресурстар деген сөзбен тіркесе отырып, жаңа неологизмдік мағынаға ие болып, қызмет ететін барлық ресурстар деп аударылған. Негізінен ресурстар деген сөз неологизм ретінде француз тілінен енген, ол французша ressourse -- құрал-жабдық, мүмкіндік, босалқы қорлар -- табыс, ақшалай және басқа қаражат, құндылықтар мен олардың көздері дегенді білдіреді.
Ағылшынша: 2.1 The following Standard Minimum Rules shall be applied to juvenile offenders impartially, without distinction of any kind, for example as to race, colour, sex, language, religion, political or other opinions, national or social origin, property, birth or other status.
Қазақша аудармасы: 2.1. Келесі Минималды стандартты ережелер кәмелетке толмағандарға қатысты риясыз орындалады, олардың нәсіліне, терісінің түсіне, жынысына, тіліне, діни нанымына, саяси немесе басқа да ұлттық немесе әлеуметтік ұстанымдарына, мүліктік жағдайына, дәрежесіне және өзге де жағдайына қарамастан жалпыға бірдей қолданылады.
Мұнда Standard Minimum Rules - Минималды стандартты ережелер деп аударылған окказионализм бар. Ол грамматикалық аударма тәсіліне сәйкес, қазақ тілінің грамматикалық ережелері бойынша аударылған. Мұндағы күрделі сөз тіркесі сын есім+зат есім құрылымын сақтай қазақ тіліне аударылған, сонымен бірге ағылшын тіліндегі көптік жалғауы қазақ тіліне аударылғанда да өзінің көптік жалғаулы түрін жоғалтпаған. Мұндағы окказионализмдік сөз Standard Minimum - Минималды стандартты сын есімі болып табылады. Ағылшын тілінен енген стандартты деген сөз standard - өлшем, үлгі, өлшегіш дегенді білдіреді, ал мұнда құжатпен бірге қолданылғандықтан, ол өзінің алғашқы тарихи қалпын сақтаған, ал минимум деген сөз латынша mіnіmum - ең кіші дегенді білдіреді, мұнда ол ең аз деген мағынада, өзінің болмысын сақтай қолданылған. Окказионализм ретінде қолданылған осы сөз тіркесі құжаттың ресми тілін ажарландыра түседі.
Ағылшынша: Rule 2.1 therefore stresses the importance of the Rules always being applied impartially and without distinction of any kind. The rule follows the formulation of principle 2 of the Declaration of the Rights of the Child.
Rule 2.2 defines "juvenile" and "offence" as the components of the notion of the "juvenile offender", who is the main subject of these Standard Minimum Rules (see, however, also rules 3 and 4). It should be noted that age limits will depend on, and are explicitly made dependent on, each respective legal system, thus fully respecting the economic, social, political, cultural and legal systems of Member States. This makes for a wide variety of ages coming under the definition of "juvenile", ranging from 7 years to 18 years or above. Such a variety seems inevitable in view of the different national legal systems and does not diminish the impact of these Standard Minimum Rules.
Қазақша аудармасы: Осы себепті 2.1 қағидасында Ережелердің риясыз және ешқандай алалаушылықсыз орындалуының қажеттілігіне баса назар аударылады. Бұл ереже Бала құқықтары Декларациясының 2 принципінің тұжырымдамасын басшылыққа алады (1386 Қарар (XVI). Сондай-ақ Әйелдерге қатысты кемсітушіліктің барлық түрін жою Конвенциясын (34180 қарар, қосымша); Нәсілшілдік пен нәсілдік кемсітушілікпен күрес Халықаралық конференциясының Декларациясын (Нәсілшілдік пен нәсілдік кемсітушілікпен күрес Халықаралық конференциясының Мәлімдемесі. Женева, 14-25 тамыз, 1978 жыл (Біріккен Ұлттар Ұйымының баспасы, R.79.XVI нөмірімен сатылымда, 2), 2 тарау); Дінге немесе нанымдарға негізделген төзбеушілік пен кемсітушіліктің барлық түрін жою Декларациясын (3655 қарар); Қамаудағылармен қарым-қатынас жасаудың минималды стандартты ережелерін (Адам құқықтарын қараңыз: Халықаралық келісім шарттардың жинағы) (Біріккен Ұлттар Ұйымының баспасы, R.83.XVI.1 нөмірімен сатылымда). Каракас декларациясын (3571 қарар, қосымша); және 9.) қағидасын қараңыз.
2.2 қағидасында кәмелетке толмаған мен құқық бұзушылық түсініктеріне осы Минималды стандартты ережелердің негізгі мәні болып табылатын кәмелетке толмаған құқық бұзушы түсінігінің құрамдасы ретінде анықтама берілген (3 пен 4 қағидаларын да қараңыз). Алайда, жас ерекшеліктеріне қарай шектеулер әрбір жеке-жеке құқықтық жүйелерге мүше мемлекеттердің экономикалық, әлеуметтік, саяси, мәдени және құқықтық жүйелерін толықтай ескере отырып анықталады. Сондықтан, кәмелетке толмаған түсінігі 7 жастан 18 жасқа дейінгі, немесе одан да жоғары жас аралығындағы ауқымды қамтиды. Мұндай кең ауқым ұлттық құқықтық жүйелердің алуан түрлілігіне байланысты міндетті болып отыр және осы Минималды стандартты ережелердің мәнін төмендетпейді.
Мұнда бірнеше неологизм мен окказионализмдердің бар екендігін аңғардық, олар: Declaration of the Rights of the Child - Бала құқықтары Декларациясы, principle - принципі, Standard Minimum Rules - Минималды стандартты ережелер, economic, social, political, cultural and legal systems - экономикалық, әлеуметтік, саяси, мәдени және құқықтық жүйелері. Бұл сөз тіркестерінің ішінде алғашқысы лексикалық аударма түрімен аударылса, қалғандары грамматикалық аудару әдісі арқылы аударылған.
Declaration of the Rights of the Child - Бала құқықтары Декларациясы деген сөз лексикалық аударма арқылы аударыла отырып, мұнда қазақ тіліне аударылғанда Rights деген сөзі түсіп қалып, Бала құқықтары Декларациясы деп сақталынған. Ал неологизмдік функцияны атқарып отырған сөз Declaration - Декларация, ол латынша declaratio - мәлімдеу, хабарлау деп аударылса, ал негізінен 1. Мемлекеттік саясат пен құқықтық, халықаралық қарым-қатынастардың негізгі принциптерін салтанатты түрде жариялайтын құжат;
2. Елдің саяси-экономикалық даму принциптерін мәлімдейтін мемлекеттік құжат (Мысалы, 1990 жылы 25 қазанда жарияланған Қазақстанның мемлекеттік егемендігі туралы декларациясы);
3. Халықаралық саясаттың өзекті мәселелері бойынша бірнеше мемлекет немесе халықаралық ұйым қабылдайтын құжаттың түрі (мысалы,БҰҰ Бас Ассамблеясының 1948 жылы 10 желтоқсандағы Адам құқықтары туралы жалпыға бірдей Декларациясы);
4. Заңдық мәні бар мәліметтерді хабарлайтын кейбір ресми құжаттар (мысалы, салық декларациясы, кеден декларациясы).
Ағылшынша: The administration of any drug should always be authorized and carried out by qualified medical personnel.
Қазақша аудармасы: Кәмелетке толмаған құқық бұзушыға ешқашан да емдік дәрі-дәрмектер және емдеу тәсілдері сынақ ретінде жасалмауы керек. Кез-келген дәрі дәрмектің қолданылуы бекіту бойынша білікті медициналық қызметкер тарапынан жүзеге асырылуы керек.
Principle - принципі деген неологизм қазақ тіліне грамматикалық трансформациялау әдісі арқылы аударылған, принцип - негізгі ереже, басқарушы идея дегенді білдіреді.
Ағылшынша: 4.1 In those legal systems recognizing the concept of the age of criminal responsibility for juveniles, the beginning of that age shall not be fixed at too low an age level, bearing in mind the facts of emotional, mental and intellectual maturity.
Қазақша аудармасы: 4.1. Қылмыстық жауапкершілікке тартылу жас ерекшелігі ескерілетін құқықтық жүйелер бойынша, эмоциялық, рухани және зияткерлік аспектілерге сай, жауапкершілікке тартылу жас шектеулері тым аз белгіленбеуі тиіс.
Emotional, mental and intellectual maturity - эмоциялық, рухани және зияткерлік аспектілер деген тіркес окказионализмнің қызметін атқарып тұр. Мұндағы сөз тіркесі бірнеше сын есімнің жалғыз зат есімге тіркесуі арқылы жасалған және ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылғанда осы қалпын сақтаған. Негізінен эмоция деген сөз ағылшын тілінде көңіл-күй дегенді білдіреді, ал ол мұнда өзінің бастапқы қалпын сақтап аудалыған, сонымен бірге алдында интеллектуалдық деген формада қолданылатын сөз, енді қазақ тіліне зияткерлік деп аударылған. Ал аспектілер деген сөз латынша aspectus - белгілі бір ұғым, құбылыс, келешек қарастырылатын көзқарас, пікір дегенді білдіреді. Мұнда ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылғанда грамматикалық трансформациялау әдісі қолданылғандықтан, қазақ тілінің өзгешеліктеріне байланысты зат есімге көптік жалғауының жалғануы арқылы аударылған.
Морфо - синтаксистік құрылымдағы ағылшын, қазақ терминдерінің алшақтығы, лексикалық құрамда айырмашылықтар жасау мүмкін:
justice system - сот төрелік жүйесі, qualified medical personnel - білікті медициналық қызметкер (зат есімнің сын есіммен ауыстырылуы семантикада, оның компоненттерімен өзгерілуімен байланысты емес). Бұл тіркестерде ағылшын тілінде жалғаулықтары жалғанбай жасалатын болса, олар қазақ тіліне аударылғанда тәуелдік жалғауына, сонымен қатар екінші сөз тіркесінде зат есімге - ті және - лық сын есімдерді жасаушы жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалынып отыр [3, б. 69].
Баламасыз терминдер құрамынының аудармасын қорытындылағанда, келесі заңдылықтар шығады:
1. Баламасыз терминологияны аударғанда шыққан тілден аударатын тілге түсіндірме аудару қолданылуы мүмкін:
age limit - жасөспірімнің бас бостандығынан айрылуды тыйым салатын жасының шегі;
Ағылшынша: A juvenile is every person under the age of 18. The age limit below which it should not be permitted to deprive a child of his or her liberty should be determined by law;
Қазақша аудармасы: Кәмелетке толмаған ретінде 18 жасқа толмаған кез-келген тұлға түсініледі. Жасөспірімнің бас бостандығынан айрылуды тыйым салатын жасының шегі заң бойынша анықталады;
Бұл жерде жастың шегі деп ол тура аударылатын болса, ал мұнда заңды термин болғандықтан, ол жасөспірімнің бас бостандығынан айрылуды тыйым салатын жасының шегі деп аударылып тұр, яғни бұл заңды термин қазақ тіліне аударылғанда өзі білдіретін мағынасына қарай аударылып отыр.
The protection of the individual rights - қамау кезіндегі шаралардың заңдылығын сақтау. Бұл жерде The protection of the individual rights тіркесі тура аудармасында жеке құқықтарын қорғау дегенді білдіретін болса, алайда мәтіннің ерекшеліктеріне сәйкес ол шыққан тілден баламасыз терминологияны түсіндіру арқылы қамау кезіндегі шаралардың заңдылығын сақтау дегенді білдіреді.
Жазбаша аударма, терминдердің мағыналарын дәл беруге мүмкіншілік береді, бірақ көпкомпонентті сөзтіркесі аударатын тілдің мәтініндегі сәйкес сөйлемнің синтаксистік құрылымын қиындатады.
2. Аударма кезінде баламасыз терминдердің басым көпшілігі, кәлкі әдісінде қолданылуы мүмкін: Deprivation of the liberty of a juvenile - Кәмелетке толмағандарды бас бостандығынан айыру; judicial authority - сот органы; The competent authorities - Құзіретті билік органдары, practical application - іс жүзінде қолдану, The deprivation of liberty - Бас бостандығынан айыру тәртібі, Sleeping accommodation - жатын орындар.
Бұл жерде Deprivation of the liberty of a juvenile тіркесі тіркесінің баламасы батыс септігіндегі зат есім+етістік арқылы, judicial authority тіркесі сын есім+зат есім тіркесі арқылы, ал The deprivation of liberty тіркесі шығыс септігіндегі зат есім+етістіктің тіркесуі арқылы қазақ тіліне аударылған, яғни мұнда кәлкілеу әдісі қолданылған.
Ағылшынша: Deprivation of the liberty of a juvenile should be a disposition of last resort and for the minimum necessary period and should be limited to exceptional cases.
Every juvenile should have the right to make a request or complaint, without censorship as to substance, to the central administration, the judicial authority or other proper authorities through approved channels, and to be informed of the response without delay.
The competent authorities should constantly seek to increase the awareness of the public that the care of detained juveniles and preparation for their return to society is a social service of great importance, and to this end active steps should be taken to foster open contacts between the juveniles and the local community.
Қазақша аудармасы: Кәмелетке толмағандарды бас бостандығынан айыру төтенше ықпалшара ретінде аз мерзім ішінде орындалуы керек.
Әрбір кәмелетке толмаған құқық бұзушы мәтінінің мазмұнын цензурамен өзгертуге болмайтын өтінішпен немесе шағыммен орталық әкімшілікке, сот органына немесе басқа да тиісті билік органына бекітілген жол арқылы жүгінуіне құқылы және олардың шешімі туралы хабардар болуына құқылы.
Құзіретті билік органдары қоғамға түзеу мекемелеріне қамалған кәмелетке толмағандардың қорғалуы және олардың қоғамға қайта сіңісіп кетуінің қаншалықты әлеуметтік маңызды жұмыс екендігін түсіндіруге және осы мақсатта кәмелетке толмаған құқық бұзушылар мен жергілікті тұрғындар қауымы арасындағы еркін қарым-қатынастың орын алуын қамтамасыз етуге ылғи ұмтылуы тиіс [4, б. 59].
Бұл жерде қазақ тілінде баламасы болмаған заң терминдері ағылшын тілінен кәлкілеу арқылы аударылған. Мысалға алғанда, Deprivation of the liberty of a juvenile - Кәмелетке толмағандарды бас бостандығынан айыру деп аударылған. Яғни juvenile-кәмелетке толмағандарды бас бостандығынан айыру деген мағынаны білдіргендіктен, ал judicial authority - сот органы деген мағынаны береді, The competent authorities - Құзіретті билік органдары, practical application - іс жүзінде қолдану, The deprivation of liberty - Бас бостандығынан айыру тәртібі, Sleeping accommodation - жатын орындар деген сөздер де тура мағынасына қарағанда сол терминнің қолданылу аясына байланысты аударылған.
3. Кәлкілеу кезінде грамматикалық және лексикалық трансформация қолданылады:
equitable remuneration - әділ жалақы (зат есім - сын есім).
competent administrative authority - Құзіретті әкімшілік органдары.
Ағылшынша: Every juvenile should, in accordance with local or national standards, be provided with separate and sufficient bedding, which should be clean when issued, kept in good order and changed often enough to ensure cleanliness.
Қазақша аудармасы: Әрбір кәмелетке толмаған құқық бұзушы жергілікті және ұлттық нормаларға сәйкес, таза күйінде берілуі тиіс, тиісінше жиналып тұруы және алмастырылып тұруы тиіс қажетті төсек бұйымдарымен қамтылады.
Ал зат есім мен сын есімнің тіркесуі арқылы аударылған equitable remuneration - әділ жалақы, competent administrative authority - Құзіретті әкімшілік органдары деген сөздерін келтіре аламыз. Мұнда әділ- equitable, competent administrative - Құзіретті әкімшілік сын есімдердің рөлін атқарып тұрса, remuneratio - жалақы, authority - орган деген зат есімдер осы сөз тіркестерінде кездеседі [5, б. 43].
4. Баламасыз құрылу терминдерін шет тілін кәлкілеу кезінде, лексико - грамматикалық трансформация қолданылуы мүмкін - атап айтқанда терминоэлементтердің бірінің декомпрессиясы:
qualified personnel - арнайы дайындалған мамандар.
Ағылшынша: Juvenile detention facilities should adopt specialized drug abuse prevention and rehabilitation programmes administered by qualified personnel.
Қазақша аудармасы: Кәмелетке толмаған түзеу мекемелері наркотиктерді асыра қолданудың алдын алу бойынша бағдарламаларды іске асыру керек және білікті мамандардың басқаруымен наркомандарды сауықтыру бағдарламаларын жасау керек.
Бұл жерде ағылшын тілінде бір немесе екі сөз арқылы берілген сөздер қазақ тіліне аударылғанда негізгі мағынасы сақталуы үшін бірнеше сөздер арқылы беріліп, қазақ тілінде етістіктен жасалған сын есім + зат есім тіркесінің жалғасуы арқылы жасалынып тұр.
Бұл жерде juvenile - кәмелетке толмаған құқық бұзушы, qualified personnel - арнайы дайындалған мамандар деген сөздердің қазақ тілінде баламасы болмағандықтан, ағылшын тілінен аударылғанда қазақ тілінде сол сөздің мағынасына қарай аударылған.
Қазіргі ағылшын тілінде жаңа сөздер пайда болуына көптеген әдістер бар, олардың қатарына жаңа сөз сөзөнімділігі, сөзқұру, конверсиялық (өзгерту), қысқарту, адьективизациялық, субстиантивтік (бір есімнің екінші есімге айналуы), кері сөз құрылымы, лексико-семантикалық тәсіл, дыбыстардың кезектесуі және сөздегі екпіннің ауыстырылуы (фонологиялық тәсәл) және т.б. Бірақ, аталған тәсілдердің барлығы да бірдей қолданыла бермейді және әрқайсысының өзіндік сөзқұрылым процесіндегі салмақтары бірдей емес. Жаңа сөзөнімділігі мен сөзқұрылым сияқты тәсілдер жаңа сөзқұрылымының негізгісі болып табылады.
Екі зат есімнен немесе зат есіммен және топтардан тұратын, терминдердің ішкі формаларын салыстырғанда, мына айырмашылықтар байқалады:
1. Зат есімді анықтайтын септік форманың өзгерісі (атау септіктің ілік септік формасына ауысуы), қазақ тіліне аударылғанда тартылыс формасын алуы:
justice system - Сот төрелігі; judicial authority - сот органы; legal records - істің материалдары; disciplinary proceedings - тәртіп бұзу ісін қарау хаттамалары.
Ағылшынша: Every juvenile should have the right to make a request or complaint, without censorship as to substance, to the central administration, the judicial authority or other proper authorities through approved channels, and to be informed of the response without delay.
All reports, including legal records, medical records and records of disciplinary proceedings, and all other documents relating to the form, content and details of treatment, should be placed in a confidential individual file, which should be kept up to date, accessible only to authorized persons and classified in such a way as to be easily understood.
Қазақша аудармасы: Әрбір кәмелетке толмаған құқық бұзушы мәтінінің мазмұнын цензурамен өзгертуге болмайтын өтінішпен немесе шағыммен орталық әкімшілікке, сот органына немесе басқа да тиісті билік органына бекітілген жол арқылы жүгінуіне құқылы және олардың шешімі туралы хабардар болуына құқылы.
Барлық есептер, оның ішінде, істің материалдары, медициналық зерттеулердің қортындылары және тәртіп бұзу ісін қарау хаттамалары, сонымен бірге тәрбиелік шаралардың формалары мен мақмұндарына байланысты өзге де құжаттар ұдайы жаңа материалдармен толығып отыратын, тек қана өкілеттенген тұлғаларға қолжетімді болып табылатын және түсінілуіне оңай болатындай жіктемеленген кәмелетке толмағанның құпия жеке ісінде сақталуы тиіс [6, б. 20].
Бұл жерде көріп отырғанымыздай, ағылшын тілінен justice system - Сот төрелігі; judicial authority - сот органы; legal records - істің материалдары; disciplinary proceedings - тәртіп бұзу ісін қарау хаттамалары термин сөздері аударылғанда олардың септік жалғаулары жасырынып тұр, мысалға алғанда justice system - Сот төрелігі деген сөзде ілік септігінің жалғауы жасырынып тұрса, disciplinary proceedings - тәртіп бұзу ісін қарау хаттамалары сөзінде табыс септігінің жалғауы жасырынып тұр.
2. Зат есімді анықтайтын септік формасының өзгеруі (ШТ термині құрылымындағы зат есімнің жалпы септігі - АТ термині құрылымында зат есімнің ) және қосымшаны енгізу:
each juvenile - Ешбір кәмелетке толмаған құқық бұзушы;
address of public or private agencies and organizations - заңгерлік көмек көрсететін мемлекеттік және жеке органдардың мекен-жайлары;
Ағылшынша: On admission, all juveniles shall be given a copy of the rules governing the detention facility and a written description of their rights and obligations in a language they can understand, together with the address of the authorities competent to receive complaints, as well as the address of public or private agencies and organizations which provide legal assistance.
Қазақша аудармасы: Түзеу мекемесіне орналастырылғаннан кейін, барлық кәмелетке толмаған құқық бұзушылар сол мекемедегі тәртіп ережелерінің бір данасын және олардың құқықтары мен міндеттері мен шағымдарды қабылдайтын органдардың, сондай ақ заңгерлік көмек көрсететін мемлекеттік және жеке органдардың мекен-жайлары туралы түсінікті тілінде жазылған мәліметтерді алуы тиіс.
Бұл жерде juvenile сөзі қазақ тіліне аударылғанда мағынасына сәйкес төрт сөзден құралады да оған each - ешбір есімдігінің жалғасуы арқылы жасалып тұр. Ал екінші мысалда address of public or private agencies and organizations тіркесінде зат есімге ілік септігінің - дың жалғауы жалғануы арқылы септіктің жалғауына ие болып отыр.
Бұл жерде each juvenile - Ешбір кәмелетке толмаған құқық бұзушы, address of public or private agencies and organizations - заңгерлік көмек көрсететін мемлекеттік және жеке органдардың мекен-жайлары сөздерін ағылшын тілінен қазақ тіліне аударғанда juvenile сөзіне кәмелетке толмаған құқық бұзушы барыс септігінің жалғауы жалғанып тұр [7, б. 56].
3. Түрі өзгеруі ( жекеше және көпше) септік формаларының өзгеруімен бірге (сонымен қатар предл. енуімен):
juvenile - кәмелетке толмағандар;
international law - халықаралық құқықтар;
legal counsel - заңгерлік кеңестер;
free legal aid - ақысыз заңгерлік кеңестер;
Physical environment and accommodation - Түзеу мекемелеріне қойылатын шарттар.
Ағылшынша: Juveniles should have the right of legal counsel and be enabled to apply for free legal aid, where such aid is available, and to communicate regularly with their legal advisers. Privacy and confidentiality shall be ensured for such communications;
Қазақша аудармасы: кәмелетке толмағандар заңгерлік кеңестер алуға құқылы болуы керек және мүмкін болған жағдайларда, ақысыз заңгерлік кеңестер алуға өтініш жасауына мүмкіндігі болуы тиіс, сонымен бірге өзінің қорғаушысымен үнемі көрісіп тұруына мүмкіндік берілуі қажет. Олардың осындай көрісуі кезінде жеке өміріне қол сұқпаушылық және құпиялылық шарттары орындалуы тиіс;
Бұл жерде juvenile ағылшын тіліндегі сөзі қазақ тіліне аударылғанда барыс септігінің жалғауы мен етістіктен зат есімнің жасалуы арқылы жасалған сөз тіркесіне айналып отыр, сонымен қатар көріп отырғанымыздай, ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылғанда бұл сөздердің барлығы жекеше формасынан көпше формасына ауысып отырған. Сондықтан мұны түрі өзгергендердің қатарына жатқызамыз.
Ағылшын, қазақ тілдерінің неологизмдерді аударуда қазіргі кездегі аффикстердің өзіндік сипаты, олар қатаң түрде терминделіп және нақты ғылыми - техникалық ортаға бекітілген.
Бұл модельдің сөздері, көбінесе неформалды жағдайларда кездеседі. Қанша жерден өзекті модель болғанымен, ол жаңа болып есептелмейді, олардың күрделі сөздерге қатыстылығы және герундиалдық формасы ертедегі ағылшын кезеңіне шығады.
Бұл жерде Physical environment and accommodation - Түзеу мекемелеріне қойылатын шарттар - Түзеу мекемелеріне қойылатын шарттар сөзінде барыс септігінің жалғауының жалғанып ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылған.
Моделде буындық етістіктің көмегімен құрылатын сансыз көп таптарды сөздер құрайды.
V+PP
Осы моделмен құрылған сөздердің қолданлуы, формалдық емес қатынас жағдайының шеңберімен шектелген.
Metod- әдіс, тәсіл.
a write - off - қолданыстан шыққан;
lie - in - қарсылық демонстрациясының жатын түрі;
Көптеген сөзқұру моделдері, неологизмнен сөзқұру элементтерін алып тастаудың нәтижесі, сонымен, аффикстер өздерінің мәнін кеңейтеді немесе оны өзгертеді, мысалы: aholic, сөзтіркесінен алынып тасталған norkoholic кең таралған alckoholic сөзінен), осы принциппен келесі сөзқұру бірліктері кеңейтіліп және өзгертілді -super-, counter-, anti-, - ism (supervision, counteracting, ). Айтылғандардан терминологиялық жүйені салыстырмалы түрде зерттеу, ағылшын, қазақ тілдерінің заң терминдерін аударуда, семантикалық жазбаның мағынасымен қоса алғанда және баламасыз терминдерді аударудың әдістерін қарастыру керек. Аудармашылық тәжірибеде, көптеген терминологиялық бірліктерді аудару үшін транслитерация және транскрипция қолданылады. Ескере кету керек, бұл тәсіл, бір жағынан терминологиялық жүйені интернационалдайды, екінші жағынан бұл тәсілдің салдары негізсіз ауыстырып алу, терминелогиялық жүйеде толықтай қозғалысқа әкелуі мүмкін. Сонымен аударма процедурасында, басқа тілдің терминологиялық бірліктерін беруде, нақты аудармалық процедура қарастыру қажет. Жаңа сөзтіркестері мен сөзқұрылымның көмегімен 88% жаңа сөздер құрылады (3000 зерттелген сөздердің ішінде) [8, б. 35].
Ағылшын және қазақ тілдеріндегі неологизмдер мен окказионализмдерді құраушы компоненттердің бірінің грамматикалық өзгерісін талдау жан-жақты мысалдармен көрсетіліп, аударма ісін зерттеуші ғалымдардың ғылыми жұмыстарынан тәжірибелік әдістер, олардың түрлері қаралып, қолданылды.
Ағылшын құрамдас неологизмдерін, окказионализмдерін және олардың қазақ баламаларын салыстырғанда, лексикалық мағынада ядролық немесе компоненттерін анықтайтын алшақтықтар байқалады.
Кең мағыналы семантика, неологизмдер мен окказионализдердің көпмағыналылығының алдыңғы шарттары болып табылады. Арнайы мағынаны білдіретін неологизмдік жүйеде пайда болған, жалпылай қолданыстағы сөздер қатарына енгеннен кейін , көпмағыналылық, терминдерге тән болмайды.
Бір нақты мағынадан пайда болған, басқа бір нақты мағынаның негізінде, кең тараған көпмағыналы терминде пайда болған. Метаномикалық қатынастың, мына келесі түрлерін атап көрсетуге болады:
Заң саласындағы неологизмдер мен окказионализмдердің морфо-синтаксистік құрылымында алшақтықтар, интегралдық және дифференциалдық сипаттағы терминоэлементтермен анықталатын мағынасын бергенде кедергі келтірмейді. Осының бәрі транскрипцияны, транслитерацияны және кәлкілеуді баламасыз терминологияның аудару тәсілдері деп керсетеді [9, б. 34].
Дәстүрлі баламалы түрде қаралатын ШТ және АТ неологизмдері мен окказионализмдері мағынасында нақты алшақтықтар болмайды.
Бұл тарауда біз БҰҰ Бас Ассамблеясының Бұрыштамасымен 1985 ж. 10 желтоқсан айында қабылданған United Nations Standard Minimum Rules for the Administration of Juvenile Justice ("The Beijing Rules") (Біріккен Ұлттар Ұйымының Кәмелетке толмағандарға сот төрелігін орындауға қатысты минималды стандартты ережелерінің (Пекин ережелері) ағылшын тілінен қазақ тіліне неологизмдер мен окказионализмдердің берілу әдіс-тәсілдерін талдап өтейік.
Бір тілден екінші тілге аудару грамматикалық аудармаларсыз мүмкін емес. Грамматикалық трансформациялар - бұл сөйлемнің синтаксистік және морфологиялық тәртіптегі барынша қайта құрастырылуы (оның құрылымының өзгерісі). Грамматикалық трансформациялар әр түрлі себептерге негізделеді - таза грамматикалық та, лексикалық сипаттағы да, алайда грамматикалық факторлар маңызды рөл атқарады, яғни тілдің құрылысындағы ерекшеліктер.
Сурет 1 - БҰҰ Бас Ассамблеясының United Nations Standard Minimum Rules for the Administration of Juvenile Justice ("The Beijing Rules") ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылуындағы неологизмдер мен окказионализмдердің түрлері
Бұл бөлімді қорытындылай келе, БҰҰ Бас Ассамблеясының Бұрыштамасымен қабылданған Біріккен Ұлттар Ұйымының Кәмелетке толмағандарға сот төрелігін орындауға қатысты минималды стандартты ережелерінің (Пекин ережелері) ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылуындағы неологизмдер мен окказионализмдердің түрлері біршама ерекшеленетіне көзіміз жетті. Көбінесе бұл заңнама заң терминдерінен құралғандықтан, мұндағы аффиксалды сөз жасау әдісі арқылы жасалған терминдердің қатары бірінші орында тұр, ол 25 % құрайды. Ал екінші орында күрделі қысқартылған неологизмдердің жасалуы болып табылады, ол 23% құрайды. Ал семантикалық неологизмдердің жасалу жолдары, күрделі сөз тіркестерінің жасалуы, жаңа күрделі сөздің шынайылықты белгілі бір құбылысының атауы ретінде пайда болуы, сәйкесінше 21%, 18%, 13%.
2.2 Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясының 2011 жылғы 16 наурызда қабылдаған Біріккен Ұлттар Ұйымының бостандығынан айырудан басқа құқық бұзған әйелдерге жаза қолдану шаралары мен бостандығынан айырылған әйелдердің өтінішіне қатысты ережесіндегі неологизмдер мен окказионализмдердің аударылуын талдау және онда қолданылған неологизмдер мен окказионализмдердің түрлерін жіктеу
Бұл бөлімде біз Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясының 2011 жылғы 16 наурызда қабылдаған United Nations Rules for the Treatment of Women Prisoners and Non-custodial Measures for Women Offenders (the Bangkok Rules) (Біріккен Ұлттар Ұйымының бостандығынан айырудан басқа құқық бұзған әйелдерге жаза қолдану шаралары мен бостандығынан айырылған әйелдердің өтінішіне қатысты ережесі (Бангкоктік ереже)) № ARES65229 қарарындағы неологизмдер мен окказионализмдердің аударылуын талдаймыз және онда қолданылған неологизмдер мен окказионализмдердің түрлерін жіктейтін боламыз.
Ағылшынша: 1. The Standard Minimum Rules for the Treatment of Prisoners apply to all prisoners without discrimination; therefore, the specific needs and realities of all prisoners, including of women prisoners, should be taken into account in their application. The Rules, adopted more than 50 years ago, did not, however, draw sufficient attention to women's particular needs. With the increase in the number of women prisoners worldwide, the need to bring more clarity to considerations that should apply to the treatment of women prisoners has acquired importance and urgency.
Қазақша: 1. Тұтқындарға қараудың ең аз стандартты ережелері қандайда бір дискриминациясыз барлық тұтқындарға қолданылады, сондықтан оларды пайдалану кезінде барлық тұтқындардың, оның ішінде тұтқындағы әйелдердің ерекше қажеттілігін және нақты жағдайын ескеріп қолданған жөн. Бірақ 50-ден аса жыл бұрын қабылданған Ережеде әйелдердің ерекше қажеттілігіне толық назар аударылмаған. Барлық әлемдегі тұтқындағы әйелдердің санының өсуі тұтқындағы әйелдерге деген қарым-қатынас мәселесіне ерекше маңыздылық және өзектілік тудырып, үлкен нақтылыққа келтіруді қажет етеді [10, б. 45].
Бұл жерде The Standard Minimum Rules for the Treatment - Тұтқындарға қараудың ең аз стандартты ережелері деген неологизмнің қазақ тіліне аударылуында грамматикалық трансформациялау әдісі қолданылған және мұндағы стандарты мен минимумы деген сөздер ағылшын тіліне неологизм ретінде аударылғанда, өзінің алғагқы қалпын стандарты деген сөзі сақтаған, ал минимум деген сөз ең аз деп аударылған, сонымен қатар мұнда грамматикалық аудару тәсілі қолданылғандықтан, ережелер - Rules сөзі өзінің көптік жалғауының формасын жоғалтпаған.
Ағылшынша: 4. These rules are inspired by principles contained in various United Nations conventions and declarations and are therefore consistent with the provisions of existing international law. They are addressed to prison authorities and criminal justice agencies (including policymakers, legislators, the prosecution service, the judiciary and the probation service) involved in the administration of non-custodial sanctions and community-based measures.
Қазақша: 4. Осы ереже Біріккен Ұлттар Ұйымының әр түрлі конвенциялық және декларациялық құрамдағы қағидаларынан шығады, демек ережемен қолданыстағы халықаралық құқық келіседі. Олар жаза қолдану кезінде түрмеге жабуға қатысы жоқ қауым деңгейінде шара қолдануға қатысатын қылмыстық сот төрелігінің түрме басшылығына және мекемесіне (директивтік және заңнамалық органдар, сотқа дейінгі артына түсу мәселесімен айналысатын, қылмыстық-мерзімінен ерте босататын мекемелерге және сот органдарына қоса), бағытталған.
Бұл жерде conventions and declarations - конвенциялық және декларациялық деп аударылған, ағылшын тілінде s жұрнағының жалғануымен көптік форманы білдірсе, ал қазақ тіліндегі аудармасында ол сын есім формасында болғандықтан, көптік жалғауы жалғанбай жасалған, яғни грамматикалық аударма түрі қолданылған. Ал негізінен неологизм ретінде қолданылған, сын есімнің функциясын атқарып тұрған конвенциялық деген сөздің негізіне келетін болсақ, бұл сөз латынша Conventio - келісім дегенді білдіреді, ал негіщінен конвенция деп - кез келген саладағы адамдардың мінез-құлқының және іс-әрекетінің, оның ішінде, жаһандық мәселелерді шешу барысында келісім бойынша қабылданған ережелер мен қағидалар; 2) келісім бойынша уағдаласушы жақтардың құқықтар мен міндеттемелерін айқындайтын құжат, мысалы, арнайы мәселе бойынша халықаралық келісім-кедендік конвенция, зияткерлік құқық туралы бүкіләлемдік конвенция және т.б.; 3) субъектілердің келісімі мен уағдаласуы негізінде ережелер, белгілер, символдар, тілдік және басқа да жүйелер енгізуді үйғаратын танымдық шара. Конвенцияны қабылдау мәселесі ғаламдану үшін аса жоғары мәнге ие. Конвенция - диалогтық және коммуникативтік сипаттағы таным мен әрекеттің тікелей нәтижесі. Мәдени-тарихи, әлеуметтік-психологиялық және коммуникацияның лингвистикалық аспектілерімен қатар, оларды жүзеге асыру үшін құрылған конвенциялар танымның әлеуметтік мәдени табиғатын көрсетеді; әртүрлі интерсубъективті, тұлғааралық, бұқаралық ресми және бейресми, ауызша және жазбаша байланыстар мен қатынастардың тұтас жүйесіне айналады. Конвенциялар саяси, ғылыми және өзге де қауымдастықтардың құндылықты бағдарларының өзгеруін, ұстанымдардың, зерттеу бағдарламаларының алмасуын, ақыр соңында әлеуметтік- тарихи қатынастарда және жалпы мәдениеттегі әзгерістерді сергек байқап, тізбектеп отырады. Конвенциялардың қабылдануы және оларды пайдалану - коммуникативті ұтымдылықтың негізгі нәтижелерінің бірі.
Ал енді декларациялық деген сын есімнің негізіне келетін болсақ, Декларация латынша declaratio - мәлімдеу, хабарлау дегенді білдіреді. Ал негізінен декларация деп мынаны айтамыз:
1. Мемлекеттік саясат пен құқықтық, халықаралық қарым-қатынастардың негізгі принциптерін салтанатты түрде жариялайтын құжат;
2. Елдің саяси-экономикалық даму принциптерін мәлімдейтін мемлекеттік құжат (Мысалы, 1990 жылы 25 қазанда жарияланған Қазақстанның мемлекеттік егемендігі туралы декларациясы);
3. Халықаралық саясаттың өзекті мәселелері бойынша бірнеше мемлекет немесе халықаралық ұйым қабылдайтын құжаттың түрі (мысалы,БҰҰ Бас Ассамблеясының 1948 жылы 10 желтоқсандағы Адам құқықтары туралы жалпыға бірдей Декларациясы);[1]
4. Заңдық мәні бар мәліметтерді хабарлайтын кейбір ресми құжаттар (мысалы, салық декларациясы, кеден декларациясы).[2][3]
5. жекелеген саяси-заңдық актілердің атауы, олардың мақсаты салтанатты сипат беру, актілердің сәйкес мемлекет тағдырындағы ерекше маңызы бар екендігін атап көрсету;
6. халықаралық құқықта жақтармен келісілген жалпы принциптер мен мақсаттарды құрайтын салтанатты акт, негізінен міндетті күші болмайды
criminal justice agencies - түрме басшылығына және мекемесіне деп аударылған, мұнда agencies - басшылығына және мекемесіне деп екі сөзбен аударылған, яғни мұнда баламасыз аударылуы әдісі қолданылған, яғни қазақ тіліне аударғанда агенттік деген ағылшын сөзінің баламасы ізделініп басшылығы, мекемесі деген сөздермен аударылғанын байқауымызға болады.
Ағылшынша: 7. In the Vienna Declaration on Crime and Justice: Meeting the Challenges of the Twenty-first Century, adopted also by the Tenth Congress, Member States committed themselves to taking into account and addressing, within the United Nations crime prevention and criminal justice programme, as well as within national crime prevention and criminal justice strategies, any disparate impact of programmes and policies on women and men (para. 11); and to the development of action-oriented policy recommendations based on the special needs of women as prisoners and offenders (para. 12). The plans of action for the implementation of the Vienna Declaration contain a separate section (sect. XIII) devoted to specific recommended measures to follow up on the commitments undertaken in paragraphs 11 and 12 of the Declaration, including that of States reviewing, evaluating and, if necessary, modifying their legislation, policies, procedures and practices relating to criminal matters, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz