Үлкен сегіздіктің жаhандық басқарудағы орны
Кіріспе 3
1 Халықаралық саяси құрылымды талдауға институтционалды әлістің концептуалды негіздері 4
1.1 Әлемдік саясаттың зерттеулеріндегі институттың түсіндірмелік аппараттағы орны 4
1.2 Әлемдік саяси процестерді реттеудегі халықаралық институттардың рөлін талдауға заманауи әдістер 4
1.3 Әлемдік саясаттағы институттық көшбасшылық мәселесі 4
2 Қазіргі заманның халықаралық.саяси құрылымының орталық институты ретіндегі сегіздіктің қалыптасуы 4
2.1 Биполярлы қарама.қарсылық жағдайларындағы «сегіздіктің» рөлінің эволюциясы 4
2.2 Жаңа даму сатысындағы «сегіздіктің» рөлінің трансформациясы 4
2.3 «Үлкен сегіздіктің» қалыптасуы халықаралық саяси процестерді реттеудің үлгісі ретінде 4
3 Үлкен сегіздіктің әлемдік саяси процестерді реттеудің өзекті мәселелері 4
3.1 Үлкен сегіздіктің дәстүрлі халықаралық ұйымдармен қарым.қатынастарының мәселелері 4
3.2 Үлкен сегіздік пен БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің арасындағы рөлдердің анықталу мәселесі 4
3.3 Үлкен сегіздіктің тиімділігі мен реформалануының жоғарылатылуының мәселесі 4
Қорытынды 4
Қолданылған әдебиеттер тізімі 4
1 Халықаралық саяси құрылымды талдауға институтционалды әлістің концептуалды негіздері 4
1.1 Әлемдік саясаттың зерттеулеріндегі институттың түсіндірмелік аппараттағы орны 4
1.2 Әлемдік саяси процестерді реттеудегі халықаралық институттардың рөлін талдауға заманауи әдістер 4
1.3 Әлемдік саясаттағы институттық көшбасшылық мәселесі 4
2 Қазіргі заманның халықаралық.саяси құрылымының орталық институты ретіндегі сегіздіктің қалыптасуы 4
2.1 Биполярлы қарама.қарсылық жағдайларындағы «сегіздіктің» рөлінің эволюциясы 4
2.2 Жаңа даму сатысындағы «сегіздіктің» рөлінің трансформациясы 4
2.3 «Үлкен сегіздіктің» қалыптасуы халықаралық саяси процестерді реттеудің үлгісі ретінде 4
3 Үлкен сегіздіктің әлемдік саяси процестерді реттеудің өзекті мәселелері 4
3.1 Үлкен сегіздіктің дәстүрлі халықаралық ұйымдармен қарым.қатынастарының мәселелері 4
3.2 Үлкен сегіздік пен БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің арасындағы рөлдердің анықталу мәселесі 4
3.3 Үлкен сегіздіктің тиімділігі мен реформалануының жоғарылатылуының мәселесі 4
Қорытынды 4
Қолданылған әдебиеттер тізімі 4
Р.Кохэн сынды ірі заманауи саясаттанушылардың бірінің сөзінше, әлемдік саясатты зерттеу бүгінгі күнде халықаралық институттары, әлемдік саясатпен басқаратын ережелерді және ұйымдарды білдіреді. Халықаралық көптеген зерттеушілер үшін біздің мемлекетте және одан тысқарыда халықаралық институттардың қызмет етуінің принциптері мен механизмдерін түсіну жалпы әлемдік жүйе қалай қызмет ететініне жақындау дегенді білдіреді. Өнеркәсіптік дамыған мемлекеттердің тобы сынды халықаралық институтқа ерекше назар аударылатыны таң қаларлықтай емес. Үлкен сегіздіктің құрылғаннан жиырма бес жыл өткеннен кейін ол халықаралық жүйеде қалыптасқан негізгі институттардың бірі болып табылады. 1993 жылы канадтық сегіздік бойынша маман Джон Киртон атап көрсеткендей, оның шеңберінде қазіргі заманның кез-келген басқа халықаралық институтындай басқарушылық институттардың көп саны соған бағытталған.
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі қазіргі заманғы саяси процестерді реттеудегі өнеркәсіптік дамушы мемлекеттер тобының артып келе жатқан санының мәнділігіне негізделген. Сегіздік феномені зерттеу тақырыптарының даусыз өзектілігіне қарамастан, осы ресми емес институт қысқа мерзім ішінде әлемдік саясатта орталық орынға шықты және лауазымы бойынша дәстүрлі халықаралық ұйымдармен бәсекелесе бастағанына жауап іздеудің амалдары қолданылмады.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы мынада: берілген жұмыс басқа халықаралық заманауи институттармен байланысты, өнеркәсіптік дамыған мемлекеттердің тобы саммиттерді жүргізу мен дайындаудағы қандай да бір деңгейде қатыспайтын авторлардың зерттеулерінің пәніне айналған. Үлкен сегіздік бұқаралық ақпарат құралдарында қандай жанды қызығушылыққа ие болатынын ескергенде бұл таң қаларлықтай дүние. Бүгінгі күні В.Б.Луковтың үлкен сегіздікке арналған бір монографиясы бар, ол топтың пайда болуы мен эволюциясының тарихи аспектісіне негізделген.
Жұмыстың мәнділігі Қазақстанның постбиполярлы әлемнің нақты оптимизациялаудың қажеттілігімен байланысты. Қазақстанның мемлекеттің сыртқы саясаты сүйенетін сыртқы саяси мүмкіндіктерінің шектеулер, дәстүрлі халықаралық ұйымдардың эрозиясы, қалыптасып келе жатқан плюралисттік бір полярлылық қарама-қайшылықтарының кешенін жасайды.
Бүгінгі күні Батыс әлемнің жалғыз институты болып табылады, онда Қазақстан толық құқықты қатысушысы болып табылады. Канадтық маман Роберт Патнэмнің ойы Қазақстанға қатысты та бүгінгі күнде өзекті болып табылады: «Италия, Канада, Жапония сынды орта мемлекеттер үшін клубтың қызметіне қатысу да маңызды ролге ие. Батыс клубтың мүшесі ретіндегі оның мойындалуы осы мемлекеттердің ұжымдық, соның ішіндегі халықаралық қауіпсіздікке жауапкершілікке ие болу мүмкіндігін арттырады. Үлкен сегіздік — Батыстың жоғары дамыған мемлекет басшыларының тұрақты болып тұратын кеңесі. Кеңеске ГФР, Франция, Ұлыбритания, Италия, Жапония, Канада, АҚШ және Ресей мемлекеттерінің басшылары қатысады. Алғашқы кездесу 1975 ж. басталды. Оған 6 мемлекет басшысы қатысты (ГФР, Франция, Ұлыбритания, Италия, Жапония, АҚШ). 1977 жылдан оларға Канада қосылып, жеті мемлекет басшылары тұрақты түрде кездесіп отырды. 1998 жылдан бастап Ресей басшылығы да қатысып келеді. Үлкен сегіздік кеңестерінде жетекші мемлекеттер басшылары әлемдік экон., энергет., әлеум. және саяси қатынастардың өзекті мәселелерін талқылайды. Соңғы жылдары Үлкен сегіздік басшылары әлемдік лаңкестікті, наркотрафикті ауыздықтауды және техногенді апаттар мен табиғат апаттарына қарсы күресу мәселелеріне назар аударуда. Үлкен сегіздіктің жыл сайынғы кеңестерінде сегіздік мүшелері кезектесіп төрағалық етіп отырады. Оның мақсаты әлемдік қатынастарды реттеуде Батыс елдерінің ықпалын күшейту, саяси бағыттарын үйлестіру.
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі қазіргі заманғы саяси процестерді реттеудегі өнеркәсіптік дамушы мемлекеттер тобының артып келе жатқан санының мәнділігіне негізделген. Сегіздік феномені зерттеу тақырыптарының даусыз өзектілігіне қарамастан, осы ресми емес институт қысқа мерзім ішінде әлемдік саясатта орталық орынға шықты және лауазымы бойынша дәстүрлі халықаралық ұйымдармен бәсекелесе бастағанына жауап іздеудің амалдары қолданылмады.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы мынада: берілген жұмыс басқа халықаралық заманауи институттармен байланысты, өнеркәсіптік дамыған мемлекеттердің тобы саммиттерді жүргізу мен дайындаудағы қандай да бір деңгейде қатыспайтын авторлардың зерттеулерінің пәніне айналған. Үлкен сегіздік бұқаралық ақпарат құралдарында қандай жанды қызығушылыққа ие болатынын ескергенде бұл таң қаларлықтай дүние. Бүгінгі күні В.Б.Луковтың үлкен сегіздікке арналған бір монографиясы бар, ол топтың пайда болуы мен эволюциясының тарихи аспектісіне негізделген.
Жұмыстың мәнділігі Қазақстанның постбиполярлы әлемнің нақты оптимизациялаудың қажеттілігімен байланысты. Қазақстанның мемлекеттің сыртқы саясаты сүйенетін сыртқы саяси мүмкіндіктерінің шектеулер, дәстүрлі халықаралық ұйымдардың эрозиясы, қалыптасып келе жатқан плюралисттік бір полярлылық қарама-қайшылықтарының кешенін жасайды.
Бүгінгі күні Батыс әлемнің жалғыз институты болып табылады, онда Қазақстан толық құқықты қатысушысы болып табылады. Канадтық маман Роберт Патнэмнің ойы Қазақстанға қатысты та бүгінгі күнде өзекті болып табылады: «Италия, Канада, Жапония сынды орта мемлекеттер үшін клубтың қызметіне қатысу да маңызды ролге ие. Батыс клубтың мүшесі ретіндегі оның мойындалуы осы мемлекеттердің ұжымдық, соның ішіндегі халықаралық қауіпсіздікке жауапкершілікке ие болу мүмкіндігін арттырады. Үлкен сегіздік — Батыстың жоғары дамыған мемлекет басшыларының тұрақты болып тұратын кеңесі. Кеңеске ГФР, Франция, Ұлыбритания, Италия, Жапония, Канада, АҚШ және Ресей мемлекеттерінің басшылары қатысады. Алғашқы кездесу 1975 ж. басталды. Оған 6 мемлекет басшысы қатысты (ГФР, Франция, Ұлыбритания, Италия, Жапония, АҚШ). 1977 жылдан оларға Канада қосылып, жеті мемлекет басшылары тұрақты түрде кездесіп отырды. 1998 жылдан бастап Ресей басшылығы да қатысып келеді. Үлкен сегіздік кеңестерінде жетекші мемлекеттер басшылары әлемдік экон., энергет., әлеум. және саяси қатынастардың өзекті мәселелерін талқылайды. Соңғы жылдары Үлкен сегіздік басшылары әлемдік лаңкестікті, наркотрафикті ауыздықтауды және техногенді апаттар мен табиғат апаттарына қарсы күресу мәселелеріне назар аударуда. Үлкен сегіздіктің жыл сайынғы кеңестерінде сегіздік мүшелері кезектесіп төрағалық етіп отырады. Оның мақсаты әлемдік қатынастарды реттеуде Батыс елдерінің ықпалын күшейту, саяси бағыттарын үйлестіру.
1. Putnam Robert D., Bayne Nicholas, Hanging Together: Cooperation and Conflict in the Seven-Power Summits. Cambridge : Harvard University Press. - 1987/документы саммитов «семерки» с 1975 по 1987 год/.
2. Hajnal Peter I. The G7/G8 System, Evolution, role and documentation. Ashgate Publishing Company. -1999.
3. Hajnal Peter I. (ed.)., The Seven-Power summit. Documents from the summits of industrialised countries. -New York : Kraus International Publications. -1989.
4. Sommet de 1990//La Politique Exterieure de la France Textes et Documents. -Declarations du Sommet. - Juillet-aout 1990. - Sommet de Houston, Communique final, p. 126, Declaration politique, p. 229. / итоговые документы
5. Встреча большой «восьмерки» в Кельне//Дипломатический Вестник / Официальные материалы. Коммюнике Глав Государств и Правительств Стран «Группы 8-ми». - №7 - 1999.
6. Встреча большой «восьмерки» в Кельне//Дипломатический Вестник / Официальные материалы. Заявление «Группы 8-ми» по Региональным Вопросам. -№7 -1999.
7. Совещание Министров Иностранных Дел «Группы 8-ми»//Дипломатический Вестник / Официальные материалы. Коммюнике от 10.06.99. №76 - 1999.
8. Документы саммита «восьмерки» 2000 года. The Okinawa Summit 2000 Archives. - www.summit-okinawa.gr.jp/e/index.htm
9. Документы саммита «восьмерки» 2002 года в Генуе. Italian Foreign Ministry Genoa Summit 2001 Website - www.g8italy.it/ en/index.html
10. Документы саммита «восьмерки» 2002 года в Генуе. Genoa Summit Official Website - www.genoa-g8.it/default.htm
11. Атгали Ж. На пороге нового тысячелетия. М.: Международные отношения. -1993.
12. Афонцев С.А. Проблема глобального управления мирохозяйственной системой: теоретические аспекты.//Мировая экономика и международные отношения. 2001. -№5.
13. Барабанов О.Н. Глобальное управление и глобальное сотрудничество//Глобализация: человеческое измерение. М.:МГИМО. - 2002. -С.313.
14. Беккер Александр «Семерка» к нам сурова.//Ведомости. 2000. - 4 апреля.
15. Бобин М.В. Межгосударственные финансово-экономические организации Европы: Правовые аспекты учреждения и деятельности. М.: Издательство «Элекс-КМ». -2001. -176 с.
16. Богатуров А.Д. Великие державы на Тихом океане. История и теория международных отношений в Восточной Азии после второй мировой войны (1945 -1995). М.: Конверт - МОНФ. - 1997. - 352 с.
17. Герчикова И.Н. Международные экономические организации: регулирование мирохозяйственных связей и предпринимательской деятельности. М.: АО «Консалтбанкир». - 2000.
18. Грум Дж. Растущее многообразие международных акторов//Международные отношения: социологические подходы/Под ред. П.А.Цыганкова. М. - 1998. - С.239.
19. Иванов И.С. Новая российская дипломатия: десять лет внешней политики страны М.: ОЛМА-Пресс. - 2001.
20. Лебедева М.М. Вестфальская модель мира и особенности конфликтов на рубеже XXI века//Космополис, Альманах. 1999. - С. 137.
21. Лебедева М.М. Формирование новой политической структуры мира и место России в ней//Мегатренды мирового развития/Под ред. М.В.Ильина, В.Л.Иноземцева. М. Экономика. - 2001. - С. 169.
22. Луков В.Б. (д.и.н.) Группа восьми: истоки, становление и деятельность (1975-2001 гг.). Диссертация на соискание ученой степени доктора исторических наук . - М.: Дипломатическая Академия МИД России. - 2002 год.
23. Лукьянов Ф. Великолепная «восьмерка»//Время МН. 2009. - 11 июня.
24. Мартин Г.-П., Шуман X. Западня глобализации: атака на демократию и процветание/ Пер. с нем. М.: Издательский дом «Альпина». - 2001. - 180 с.
25. Международное право/Под ред. Г.И.Тункина. М.: Юрид.лит., 2004. - 512 с.
26. Национальная и глобальная безопасности. Сотрудничество в оимя глобальной безопасности//Научные записки ПИР-Центра. №1 (19) - 2002.
27. Примаков Е.М. Международные отношения накануне 21 века: проблемы и перспективы//Международная жизнь. 2006. - 10. - С.323.
28. Разумовский В.В. «Группа семи», трансформирующаяся в «восьмерку//Международная жизнь. 2006. - №9 - С.59-68.
29. Салмин A.M. Дезинтеграция биполярного мира и перспективы нового мирового порядка//Полис. 2003. - №4. - С.3-14.
30. Сандерс Д. Неореализм и неолиберализм/ДТолитическая наука: новые направления/Под ред. Р. Гудина и Х-Д. Клингеманна. М.: Вече. 2009. - С.411.
31. Современные международные отношения. Под ред. проф. А.В.Торкунова М.: «Российская политическая энциклопедия» (РОССПЭН). - 2009. - 584 с.
32. Соколов В. Россия перед выбором: стоит ли нам бороться за многополюсный мир?//НГ-сценарии. 2001. - №5. - 16 мая.
33. Сотрудничество во имя глобальной безопасности/Национальная и глобальная безопасность/ под общ. ред. Ю.Е.Федорова. М.: «Права человека». - 248 с.
34. Тюлин И.Г. Внешнеполитическая мысль современной Франции. М.: Международные отношения». - 2009. - 100 с.
35. Уткин А.И. Мировой порядок XXI века. М.: Издатель Соловьев; Алгоритм, 2001 -480 с.
36. Akaneya Tatsuo, The View From Japan: Tasks for The G8 Kyushu-Okinawa Summit Meeting. NIRA Rewiew.
37. Amuzegar Jahangir, Western democracies at a crossroads//SAIS Review. 11(1). -winter-spring 2011. - p. 244.
38. Arend Anthony C. Legal Rules and International Society. New York : Oxford University Press. -2009.
39. Atlantic Council of the United States, Working Group on Political Affairs. Summit Meetings and Collective Leadership in the 1980th - Washington, D.C. - pp. 380. - Apr. 2010.
40. Axelrod Robert, Donnant-Donnant. Théorie du comportement coopératif, Paris : Odile Jacob, 2012.
41. Axelrod R., Keohane R., Achieving Cooperation under Anarchy: States and Institutions//World Politics. - October 2005.
42. Badie Bertrand et Smouts Marie-Claude, Le retournement du monde : sociologie de la scène internationale, Collection «Amphithéâtre». - Presses de la Fondation Nationale des Sciences Politiques (FNSP) et DALLOZ. - Paris. - 2e édition. - 2005. - 252 pages.
43. Bailin, Alison. From Traditional to Institutionalized Hegemony// G8 Governance. - February 2001. - No.6.
44. Barnett, Michael N. and Martha Finnemore, The politics, power, and pathologies of international organizations.//International Organization. - 53 (4 ). - 2009. - p. 732.
45. Barry T. G8/G7 and Global Governance//Foreign Policy in Focus. - Vol.5. - N.23. - July 2010.
46. Bayne Nicholas, Hanging In There. The G7 and G8 Summit in Maturity and Renewal. The G-8 and Global Governance. - Ashgate Publishing Ltd, England. - 2009.
47. Boniface Pascal, Les leçons du 11 septembre/Les leçons du 11 septembre. - collection «Enjeux stratégiques». - Paris : IRIS. - 2011. - 134 p.
48. Bortoli Georges, La cour des grands: les coulisses des sommets, Paris : Editions Perrin. -2011.
49. Bull, Hedley, Adam Watson (eds), The Expansion of International Society. - Oxford: Oxford University Press. - 2014.
50. Camdessus M., Sutherland P. Global Governance. Our Responsibility to Make Globalization an Opportunity for All. - Brussels: COMECE. - 2011.
51. Casini Leonardo, Le dîner de Halifax et l'enfer de Sarajevo//Bulletin européen. - anno XLV. - N. 6 (542). - 2005. - p. 114.
52. Chayes, Abram, and Antonia Handler Chayes, On Compliance//International Organization.. - 2013. - 47. - p.205.
53. Cortell, Andrew P., and Davis, James W. Jr. How do international institutions matter? The domestic impact of international rules and norms//International Studies Quarterly. – 2006 40 (4).-p. 479.
54. Cox, Robert and Harold Jacobson. The Anatomy of Influence: Decisionmaking in International Organization. - New Haven CT: Yale University Press. - 2013.
55. De Senarclens, Pierre, Regime theory and the study of international organizations//International Social Science Journal. - 2013 - 45(4). - p. 462.
56. Finnemore, Martha and Sikkink, Kathryn, International norm dynamics and political Change//International Organization. - 2008. - 52 (4): 918.
57. Grieco, Joseph M. Anarchy and the limits of cooperation: A realist critique of the newest liberal institutionalism//International Organization. - 2008. - 42 (3). - p.507.
2. Hajnal Peter I. The G7/G8 System, Evolution, role and documentation. Ashgate Publishing Company. -1999.
3. Hajnal Peter I. (ed.)., The Seven-Power summit. Documents from the summits of industrialised countries. -New York : Kraus International Publications. -1989.
4. Sommet de 1990//La Politique Exterieure de la France Textes et Documents. -Declarations du Sommet. - Juillet-aout 1990. - Sommet de Houston, Communique final, p. 126, Declaration politique, p. 229. / итоговые документы
5. Встреча большой «восьмерки» в Кельне//Дипломатический Вестник / Официальные материалы. Коммюнике Глав Государств и Правительств Стран «Группы 8-ми». - №7 - 1999.
6. Встреча большой «восьмерки» в Кельне//Дипломатический Вестник / Официальные материалы. Заявление «Группы 8-ми» по Региональным Вопросам. -№7 -1999.
7. Совещание Министров Иностранных Дел «Группы 8-ми»//Дипломатический Вестник / Официальные материалы. Коммюнике от 10.06.99. №76 - 1999.
8. Документы саммита «восьмерки» 2000 года. The Okinawa Summit 2000 Archives. - www.summit-okinawa.gr.jp/e/index.htm
9. Документы саммита «восьмерки» 2002 года в Генуе. Italian Foreign Ministry Genoa Summit 2001 Website - www.g8italy.it/ en/index.html
10. Документы саммита «восьмерки» 2002 года в Генуе. Genoa Summit Official Website - www.genoa-g8.it/default.htm
11. Атгали Ж. На пороге нового тысячелетия. М.: Международные отношения. -1993.
12. Афонцев С.А. Проблема глобального управления мирохозяйственной системой: теоретические аспекты.//Мировая экономика и международные отношения. 2001. -№5.
13. Барабанов О.Н. Глобальное управление и глобальное сотрудничество//Глобализация: человеческое измерение. М.:МГИМО. - 2002. -С.313.
14. Беккер Александр «Семерка» к нам сурова.//Ведомости. 2000. - 4 апреля.
15. Бобин М.В. Межгосударственные финансово-экономические организации Европы: Правовые аспекты учреждения и деятельности. М.: Издательство «Элекс-КМ». -2001. -176 с.
16. Богатуров А.Д. Великие державы на Тихом океане. История и теория международных отношений в Восточной Азии после второй мировой войны (1945 -1995). М.: Конверт - МОНФ. - 1997. - 352 с.
17. Герчикова И.Н. Международные экономические организации: регулирование мирохозяйственных связей и предпринимательской деятельности. М.: АО «Консалтбанкир». - 2000.
18. Грум Дж. Растущее многообразие международных акторов//Международные отношения: социологические подходы/Под ред. П.А.Цыганкова. М. - 1998. - С.239.
19. Иванов И.С. Новая российская дипломатия: десять лет внешней политики страны М.: ОЛМА-Пресс. - 2001.
20. Лебедева М.М. Вестфальская модель мира и особенности конфликтов на рубеже XXI века//Космополис, Альманах. 1999. - С. 137.
21. Лебедева М.М. Формирование новой политической структуры мира и место России в ней//Мегатренды мирового развития/Под ред. М.В.Ильина, В.Л.Иноземцева. М. Экономика. - 2001. - С. 169.
22. Луков В.Б. (д.и.н.) Группа восьми: истоки, становление и деятельность (1975-2001 гг.). Диссертация на соискание ученой степени доктора исторических наук . - М.: Дипломатическая Академия МИД России. - 2002 год.
23. Лукьянов Ф. Великолепная «восьмерка»//Время МН. 2009. - 11 июня.
24. Мартин Г.-П., Шуман X. Западня глобализации: атака на демократию и процветание/ Пер. с нем. М.: Издательский дом «Альпина». - 2001. - 180 с.
25. Международное право/Под ред. Г.И.Тункина. М.: Юрид.лит., 2004. - 512 с.
26. Национальная и глобальная безопасности. Сотрудничество в оимя глобальной безопасности//Научные записки ПИР-Центра. №1 (19) - 2002.
27. Примаков Е.М. Международные отношения накануне 21 века: проблемы и перспективы//Международная жизнь. 2006. - 10. - С.323.
28. Разумовский В.В. «Группа семи», трансформирующаяся в «восьмерку//Международная жизнь. 2006. - №9 - С.59-68.
29. Салмин A.M. Дезинтеграция биполярного мира и перспективы нового мирового порядка//Полис. 2003. - №4. - С.3-14.
30. Сандерс Д. Неореализм и неолиберализм/ДТолитическая наука: новые направления/Под ред. Р. Гудина и Х-Д. Клингеманна. М.: Вече. 2009. - С.411.
31. Современные международные отношения. Под ред. проф. А.В.Торкунова М.: «Российская политическая энциклопедия» (РОССПЭН). - 2009. - 584 с.
32. Соколов В. Россия перед выбором: стоит ли нам бороться за многополюсный мир?//НГ-сценарии. 2001. - №5. - 16 мая.
33. Сотрудничество во имя глобальной безопасности/Национальная и глобальная безопасность/ под общ. ред. Ю.Е.Федорова. М.: «Права человека». - 248 с.
34. Тюлин И.Г. Внешнеполитическая мысль современной Франции. М.: Международные отношения». - 2009. - 100 с.
35. Уткин А.И. Мировой порядок XXI века. М.: Издатель Соловьев; Алгоритм, 2001 -480 с.
36. Akaneya Tatsuo, The View From Japan: Tasks for The G8 Kyushu-Okinawa Summit Meeting. NIRA Rewiew.
37. Amuzegar Jahangir, Western democracies at a crossroads//SAIS Review. 11(1). -winter-spring 2011. - p. 244.
38. Arend Anthony C. Legal Rules and International Society. New York : Oxford University Press. -2009.
39. Atlantic Council of the United States, Working Group on Political Affairs. Summit Meetings and Collective Leadership in the 1980th - Washington, D.C. - pp. 380. - Apr. 2010.
40. Axelrod Robert, Donnant-Donnant. Théorie du comportement coopératif, Paris : Odile Jacob, 2012.
41. Axelrod R., Keohane R., Achieving Cooperation under Anarchy: States and Institutions//World Politics. - October 2005.
42. Badie Bertrand et Smouts Marie-Claude, Le retournement du monde : sociologie de la scène internationale, Collection «Amphithéâtre». - Presses de la Fondation Nationale des Sciences Politiques (FNSP) et DALLOZ. - Paris. - 2e édition. - 2005. - 252 pages.
43. Bailin, Alison. From Traditional to Institutionalized Hegemony// G8 Governance. - February 2001. - No.6.
44. Barnett, Michael N. and Martha Finnemore, The politics, power, and pathologies of international organizations.//International Organization. - 53 (4 ). - 2009. - p. 732.
45. Barry T. G8/G7 and Global Governance//Foreign Policy in Focus. - Vol.5. - N.23. - July 2010.
46. Bayne Nicholas, Hanging In There. The G7 and G8 Summit in Maturity and Renewal. The G-8 and Global Governance. - Ashgate Publishing Ltd, England. - 2009.
47. Boniface Pascal, Les leçons du 11 septembre/Les leçons du 11 septembre. - collection «Enjeux stratégiques». - Paris : IRIS. - 2011. - 134 p.
48. Bortoli Georges, La cour des grands: les coulisses des sommets, Paris : Editions Perrin. -2011.
49. Bull, Hedley, Adam Watson (eds), The Expansion of International Society. - Oxford: Oxford University Press. - 2014.
50. Camdessus M., Sutherland P. Global Governance. Our Responsibility to Make Globalization an Opportunity for All. - Brussels: COMECE. - 2011.
51. Casini Leonardo, Le dîner de Halifax et l'enfer de Sarajevo//Bulletin européen. - anno XLV. - N. 6 (542). - 2005. - p. 114.
52. Chayes, Abram, and Antonia Handler Chayes, On Compliance//International Organization.. - 2013. - 47. - p.205.
53. Cortell, Andrew P., and Davis, James W. Jr. How do international institutions matter? The domestic impact of international rules and norms//International Studies Quarterly. – 2006 40 (4).-p. 479.
54. Cox, Robert and Harold Jacobson. The Anatomy of Influence: Decisionmaking in International Organization. - New Haven CT: Yale University Press. - 2013.
55. De Senarclens, Pierre, Regime theory and the study of international organizations//International Social Science Journal. - 2013 - 45(4). - p. 462.
56. Finnemore, Martha and Sikkink, Kathryn, International norm dynamics and political Change//International Organization. - 2008. - 52 (4): 918.
57. Grieco, Joseph M. Anarchy and the limits of cooperation: A realist critique of the newest liberal institutionalism//International Organization. - 2008. - 42 (3). - p.507.
Жоспар: Дипломдық жұмыс: Үлкен сегіздіктің жаhандық басқарудағы орны
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Халықаралық саяси құрылымды талдауға институтционалды әлістің концептуалды негіздері 6
1.1 Әлемдік саясаттың зерттеулеріндегі институттың түсіндірмелік аппараттағы орны 6
1.2 Әлемдік саяси процестерді реттеудегі халықаралық институттардың рөлін талдауға заманауи әдістер 12
1.3 Әлемдік саясаттағы институттық көшбасшылық мәселесі 18
2 Қазіргі заманның халықаралық-саяси құрылымының орталық институты ретіндегі сегіздіктің қалыптасуы 24
2.1 Биполярлы қарама-қарсылық жағдайларындағы сегіздіктің рөлінің эволюциясы 24
2.2 Жаңа даму сатысындағы сегіздіктің рөлінің трансформациясы 27
2.3 Үлкен сегіздіктің қалыптасуы халықаралық саяси процестерді реттеудің үлгісі ретінде 30
3 Үлкен сегіздіктің әлемдік саяси процестерді реттеудің өзекті мәселелері 37
3.1 Үлкен сегіздіктің дәстүрлі халықаралық ұйымдармен қарым-қатынастарының мәселелері 37
3.2 Үлкен сегіздік пен БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің арасындағы рөлдердің анықталу мәселесі 44
3.3 Үлкен сегіздіктің тиімділігі мен реформалануының жоғарылатылуының мәселесі 52
Қорытынды 57
Қолданылған әдебиеттер тізімі 62
Кіріспе
Р.Кохэн сынды ірі заманауи саясаттанушылардың бірінің сөзінше, әлемдік саясатты зерттеу бүгінгі күнде халықаралық институттары, әлемдік саясатпен басқаратын ережелерді және ұйымдарды білдіреді. Халықаралық көптеген зерттеушілер үшін біздің мемлекетте және одан тысқарыда халықаралық институттардың қызмет етуінің принциптері мен механизмдерін түсіну жалпы әлемдік жүйе қалай қызмет ететініне жақындау дегенді білдіреді. Өнеркәсіптік дамыған мемлекеттердің тобы сынды халықаралық институтқа ерекше назар аударылатыны таң қаларлықтай емес. Үлкен сегіздіктің құрылғаннан жиырма бес жыл өткеннен кейін ол халықаралық жүйеде қалыптасқан негізгі институттардың бірі болып табылады. 1993 жылы канадтық сегіздік бойынша маман Джон Киртон атап көрсеткендей, оның шеңберінде қазіргі заманның кез-келген басқа халықаралық институтындай басқарушылық институттардың көп саны соған бағытталған.
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі қазіргі заманғы саяси процестерді реттеудегі өнеркәсіптік дамушы мемлекеттер тобының артып келе жатқан санының мәнділігіне негізделген. Сегіздік феномені зерттеу тақырыптарының даусыз өзектілігіне қарамастан, осы ресми емес институт қысқа мерзім ішінде әлемдік саясатта орталық орынға шықты және лауазымы бойынша дәстүрлі халықаралық ұйымдармен бәсекелесе бастағанына жауап іздеудің амалдары қолданылмады.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы мынада: берілген жұмыс басқа халықаралық заманауи институттармен байланысты, өнеркәсіптік дамыған мемлекеттердің тобы саммиттерді жүргізу мен дайындаудағы қандай да бір деңгейде қатыспайтын авторлардың зерттеулерінің пәніне айналған. Үлкен сегіздік бұқаралық ақпарат құралдарында қандай жанды қызығушылыққа ие болатынын ескергенде бұл таң қаларлықтай дүние. Бүгінгі күні В.Б.Луковтың үлкен сегіздікке арналған бір монографиясы бар, ол топтың пайда болуы мен эволюциясының тарихи аспектісіне негізделген.
Жұмыстың мәнділігі Қазақстанның постбиполярлы әлемнің нақты оптимизациялаудың қажеттілігімен байланысты. Қазақстанның мемлекеттің сыртқы саясаты сүйенетін сыртқы саяси мүмкіндіктерінің шектеулер, дәстүрлі халықаралық ұйымдардың эрозиясы, қалыптасып келе жатқан плюралисттік бір полярлылық қарама-қайшылықтарының кешенін жасайды.
Бүгінгі күні Батыс әлемнің жалғыз институты болып табылады, онда Қазақстан толық құқықты қатысушысы болып табылады. Канадтық маман Роберт Патнэмнің ойы Қазақстанға қатысты та бүгінгі күнде өзекті болып табылады: Италия, Канада, Жапония сынды орта мемлекеттер үшін клубтың қызметіне қатысу да маңызды ролге ие. Батыс клубтың мүшесі ретіндегі оның мойындалуы осы мемлекеттердің ұжымдық, соның ішіндегі халықаралық қауіпсіздікке жауапкершілікке ие болу мүмкіндігін арттырады. Үлкен сегіздік -- Батыстың жоғары дамыған мемлекет басшыларының тұрақты болып тұратын кеңесі. Кеңеске ГФР, Франция, Ұлыбритания, Италия, Жапония, Канада, АҚШ және Ресей мемлекеттерінің басшылары қатысады. Алғашқы кездесу 1975 ж. басталды. Оған 6 мемлекет басшысы қатысты (ГФР, Франция, Ұлыбритания, Италия, Жапония, АҚШ). 1977 жылдан оларға Канада қосылып, жеті мемлекет басшылары тұрақты түрде кездесіп отырды. 1998 жылдан бастап Ресей басшылығы да қатысып келеді. Үлкен сегіздік кеңестерінде жетекші мемлекеттер басшылары әлемдік экон., энергет., әлеум. және саяси қатынастардың өзекті мәселелерін талқылайды. Соңғы жылдары Үлкен сегіздік басшылары әлемдік лаңкестікті, наркотрафикті ауыздықтауды және техногенді апаттар мен табиғат апаттарына қарсы күресу мәселелеріне назар аударуда. Үлкен сегіздіктің жыл сайынғы кеңестерінде сегіздік мүшелері кезектесіп төрағалық етіп отырады. Оның мақсаты әлемдік қатынастарды реттеуде Батыс елдерінің ықпалын күшейту, саяси бағыттарын үйлестіру.
Зepттey жұмыcының пәнi. Үлкен сегіздіктің жаhандық басқарудағы орнын анықтау.
Зepттey жұмыcының ныcаны: Үлкен сегіздіктің жаһандық басқарудағы рөлін анықтай отырып, оның негізгі қызметтеріне талдау жасау.
Зepттeyдiң жұмыcының мақcаты. Бүгiнгi күндeгi халықаралық қатынаcтаpды талдай οтыpып, заңнамалық тұpғыдан, үлкен сегіздіктің жаһандық басқарудағы рөліне зepттey жүpгiзy.
Οcы мақcатқа қοл жeткiзy үшiн мынадай мiндeттepдi шeшy кepeк:
- Халықаралық саяси құрылымды талдауға институтционалды әдістің концептуалды негіздерін қарастыру;
- Әлемдік саясаттың зерттеулеріндегі институттың түсіндірмелік аппараттағы орнын анықтау;
- Әлемдік саяси процестерді реттеудегі халықаралық институттардың рөлін талдауға заманауи әдістерді талдау;
- Әлемдік саясаттағы институттық көшбасшылық мәселесін қарастыру;
- Қазіргі заманның халықаралық-саяси құрылымының орталық институты ретіндегі сегіздіктің қалыптасуын зерттеу;
- Биполярлы қарама-қарсылық жағдайларындағы сегіздіктің рөлінің эволюциясын қарастыру;
- Жаңа даму сатысындағы сегіздіктің рөлінің трансформациясын зерттеу;
- Үлкен сегіздіктің қалыптасуы халықаралық саяси процестерді реттеудің үлгісі ретінде қарастыру;
- Үлкен сегіздіктің әлемдік саяси процестерді реттеудің өзекті мәселелерін зерттеу;
- Үлкен сегіздіктің тиімділігі мен реформалануының жоғарылатылуының мәселесін талдау
Зepттey жұмыcының тeοpиялық құндылығы. Зepттey жұмыcының баpыcында халықаралық қатынаcтаp cалаcының, соның ішінде үлкен сегіздіктің үлкeн аpнаcы ашылып, өзiнiң epeкшe зepттey ныcаны, ғылыми ұcтанымдаpы, түpлepi мeн үлгiлepi анықталды. Зepттeyдiң нәтижeлepi құқық cалаcында қοлданyдың epeкшeлiктepiнe нақты үлec қοcады. Зepттey баpыcында жаcалынған тұжыpымдамалаp мeн нәтижeлep үлкен сегіздіктің рөлінің дамyына, қалыптаcyына ceптiгiн тигiзeдi.
Зepттey жұмыcының пpактикалық құндылығы. Алынған мәлiмeттep халықаралық қатынаcтаp бοйынша зepттey жұмыcтаpы үшiн қοлданыла алынады, кypcтық, диплοмдық, диccepтациялық жұмыcтаpды жазy үшiн дe қοлданыла алады. Cοндай-ақ бұл зepттey жұмыcы заң мамандығына зepттeyдe, пpактикалық cабақтаpда, дәpicтepдe қοлданыла алады.
Жұмыcтың құpылымы зepттeyдiң мақcаты мeн мiндeтi аpқылы анықталады. Жұмыc кipicпeдeн, үш бөлiмнeн, қοpытындыдан, қοлданылған әдeбиeттepдeн тұpады.
1 Халықаралық саяси құрылымды талдауға институтционалды әлістің концептуалды негіздері
1.1 Әлемдік саясаттың зерттеулеріндегі институттың түсіндірмелік аппараттағы орны
Ұсынылған дипломдық жұмыстың тақырыбы ең алдымен қолданылатын негізгі түсініктердің анықтамасын зерттеуді білдіреді. Күрделілік сегіздік халықаралық өзара әрекеттесудің жаңа бірліктеріне жатқызылатындығымен байланысты. Сегіздікті халықаралық институт ретінде қарастыруды негіздеудің мақсатында берілген түсінікті ғылыми оралымға енгізудің себептерін қарастыру, оның негізгі белгілерін және әлемдік саясаттағы топтың анализін жасаудағы оның қолданушылығын анықтау қажет.
Оның пайда болуы уақытында мемлекетаралық бірлестіктердің әр түрлі формаларын талдау, олардың ұйымдастырылуы мен қызмет етуі бірнеше сатылардан өтті. БҰҰ пайда болуымен халықаралық зерттеушілер басқарушылық шешімдерді қабылдауға өздерінің назарын бұрды. Ресми халықаралық ұйымдар биополярлы жүйенің шайқалысынан кейін де күштерге ие: бұл ұйымдар қаржылық көмекті көрсетуде шешуші рөл атқарып қоймай, шығармашылық күштердің басты өндірушісі және адамзаттың тұрақты дамуы бойынша бағдарламалардың өткізушісі болып табылады. Ұйымдардың зерттеулерінде жаңа бағыттар пайда болуы жалғастырылуда, мысалы, олардың қызметінің, өкіметтік емес ұйымдармен әрекеттесуінің, бюрократизация процесінің әлеуметтік аспектілерін зерттеуде жаңа бағыттар пайда болуда. Мұнымен бірге, халықаралық қатынастардың өзгеріп жататын шынайылықтарына ресми халықаралық ұйымдардың прогресстік сәйкессіздігі халықаралық тәртіптердің жаңа бағытының дамуына алып келді. 1972 жылдың 12 тамызындағы АҚШ доллардың және өкіметтің басқа да резервтік активтерін алтынға конвертизациясының болмауы туралы шешім ХВФ эгидасындағы валюталық-кредиттік қатынастардың саласындағы он жылдық өзгеріссіздіктерге өзгеріс алып келді [1, б. 83].
Халықаралық тәртіптер халықаралық акторлардың белгілі бір саладағы бір-біріне қатысты күтілімдерді құраушы ережелер, нормалар, принциптер мен процедуралар ретінде анықталды. С.Краснер, Р. Кохейн, Дж. Рагги, О. Янг, Э. Хаас сынды осы бағыттың өкілдері ұйымдарды зерттеуден ережелер мен түсініктердің талдануына өткізді, оларға халықаралық акторлар жүгінетін. Принциптер мен нормалар тәртіптердің нормативтік негізін құрайды деп саналған, ал шешімді қабылдаудың ережелері мен тәртіптері халықаралық актілердің тәртібін жақсы ұйымдастыруды қамтамасыз етеді. С.Краснермен берілген анықтама бұлдырлығы ме тенденциялығы үшін сынға ұшыраса да, кейбіреулері оған альтернатива ұсынғысы келді. Халықаралық тәртіптер туралы дебаттардың маңызды элементі олардың серіктестіктің басқа формаларынан шектеу туралы белгі болды. Берілген сұраққа жауап беру үшін екі белгі ұсынылды: белгілі бір саладағы серіктестіктің тиімділігі мен оның тұрақтылығы. Тиімділігі қарым-қатынастардың қатысушылары қандай деңгейде принциптерге, ережелерге, тәртіптерге жетекшілік ететіндігімен, олардың оны қаншалықты ескеретіндігімен, олардың бұзлыстарына қалай әсер ететіндігімен, осындай ережелерді сақтау үшін мәжбрлеуден қаншалықты қашып кетуге болатындығымен анықталады, бұл кезде ешқайсысы ұтылыста болмауы қажет. Тәртіптің тұрақтылығы тіршілік ету қабілетімен байланысты болды, бұл халықаралық аренадағы күштердің арақатынасын анықтаудағы өзгерістерге тәуелсіз болды.
Өнеркәсіптік дамыған мемлекеттердің тобы басынан бастап ерекше халықаралық институт ретінде қарастырыла бастады. Жетіліктің негізін қалаушылар оның теңдессіз ресми емес сипатына ерекше мән берді, олар онда мемлекет басшыларының қарым-қатынасын болдырмаудың мүмкіндігін және жасанды өкіметтік кедергілердің болмау мүмкіндігін көрді. Теңдессіз халықаралық институттың қызметі өзіндік тәртіптерді талап етті. Бұл ресми тәртіптер бізге жетіліктісегіздікті ad hoc жиналысы ретінде ғана емес, сондай-ақ халықаралық институт ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Олар екі пунктіге келтіріле алынады:
Әр қатысушы қорытынды декларацияның қорына өзіндік үлесін қоса алады.
Онда келіспеушілікке алып келетін бірде-бір пункт көрсетілмейді. Саммиттің барлық құжаттарының негізінде жұмсақ консенсус жатыр.
Кездесулердің ресми емес сипаты саммиттердің құрылымын қандай да бір орнатылған дайындықтың жоқ болуында көрінді. Саммиттердің дайындығы мемлекет басшыларының жеке өкілдерімен қамтамасыз етілді. Саммиттер жылына бір рет өткізілді, өткен саммитте келесіні жүргізу туралы шешімдер қабылданды. Нью-Йорк Таймға берген сауалнамасында саммиттің негізін қалаушы д'Эстен былай деген болатын: өте тар шеңберде талқылаулар қажет және олар жеке сипатқа ие болуы тиіс. Индустриалды дамыған мемлекет топтары ешқашан халықаралық ұйым ретінде қарастырылмаған. Халықаралық ұйымның үш белгісінің ішінде мүшелердің қалыптасқан ортақ мақсаттары мен еріктерінің болуы олардың орындалуына, белгілі бір ресурстардың және институционалды аспектісінің болуы негізін қалаушы келісімде, атқарушы органның қызметінде және тәуелсіз хатшылықта көрсетілді - индустриалды дамыған мемлекеттердің тобы алғашқы екеуіне сәйкес келеді, бірақ онда ұйымдастырылған құрылымы жоқ: жетіліктің феномені ірі халықаралық құқықтық актінің нәтижесінде пайда болмады, соның салдарынан оның эволюциясы тұрақты өзгерістерге ұшырауда; топ штаб-пәтеріне және хатшылығына ие болмады. Топтың теңдесі жоқ сипаты клубтың институтционализациясының күшейтілуіне бағытталған ұсыныстарды туғызды. Мысалы, Халықаралық институттардың реформасы үш жақты баяндамасымен рухтандырылған Картердің әкімшілігі ядро тобы бар шешімдерді өңдеу бойынша концентристік шеңбердің топтарын жасауды ұсынды, ол ірі мемлекеттерден тұрды және қолданыстағы халықаралық ұйымдардың қызмет етуіне әсер етуге қабілетті [2, б. 35].
Сегіздік мемлекет-мүшелерінің арасындағы мазмұнды қарым-қатынастарды реттеуші ережелер клубтың қызмет етуінің тарихында қалыптасты. Олар саммиттердің ресми құжаттарының артып келе жатқан құжаттарының тізімімен тіркелген. Имплицитті нормалардың үш блогын бөліп көрсету негізделген болып табылады, оған бір-бірімен әрекеттесуде және қоршаған ортамен әрекеттесуде институттың мүшелері жетекшілік етеді:
Экономика мен валюталық реттеу саласындағы өнеркәсіптік дамыған демократиялардың ұжымдық жауапкершілігін мойындау.
Рамбуйедегі бірінші саммиттен бастап, жетілік клубының мүшелері өзінің тәуелділігінің фактісін мойындаудан, экономикалық саладағы бір тарапты әрекеттерден бас тартудан шығады. Боннадағы саммитте қаржылық-экономикалық кризисті жеңу бойынша толық бағдарлама қабылданған. 90-шы жылдары орта мерзімді экономикалық саясаттың жалпы көрінісін өңдеу бойынша күштер қолданылады, ал 1996 жылдары кедей мемлекеттердің қарыздарын реттеу бойынша ортақ амалдар қалыптасты.
Клубтың мүше мемлекеттері әлемдегі демократизация процестеріне ықпал етуге ұмтылады.
Көптеген саммиттердің қорытынды декларацияларында Рамбуйедегі саммиттің қайта құрастырылған декларациясының принципін кездестіре аламыз (1975): Біздің әрқайсысымыз ашық демократиялық қоғамды басқаруға жауаптымыз, ол жеке бостандық мен ұжымдық дамуға жауапты. Бұл жайдан жай емес, бірақ әрекет етуге басшылық: Торонтодағы саммиттен бастап үшінші әлемнің мемлекеттеріне көмек демократиялық түрлендірулердің тереңдігінен тәуелділікке қойылады.
Үлкен сегіздіктің мүше мемлекеттері өзінің қауіпсіздігіне қауіптің жалпылығын және олармен күресу әдістерін мойындайды [3, б. 76].
1983 жылғы Вильямсбургтік саммитте Топ мүше мемлекеттеріінң бөлінбейтін қауісіздігі декларацияланған. Бұдан топ суық соғыс дәуіріне шықты, онда әлеуметтік қауіптің қатынасының жалпы ұстанымын жасауда шешуші рөл ойнады. Оған Вассенарлік тәртіптің ракеталық технологияларды бақылау режимін дайындауда шешуші рөлі тиесілі, ол терроризммен күресу саласындағы шешімдермен байланысты. Сегіздік косовтық 1999 жылғы кризистен шығудан жолын іздеуде шешуші рөл атқарды.
Мұның бәрі бізге сегіздікті толыққанды халықаралық институт ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Бұл ретте оның өзгешелігіне де ден қою керек: ол стимулдарды береді, қозғалыстар бағыттарының көрінісін қалыптастырады, бірақ кейбір басқа мемлекеттер жасайтындай заңды міндетті шешімдерді қабылдамайды. Оның рөлі ұстанымдарды, координацияларды түсіндіруге негізделеді. Бұл рөлі кризисті жеңу бойынша жалпы стратегиялық қондырмаларды келістіру керек болған жағдайда, кризис кезінде кеңейтіле алады. Институт ретіндегі топтың талдану мүмкіндігінің салдарларының бірі осындай анализді жүргізудің түрлері мен құралдары туралы сұрақты қою болып табылады.
Үлкен сегіздік - Ұлыбритания, Германия, Италия, Канада, Ресей, АҚШ, Франция және Жапония басшылары жиналып, өз елдеріндегі экономикалық және саяси даму бағыттарын үйлестіретін бейресми форум. Әлемдік экспорттың 49 пайызы, Халықаралық валюта қорының осынша пайыз активі, 51 пайыз өндіріс өнімдері осы сегіздікке тиесілі. Сондықтан олардың әлемдік экономика мен саясатқа қаншалықты ықпал ететіндігі айтпаса да түсінікті.
Өткен жолғы сегіздіктің кездесуіне ТМД Төрағасы ретінде Қазақстан басшысы қатысқандығы белгілі. Ал түптеп келгенде Елбасының осы жүздесуге барып сөз сөйлеуі Қазақстанның халықаралық аренада абырой-беделінің, салмағының артуына, оны халықаралық қауымдастықтың мойындауына тікелей байланысты.
Әлемдік тұрақты дамуда энергетикалық қауіпсіздіктің қаншалықты маңызды екендігі көзі қарақты оқырманға әбден аян. Бүгінде энергетикалық саясат оқшаулануды емес, халықаралық ынтымақтастықта, келісімдер мен әріптестік аясында қимылдауды қажет етеді. Сондықтан да Петербург саммитінде үлкен сегіздіктің талқыға салған негізгі мәселесінің бірі энергетикалық қауіпсіздік болуы да заңды. Ал Қазақстан болса осы мәселеде сегіздік иек артатындай сенімді де келешегі зор әріптес ретінде бағаланады. Бұның бірнеше себептері бар.
Біріншіден, Қазақстан географиялық тұрғыдан Азия мен Еуропаны бір-бірімен жалғастыратын көпір сынды. Мұнай мен газ экспорттаушы әлемдегі жеті елдің сапына кіруді де жоспарлап отыр. Британиялық "Economіsі" журналы атап өткендей, Қазақстанның жетістіктерге жетуіне мұнайға деген әлемдік сұранысқа тез бейімделуі себеп болуда. Ал күннен күнге, жылдан жылға энергетикалық секторға артып келе жатқан сұранысты есепке алғанда, еліміз рөлінің қазіргіден де жоғары болатындығы сөзсіз.
1999-2004 жылдар аралығында мұнай өндіру жыл сайын 15 пайызға артып отырды. Керісінше мұнай өндіруші алпауыт 48 елдің 33-і (ішінде ОПЕК-ке мүше 11 елдің алтауы бар) мұнай өндіру көлемін азайтып алса, ке - реметтерінің өзі бұрынғы деңгейлерінде ғана қалып отыр. Қазақстан болса бір күннің ішінде 1,3 млн. баррель мұнай шығарып, 1 миллионын экспорттап отыр. Алдағы жылы күніне 3,5 миллион баррель өндіріледі деп күтілуде. Бұл - Қазақстанның энергетикалық ресурстарымен әлемнің бай елдерінің өзі са - на - сатындай екендігін дәлелдейтін көрсеткіш [4, б. 67].
Екіншіден, бүгінгі күні қарап отырсақ, мұнай қорының үлкен бөлігі нарықтық экономиканы мойындамайтын елдердің еншісінде. PFC Energy дәйектеріне сүйенсек, мұнайдың әлемдік қорының 77 пайызын мемлекеттер ұлттық компаниялары арқылы қадағалап отыр. Және де бұл үрдістің соңғы жылдары күшейе түскендігі байқалады, сөйтіп, мұнайды эксопорттаушы мемлекеттер өз елдеріндегі энергетикалық рынокты моно - по - лизациялауда. Бұл бір есептен өндіріс көле - мін ұлғайтуға қажетті сырттан инвестиция құюды тежесе, екінші жақтан жаңа техноло - гия - ларды енгізуге де кедергі келтіріп, өнді - рістің адымын тежеп, тұсау салуда. Мұның сыртында монополизациялаудың салдарынан мұнайды экспорттау нарықтық тұрғыдан емес, геосаяси сипатта жүргізілуде.
Бұл ретте Қазақстанның энергетика ры - ногы ашықтығымен, мөлдірлігімен, қолайлы инвестициялық хал-ахуал қалыптасуымен ерекшеленеді. Соңғы он бес жылдың өзінде Қазақстан экономикасына тартылған шет - елдік ивестиция 50 миллиард АҚШ долларын құраса, соның 80 пайызы көмірсутегі шикізатын өңдеу саласына бағытталған. Дүниежүзілік банктің сараптауы бойынша, Қазақстан ивестицияға тартымдылығы жөнінен алғашқы жиырма елдің сапында.
Міне осылайша, Қазақстан Республикасы саяси, экономикалық немесе басқа да жағ - дайларға қарамастан, әлемдегі энергетикалық тепе-теңдікті сақтауға үлес қосып, өзінің энергиялық ресурстарын адамзаттық игілікке жаратуда сенімді әріптес екендігін танытуда. Түптеп келгенде, Қазақстанның бұл ұстанымы Санкт-Петербургте қаралған энергетикалық қауіпсіздікпен үндес.
Үшіншіден, энергетикалық қауіпсіздік мәселесінде тағы бір көңіл аударатын маңызды жәйт - соңғы кездері өзінің энергиялық ресурстары тапшы елдер мен тұтастай аймақтардың экономикалық дамуы. Егер 1990 жылы мұндай елдерге әлемдік ІЖӨ-нің 87 пайыздық үлесі тисе, осы ғасырдың басында 90 пайызы тиіп отыр. Және де бұған дейінгі қолданыстағы энергоресурстардың азаюы, Таяу Шығыстағы тұрақсыздық мәселелері басқа аймақтардағы көмірсутегі өнімдерін өңдеп, сыртқа шығаратын елдерге әлемнің көз тігуіне алып келуде. Бұл ретте Қазақстан тек өз өнімдерін шығарушы ғана емес, энергетикалық ресустарға бай елдермен қоңсылас жатқандықтан транзиттік ел ретінде де маңызды рөл атқаруда [5, б. 32].
Алайда, айта кету керек, Қазақстанның транзиттік ел ретіндегі мүмкіндігі толықтай іске қосылмай жатыр. Сондықтан да, тасымал үшін қолайлы да арзан теңіз айлақтарына шығу жолдарының болмауына қарамастан, еліміз энергетикалық инфрақұрылымдар жасауға баса назар аударуда.
Жылына 20 миллион тонна мұнай өткізетін Атасу-Алашаңқай құбырын іске қосу, жылына 7,5-10 миллион, кейін 25 миллион тоннаға дейін мұнай өткізетін қуаты болатын Баку-Тбилиси-Жейһан жобасына қосылу сынды жұмыстарды атқару - транзиттік мүмкіндіктерді пайда - лану - дағы қадамдар.
Мұнай экспорты жөнінде елімізбен қарым-қатынасқа ынталы елдердің саны арта түсуде. Қытай, Ресей, Украина, Түркия бағыттарында қызғылықты жобалар қолға алынуда. Украина - мен арадағы жоба бойынша құрама маршрут - Южный-Броды-Вентспилс, Дружба-Адрия жобасына қосылу, Одесса облысында "Южный" айлағының құрылысын салу мүмкіндігі қаралуда.
Қазақстан газын сыртқа шығаруда келешегі мол екі жол қарастырылуда. Батыс бағытта: Газ - пром жүйесі бойынша Ресей арқылы және Каспий теңізі арқылы Баку-Тбилиси-Эрзурум газ құбырымен Түркияға жеткізу. Солтүстік-батыс бағытында "Орталық Азия-Орталық" газ құбырының қуатын арттыру, сол арқылы түркімен және өзбек газын тасымалдауды қазіргі 55-тен 100 миллиард текше метр шамасына жеткізу көзделуде.
Қазақстан және де реті келсе түркімен мен өзбек газын Қытай рыногына жеткізетін тағы бір тиімді бағытты қарастыру үстінде. Болашақта Қазақстан-Қытай газ құбырын салу мақсатында екі жақ та қызу әзірлік жұмыстарын жүргізуде.
Төртіншіден, соңғы он жылдың ішінде әлем елдерінде мұнай өндіруге қарағанда оны өңдеу қарқыны көңіл көншітпей отыр. Мұнай өнімдерін өңдеуші зауыттардың жетімсіздігі күн - нен күнге айқын сезілуде. Егер жағдай өзгермей, осы күйінде қала берер болса, онда ол саланы тұқыртуға әкеледі. Бүгінгі күннің өзінде мұнайға деген жоғары бағаның сақталуы өңдеуші салаға инвестицияның аз тартылуына, зауыттар салуға орасан қаражат жұмсалуына және де эколо - гия - лық ережелер мен тыйымдарға байланысты болып отыр [6, б. 78].
Тағы бір қаперде болатын маңызды мәселе - құрамында күкірті мол мұнайды өңдейтін зауыттардың аздығы. Қазақстан мұнайының күкірттілігін қаперге алсақ, біз үшін дәл осындай зауыттар ауадай қажет. Қазіргі күні осы түйінді шешуге нақты қадамдар жасалуда. Мәселен, Атырау мұнай өңдеу зауытын реконструкциялау аяқталды. Нәтижесінде жаңа технологиялармен жабдықталған зауыт халықаралық стандарттарға, экологиялық нормаларға жауап беретін өнім өңдейтін дәрежеге жетті. Бензин өндіруді 2,5 есеге, жоғары октанды өнім шығаруды 9 есеге ұлғайтып және атмосфераға бөлінетін зиянды заттарды үш есеге азайту мүмкіндігі тууда. Ал суды ластау 130 есеге азаяды. Бұл өңдеуші саланың алғашқы қарлығашының берері ғана. Болашақта Түркияда Қазақстан мұнайын өңдейтін Қара теңіз жағасында салынатын, Грузия мен Ресейде (Орынбор қаласында), Қытайдың Душаньцзы, Украинаның Броды қалаларында да осындай зауыттар салынады деген жобалар бар.
Бесіншіден, 2030 жылға қарай мұнай мен газ өндіру көлемі азаяды, болашақта адамзаттың энергиялық ресурстарға деген сұранысын көмірсутегі өнімдері есебінен қанағаттандыру қиындайды. Сол шақта атомдық және термоядролық энергия көздері алдыңғы орынға шығады. Қазақстанның уран қоры жөнінен әлемдегі екінші орындағы ел екендігі аян. Ал 2010 жылы Қазақстанның уран шығаруды жылына 15 мың тоннаға көтеруді мақсат етуі уранға деген әлемдік сұранысты өтеуде Қазақстанның қаншалықты маңызды әріптес болатындығын көрсетеді.
Жылдан жылға атом энергетикасын жетілдіруге ынталы елдердің саны артуда. Бұрын ресейлік реакторларға қажетті өнім - "таблеткалар" жасаумен шұғылдансақ, енді Қытай мен Үндістан болашақта әрқайсысы 20-30-дан энергиялық блоктар қосуды жобалап отыр. Еуропалық одақ пен Жапония, Оңтүстік Корея да атом электр стансаларын салуда. Ал оларға қажетті шикізат - уран шығаратын Қазақстан тек бұл елдермен ғана емес, басқа да әлем елдерімен ықпалдасуға әзір.
Сонымен бірге, Қазақстан өз атом энергетикасын дамытуды да қаперден шығарған емес. Курчатов қаласында 70 мегаваттай аз қуаттағы реактор жасаудың жобасы қарастырылуда. Ресейліктермен бірлесе қолға алынып жатқан бұл жобаның жүзеге асуы трансфертті технологияға жатады. Мұндай технологияның қолда болуы үшінші елдерге атом электр стансаларын салып бере алатындай дәрежеге жеткізеді.
Тағы бір оң ниет - сутегінің екі изотопы - дейтерий мен тритийдің қосылуы органикалық отын жануында бөлінетін қуаттан 10 миллион есе, уран ядросы бөлінгендегі қуаттан 100 есе мол қуат беретін әрі таза, әрі қауіпсіз термоядролық энергетиканы дамыту бағытындағы жұмыстардың атқарылуы [7, б. 20].
Әрине, Қазақстанның үлкен сегіздікпен қарым-қатынасы тек энергетика саласына ғана қатысты десек қателесеміз. Алайда қазіргі кезеңде бұл мәселенің басты назарда екендігі түсінікті. Француз Республикасы Сенатының спикері Кристиан Понселе атап өткендей: "Қазақстан аумақтық қауіпсіздікте және саяси тұрақтылықты сақтауда маңызды рөл атқарады. Қазақстан Еуропа елдері үшін, әсіресе, біздің Франция үшін әрдайым қалау - лы әріптес. Мұның сыртында Қазақстан әлемдік қауымдастықтағы маңызды мәселе - ядролық қаруды таратпау мәселесінде қағидатты ұстанымымен, байсалдылығымен өзіне құрмет туғызады. Қазақстан әлемдегі мұнай мен газды экспорттаушы жетекші елдердің қатарында, Еуропа бұл елді энергия ресурстарын жеткізуші маңызды әріптес деп таниды. Міне, осы жоғарыда айтып өткеннің барлығы Еуропа мен Азия үшін Қазақстанның қандай рөлде екендігін көрсетеді. Сондықтан Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың сегіздік саммитіне шақырылуы абсолютті заңдылық".
1.2 Әлемдік саяси процестерді реттеудегі халықаралық институттардың рөлін талдауға заманауи әдістер
Халықаралық институттарды талдау барысында кең спектрлі парадигмалармен тап боламыз, олардың контурлары фактілердің көптүрлілігіне байланысты әрқайсысының шеңберінде анық көрсетіле бермейді. Мұндай амалдардың реализм, неофункционализм, либералды институтционализм сынды жеке элементтері әлемдік саясаттағы сегіздіктің орны мен рөлін зерттеуде пайдалы болып келеді.
а. Саяси реализмнің парадигмаларының құралдары
Өзінің пайда болуынан халықаралық институттарды зерттеу басым парадигмасымен саяси реализм болып саналуы тиіс еді. Мұндай әдістің негізгі жағдайларын бүгінгі күні де ескеру керек - 1989 жылы Р.Кохэн мен Дж.Най болжағандай, 80-90-шы жылдары қабылданған саяси реализм бойынша тризнаны салыстыру амалдары ерте болып саналды.
Саяси реалисттер халықаралық институттардың мәселесі бойынша сирек тікелей өз ойын білдіріп жатса, олар халықаралық ұйымдардың, халықаралық құқықтың және халықаралық серіктестіктің мүмкіндіктердің қатынасында белгілі бір орынға ие болды: оның бәрі күшті азшылықтың мүдделерін жүзеге асырудың құралдары ретінде қарастырылды, ал мінез-құлық ережелерімен анықталатын жағдайлар алдыңғы қатарлы мемлекеттердің мүдделерінің сәйкес келуінің нәтижесі болып саналды все они рассматривались как инструменты реализации интересов. Үкімет, - деп жазды Ганс Моргентау, - үнемі халықаралық құқықпен қойылатын шектеулерден құтылуға ұмтылады немесе оның нормаларын жеке ұлттық мүдделерін жүзеге асыруға ұмтылады. Халықаралық институттарға қатысты скептицизм Екінші дүниежүзілік соғыстың аяқталғанынан кейін де эрозияға ұшырамады. Саяси реализмнің Еуропалық бөлігі өзіндік ерекшелігін бекітуге тырысса да, жай күштің қуаттануының шектерінен шығатын мемлекеттердің сыртқы саяси мақсаттарын көрсете отырып, ХҚ әлемді саяси бірліктердің арасындағы күштік бәсекелестіктің уақытша тоқтатылуы ретінде қарастырды. Р.Аронның ұсынған әлемнің үш түрінің ешқайсысы - күштің негізіндегі әлем өзара жеңілістің негізінде және өзара қанағаттанудың негізінде мемлекеттердің саясаттарының келісілуі үшін әрекет етуші тұрақты институттардың жасалуын болжамады [8, б. 66].
Реализмнің шеңберіндегі халықаралық институттардың барынша терең талдауы өткен ғасырдың 70-ші және 80-ші жылдары жасалған - кейбір реалистердің ойынша гегемониялық тұрақтылықтың теориясы халықаралық институттардың тұрақтылығын жасау мен қолдау мәселесімен күшті тарату мәселесін шешуге көмектеседі. Берілген әдіс басым мемлекеттермен халықаралық институттардың олардың гегемониясының кезіндегі жасалу мүмкіндігін ғана бекітетін. Алайда бұл әдіс те халықаралық институттардың зерттеушісін қиын жағдайға алып келеді: жетілік, мысалға алғанда, АҚШ пен оның одақтастарының салыстырмалы теңдестірілуімен белгіленген кезеңде жасалынады. Т. де Монбриаль атап көрсеткендей, мұндай жағдайдың басты салдары бұл ескі атлантикалық жүйенің эрасы болып табылады, ол Құрама Штаттардың басымдылығына негізделген, нақты және даусыз өтті. Халықаралық шынайылықтарды назарға ала отырып, не Құрама Штаттар, не Еуропа сексенінші жылдардың шақыруларымен күресе алмайтындығын назарға алу керек. Бұдан шығатыны, одақтастық қатынастардың жаңа формасы табылуы қажет еді, ол барлық серіктердің тең құқылы қатысуына негізделуі қажет.
Талдауға арналған барынша қызықты мүмкіндіктер ағылшындық мектеппен ұсынылған болатын. Оның адептілері халықаралық тәртіпті сақтаудағы әлемдік қауымдастықтың маңыздылығын атап көрсетті. X. Булл мен А. Уотсон әлемдік қауымдастықты диалогтың және өзара келісімнің жолымен өздерінің қатынастарын ұйымдастыруға жалпы ережелерді орнатқан және осы келісімдерді сақтауда өзінің қызығушылығын мойындайтын мемлекеттердің одағы ретінде анықтады.
Осы әдіске сәйкес, әлемдік қауымдастық халықаралық институттардың саяси негізі болып табылады. X. Булл күшті қолдануға шектеулерді орнату ретіндегі сәйкес келетін мақсаттарды мемлекеттердің кез-келген тобында әлемдік қауымдастықтың пайда болу мүмкіндігін көрді [9, б. 23].
Ағылшындық мектептің шеңберінде әлеуметтік ережелердің, қондырмалардың және мінез-құлық нормаларының кластері ретіндегі институттардың барынша кең анықтамасы жасалды, оны мүшелері ұстанды және олар белгілі бір жағдайларда және белгілі бір сәттерде жасау керектігіне жағдайларды анықтайды. Ағылшындық мектептің зерттеушілерін мазалаған басты мәселе халықаралық тәртіптің мәселесі болды, ал негізгі шешілетін мәселесі - ортақ мақсаттардың болуы тәртіпті сақтауға ықпал ететіндігін анықтауда болып табылады. Осы өзінің жағдайларында ағылшындық мектеп либералды институционализмге жақындады. Осылайша, А.Д.Воскресенский атап көрсеткендей, екі дәстүр де Ресейден басқа тікелей бір-бірімен бәсекелеуші ретінде қарастырылмаған.
Дәстүрлі неореалисттер институционалистік зерттеулерді қатаң сынау ұстанымын қорғады. Джон Миршаймер, негізінен мынаны атап көрсетті, серіктестіктен салыстырмалы табыстарды тарату бойынша мемлекеттердің қорқынышы қарқынды серіктестікті реттеуге қатаң кедергі болып табылады: одан алынатын табыстар әскери артықшылықтарға түрлене алады. Анархия сенімсіздікті тудырады және әр мемлекет серіктерінің опасыздығының құрбаны бола алады. Ал серіктестік бір серіктестердің әскери күшінің артуына алып келе алатындықтан, бір түйіндесуі біршама тәуекелімен болады. Дж.Доунс, Д. Рок және П. Барзум жүргізілетін саясаттың жай келісімнің шегінен шығатын серіктестік одан әрі барады деп айтады.
Халықаралық институттарға қазіргі заманғы реалисттердің көзқарасы Р.Аронның ресми мемлекетаралық серіктестіктің облысы біртіндеп кеңейеді, бірақ халықаралық құқықтың тиімділігі туралы олар өздерін бейбіт уақытта қалай көрсететініне және екінші мәнді мәселелердің шешіміне байланысты деген көзқарастарымен қатты сәйкес келмейді. Тіпті реалисттер оларды біріктіруші институттардың әсерімен мемлекет саясатын түзету мүмкіндігін мойындаған кезде онда бұл әсерді минимумға келтіреді. Бірақ егер үкімет өздері келісім берген ережелерді ұстанбаса, неліктен олар оның талқылануы мен өңделуіне соншама күш пен уақытты жұмсайды? Түсініктемелердің бірін Дж.Грико институционалды генезисті талдауда еуропалық интеграцияның мысалында бергісі келді. Түсініктеме мемлекеттердің барынша күшті серіктестерін халықаралық институттардың көмегімен байланыстыруға негізделді. Алайда еуропалық институттарда ең мықты серіктесінің - Германияның қатысуы туралы мәселе алдыңғы қатарға шығады. Институционализделген ірі мемлекеттердің өзара әрекеттесуі қалайша мүмкін болады деген саяси реализмнің сауалына жауап бермейді, оның мысалы үлкен сегіздік болып табылады. Сондықтан саяси реализм өзінің әсеріне қарамастан, халықаралық институттардың бар болуына шақыратын себептердің түсіндірілу теориясына жеткілікті бола алмайды. Демек, суық соғыстың аяқталғанынан кейінгі халықаралық жағдайдың эволюциясын болжауы сәтсіз аяқталды [10, б. 23].
Дж. Миршаймер мынадай тұжырымды ұстанды: суық соғыстың аяқталуы мен КСРО ыдырауымен АҚШ НАТО ісіне қатысуы деңгейін қысқартады, ал еуропалық мемлекеттердің арасында жаңа даулар пайда болады. Бірақ бұл соғыстың аяқталуымен байланысты болмаса да, соңғы онжылдықта еуропалық интеграция Мааст-рихтілік және Амстердамдық келісімдерге қол қойғаннан кейін еуропалық валюталық жүйенің пайда болуымен және қолма-қол еуроның айналымға енгізілуімен күшіне ене бастады. Осындай тағдыр жетіліктің болашағына қатысты реалистердің болжамдарын күтті. Осылайша, 1993 жылы В.Р.Смайзер былай деп жазған: ...саммиттер қауіпті көңілді қалдыратындай болып жатыр. Қатысушылар халықаралық экономикалық координацияның қызмет етуін көрсету үшін барлық күшін салып жатыр, бұл кезде шындығына келгенде әлем бәсекелес валюталардың және күтіп болмайтын салдарлары бар сауда блоктарының жасалу жағына қарай бұрылады. Алайда топтың рөлі тек қана әлсізденіп қана қоймай, өткен ғасырдың соңында және осы ғасырдың басында бірден күшейді. Топтың халықаралық қаржылық кризистерді тиімді ұстай алу қабілеті мексикандық кризистің барысында көрінді. Бір жақты қадамдардың сәтсіздігінен кейін АҚШ пен жетіліктің басқа мүшелері ғаламдық қаржы дағдарысын болдырмауға шаралар қолданды. Ақыр соңында, жетіліктің сегіздікке аяқталған трансформациясы саяси реализмнің шеңберінде шешімі табылмайтын мәселелерді шешілуін мүмкін етеді.
Б. Функционализм мен неофункционализм
Д. Митранидің функционализмі терең жаңалықтық сипатқа ие болды немесе осыған дейінгі басым болған саяси реализмнің логикасымен, әлемдік тәртіптің алдын алушы тұжырымдамасымен байланысын үзді, онда барлық әлемге жалпы федерализм мен орталықтанған үкіметтің болуы сынды ішкі мемлекеттік құқықтың сызбалары шығарылды. Д. Митрани алдымен қоғамда бар қызығушылықтарды және мүдделердің тобын анықтауды ұсынды, олар негізгі акторларға серіктестіктің тұрақты қатынастарын орнатуға мүмкіндік беретін. Осы серіктестіктің жүзеге асырылу әдісіне пайда болатын институттардың формасы тәуелді болады. Ал осы облыста көрінетін серіктестік аралас облыстарға ауысады, бұл жаңа институттардың пайда болуына алып келеді, оның нәтижесі ғаламдық өзара байланыстың жасалуы болып табылады. Функционализмнің шеңберінде екі жағдай маңызды рөл атқарады. Біріншісі әлемдік қоғамның, мүдделер тобы рөлінің, кәсіби ассоциациялардың. Өндірушілердің ассоцияларының, сондай-ақ мәдени және ғылыми ассоциациялардың ашылуымен байланысты. Жан Монненің ойынша, олардың арасын ашушы шектерге қарамастан қазіргі заманның негізгі мәселелерінің шешімін табуға кірістірілген тұлғалар мен топтар институтционализмге күшті стимул береді. Екіншісі ұлттық институттардың құрылу қажеттілігін негіздейді. Мүдделерді иерархиялауға, агрегациялау,а және жүзеге асыруға шақырылған саяси механизмдер болмағанда тіпті кішкене қарқынды болған талаптар саяси салдарларға ие болмайды. Осылайша, Батыс Еуропаның неофункционалисттері Еуропалық Комиссияға инициативалардың өндірілуіне, саяси көшбасшылықтың қызметтерін атқаруға және еуропалық масштабтағы қоғамдық мүдделерді жүзеге асыруға бейімделген институт ретінде үлкен үміт артты. Функционализмге институционалданған серіктестіктің формаларын зерттеудегі бірінші орын тиесілі [12, б. 40].
Неофункционализм күрделі құрамды теориялық амал ретінде қарастырыла алынады, ол негізгі үш компоненттен тұрады: негізгі шарттар, тәртіптік шарттар және институттар міндеттер шеңберіне тосқауыл болатын немесе ықпал етуші шарттар. Бірінші компонентке келетін болсақ, неофункционалисттер ұлттық институттардың жасалуына біртекті саяси тәртіптері бар мемлекеттердің көрсететініне сенімді болды: диверсицирленген нарықтық экономикасы бар либералды демократия мен ұсынылатын мүдделердің плюрализмі. Мұндай қоғамдарда санаттық қарама-қайшылықтар жеңілген, этникалық даулар жұмсартылған, ал әскери күштің қолданылуы мақсаттарды жүзеге асырудың құралы ретінде сирек қарастырылады. Мұндай мемлекеттер экономикалық курстардың келісілуінен тек жеңе алады.
Қатысушы мемлекеттердің құндылықтарының жалпылығы расында да ауыспалы болып табылады, оны институттардың анализі кезінде ескеру қажет. Топтың көптеген қатысушылары институттың болуының басында кеңестік қауіптің алдындағы еркін халықтардың біріктірілуі туралы айта отырып, философиялық өлшемнің осы институттың қызметіндегі маңыздылығын мойындады.
Тәртіптік шарттар экономикалық, сауда, туристтік байланыстардың кең желісінен тұрады, ол өндірістің трансшекаралық факторлардың айналысымен жеңілдетіледі.
Үшінші аспектіні институтционалдық мультипликатор ретінде анықтауға болады. Институционалдық серіктестік процесінің басталуынан кейін оның басқа салаларға таратылуының мүмкіндігі артады. Мультипликатор интеграцияның бір сектордан екінші секторға өтуімен тек функционалдық сипатқа ие бола алады немесе секторлар өзара жол беру шеңберінде тұйыққа тіреле алады (ортақ нарықты жасау және келісілген құрылымдық саясатты жүргізу). Бұл құбылыс жетіліксегіздіктің қызметінде анық көрінеді, онда батыс ниеттілігі валюталық-экономикалық аспектіден басқа саяси аспектіге де тез ие бола алады [13, б. 67].
Неофункционалисттік әдіс Хаас пен Шмиттердің жұмыстарында анық көрінді, ол 9 ауыспалы - төрт бастапқы (өзара әрекеттестікке түсетін акторлардың өлшемі, өзара әрекеттестіктің қарқындылығы, саяси плюрализм мен элиталардың дамуының ұқсас деңгейлері) шарттары, екі тәртіптік шарты (орнатылатын мақсаттардың үйлесімділігі мен жасалынатын институттардың автономиясы) және үш құрылымдық шарты (шешімдерді қабылдаудың ұқсас стилі, үкіметтердің өзара әрекеттесуінің деңгейі мен олармен жүргізілетін саясаттың икемділігі) көрсетілді, олар жиі саяси одақтың пайда болуына алып келеді. Белгілі мемлекеттер шеңберінде экономикалық және әлеуметтік өзара әрекеттестік жоғарғы деңгейіне жететін болса, ал мемлекеттердің өзінде плюралисттік саяси институттар болса, мемлекеттердің экономикалық дамуының деңгейі және элиталардың көзқарасы салыстыруға келеді, осындай мемлекеттермен тұрақты институттардың пайда болуының жоғарғы мүмкіншілігі болады. Неофункционалисттерге трансұлттық элиталардың және халықаралық серіктестіктің дамуындағы бюрократияның рөліне назар аударылуы тән болды. Олардың ұстанымынша, элиталардың ұзақ уақыттық халықаралық серіктестікке қызығушылығы дауларды шешудің бейбін әдістерін таңдауға алып келеді. Серіктестіктің тереңдетілуі өмірлік маңызды облыстарда шешімдерді қабылдаудың механизмінің қызмет етуінің модификациялануымен байланысты. Сондықтан, ақыр соңында, ұлттық және халықаралық саяси акторлардың кең шеңберіне ұлттық институттар ішкі мемлекеттілікке қарағанда үлкен мәнге ие болады.
Бұл тезис бірнеше халықаралық ғалымдар тобымен бөліп қарастырылған болатын. Оның контурларын ірі кәсіпкер Дж.Сорос былайша көрсетеді: Расында да ғаламдық экономиканың тұрақтануы мен реттелуі үшін бізге саяси шешімдерді қабылдау үшін ғаламдық жүйесіні жасау қажет. қысқаша айтқанда, ғаламдық экономиканы ұстау үшін бізге ғаламдық қоғам қажет. Ғаламдық қоғам ғаламдық мемлекетті білдірмейді. Мемлекеттердің қысқартылуы дұрыс және мақсатты, бірақ мемлекеттік шекараның шеңберінен шығатын әр түрлі ұжымдық мүдделер болғандықтан, мемлекеттердің тәуелсіздігі халықаралық құқыққа және халықаралық институттарға бағынбырылуы қажет. Осындай көзқарастар өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдары танымал болған Ғаламдық үкіметсіз ғаламдық басқару деген ұстанымға алып келеді (Global governance, not global government). Ұсынылған тезис дауға ұшырамайды, соның ішінде экономикалық салада дауға ұшырамайды. С.А. Афонцев атап көрсеткендей, қазіргі кезде ғаламдық басқаруды жүзеге асыруға қажетті шарттар жоқ. Алайда индустриалды дамыған мемлекеттер үшін ғаламдық даму процестерін бақылау қабілеті тән. 1989 жылғы саммитте Дж.Буш атап көрсеткендей, біз дамыған мемлекеттермен бірге хабарласа отырып әрекет етуге міндеттелдік, бұл ғаламдық басқарудың міндеттілігін орындау үшін қажет [14, б. 78].
Бүгінгі күні көптеген зерттеушілер осы бағыттың ізін қуушылар ретінде жариялайды. Функционализм бүгінгі күнде жеке теория ретінде емес, зерттеу бағыты ретінде қызмет етеді, ол басқа амалдарға әсер етеді. Соның ішінде, функционалисттермен белгіленген институтционалдық серіктестіктің пайда болуының факторлары сегіздіктің қызметін талдауда қолданыла алынады.
с. Гегемонисттік тұрақтылықтың теориясы
7080 жылдары пайда болған гегемонисттік тұрақтылықтың теориясы либералды экономистермен (Кинделбергер, Гилпин, Краснер) бірінші рет айтылды, олар ашық халықаралық жүйенің пайда болуы және халықаралық институттардың белсенді жасалуы егер халықаралық экономикалық жүйеде жалғыз басым мемлекет болған жағдайда ғана мүмкін болады деп тұжырымдаған болатын. Басқа сөзбен айтқанда, гегемонисттік тұрақтылық теориясының жақтаушылары институттардың жасалу мақсаттылығын мойындады, бірақ оны оған қызыққан мемлекет-гегемонның болуымен байланыстырды, осылайша реалисттік парадигманың дамуында жаңа сатының болуын белгіледі. Р. Кохэн мен Дж. Най берілген парадигманы сынай отырып, гегемонисттік тәртіптегі келесі тұжырымдаманы ұсынды: бір мемлекет жеткілікті түрде күшті болып табылатын тәртіп, бұл мемлекетаралық қатынастарды реттейтін және осылайша жасау еркіне ие негізгі ережелерді растау үшін қажет.
Алайда гегемонисттік тұрақтылықтың теориясы мемлекеттердің гегемонсыз халықаралық тұрақтылықты сақтауды қолдаудағы гегемонсыз да серіктес болу қабілеті сынды құбылысты елемеді (С. Афонцев жазғандай, халықаралық қатынастардың қазіргі деңгейі әлемнің протекционизм мен сауда соғыстарының жиынтығына түсуін күтуге мүмкіндік бермейді). Гегемонистік тұрақтылықтың апологеттері 70-ші жылдардан бастап Құрама Штаттар басқа мемлекеттермен ғаламдық кризистерді реттеуде барғаны туралы серіктестікке белсенді қатысты (Ирак, Косово мен ПРО қатысты тіпті біртарапты әрекеттерге қарамастан).
Көшбасшы мемлекет өзі үшін жағымды нәтижелерге қол жеткізу үшін ұжымдық әрекетке қызығатындығына жеткілікті түрде назар аударылмады. Көшбасшы потенциалының әлсізденуінде басқа мемлекеттердің салмағы артады - ұжымдық күштердің мүмкіншілігі ешқандай мемлекет жалғыз өзі қоғамдық жағдайларды жасаушы ретінде шыға алмайтындығын түсінуден артады.
1.3 Әлемдік саясаттағы институттық көшбасшылық мәселесі
Олардың синтезін жүзеге асыра отырып, гегемонисттік тұрақтылық пен либералды институционализм теориясының қарама-қайшылықтарын шешуге жаңа институтционализденген гегемония теория жүгінді, А. Байлин, Т. Волджи, Л. Имвэлл сынды авторлармен жасалған. Бірінші әдістен әлемдік тәртіпті гарант ретінде көрінетін ұлы державалардың шектелген әсерлесуінің нәтижесі ретінде қарастырды. Неолибералды институционализмнің шеңберіндегі зерттеулерден халықаралық жүйенің дамуын анықтайтын институттар мен тәртіптерді жасау нәтижесі болатын державалардың серіктестігін сақтауға ерекше назар аударылады. Осылайша, институционализденген гегемонияның шеңберінде халықаралық жүйенің қызмет етуі шектелген ұлы державалардың шеңберімен жасалған және қолданатын институттармен және тәртіптермен жүзеге асырылады, олардың серіктестігі орнатылған әлемдік тәртіпті сақтаудың гаранты болып табылады [15, б. 34].
Берілген амалда ұлы державалардың шектелген шеңбері тұрақты өзара әсерлесуге бағытталған, ортақ мақсаттарды, қүндылықтарды және барлық жүйенің келешегі үшін жауапкершілікті бөлетін, мемлекеттердің жиынтықты тобы ретінде сипатталады. Топтың жиынтықтылығы оның тиімділігінің талаптарымен анықталады. Ортақ құндылықтардың болуы табысты өзара әсерлесудің сілтемесі болып табылады. Мемлекеттердің тұрақты әсерлесуге бағытталғандығы мынаны білдіреді: топтың мүшелері серіктестерінің әрекеттерін болжай алады, олар олармен бұрынғы әсерлесуінің тәжірибесіне сүйенеді. Көшбасшылық функциялардың пайда болуы мен табысты орындалуының шарты ретінде мынадай сипаттамалар көрінді:
- қуаттың концентрациясы;
- топтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Халықаралық саяси құрылымды талдауға институтционалды әлістің концептуалды негіздері 6
1.1 Әлемдік саясаттың зерттеулеріндегі институттың түсіндірмелік аппараттағы орны 6
1.2 Әлемдік саяси процестерді реттеудегі халықаралық институттардың рөлін талдауға заманауи әдістер 12
1.3 Әлемдік саясаттағы институттық көшбасшылық мәселесі 18
2 Қазіргі заманның халықаралық-саяси құрылымының орталық институты ретіндегі сегіздіктің қалыптасуы 24
2.1 Биполярлы қарама-қарсылық жағдайларындағы сегіздіктің рөлінің эволюциясы 24
2.2 Жаңа даму сатысындағы сегіздіктің рөлінің трансформациясы 27
2.3 Үлкен сегіздіктің қалыптасуы халықаралық саяси процестерді реттеудің үлгісі ретінде 30
3 Үлкен сегіздіктің әлемдік саяси процестерді реттеудің өзекті мәселелері 37
3.1 Үлкен сегіздіктің дәстүрлі халықаралық ұйымдармен қарым-қатынастарының мәселелері 37
3.2 Үлкен сегіздік пен БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің арасындағы рөлдердің анықталу мәселесі 44
3.3 Үлкен сегіздіктің тиімділігі мен реформалануының жоғарылатылуының мәселесі 52
Қорытынды 57
Қолданылған әдебиеттер тізімі 62
Кіріспе
Р.Кохэн сынды ірі заманауи саясаттанушылардың бірінің сөзінше, әлемдік саясатты зерттеу бүгінгі күнде халықаралық институттары, әлемдік саясатпен басқаратын ережелерді және ұйымдарды білдіреді. Халықаралық көптеген зерттеушілер үшін біздің мемлекетте және одан тысқарыда халықаралық институттардың қызмет етуінің принциптері мен механизмдерін түсіну жалпы әлемдік жүйе қалай қызмет ететініне жақындау дегенді білдіреді. Өнеркәсіптік дамыған мемлекеттердің тобы сынды халықаралық институтқа ерекше назар аударылатыны таң қаларлықтай емес. Үлкен сегіздіктің құрылғаннан жиырма бес жыл өткеннен кейін ол халықаралық жүйеде қалыптасқан негізгі институттардың бірі болып табылады. 1993 жылы канадтық сегіздік бойынша маман Джон Киртон атап көрсеткендей, оның шеңберінде қазіргі заманның кез-келген басқа халықаралық институтындай басқарушылық институттардың көп саны соған бағытталған.
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі қазіргі заманғы саяси процестерді реттеудегі өнеркәсіптік дамушы мемлекеттер тобының артып келе жатқан санының мәнділігіне негізделген. Сегіздік феномені зерттеу тақырыптарының даусыз өзектілігіне қарамастан, осы ресми емес институт қысқа мерзім ішінде әлемдік саясатта орталық орынға шықты және лауазымы бойынша дәстүрлі халықаралық ұйымдармен бәсекелесе бастағанына жауап іздеудің амалдары қолданылмады.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы мынада: берілген жұмыс басқа халықаралық заманауи институттармен байланысты, өнеркәсіптік дамыған мемлекеттердің тобы саммиттерді жүргізу мен дайындаудағы қандай да бір деңгейде қатыспайтын авторлардың зерттеулерінің пәніне айналған. Үлкен сегіздік бұқаралық ақпарат құралдарында қандай жанды қызығушылыққа ие болатынын ескергенде бұл таң қаларлықтай дүние. Бүгінгі күні В.Б.Луковтың үлкен сегіздікке арналған бір монографиясы бар, ол топтың пайда болуы мен эволюциясының тарихи аспектісіне негізделген.
Жұмыстың мәнділігі Қазақстанның постбиполярлы әлемнің нақты оптимизациялаудың қажеттілігімен байланысты. Қазақстанның мемлекеттің сыртқы саясаты сүйенетін сыртқы саяси мүмкіндіктерінің шектеулер, дәстүрлі халықаралық ұйымдардың эрозиясы, қалыптасып келе жатқан плюралисттік бір полярлылық қарама-қайшылықтарының кешенін жасайды.
Бүгінгі күні Батыс әлемнің жалғыз институты болып табылады, онда Қазақстан толық құқықты қатысушысы болып табылады. Канадтық маман Роберт Патнэмнің ойы Қазақстанға қатысты та бүгінгі күнде өзекті болып табылады: Италия, Канада, Жапония сынды орта мемлекеттер үшін клубтың қызметіне қатысу да маңызды ролге ие. Батыс клубтың мүшесі ретіндегі оның мойындалуы осы мемлекеттердің ұжымдық, соның ішіндегі халықаралық қауіпсіздікке жауапкершілікке ие болу мүмкіндігін арттырады. Үлкен сегіздік -- Батыстың жоғары дамыған мемлекет басшыларының тұрақты болып тұратын кеңесі. Кеңеске ГФР, Франция, Ұлыбритания, Италия, Жапония, Канада, АҚШ және Ресей мемлекеттерінің басшылары қатысады. Алғашқы кездесу 1975 ж. басталды. Оған 6 мемлекет басшысы қатысты (ГФР, Франция, Ұлыбритания, Италия, Жапония, АҚШ). 1977 жылдан оларға Канада қосылып, жеті мемлекет басшылары тұрақты түрде кездесіп отырды. 1998 жылдан бастап Ресей басшылығы да қатысып келеді. Үлкен сегіздік кеңестерінде жетекші мемлекеттер басшылары әлемдік экон., энергет., әлеум. және саяси қатынастардың өзекті мәселелерін талқылайды. Соңғы жылдары Үлкен сегіздік басшылары әлемдік лаңкестікті, наркотрафикті ауыздықтауды және техногенді апаттар мен табиғат апаттарына қарсы күресу мәселелеріне назар аударуда. Үлкен сегіздіктің жыл сайынғы кеңестерінде сегіздік мүшелері кезектесіп төрағалық етіп отырады. Оның мақсаты әлемдік қатынастарды реттеуде Батыс елдерінің ықпалын күшейту, саяси бағыттарын үйлестіру.
Зepттey жұмыcының пәнi. Үлкен сегіздіктің жаhандық басқарудағы орнын анықтау.
Зepттey жұмыcының ныcаны: Үлкен сегіздіктің жаһандық басқарудағы рөлін анықтай отырып, оның негізгі қызметтеріне талдау жасау.
Зepттeyдiң жұмыcының мақcаты. Бүгiнгi күндeгi халықаралық қатынаcтаpды талдай οтыpып, заңнамалық тұpғыдан, үлкен сегіздіктің жаһандық басқарудағы рөліне зepттey жүpгiзy.
Οcы мақcатқа қοл жeткiзy үшiн мынадай мiндeттepдi шeшy кepeк:
- Халықаралық саяси құрылымды талдауға институтционалды әдістің концептуалды негіздерін қарастыру;
- Әлемдік саясаттың зерттеулеріндегі институттың түсіндірмелік аппараттағы орнын анықтау;
- Әлемдік саяси процестерді реттеудегі халықаралық институттардың рөлін талдауға заманауи әдістерді талдау;
- Әлемдік саясаттағы институттық көшбасшылық мәселесін қарастыру;
- Қазіргі заманның халықаралық-саяси құрылымының орталық институты ретіндегі сегіздіктің қалыптасуын зерттеу;
- Биполярлы қарама-қарсылық жағдайларындағы сегіздіктің рөлінің эволюциясын қарастыру;
- Жаңа даму сатысындағы сегіздіктің рөлінің трансформациясын зерттеу;
- Үлкен сегіздіктің қалыптасуы халықаралық саяси процестерді реттеудің үлгісі ретінде қарастыру;
- Үлкен сегіздіктің әлемдік саяси процестерді реттеудің өзекті мәселелерін зерттеу;
- Үлкен сегіздіктің тиімділігі мен реформалануының жоғарылатылуының мәселесін талдау
Зepттey жұмыcының тeοpиялық құндылығы. Зepттey жұмыcының баpыcында халықаралық қатынаcтаp cалаcының, соның ішінде үлкен сегіздіктің үлкeн аpнаcы ашылып, өзiнiң epeкшe зepттey ныcаны, ғылыми ұcтанымдаpы, түpлepi мeн үлгiлepi анықталды. Зepттeyдiң нәтижeлepi құқық cалаcында қοлданyдың epeкшeлiктepiнe нақты үлec қοcады. Зepттey баpыcында жаcалынған тұжыpымдамалаp мeн нәтижeлep үлкен сегіздіктің рөлінің дамyына, қалыптаcyына ceптiгiн тигiзeдi.
Зepттey жұмыcының пpактикалық құндылығы. Алынған мәлiмeттep халықаралық қатынаcтаp бοйынша зepттey жұмыcтаpы үшiн қοлданыла алынады, кypcтық, диплοмдық, диccepтациялық жұмыcтаpды жазy үшiн дe қοлданыла алады. Cοндай-ақ бұл зepттey жұмыcы заң мамандығына зepттeyдe, пpактикалық cабақтаpда, дәpicтepдe қοлданыла алады.
Жұмыcтың құpылымы зepттeyдiң мақcаты мeн мiндeтi аpқылы анықталады. Жұмыc кipicпeдeн, үш бөлiмнeн, қοpытындыдан, қοлданылған әдeбиeттepдeн тұpады.
1 Халықаралық саяси құрылымды талдауға институтционалды әлістің концептуалды негіздері
1.1 Әлемдік саясаттың зерттеулеріндегі институттың түсіндірмелік аппараттағы орны
Ұсынылған дипломдық жұмыстың тақырыбы ең алдымен қолданылатын негізгі түсініктердің анықтамасын зерттеуді білдіреді. Күрделілік сегіздік халықаралық өзара әрекеттесудің жаңа бірліктеріне жатқызылатындығымен байланысты. Сегіздікті халықаралық институт ретінде қарастыруды негіздеудің мақсатында берілген түсінікті ғылыми оралымға енгізудің себептерін қарастыру, оның негізгі белгілерін және әлемдік саясаттағы топтың анализін жасаудағы оның қолданушылығын анықтау қажет.
Оның пайда болуы уақытында мемлекетаралық бірлестіктердің әр түрлі формаларын талдау, олардың ұйымдастырылуы мен қызмет етуі бірнеше сатылардан өтті. БҰҰ пайда болуымен халықаралық зерттеушілер басқарушылық шешімдерді қабылдауға өздерінің назарын бұрды. Ресми халықаралық ұйымдар биополярлы жүйенің шайқалысынан кейін де күштерге ие: бұл ұйымдар қаржылық көмекті көрсетуде шешуші рөл атқарып қоймай, шығармашылық күштердің басты өндірушісі және адамзаттың тұрақты дамуы бойынша бағдарламалардың өткізушісі болып табылады. Ұйымдардың зерттеулерінде жаңа бағыттар пайда болуы жалғастырылуда, мысалы, олардың қызметінің, өкіметтік емес ұйымдармен әрекеттесуінің, бюрократизация процесінің әлеуметтік аспектілерін зерттеуде жаңа бағыттар пайда болуда. Мұнымен бірге, халықаралық қатынастардың өзгеріп жататын шынайылықтарына ресми халықаралық ұйымдардың прогресстік сәйкессіздігі халықаралық тәртіптердің жаңа бағытының дамуына алып келді. 1972 жылдың 12 тамызындағы АҚШ доллардың және өкіметтің басқа да резервтік активтерін алтынға конвертизациясының болмауы туралы шешім ХВФ эгидасындағы валюталық-кредиттік қатынастардың саласындағы он жылдық өзгеріссіздіктерге өзгеріс алып келді [1, б. 83].
Халықаралық тәртіптер халықаралық акторлардың белгілі бір саладағы бір-біріне қатысты күтілімдерді құраушы ережелер, нормалар, принциптер мен процедуралар ретінде анықталды. С.Краснер, Р. Кохейн, Дж. Рагги, О. Янг, Э. Хаас сынды осы бағыттың өкілдері ұйымдарды зерттеуден ережелер мен түсініктердің талдануына өткізді, оларға халықаралық акторлар жүгінетін. Принциптер мен нормалар тәртіптердің нормативтік негізін құрайды деп саналған, ал шешімді қабылдаудың ережелері мен тәртіптері халықаралық актілердің тәртібін жақсы ұйымдастыруды қамтамасыз етеді. С.Краснермен берілген анықтама бұлдырлығы ме тенденциялығы үшін сынға ұшыраса да, кейбіреулері оған альтернатива ұсынғысы келді. Халықаралық тәртіптер туралы дебаттардың маңызды элементі олардың серіктестіктің басқа формаларынан шектеу туралы белгі болды. Берілген сұраққа жауап беру үшін екі белгі ұсынылды: белгілі бір саладағы серіктестіктің тиімділігі мен оның тұрақтылығы. Тиімділігі қарым-қатынастардың қатысушылары қандай деңгейде принциптерге, ережелерге, тәртіптерге жетекшілік ететіндігімен, олардың оны қаншалықты ескеретіндігімен, олардың бұзлыстарына қалай әсер ететіндігімен, осындай ережелерді сақтау үшін мәжбрлеуден қаншалықты қашып кетуге болатындығымен анықталады, бұл кезде ешқайсысы ұтылыста болмауы қажет. Тәртіптің тұрақтылығы тіршілік ету қабілетімен байланысты болды, бұл халықаралық аренадағы күштердің арақатынасын анықтаудағы өзгерістерге тәуелсіз болды.
Өнеркәсіптік дамыған мемлекеттердің тобы басынан бастап ерекше халықаралық институт ретінде қарастырыла бастады. Жетіліктің негізін қалаушылар оның теңдессіз ресми емес сипатына ерекше мән берді, олар онда мемлекет басшыларының қарым-қатынасын болдырмаудың мүмкіндігін және жасанды өкіметтік кедергілердің болмау мүмкіндігін көрді. Теңдессіз халықаралық институттың қызметі өзіндік тәртіптерді талап етті. Бұл ресми тәртіптер бізге жетіліктісегіздікті ad hoc жиналысы ретінде ғана емес, сондай-ақ халықаралық институт ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Олар екі пунктіге келтіріле алынады:
Әр қатысушы қорытынды декларацияның қорына өзіндік үлесін қоса алады.
Онда келіспеушілікке алып келетін бірде-бір пункт көрсетілмейді. Саммиттің барлық құжаттарының негізінде жұмсақ консенсус жатыр.
Кездесулердің ресми емес сипаты саммиттердің құрылымын қандай да бір орнатылған дайындықтың жоқ болуында көрінді. Саммиттердің дайындығы мемлекет басшыларының жеке өкілдерімен қамтамасыз етілді. Саммиттер жылына бір рет өткізілді, өткен саммитте келесіні жүргізу туралы шешімдер қабылданды. Нью-Йорк Таймға берген сауалнамасында саммиттің негізін қалаушы д'Эстен былай деген болатын: өте тар шеңберде талқылаулар қажет және олар жеке сипатқа ие болуы тиіс. Индустриалды дамыған мемлекет топтары ешқашан халықаралық ұйым ретінде қарастырылмаған. Халықаралық ұйымның үш белгісінің ішінде мүшелердің қалыптасқан ортақ мақсаттары мен еріктерінің болуы олардың орындалуына, белгілі бір ресурстардың және институционалды аспектісінің болуы негізін қалаушы келісімде, атқарушы органның қызметінде және тәуелсіз хатшылықта көрсетілді - индустриалды дамыған мемлекеттердің тобы алғашқы екеуіне сәйкес келеді, бірақ онда ұйымдастырылған құрылымы жоқ: жетіліктің феномені ірі халықаралық құқықтық актінің нәтижесінде пайда болмады, соның салдарынан оның эволюциясы тұрақты өзгерістерге ұшырауда; топ штаб-пәтеріне және хатшылығына ие болмады. Топтың теңдесі жоқ сипаты клубтың институтционализациясының күшейтілуіне бағытталған ұсыныстарды туғызды. Мысалы, Халықаралық институттардың реформасы үш жақты баяндамасымен рухтандырылған Картердің әкімшілігі ядро тобы бар шешімдерді өңдеу бойынша концентристік шеңбердің топтарын жасауды ұсынды, ол ірі мемлекеттерден тұрды және қолданыстағы халықаралық ұйымдардың қызмет етуіне әсер етуге қабілетті [2, б. 35].
Сегіздік мемлекет-мүшелерінің арасындағы мазмұнды қарым-қатынастарды реттеуші ережелер клубтың қызмет етуінің тарихында қалыптасты. Олар саммиттердің ресми құжаттарының артып келе жатқан құжаттарының тізімімен тіркелген. Имплицитті нормалардың үш блогын бөліп көрсету негізделген болып табылады, оған бір-бірімен әрекеттесуде және қоршаған ортамен әрекеттесуде институттың мүшелері жетекшілік етеді:
Экономика мен валюталық реттеу саласындағы өнеркәсіптік дамыған демократиялардың ұжымдық жауапкершілігін мойындау.
Рамбуйедегі бірінші саммиттен бастап, жетілік клубының мүшелері өзінің тәуелділігінің фактісін мойындаудан, экономикалық саладағы бір тарапты әрекеттерден бас тартудан шығады. Боннадағы саммитте қаржылық-экономикалық кризисті жеңу бойынша толық бағдарлама қабылданған. 90-шы жылдары орта мерзімді экономикалық саясаттың жалпы көрінісін өңдеу бойынша күштер қолданылады, ал 1996 жылдары кедей мемлекеттердің қарыздарын реттеу бойынша ортақ амалдар қалыптасты.
Клубтың мүше мемлекеттері әлемдегі демократизация процестеріне ықпал етуге ұмтылады.
Көптеген саммиттердің қорытынды декларацияларында Рамбуйедегі саммиттің қайта құрастырылған декларациясының принципін кездестіре аламыз (1975): Біздің әрқайсысымыз ашық демократиялық қоғамды басқаруға жауаптымыз, ол жеке бостандық мен ұжымдық дамуға жауапты. Бұл жайдан жай емес, бірақ әрекет етуге басшылық: Торонтодағы саммиттен бастап үшінші әлемнің мемлекеттеріне көмек демократиялық түрлендірулердің тереңдігінен тәуелділікке қойылады.
Үлкен сегіздіктің мүше мемлекеттері өзінің қауіпсіздігіне қауіптің жалпылығын және олармен күресу әдістерін мойындайды [3, б. 76].
1983 жылғы Вильямсбургтік саммитте Топ мүше мемлекеттеріінң бөлінбейтін қауісіздігі декларацияланған. Бұдан топ суық соғыс дәуіріне шықты, онда әлеуметтік қауіптің қатынасының жалпы ұстанымын жасауда шешуші рөл ойнады. Оған Вассенарлік тәртіптің ракеталық технологияларды бақылау режимін дайындауда шешуші рөлі тиесілі, ол терроризммен күресу саласындағы шешімдермен байланысты. Сегіздік косовтық 1999 жылғы кризистен шығудан жолын іздеуде шешуші рөл атқарды.
Мұның бәрі бізге сегіздікті толыққанды халықаралық институт ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Бұл ретте оның өзгешелігіне де ден қою керек: ол стимулдарды береді, қозғалыстар бағыттарының көрінісін қалыптастырады, бірақ кейбір басқа мемлекеттер жасайтындай заңды міндетті шешімдерді қабылдамайды. Оның рөлі ұстанымдарды, координацияларды түсіндіруге негізделеді. Бұл рөлі кризисті жеңу бойынша жалпы стратегиялық қондырмаларды келістіру керек болған жағдайда, кризис кезінде кеңейтіле алады. Институт ретіндегі топтың талдану мүмкіндігінің салдарларының бірі осындай анализді жүргізудің түрлері мен құралдары туралы сұрақты қою болып табылады.
Үлкен сегіздік - Ұлыбритания, Германия, Италия, Канада, Ресей, АҚШ, Франция және Жапония басшылары жиналып, өз елдеріндегі экономикалық және саяси даму бағыттарын үйлестіретін бейресми форум. Әлемдік экспорттың 49 пайызы, Халықаралық валюта қорының осынша пайыз активі, 51 пайыз өндіріс өнімдері осы сегіздікке тиесілі. Сондықтан олардың әлемдік экономика мен саясатқа қаншалықты ықпал ететіндігі айтпаса да түсінікті.
Өткен жолғы сегіздіктің кездесуіне ТМД Төрағасы ретінде Қазақстан басшысы қатысқандығы белгілі. Ал түптеп келгенде Елбасының осы жүздесуге барып сөз сөйлеуі Қазақстанның халықаралық аренада абырой-беделінің, салмағының артуына, оны халықаралық қауымдастықтың мойындауына тікелей байланысты.
Әлемдік тұрақты дамуда энергетикалық қауіпсіздіктің қаншалықты маңызды екендігі көзі қарақты оқырманға әбден аян. Бүгінде энергетикалық саясат оқшаулануды емес, халықаралық ынтымақтастықта, келісімдер мен әріптестік аясында қимылдауды қажет етеді. Сондықтан да Петербург саммитінде үлкен сегіздіктің талқыға салған негізгі мәселесінің бірі энергетикалық қауіпсіздік болуы да заңды. Ал Қазақстан болса осы мәселеде сегіздік иек артатындай сенімді де келешегі зор әріптес ретінде бағаланады. Бұның бірнеше себептері бар.
Біріншіден, Қазақстан географиялық тұрғыдан Азия мен Еуропаны бір-бірімен жалғастыратын көпір сынды. Мұнай мен газ экспорттаушы әлемдегі жеті елдің сапына кіруді де жоспарлап отыр. Британиялық "Economіsі" журналы атап өткендей, Қазақстанның жетістіктерге жетуіне мұнайға деген әлемдік сұранысқа тез бейімделуі себеп болуда. Ал күннен күнге, жылдан жылға энергетикалық секторға артып келе жатқан сұранысты есепке алғанда, еліміз рөлінің қазіргіден де жоғары болатындығы сөзсіз.
1999-2004 жылдар аралығында мұнай өндіру жыл сайын 15 пайызға артып отырды. Керісінше мұнай өндіруші алпауыт 48 елдің 33-і (ішінде ОПЕК-ке мүше 11 елдің алтауы бар) мұнай өндіру көлемін азайтып алса, ке - реметтерінің өзі бұрынғы деңгейлерінде ғана қалып отыр. Қазақстан болса бір күннің ішінде 1,3 млн. баррель мұнай шығарып, 1 миллионын экспорттап отыр. Алдағы жылы күніне 3,5 миллион баррель өндіріледі деп күтілуде. Бұл - Қазақстанның энергетикалық ресурстарымен әлемнің бай елдерінің өзі са - на - сатындай екендігін дәлелдейтін көрсеткіш [4, б. 67].
Екіншіден, бүгінгі күні қарап отырсақ, мұнай қорының үлкен бөлігі нарықтық экономиканы мойындамайтын елдердің еншісінде. PFC Energy дәйектеріне сүйенсек, мұнайдың әлемдік қорының 77 пайызын мемлекеттер ұлттық компаниялары арқылы қадағалап отыр. Және де бұл үрдістің соңғы жылдары күшейе түскендігі байқалады, сөйтіп, мұнайды эксопорттаушы мемлекеттер өз елдеріндегі энергетикалық рынокты моно - по - лизациялауда. Бұл бір есептен өндіріс көле - мін ұлғайтуға қажетті сырттан инвестиция құюды тежесе, екінші жақтан жаңа техноло - гия - ларды енгізуге де кедергі келтіріп, өнді - рістің адымын тежеп, тұсау салуда. Мұның сыртында монополизациялаудың салдарынан мұнайды экспорттау нарықтық тұрғыдан емес, геосаяси сипатта жүргізілуде.
Бұл ретте Қазақстанның энергетика ры - ногы ашықтығымен, мөлдірлігімен, қолайлы инвестициялық хал-ахуал қалыптасуымен ерекшеленеді. Соңғы он бес жылдың өзінде Қазақстан экономикасына тартылған шет - елдік ивестиция 50 миллиард АҚШ долларын құраса, соның 80 пайызы көмірсутегі шикізатын өңдеу саласына бағытталған. Дүниежүзілік банктің сараптауы бойынша, Қазақстан ивестицияға тартымдылығы жөнінен алғашқы жиырма елдің сапында.
Міне осылайша, Қазақстан Республикасы саяси, экономикалық немесе басқа да жағ - дайларға қарамастан, әлемдегі энергетикалық тепе-теңдікті сақтауға үлес қосып, өзінің энергиялық ресурстарын адамзаттық игілікке жаратуда сенімді әріптес екендігін танытуда. Түптеп келгенде, Қазақстанның бұл ұстанымы Санкт-Петербургте қаралған энергетикалық қауіпсіздікпен үндес.
Үшіншіден, энергетикалық қауіпсіздік мәселесінде тағы бір көңіл аударатын маңызды жәйт - соңғы кездері өзінің энергиялық ресурстары тапшы елдер мен тұтастай аймақтардың экономикалық дамуы. Егер 1990 жылы мұндай елдерге әлемдік ІЖӨ-нің 87 пайыздық үлесі тисе, осы ғасырдың басында 90 пайызы тиіп отыр. Және де бұған дейінгі қолданыстағы энергоресурстардың азаюы, Таяу Шығыстағы тұрақсыздық мәселелері басқа аймақтардағы көмірсутегі өнімдерін өңдеп, сыртқа шығаратын елдерге әлемнің көз тігуіне алып келуде. Бұл ретте Қазақстан тек өз өнімдерін шығарушы ғана емес, энергетикалық ресустарға бай елдермен қоңсылас жатқандықтан транзиттік ел ретінде де маңызды рөл атқаруда [5, б. 32].
Алайда, айта кету керек, Қазақстанның транзиттік ел ретіндегі мүмкіндігі толықтай іске қосылмай жатыр. Сондықтан да, тасымал үшін қолайлы да арзан теңіз айлақтарына шығу жолдарының болмауына қарамастан, еліміз энергетикалық инфрақұрылымдар жасауға баса назар аударуда.
Жылына 20 миллион тонна мұнай өткізетін Атасу-Алашаңқай құбырын іске қосу, жылына 7,5-10 миллион, кейін 25 миллион тоннаға дейін мұнай өткізетін қуаты болатын Баку-Тбилиси-Жейһан жобасына қосылу сынды жұмыстарды атқару - транзиттік мүмкіндіктерді пайда - лану - дағы қадамдар.
Мұнай экспорты жөнінде елімізбен қарым-қатынасқа ынталы елдердің саны арта түсуде. Қытай, Ресей, Украина, Түркия бағыттарында қызғылықты жобалар қолға алынуда. Украина - мен арадағы жоба бойынша құрама маршрут - Южный-Броды-Вентспилс, Дружба-Адрия жобасына қосылу, Одесса облысында "Южный" айлағының құрылысын салу мүмкіндігі қаралуда.
Қазақстан газын сыртқа шығаруда келешегі мол екі жол қарастырылуда. Батыс бағытта: Газ - пром жүйесі бойынша Ресей арқылы және Каспий теңізі арқылы Баку-Тбилиси-Эрзурум газ құбырымен Түркияға жеткізу. Солтүстік-батыс бағытында "Орталық Азия-Орталық" газ құбырының қуатын арттыру, сол арқылы түркімен және өзбек газын тасымалдауды қазіргі 55-тен 100 миллиард текше метр шамасына жеткізу көзделуде.
Қазақстан және де реті келсе түркімен мен өзбек газын Қытай рыногына жеткізетін тағы бір тиімді бағытты қарастыру үстінде. Болашақта Қазақстан-Қытай газ құбырын салу мақсатында екі жақ та қызу әзірлік жұмыстарын жүргізуде.
Төртіншіден, соңғы он жылдың ішінде әлем елдерінде мұнай өндіруге қарағанда оны өңдеу қарқыны көңіл көншітпей отыр. Мұнай өнімдерін өңдеуші зауыттардың жетімсіздігі күн - нен күнге айқын сезілуде. Егер жағдай өзгермей, осы күйінде қала берер болса, онда ол саланы тұқыртуға әкеледі. Бүгінгі күннің өзінде мұнайға деген жоғары бағаның сақталуы өңдеуші салаға инвестицияның аз тартылуына, зауыттар салуға орасан қаражат жұмсалуына және де эколо - гия - лық ережелер мен тыйымдарға байланысты болып отыр [6, б. 78].
Тағы бір қаперде болатын маңызды мәселе - құрамында күкірті мол мұнайды өңдейтін зауыттардың аздығы. Қазақстан мұнайының күкірттілігін қаперге алсақ, біз үшін дәл осындай зауыттар ауадай қажет. Қазіргі күні осы түйінді шешуге нақты қадамдар жасалуда. Мәселен, Атырау мұнай өңдеу зауытын реконструкциялау аяқталды. Нәтижесінде жаңа технологиялармен жабдықталған зауыт халықаралық стандарттарға, экологиялық нормаларға жауап беретін өнім өңдейтін дәрежеге жетті. Бензин өндіруді 2,5 есеге, жоғары октанды өнім шығаруды 9 есеге ұлғайтып және атмосфераға бөлінетін зиянды заттарды үш есеге азайту мүмкіндігі тууда. Ал суды ластау 130 есеге азаяды. Бұл өңдеуші саланың алғашқы қарлығашының берері ғана. Болашақта Түркияда Қазақстан мұнайын өңдейтін Қара теңіз жағасында салынатын, Грузия мен Ресейде (Орынбор қаласында), Қытайдың Душаньцзы, Украинаның Броды қалаларында да осындай зауыттар салынады деген жобалар бар.
Бесіншіден, 2030 жылға қарай мұнай мен газ өндіру көлемі азаяды, болашақта адамзаттың энергиялық ресурстарға деген сұранысын көмірсутегі өнімдері есебінен қанағаттандыру қиындайды. Сол шақта атомдық және термоядролық энергия көздері алдыңғы орынға шығады. Қазақстанның уран қоры жөнінен әлемдегі екінші орындағы ел екендігі аян. Ал 2010 жылы Қазақстанның уран шығаруды жылына 15 мың тоннаға көтеруді мақсат етуі уранға деген әлемдік сұранысты өтеуде Қазақстанның қаншалықты маңызды әріптес болатындығын көрсетеді.
Жылдан жылға атом энергетикасын жетілдіруге ынталы елдердің саны артуда. Бұрын ресейлік реакторларға қажетті өнім - "таблеткалар" жасаумен шұғылдансақ, енді Қытай мен Үндістан болашақта әрқайсысы 20-30-дан энергиялық блоктар қосуды жобалап отыр. Еуропалық одақ пен Жапония, Оңтүстік Корея да атом электр стансаларын салуда. Ал оларға қажетті шикізат - уран шығаратын Қазақстан тек бұл елдермен ғана емес, басқа да әлем елдерімен ықпалдасуға әзір.
Сонымен бірге, Қазақстан өз атом энергетикасын дамытуды да қаперден шығарған емес. Курчатов қаласында 70 мегаваттай аз қуаттағы реактор жасаудың жобасы қарастырылуда. Ресейліктермен бірлесе қолға алынып жатқан бұл жобаның жүзеге асуы трансфертті технологияға жатады. Мұндай технологияның қолда болуы үшінші елдерге атом электр стансаларын салып бере алатындай дәрежеге жеткізеді.
Тағы бір оң ниет - сутегінің екі изотопы - дейтерий мен тритийдің қосылуы органикалық отын жануында бөлінетін қуаттан 10 миллион есе, уран ядросы бөлінгендегі қуаттан 100 есе мол қуат беретін әрі таза, әрі қауіпсіз термоядролық энергетиканы дамыту бағытындағы жұмыстардың атқарылуы [7, б. 20].
Әрине, Қазақстанның үлкен сегіздікпен қарым-қатынасы тек энергетика саласына ғана қатысты десек қателесеміз. Алайда қазіргі кезеңде бұл мәселенің басты назарда екендігі түсінікті. Француз Республикасы Сенатының спикері Кристиан Понселе атап өткендей: "Қазақстан аумақтық қауіпсіздікте және саяси тұрақтылықты сақтауда маңызды рөл атқарады. Қазақстан Еуропа елдері үшін, әсіресе, біздің Франция үшін әрдайым қалау - лы әріптес. Мұның сыртында Қазақстан әлемдік қауымдастықтағы маңызды мәселе - ядролық қаруды таратпау мәселесінде қағидатты ұстанымымен, байсалдылығымен өзіне құрмет туғызады. Қазақстан әлемдегі мұнай мен газды экспорттаушы жетекші елдердің қатарында, Еуропа бұл елді энергия ресурстарын жеткізуші маңызды әріптес деп таниды. Міне, осы жоғарыда айтып өткеннің барлығы Еуропа мен Азия үшін Қазақстанның қандай рөлде екендігін көрсетеді. Сондықтан Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың сегіздік саммитіне шақырылуы абсолютті заңдылық".
1.2 Әлемдік саяси процестерді реттеудегі халықаралық институттардың рөлін талдауға заманауи әдістер
Халықаралық институттарды талдау барысында кең спектрлі парадигмалармен тап боламыз, олардың контурлары фактілердің көптүрлілігіне байланысты әрқайсысының шеңберінде анық көрсетіле бермейді. Мұндай амалдардың реализм, неофункционализм, либералды институтционализм сынды жеке элементтері әлемдік саясаттағы сегіздіктің орны мен рөлін зерттеуде пайдалы болып келеді.
а. Саяси реализмнің парадигмаларының құралдары
Өзінің пайда болуынан халықаралық институттарды зерттеу басым парадигмасымен саяси реализм болып саналуы тиіс еді. Мұндай әдістің негізгі жағдайларын бүгінгі күні де ескеру керек - 1989 жылы Р.Кохэн мен Дж.Най болжағандай, 80-90-шы жылдары қабылданған саяси реализм бойынша тризнаны салыстыру амалдары ерте болып саналды.
Саяси реалисттер халықаралық институттардың мәселесі бойынша сирек тікелей өз ойын білдіріп жатса, олар халықаралық ұйымдардың, халықаралық құқықтың және халықаралық серіктестіктің мүмкіндіктердің қатынасында белгілі бір орынға ие болды: оның бәрі күшті азшылықтың мүдделерін жүзеге асырудың құралдары ретінде қарастырылды, ал мінез-құлық ережелерімен анықталатын жағдайлар алдыңғы қатарлы мемлекеттердің мүдделерінің сәйкес келуінің нәтижесі болып саналды все они рассматривались как инструменты реализации интересов. Үкімет, - деп жазды Ганс Моргентау, - үнемі халықаралық құқықпен қойылатын шектеулерден құтылуға ұмтылады немесе оның нормаларын жеке ұлттық мүдделерін жүзеге асыруға ұмтылады. Халықаралық институттарға қатысты скептицизм Екінші дүниежүзілік соғыстың аяқталғанынан кейін де эрозияға ұшырамады. Саяси реализмнің Еуропалық бөлігі өзіндік ерекшелігін бекітуге тырысса да, жай күштің қуаттануының шектерінен шығатын мемлекеттердің сыртқы саяси мақсаттарын көрсете отырып, ХҚ әлемді саяси бірліктердің арасындағы күштік бәсекелестіктің уақытша тоқтатылуы ретінде қарастырды. Р.Аронның ұсынған әлемнің үш түрінің ешқайсысы - күштің негізіндегі әлем өзара жеңілістің негізінде және өзара қанағаттанудың негізінде мемлекеттердің саясаттарының келісілуі үшін әрекет етуші тұрақты институттардың жасалуын болжамады [8, б. 66].
Реализмнің шеңберіндегі халықаралық институттардың барынша терең талдауы өткен ғасырдың 70-ші және 80-ші жылдары жасалған - кейбір реалистердің ойынша гегемониялық тұрақтылықтың теориясы халықаралық институттардың тұрақтылығын жасау мен қолдау мәселесімен күшті тарату мәселесін шешуге көмектеседі. Берілген әдіс басым мемлекеттермен халықаралық институттардың олардың гегемониясының кезіндегі жасалу мүмкіндігін ғана бекітетін. Алайда бұл әдіс те халықаралық институттардың зерттеушісін қиын жағдайға алып келеді: жетілік, мысалға алғанда, АҚШ пен оның одақтастарының салыстырмалы теңдестірілуімен белгіленген кезеңде жасалынады. Т. де Монбриаль атап көрсеткендей, мұндай жағдайдың басты салдары бұл ескі атлантикалық жүйенің эрасы болып табылады, ол Құрама Штаттардың басымдылығына негізделген, нақты және даусыз өтті. Халықаралық шынайылықтарды назарға ала отырып, не Құрама Штаттар, не Еуропа сексенінші жылдардың шақыруларымен күресе алмайтындығын назарға алу керек. Бұдан шығатыны, одақтастық қатынастардың жаңа формасы табылуы қажет еді, ол барлық серіктердің тең құқылы қатысуына негізделуі қажет.
Талдауға арналған барынша қызықты мүмкіндіктер ағылшындық мектеппен ұсынылған болатын. Оның адептілері халықаралық тәртіпті сақтаудағы әлемдік қауымдастықтың маңыздылығын атап көрсетті. X. Булл мен А. Уотсон әлемдік қауымдастықты диалогтың және өзара келісімнің жолымен өздерінің қатынастарын ұйымдастыруға жалпы ережелерді орнатқан және осы келісімдерді сақтауда өзінің қызығушылығын мойындайтын мемлекеттердің одағы ретінде анықтады.
Осы әдіске сәйкес, әлемдік қауымдастық халықаралық институттардың саяси негізі болып табылады. X. Булл күшті қолдануға шектеулерді орнату ретіндегі сәйкес келетін мақсаттарды мемлекеттердің кез-келген тобында әлемдік қауымдастықтың пайда болу мүмкіндігін көрді [9, б. 23].
Ағылшындық мектептің шеңберінде әлеуметтік ережелердің, қондырмалардың және мінез-құлық нормаларының кластері ретіндегі институттардың барынша кең анықтамасы жасалды, оны мүшелері ұстанды және олар белгілі бір жағдайларда және белгілі бір сәттерде жасау керектігіне жағдайларды анықтайды. Ағылшындық мектептің зерттеушілерін мазалаған басты мәселе халықаралық тәртіптің мәселесі болды, ал негізгі шешілетін мәселесі - ортақ мақсаттардың болуы тәртіпті сақтауға ықпал ететіндігін анықтауда болып табылады. Осы өзінің жағдайларында ағылшындық мектеп либералды институционализмге жақындады. Осылайша, А.Д.Воскресенский атап көрсеткендей, екі дәстүр де Ресейден басқа тікелей бір-бірімен бәсекелеуші ретінде қарастырылмаған.
Дәстүрлі неореалисттер институционалистік зерттеулерді қатаң сынау ұстанымын қорғады. Джон Миршаймер, негізінен мынаны атап көрсетті, серіктестіктен салыстырмалы табыстарды тарату бойынша мемлекеттердің қорқынышы қарқынды серіктестікті реттеуге қатаң кедергі болып табылады: одан алынатын табыстар әскери артықшылықтарға түрлене алады. Анархия сенімсіздікті тудырады және әр мемлекет серіктерінің опасыздығының құрбаны бола алады. Ал серіктестік бір серіктестердің әскери күшінің артуына алып келе алатындықтан, бір түйіндесуі біршама тәуекелімен болады. Дж.Доунс, Д. Рок және П. Барзум жүргізілетін саясаттың жай келісімнің шегінен шығатын серіктестік одан әрі барады деп айтады.
Халықаралық институттарға қазіргі заманғы реалисттердің көзқарасы Р.Аронның ресми мемлекетаралық серіктестіктің облысы біртіндеп кеңейеді, бірақ халықаралық құқықтың тиімділігі туралы олар өздерін бейбіт уақытта қалай көрсететініне және екінші мәнді мәселелердің шешіміне байланысты деген көзқарастарымен қатты сәйкес келмейді. Тіпті реалисттер оларды біріктіруші институттардың әсерімен мемлекет саясатын түзету мүмкіндігін мойындаған кезде онда бұл әсерді минимумға келтіреді. Бірақ егер үкімет өздері келісім берген ережелерді ұстанбаса, неліктен олар оның талқылануы мен өңделуіне соншама күш пен уақытты жұмсайды? Түсініктемелердің бірін Дж.Грико институционалды генезисті талдауда еуропалық интеграцияның мысалында бергісі келді. Түсініктеме мемлекеттердің барынша күшті серіктестерін халықаралық институттардың көмегімен байланыстыруға негізделді. Алайда еуропалық институттарда ең мықты серіктесінің - Германияның қатысуы туралы мәселе алдыңғы қатарға шығады. Институционализделген ірі мемлекеттердің өзара әрекеттесуі қалайша мүмкін болады деген саяси реализмнің сауалына жауап бермейді, оның мысалы үлкен сегіздік болып табылады. Сондықтан саяси реализм өзінің әсеріне қарамастан, халықаралық институттардың бар болуына шақыратын себептердің түсіндірілу теориясына жеткілікті бола алмайды. Демек, суық соғыстың аяқталғанынан кейінгі халықаралық жағдайдың эволюциясын болжауы сәтсіз аяқталды [10, б. 23].
Дж. Миршаймер мынадай тұжырымды ұстанды: суық соғыстың аяқталуы мен КСРО ыдырауымен АҚШ НАТО ісіне қатысуы деңгейін қысқартады, ал еуропалық мемлекеттердің арасында жаңа даулар пайда болады. Бірақ бұл соғыстың аяқталуымен байланысты болмаса да, соңғы онжылдықта еуропалық интеграция Мааст-рихтілік және Амстердамдық келісімдерге қол қойғаннан кейін еуропалық валюталық жүйенің пайда болуымен және қолма-қол еуроның айналымға енгізілуімен күшіне ене бастады. Осындай тағдыр жетіліктің болашағына қатысты реалистердің болжамдарын күтті. Осылайша, 1993 жылы В.Р.Смайзер былай деп жазған: ...саммиттер қауіпті көңілді қалдыратындай болып жатыр. Қатысушылар халықаралық экономикалық координацияның қызмет етуін көрсету үшін барлық күшін салып жатыр, бұл кезде шындығына келгенде әлем бәсекелес валюталардың және күтіп болмайтын салдарлары бар сауда блоктарының жасалу жағына қарай бұрылады. Алайда топтың рөлі тек қана әлсізденіп қана қоймай, өткен ғасырдың соңында және осы ғасырдың басында бірден күшейді. Топтың халықаралық қаржылық кризистерді тиімді ұстай алу қабілеті мексикандық кризистің барысында көрінді. Бір жақты қадамдардың сәтсіздігінен кейін АҚШ пен жетіліктің басқа мүшелері ғаламдық қаржы дағдарысын болдырмауға шаралар қолданды. Ақыр соңында, жетіліктің сегіздікке аяқталған трансформациясы саяси реализмнің шеңберінде шешімі табылмайтын мәселелерді шешілуін мүмкін етеді.
Б. Функционализм мен неофункционализм
Д. Митранидің функционализмі терең жаңалықтық сипатқа ие болды немесе осыған дейінгі басым болған саяси реализмнің логикасымен, әлемдік тәртіптің алдын алушы тұжырымдамасымен байланысын үзді, онда барлық әлемге жалпы федерализм мен орталықтанған үкіметтің болуы сынды ішкі мемлекеттік құқықтың сызбалары шығарылды. Д. Митрани алдымен қоғамда бар қызығушылықтарды және мүдделердің тобын анықтауды ұсынды, олар негізгі акторларға серіктестіктің тұрақты қатынастарын орнатуға мүмкіндік беретін. Осы серіктестіктің жүзеге асырылу әдісіне пайда болатын институттардың формасы тәуелді болады. Ал осы облыста көрінетін серіктестік аралас облыстарға ауысады, бұл жаңа институттардың пайда болуына алып келеді, оның нәтижесі ғаламдық өзара байланыстың жасалуы болып табылады. Функционализмнің шеңберінде екі жағдай маңызды рөл атқарады. Біріншісі әлемдік қоғамның, мүдделер тобы рөлінің, кәсіби ассоциациялардың. Өндірушілердің ассоцияларының, сондай-ақ мәдени және ғылыми ассоциациялардың ашылуымен байланысты. Жан Монненің ойынша, олардың арасын ашушы шектерге қарамастан қазіргі заманның негізгі мәселелерінің шешімін табуға кірістірілген тұлғалар мен топтар институтционализмге күшті стимул береді. Екіншісі ұлттық институттардың құрылу қажеттілігін негіздейді. Мүдделерді иерархиялауға, агрегациялау,а және жүзеге асыруға шақырылған саяси механизмдер болмағанда тіпті кішкене қарқынды болған талаптар саяси салдарларға ие болмайды. Осылайша, Батыс Еуропаның неофункционалисттері Еуропалық Комиссияға инициативалардың өндірілуіне, саяси көшбасшылықтың қызметтерін атқаруға және еуропалық масштабтағы қоғамдық мүдделерді жүзеге асыруға бейімделген институт ретінде үлкен үміт артты. Функционализмге институционалданған серіктестіктің формаларын зерттеудегі бірінші орын тиесілі [12, б. 40].
Неофункционализм күрделі құрамды теориялық амал ретінде қарастырыла алынады, ол негізгі үш компоненттен тұрады: негізгі шарттар, тәртіптік шарттар және институттар міндеттер шеңберіне тосқауыл болатын немесе ықпал етуші шарттар. Бірінші компонентке келетін болсақ, неофункционалисттер ұлттық институттардың жасалуына біртекті саяси тәртіптері бар мемлекеттердің көрсететініне сенімді болды: диверсицирленген нарықтық экономикасы бар либералды демократия мен ұсынылатын мүдделердің плюрализмі. Мұндай қоғамдарда санаттық қарама-қайшылықтар жеңілген, этникалық даулар жұмсартылған, ал әскери күштің қолданылуы мақсаттарды жүзеге асырудың құралы ретінде сирек қарастырылады. Мұндай мемлекеттер экономикалық курстардың келісілуінен тек жеңе алады.
Қатысушы мемлекеттердің құндылықтарының жалпылығы расында да ауыспалы болып табылады, оны институттардың анализі кезінде ескеру қажет. Топтың көптеген қатысушылары институттың болуының басында кеңестік қауіптің алдындағы еркін халықтардың біріктірілуі туралы айта отырып, философиялық өлшемнің осы институттың қызметіндегі маңыздылығын мойындады.
Тәртіптік шарттар экономикалық, сауда, туристтік байланыстардың кең желісінен тұрады, ол өндірістің трансшекаралық факторлардың айналысымен жеңілдетіледі.
Үшінші аспектіні институтционалдық мультипликатор ретінде анықтауға болады. Институционалдық серіктестік процесінің басталуынан кейін оның басқа салаларға таратылуының мүмкіндігі артады. Мультипликатор интеграцияның бір сектордан екінші секторға өтуімен тек функционалдық сипатқа ие бола алады немесе секторлар өзара жол беру шеңберінде тұйыққа тіреле алады (ортақ нарықты жасау және келісілген құрылымдық саясатты жүргізу). Бұл құбылыс жетіліксегіздіктің қызметінде анық көрінеді, онда батыс ниеттілігі валюталық-экономикалық аспектіден басқа саяси аспектіге де тез ие бола алады [13, б. 67].
Неофункционалисттік әдіс Хаас пен Шмиттердің жұмыстарында анық көрінді, ол 9 ауыспалы - төрт бастапқы (өзара әрекеттестікке түсетін акторлардың өлшемі, өзара әрекеттестіктің қарқындылығы, саяси плюрализм мен элиталардың дамуының ұқсас деңгейлері) шарттары, екі тәртіптік шарты (орнатылатын мақсаттардың үйлесімділігі мен жасалынатын институттардың автономиясы) және үш құрылымдық шарты (шешімдерді қабылдаудың ұқсас стилі, үкіметтердің өзара әрекеттесуінің деңгейі мен олармен жүргізілетін саясаттың икемділігі) көрсетілді, олар жиі саяси одақтың пайда болуына алып келеді. Белгілі мемлекеттер шеңберінде экономикалық және әлеуметтік өзара әрекеттестік жоғарғы деңгейіне жететін болса, ал мемлекеттердің өзінде плюралисттік саяси институттар болса, мемлекеттердің экономикалық дамуының деңгейі және элиталардың көзқарасы салыстыруға келеді, осындай мемлекеттермен тұрақты институттардың пайда болуының жоғарғы мүмкіншілігі болады. Неофункционалисттерге трансұлттық элиталардың және халықаралық серіктестіктің дамуындағы бюрократияның рөліне назар аударылуы тән болды. Олардың ұстанымынша, элиталардың ұзақ уақыттық халықаралық серіктестікке қызығушылығы дауларды шешудің бейбін әдістерін таңдауға алып келеді. Серіктестіктің тереңдетілуі өмірлік маңызды облыстарда шешімдерді қабылдаудың механизмінің қызмет етуінің модификациялануымен байланысты. Сондықтан, ақыр соңында, ұлттық және халықаралық саяси акторлардың кең шеңберіне ұлттық институттар ішкі мемлекеттілікке қарағанда үлкен мәнге ие болады.
Бұл тезис бірнеше халықаралық ғалымдар тобымен бөліп қарастырылған болатын. Оның контурларын ірі кәсіпкер Дж.Сорос былайша көрсетеді: Расында да ғаламдық экономиканың тұрақтануы мен реттелуі үшін бізге саяси шешімдерді қабылдау үшін ғаламдық жүйесіні жасау қажет. қысқаша айтқанда, ғаламдық экономиканы ұстау үшін бізге ғаламдық қоғам қажет. Ғаламдық қоғам ғаламдық мемлекетті білдірмейді. Мемлекеттердің қысқартылуы дұрыс және мақсатты, бірақ мемлекеттік шекараның шеңберінен шығатын әр түрлі ұжымдық мүдделер болғандықтан, мемлекеттердің тәуелсіздігі халықаралық құқыққа және халықаралық институттарға бағынбырылуы қажет. Осындай көзқарастар өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдары танымал болған Ғаламдық үкіметсіз ғаламдық басқару деген ұстанымға алып келеді (Global governance, not global government). Ұсынылған тезис дауға ұшырамайды, соның ішінде экономикалық салада дауға ұшырамайды. С.А. Афонцев атап көрсеткендей, қазіргі кезде ғаламдық басқаруды жүзеге асыруға қажетті шарттар жоқ. Алайда индустриалды дамыған мемлекеттер үшін ғаламдық даму процестерін бақылау қабілеті тән. 1989 жылғы саммитте Дж.Буш атап көрсеткендей, біз дамыған мемлекеттермен бірге хабарласа отырып әрекет етуге міндеттелдік, бұл ғаламдық басқарудың міндеттілігін орындау үшін қажет [14, б. 78].
Бүгінгі күні көптеген зерттеушілер осы бағыттың ізін қуушылар ретінде жариялайды. Функционализм бүгінгі күнде жеке теория ретінде емес, зерттеу бағыты ретінде қызмет етеді, ол басқа амалдарға әсер етеді. Соның ішінде, функционалисттермен белгіленген институтционалдық серіктестіктің пайда болуының факторлары сегіздіктің қызметін талдауда қолданыла алынады.
с. Гегемонисттік тұрақтылықтың теориясы
7080 жылдары пайда болған гегемонисттік тұрақтылықтың теориясы либералды экономистермен (Кинделбергер, Гилпин, Краснер) бірінші рет айтылды, олар ашық халықаралық жүйенің пайда болуы және халықаралық институттардың белсенді жасалуы егер халықаралық экономикалық жүйеде жалғыз басым мемлекет болған жағдайда ғана мүмкін болады деп тұжырымдаған болатын. Басқа сөзбен айтқанда, гегемонисттік тұрақтылық теориясының жақтаушылары институттардың жасалу мақсаттылығын мойындады, бірақ оны оған қызыққан мемлекет-гегемонның болуымен байланыстырды, осылайша реалисттік парадигманың дамуында жаңа сатының болуын белгіледі. Р. Кохэн мен Дж. Най берілген парадигманы сынай отырып, гегемонисттік тәртіптегі келесі тұжырымдаманы ұсынды: бір мемлекет жеткілікті түрде күшті болып табылатын тәртіп, бұл мемлекетаралық қатынастарды реттейтін және осылайша жасау еркіне ие негізгі ережелерді растау үшін қажет.
Алайда гегемонисттік тұрақтылықтың теориясы мемлекеттердің гегемонсыз халықаралық тұрақтылықты сақтауды қолдаудағы гегемонсыз да серіктес болу қабілеті сынды құбылысты елемеді (С. Афонцев жазғандай, халықаралық қатынастардың қазіргі деңгейі әлемнің протекционизм мен сауда соғыстарының жиынтығына түсуін күтуге мүмкіндік бермейді). Гегемонистік тұрақтылықтың апологеттері 70-ші жылдардан бастап Құрама Штаттар басқа мемлекеттермен ғаламдық кризистерді реттеуде барғаны туралы серіктестікке белсенді қатысты (Ирак, Косово мен ПРО қатысты тіпті біртарапты әрекеттерге қарамастан).
Көшбасшы мемлекет өзі үшін жағымды нәтижелерге қол жеткізу үшін ұжымдық әрекетке қызығатындығына жеткілікті түрде назар аударылмады. Көшбасшы потенциалының әлсізденуінде басқа мемлекеттердің салмағы артады - ұжымдық күштердің мүмкіншілігі ешқандай мемлекет жалғыз өзі қоғамдық жағдайларды жасаушы ретінде шыға алмайтындығын түсінуден артады.
1.3 Әлемдік саясаттағы институттық көшбасшылық мәселесі
Олардың синтезін жүзеге асыра отырып, гегемонисттік тұрақтылық пен либералды институционализм теориясының қарама-қайшылықтарын шешуге жаңа институтционализденген гегемония теория жүгінді, А. Байлин, Т. Волджи, Л. Имвэлл сынды авторлармен жасалған. Бірінші әдістен әлемдік тәртіпті гарант ретінде көрінетін ұлы державалардың шектелген әсерлесуінің нәтижесі ретінде қарастырды. Неолибералды институционализмнің шеңберіндегі зерттеулерден халықаралық жүйенің дамуын анықтайтын институттар мен тәртіптерді жасау нәтижесі болатын державалардың серіктестігін сақтауға ерекше назар аударылады. Осылайша, институционализденген гегемонияның шеңберінде халықаралық жүйенің қызмет етуі шектелген ұлы державалардың шеңберімен жасалған және қолданатын институттармен және тәртіптермен жүзеге асырылады, олардың серіктестігі орнатылған әлемдік тәртіпті сақтаудың гаранты болып табылады [15, б. 34].
Берілген амалда ұлы державалардың шектелген шеңбері тұрақты өзара әсерлесуге бағытталған, ортақ мақсаттарды, қүндылықтарды және барлық жүйенің келешегі үшін жауапкершілікті бөлетін, мемлекеттердің жиынтықты тобы ретінде сипатталады. Топтың жиынтықтылығы оның тиімділігінің талаптарымен анықталады. Ортақ құндылықтардың болуы табысты өзара әсерлесудің сілтемесі болып табылады. Мемлекеттердің тұрақты әсерлесуге бағытталғандығы мынаны білдіреді: топтың мүшелері серіктестерінің әрекеттерін болжай алады, олар олармен бұрынғы әсерлесуінің тәжірибесіне сүйенеді. Көшбасшылық функциялардың пайда болуы мен табысты орындалуының шарты ретінде мынадай сипаттамалар көрінді:
- қуаттың концентрациясы;
- топтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz