Әйелдер қылмыстылығы: түсінігі және оны алдын-алу шаралары
Кіріспе 3
1 Қылмыстылықтың түсінігі және белгілері 4
1.1 Қылмыстылықтың түсінігі 4
1.2 Қылмыстылықтың белгілері 4
2 Әйелдер қылмыстылығының пайда болу тарихы 4
2.1 Әйелдер қылмыстылығы Ресейдің революцияға дейінгі кезеңінде 4
2.2 Кеңес Одағы кезіндегі әйелдердің қылмыстылығы 4
3 Әйелдермен жасалған қылмыстардың криминологиялық сипаттамасының негізгі элементтері 4
3.1 ҚР әйелдер қылмыстылығының жай.күйі 4
3.2 ҚР әйелдер қылмыстылығының негізгі себептері 4
3.3 ҚР әйелдер қылмыстылығының алдын.алу 4
Қорытынды 4
Қолданылған әдебиеттер тізімі 4
Қосымша 4
1 Қылмыстылықтың түсінігі және белгілері 4
1.1 Қылмыстылықтың түсінігі 4
1.2 Қылмыстылықтың белгілері 4
2 Әйелдер қылмыстылығының пайда болу тарихы 4
2.1 Әйелдер қылмыстылығы Ресейдің революцияға дейінгі кезеңінде 4
2.2 Кеңес Одағы кезіндегі әйелдердің қылмыстылығы 4
3 Әйелдермен жасалған қылмыстардың криминологиялық сипаттамасының негізгі элементтері 4
3.1 ҚР әйелдер қылмыстылығының жай.күйі 4
3.2 ҚР әйелдер қылмыстылығының негізгі себептері 4
3.3 ҚР әйелдер қылмыстылығының алдын.алу 4
Қорытынды 4
Қолданылған әдебиеттер тізімі 4
Қосымша 4
Әйелдердің қылмыстық мінез-құлығы ерлердің қылмыстық мінез-құлығынан себеп тудырушы кешенмен, себептерімен, әдістері мен құралдарымен, қылмыстардың масштабы мен сипаттамасымен, қылмыстық қол сұғушылықтың құрбанын таңдауымен және басқа да элементтерімен ерекшеленеді. Бұл ерекшеліктер әйел адамдардың қоғамдық қатынастарда тарихи негізделген орнымен, оның әлеуметтік рөлдері мен қызметтерімен, оның биологиялық және психологиялық өзгешелігімен байланысты.
Әйелдердің арасында кеңінен таралған қылмыстарға пайдакүнемдік бағыттағы қылмыстар жатады, яғни әйелдердің қылмыстылығына зорлау-агрессиялылыққа қарағанда барынша пайдакүнемдік мотивация тән.
Зорлау әйел қылмыстылығы отбасылық-тұрмыстық сипатқа ие. Зорлау сипатындағы қылмыстардың үштен бірі әйелдермен ішімдіктік немесе есірткілік мастану кезінде жасалынады. Отбасылық қарым-қатынастардан тыс салада зорлау қылмыстарын жасайтын әйелдердің саны артып келеді.
Әйелдердің қылмыстылығының себебі әлеуметтік-экономикалық және биологиялық факторларға тәуелді. Оларға мыналар жатады:
- мемлекеттің отбасылық саясатының және отбасы ішіндегі қарым-қатынастардың әлсіреуі (жұмыс істеп жатқан әйелдің балаларына ерекше қамқорлықтың болмауы);
- әйелдердің қоғамдық қарым-қатынастардағы белсенділенуі және олардың әлеуметтік ұстанымдары мен рөлдерінің өзгертілуі (жұмысқа тұру көптеген кедергілермен байланысты);
- әлеуметтік-экономикалық институттардың кризисі (отбасы соңғы онжылдықта ерлі-зайыптылардың қарым-қатынастарындағы даугершіліктің жоғарғы деңгейімен, тұрғылықты мекен жайының болмауымен сипатталады);
- ішімдік сусындарын, есірткілік заттарды қолданатын әйелдердің санының артуы.
Әйелдердің қылмыстылығына қатысты алдын алушы әрекет жағымсыз құбылыстарды жоюға бағытталған, солардың әсерінен қылмыстық мотивацияның қалыптасуы жүреді. Әйелдердің мәдениетін және әйелділікті қорғау мемлекеттегі алдыңғы қатарлы саясат, идеология, қоғамдық көзқарасқа айналуы қажет.
Әйелдердің антиқоғамдық мінез-құлықтарының тағы бір себебі отбасылық міндеттері. Әйелдер қылмысының себептері оның өсуне әкеліп соғуда. Антонян Ю.М. өзінің «Әйелдер арасындағы қылмыс» кітабында келесі құбылыстар мен процестерді бөліп көрсетеді.
1) Әйелдердің қоғамдық өндіріске белсенді араласуы;
2) Әлеуметтік институттардың әлсіреуі, соның ішінде отбасының;
3) Қоғамдық шиеленістің өсуі, ондағы қатығыспен пен қастандықтың пайда болуы.
4) Антиқоғамдық құбылыстардың өсуі, есірткі, маскүнемдік, жезөкшелік, қаңғырушылық, қайыр сұраушылық.
Антонян Ю.М. төртінші құбылысты ерекшелігін ескере келіп, қылмыс тудыратын антиқоғамдық қылмыстық емес құбылыстарға жатқызады.
Әйелдердің арасында кеңінен таралған қылмыстарға пайдакүнемдік бағыттағы қылмыстар жатады, яғни әйелдердің қылмыстылығына зорлау-агрессиялылыққа қарағанда барынша пайдакүнемдік мотивация тән.
Зорлау әйел қылмыстылығы отбасылық-тұрмыстық сипатқа ие. Зорлау сипатындағы қылмыстардың үштен бірі әйелдермен ішімдіктік немесе есірткілік мастану кезінде жасалынады. Отбасылық қарым-қатынастардан тыс салада зорлау қылмыстарын жасайтын әйелдердің саны артып келеді.
Әйелдердің қылмыстылығының себебі әлеуметтік-экономикалық және биологиялық факторларға тәуелді. Оларға мыналар жатады:
- мемлекеттің отбасылық саясатының және отбасы ішіндегі қарым-қатынастардың әлсіреуі (жұмыс істеп жатқан әйелдің балаларына ерекше қамқорлықтың болмауы);
- әйелдердің қоғамдық қарым-қатынастардағы белсенділенуі және олардың әлеуметтік ұстанымдары мен рөлдерінің өзгертілуі (жұмысқа тұру көптеген кедергілермен байланысты);
- әлеуметтік-экономикалық институттардың кризисі (отбасы соңғы онжылдықта ерлі-зайыптылардың қарым-қатынастарындағы даугершіліктің жоғарғы деңгейімен, тұрғылықты мекен жайының болмауымен сипатталады);
- ішімдік сусындарын, есірткілік заттарды қолданатын әйелдердің санының артуы.
Әйелдердің қылмыстылығына қатысты алдын алушы әрекет жағымсыз құбылыстарды жоюға бағытталған, солардың әсерінен қылмыстық мотивацияның қалыптасуы жүреді. Әйелдердің мәдениетін және әйелділікті қорғау мемлекеттегі алдыңғы қатарлы саясат, идеология, қоғамдық көзқарасқа айналуы қажет.
Әйелдердің антиқоғамдық мінез-құлықтарының тағы бір себебі отбасылық міндеттері. Әйелдер қылмысының себептері оның өсуне әкеліп соғуда. Антонян Ю.М. өзінің «Әйелдер арасындағы қылмыс» кітабында келесі құбылыстар мен процестерді бөліп көрсетеді.
1) Әйелдердің қоғамдық өндіріске белсенді араласуы;
2) Әлеуметтік институттардың әлсіреуі, соның ішінде отбасының;
3) Қоғамдық шиеленістің өсуі, ондағы қатығыспен пен қастандықтың пайда болуы.
4) Антиқоғамдық құбылыстардың өсуі, есірткі, маскүнемдік, жезөкшелік, қаңғырушылық, қайыр сұраушылық.
Антонян Ю.М. төртінші құбылысты ерекшелігін ескере келіп, қылмыс тудыратын антиқоғамдық қылмыстық емес құбылыстарға жатқызады.
1. Қылмыснама. Олжабаев Б.Х., Қабдуллин Б.Т. – Павлодар. 2009 – 192 б.
2. Құрбанова И.Қ. Заңгер мен психолог іс -әрекеттерінің психологиялық процестер жүйесіндегі қасиеттер мен сипаты жайында/ Құрбанова И.Қ.// Заң психологиясы журнал. -2008. №3. – Б. 223
3. Криминология. Алауханов Е.О. – Алматы. 2010 – 215 б.
4. Алмас Жұмағали, Криминология ( Жалпы бөлім ) дәрістер. Алматы –2006. 235 б.
5. Каиржанов Е. Криминология (общая часть). – Алматы. Респ. изд. кабинет. 2010. 352 б.
6. Л.В. Кондратюк. В.С. Овчинский. Еще раз о криминологическом понятии преступности и преступлении. Журнал российского права. №9, 2004г.
7. У.Т. Сайгитов. Влияние традиций и обычаев на преступность в Республике Дагестан. Журнал российского права. №3. 2004г.
8. И.И. Карпец. Преступность: иллюзии и реальность. М., 2002;
9. Ю.В. Чуфаковский. Криминология в вопросах и ответах. Уч. пособие. М., Проспект, 2004 г.
10. Мауленов Г.С. Основные характеристики преступности в Республике Казахстан. Алматы 2009
11. Криминология: Учебник / Под ред. В.Д. Малкова. - 4-е изд.,перераб.и доп. - М.: ЗАО Юстицинформ, 2011. - 544с. - (Образование). - УМО.
12. Криминология: Учебно-методические материалы / Под. ред. проф. С.Я. Лебедева. – М.: МосУ МВД России, изд-во «Щит-М», 2007. – 208 с.
13. Криминология: Учебное пособие / Под. ред. С.Я. Лебедева, М.А. Кочубей. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, закон и право, 2007. – 519 с.
14. Криминология: Учебник / Г.А. Аванесов. С.М. Иншаков, С.Я. Лебедев, Н.Д. Эриашвили / Под .ред. Г.А. Аванесова – 4-е изд., перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2006. – 519 с.
15. Аванесов Г.А. Криминология и социальная профилактика. М., 2010.
16. Алексеев А.И. Проблемы детерминации преступности. В сб.: Крими¬нология и организация предупреждения преступлений. М., Академия МВД РФ. 2005.
17. Алексеев А.И., Солопанов Ю.В. Профилактика рецидива преступле¬ний. М., ВНИИ МВД СССР. 2009.
18. Алексеев А.Н.. Бааль Е.Г. Лебедев С.Д. Криминология и организация предупреждения преступлений. М. Академия МВД РФ. 2005.
19. Әйелдер қылмысының негізгі себептері - Акашев А.Б., Шығыс Қазақстан Университеті // Қазақ үні. - 1 маусым, - 2009. 251 б.
20. Антонян Ю.М. Личность преступника (лица, совершившего престу¬пление), и индивидуальное преступное поведение (психологический ас¬пект). В кн.: Криминология. Под ред. Карпеца И.И.. Эминова В.Е. М., 2012.
21. Мұратханова Айжан Мұратханқызы. Әйелдер қылмысының виктимологиялық аспектілері – автореферат. Өскемен қаласы, 2012 жыл. 100 б.
22. Бернштейн Д. Женская преступность. Изд. Криминологического се¬минара. М., ВНИИ МВД СССР, 2005.
23. Бузынова С.П. Криминологическая характеристика личности пре¬ступника-рецидивиста. В сб.: Актуальные проблемы криминологии и ис¬правительно-трудового права. М., МЮИ, 2010.
24. Вишерский Н. Распределение заключенных по полу и преступлени¬ям. В сб.: "Современная преступность ". М., 2008.
25. Внуков В.А. Женщины-убийцы. В сб.: Убийства и убийцы. М., 2006.
26. Волкова Т.Н. Несколько проблем женского ИТУ. //Преступление и наказание". 2007г., № 3.
27. Волкова Т.Н. Особенности женской преступности в России (крими¬нологический анализ). М., МЮИ МВД РФ, 2008г.
28. Волкова Т.Н. Проблемы женской преступности: история и реаль¬ность. Вологда, 2006.
29. Хамзаева А.Д. Предупреждение насильственных преступлений совершенных женщинами, в сфере семейных отношений. – Бишкек, - 2006.
30. Женская преступность. Энциклопедия преступлений и катастроф. - М., 2006.
31. Яковлев М. Теория криминологии и социальная практика. - М., 1987. Ламброзо Ч. Женщина преступница или проститутка. - Минск, 2004.
32. Антонян Ю.А. Преступность среди женщин. - М., 2012.
33. Жәлелұлы О. Кеше, бүгiн және ертең. // Қазақ үні. - 1 Шілде, - 2009.
34. Косарецкая Е.Н. Женская преступность в Орловской губернии во второй половине ХIХ начале ХХ вв. – Орел, 2007.
35. Рысқалиев А. Әйелдердің қылмыс неге көп. // Қазақ үні., - 12 қаңтар. - 2012.
36. Криминология: Учебник / Под ред. В.Д. Малкова. - 4-е изд.,перераб.и доп. - М.: ЗАО Юстицинформ, 2011. - 544с. - (Образование). - УМО.
37. Криминология: Учебно-методические материалы / Под. ред. проф. С.Я. Лебедева. – М.: МосУ МВД России, изд-во «Щит-М», 2007. – 208 с.
38. Криминология: Учебное пособие / Под. ред. С.Я. Лебедева, М.А. Кочубей. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, закон и право, 2007. – 519 с.
39. Криминология: Учебник / Г.А. Аванесов. С.М. Иншаков, С.Я. Лебедев, Н.Д. Эриашвили / Под .ред. Г.А. Аванесова – 4-е изд., перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2006. – 519 с.
40. Ломброзо Ч. Гениальность и помешательство: Женщина преступница и проститутка; Любовь у помешанных. Сборник: Пер. с ит. - М., 2008.
41. Мусаев С.Г. Женская преступность (криминологический анализ по материалам Республики Дагестан): Автореф. дис... канд. педагог. наук / С. Г. Мусаев. - Рязань: АПУ Минюста России , 2004. - 26 с.
42. Кунц Е. Женская преступность. Причины и динамика // Закон и право. 2006. №1.
43. Мурадова Я.Р. Общесоциальные меры предупреждения женской преступности // Рос. следователь. 2006. № 12.
44. Синьков Д.В. Преступность женщин: криминологическая характеристика и предупреждение (по материалам Восточно-Сибирского региона) // Рос. следователь. 2006. № 2.
45. Волкова Т.Н. Женщина в зеркале криминала. Вологда, 2000. Меликишвили А.А., Габиани А.А. Социальное лицо женщин-преступниц и
46. Жапарова М.Ж. Әйелдер қылмысы өсіп барады/ Жапарова М.Ж.// Заң және заман журнал. -2009. -№3.- Б. 215
47. Антонян Ю.М. Психология преступника и расследование преступлений/ Ю.М. Антонян, М.И. Енекеев, В.Е. Эминов.- М., 2006. - 321с.
48. Бартол Курт Психология криминального поведения. Питер, 2005. -398c.
49. Леонтьев А.Н. Потребности, мотивы, эмоции / А.Н. Леонтьев. - М., 1991.-187с
50. Васильев В.Д. Юридическая психология / В.Д. Васильев. - СПб: Питер, 2010. - 624с.
2. Құрбанова И.Қ. Заңгер мен психолог іс -әрекеттерінің психологиялық процестер жүйесіндегі қасиеттер мен сипаты жайында/ Құрбанова И.Қ.// Заң психологиясы журнал. -2008. №3. – Б. 223
3. Криминология. Алауханов Е.О. – Алматы. 2010 – 215 б.
4. Алмас Жұмағали, Криминология ( Жалпы бөлім ) дәрістер. Алматы –2006. 235 б.
5. Каиржанов Е. Криминология (общая часть). – Алматы. Респ. изд. кабинет. 2010. 352 б.
6. Л.В. Кондратюк. В.С. Овчинский. Еще раз о криминологическом понятии преступности и преступлении. Журнал российского права. №9, 2004г.
7. У.Т. Сайгитов. Влияние традиций и обычаев на преступность в Республике Дагестан. Журнал российского права. №3. 2004г.
8. И.И. Карпец. Преступность: иллюзии и реальность. М., 2002;
9. Ю.В. Чуфаковский. Криминология в вопросах и ответах. Уч. пособие. М., Проспект, 2004 г.
10. Мауленов Г.С. Основные характеристики преступности в Республике Казахстан. Алматы 2009
11. Криминология: Учебник / Под ред. В.Д. Малкова. - 4-е изд.,перераб.и доп. - М.: ЗАО Юстицинформ, 2011. - 544с. - (Образование). - УМО.
12. Криминология: Учебно-методические материалы / Под. ред. проф. С.Я. Лебедева. – М.: МосУ МВД России, изд-во «Щит-М», 2007. – 208 с.
13. Криминология: Учебное пособие / Под. ред. С.Я. Лебедева, М.А. Кочубей. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, закон и право, 2007. – 519 с.
14. Криминология: Учебник / Г.А. Аванесов. С.М. Иншаков, С.Я. Лебедев, Н.Д. Эриашвили / Под .ред. Г.А. Аванесова – 4-е изд., перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2006. – 519 с.
15. Аванесов Г.А. Криминология и социальная профилактика. М., 2010.
16. Алексеев А.И. Проблемы детерминации преступности. В сб.: Крими¬нология и организация предупреждения преступлений. М., Академия МВД РФ. 2005.
17. Алексеев А.И., Солопанов Ю.В. Профилактика рецидива преступле¬ний. М., ВНИИ МВД СССР. 2009.
18. Алексеев А.Н.. Бааль Е.Г. Лебедев С.Д. Криминология и организация предупреждения преступлений. М. Академия МВД РФ. 2005.
19. Әйелдер қылмысының негізгі себептері - Акашев А.Б., Шығыс Қазақстан Университеті // Қазақ үні. - 1 маусым, - 2009. 251 б.
20. Антонян Ю.М. Личность преступника (лица, совершившего престу¬пление), и индивидуальное преступное поведение (психологический ас¬пект). В кн.: Криминология. Под ред. Карпеца И.И.. Эминова В.Е. М., 2012.
21. Мұратханова Айжан Мұратханқызы. Әйелдер қылмысының виктимологиялық аспектілері – автореферат. Өскемен қаласы, 2012 жыл. 100 б.
22. Бернштейн Д. Женская преступность. Изд. Криминологического се¬минара. М., ВНИИ МВД СССР, 2005.
23. Бузынова С.П. Криминологическая характеристика личности пре¬ступника-рецидивиста. В сб.: Актуальные проблемы криминологии и ис¬правительно-трудового права. М., МЮИ, 2010.
24. Вишерский Н. Распределение заключенных по полу и преступлени¬ям. В сб.: "Современная преступность ". М., 2008.
25. Внуков В.А. Женщины-убийцы. В сб.: Убийства и убийцы. М., 2006.
26. Волкова Т.Н. Несколько проблем женского ИТУ. //Преступление и наказание". 2007г., № 3.
27. Волкова Т.Н. Особенности женской преступности в России (крими¬нологический анализ). М., МЮИ МВД РФ, 2008г.
28. Волкова Т.Н. Проблемы женской преступности: история и реаль¬ность. Вологда, 2006.
29. Хамзаева А.Д. Предупреждение насильственных преступлений совершенных женщинами, в сфере семейных отношений. – Бишкек, - 2006.
30. Женская преступность. Энциклопедия преступлений и катастроф. - М., 2006.
31. Яковлев М. Теория криминологии и социальная практика. - М., 1987. Ламброзо Ч. Женщина преступница или проститутка. - Минск, 2004.
32. Антонян Ю.А. Преступность среди женщин. - М., 2012.
33. Жәлелұлы О. Кеше, бүгiн және ертең. // Қазақ үні. - 1 Шілде, - 2009.
34. Косарецкая Е.Н. Женская преступность в Орловской губернии во второй половине ХIХ начале ХХ вв. – Орел, 2007.
35. Рысқалиев А. Әйелдердің қылмыс неге көп. // Қазақ үні., - 12 қаңтар. - 2012.
36. Криминология: Учебник / Под ред. В.Д. Малкова. - 4-е изд.,перераб.и доп. - М.: ЗАО Юстицинформ, 2011. - 544с. - (Образование). - УМО.
37. Криминология: Учебно-методические материалы / Под. ред. проф. С.Я. Лебедева. – М.: МосУ МВД России, изд-во «Щит-М», 2007. – 208 с.
38. Криминология: Учебное пособие / Под. ред. С.Я. Лебедева, М.А. Кочубей. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, закон и право, 2007. – 519 с.
39. Криминология: Учебник / Г.А. Аванесов. С.М. Иншаков, С.Я. Лебедев, Н.Д. Эриашвили / Под .ред. Г.А. Аванесова – 4-е изд., перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2006. – 519 с.
40. Ломброзо Ч. Гениальность и помешательство: Женщина преступница и проститутка; Любовь у помешанных. Сборник: Пер. с ит. - М., 2008.
41. Мусаев С.Г. Женская преступность (криминологический анализ по материалам Республики Дагестан): Автореф. дис... канд. педагог. наук / С. Г. Мусаев. - Рязань: АПУ Минюста России , 2004. - 26 с.
42. Кунц Е. Женская преступность. Причины и динамика // Закон и право. 2006. №1.
43. Мурадова Я.Р. Общесоциальные меры предупреждения женской преступности // Рос. следователь. 2006. № 12.
44. Синьков Д.В. Преступность женщин: криминологическая характеристика и предупреждение (по материалам Восточно-Сибирского региона) // Рос. следователь. 2006. № 2.
45. Волкова Т.Н. Женщина в зеркале криминала. Вологда, 2000. Меликишвили А.А., Габиани А.А. Социальное лицо женщин-преступниц и
46. Жапарова М.Ж. Әйелдер қылмысы өсіп барады/ Жапарова М.Ж.// Заң және заман журнал. -2009. -№3.- Б. 215
47. Антонян Ю.М. Психология преступника и расследование преступлений/ Ю.М. Антонян, М.И. Енекеев, В.Е. Эминов.- М., 2006. - 321с.
48. Бартол Курт Психология криминального поведения. Питер, 2005. -398c.
49. Леонтьев А.Н. Потребности, мотивы, эмоции / А.Н. Леонтьев. - М., 1991.-187с
50. Васильев В.Д. Юридическая психология / В.Д. Васильев. - СПб: Питер, 2010. - 624с.
Әйелдер қылмыстылығы: түсінігі және оны алдын-алу шаралары
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Қылмыстылықтың түсінігі және белгілері 7
1.1 Қылмыстылықтың түсінігі 7
1.2 Қылмыстылықтың белгілері 15
2 Әйелдер қылмыстылығының пайда болу тарихы 19
2.1 Әйелдер қылмыстылығы Ресейдің революцияға дейінгі кезеңінде 19
2.2 Кеңес Одағы кезіндегі әйелдердің қылмыстылығы 27
3 Әйелдермен жасалған қылмыстардың криминологиялық сипаттамасының негізгі элементтері 34
3.1 ҚР әйелдер қылмыстылығының жай-күйі 34
3.2 ҚР әйелдер қылмыстылығының негізгі себептері 44
3.3 ҚР әйелдер қылмыстылығының алдын-алу 50
Қорытынды 56
Қолданылған әдебиеттер тізімі 63
Қосымша 66
Кіріспе
Әйелдердің қылмыстық мінез-құлығы ерлердің қылмыстық мінез-құлығынан себеп тудырушы кешенмен, себептерімен, әдістері мен құралдарымен, қылмыстардың масштабы мен сипаттамасымен, қылмыстық қол сұғушылықтың құрбанын таңдауымен және басқа да элементтерімен ерекшеленеді. Бұл ерекшеліктер әйел адамдардың қоғамдық қатынастарда тарихи негізделген орнымен, оның әлеуметтік рөлдері мен қызметтерімен, оның биологиялық және психологиялық өзгешелігімен байланысты.
Әйелдердің арасында кеңінен таралған қылмыстарға пайдакүнемдік бағыттағы қылмыстар жатады, яғни әйелдердің қылмыстылығына зорлау-агрессиялылыққа қарағанда барынша пайдакүнемдік мотивация тән.
Зорлау әйел қылмыстылығы отбасылық-тұрмыстық сипатқа ие. Зорлау сипатындағы қылмыстардың үштен бірі әйелдермен ішімдіктік немесе есірткілік мастану кезінде жасалынады. Отбасылық қарым-қатынастардан тыс салада зорлау қылмыстарын жасайтын әйелдердің саны артып келеді.
Әйелдердің қылмыстылығының себебі әлеуметтік-экономикалық және биологиялық факторларға тәуелді. Оларға мыналар жатады:
- мемлекеттің отбасылық саясатының және отбасы ішіндегі қарым-қатынастардың әлсіреуі (жұмыс істеп жатқан әйелдің балаларына ерекше қамқорлықтың болмауы);
- әйелдердің қоғамдық қарым-қатынастардағы белсенділенуі және олардың әлеуметтік ұстанымдары мен рөлдерінің өзгертілуі (жұмысқа тұру көптеген кедергілермен байланысты);
- әлеуметтік-экономикалық институттардың кризисі (отбасы соңғы онжылдықта ерлі-зайыптылардың қарым-қатынастарындағы даугершіліктің жоғарғы деңгейімен, тұрғылықты мекен жайының болмауымен сипатталады);
- ішімдік сусындарын, есірткілік заттарды қолданатын әйелдердің санының артуы.
Әйелдердің қылмыстылығына қатысты алдын алушы әрекет жағымсыз құбылыстарды жоюға бағытталған, солардың әсерінен қылмыстық мотивацияның қалыптасуы жүреді. Әйелдердің мәдениетін және әйелділікті қорғау мемлекеттегі алдыңғы қатарлы саясат, идеология, қоғамдық көзқарасқа айналуы қажет.
Әйелдердің антиқоғамдық мінез-құлықтарының тағы бір себебі отбасылық міндеттері. Әйелдер қылмысының себептері оның өсуне әкеліп соғуда. Антонян Ю.М. өзінің Әйелдер арасындағы қылмыс кітабында келесі құбылыстар мен процестерді бөліп көрсетеді.
1) Әйелдердің қоғамдық өндіріске белсенді араласуы;
2) Әлеуметтік институттардың әлсіреуі, соның ішінде отбасының;
3) Қоғамдық шиеленістің өсуі, ондағы қатығыспен пен қастандықтың пайда болуы.
4) Антиқоғамдық құбылыстардың өсуі, есірткі, маскүнемдік, жезөкшелік, қаңғырушылық, қайыр сұраушылық.
Антонян Ю.М. төртінші құбылысты ерекшелігін ескере келіп, қылмыс тудыратын антиқоғамдық қылмыстық емес құбылыстарға жатқызады.
Алайда біздің пайымдауымызша, бұл антиқоғамдық құбылыстар өзбеттік қылмыс туғызары сөзсіз.
Бұл келтірілген құбылыстардың барлығы әйелдердің қылмысын туғызады, оның өзі біздің мемлекетімізде болып жатқан әлеуметтік, экономикалық, мәдени жаһандық құбылыстарға байланысты. Біздің ойымызша осы құбылыстардың әрқайсысын егжей-тегжейлі қарастыру керек. Және де әйелдердің қоғамдық өндірісте жұмы істеу мәселесін де атап өту керек. Қоғамдық өндірісте жұмыс істейтін әйел материалды құндылыққа ие болады. Алайда оның өзі оны ұрлыққа итермелеуі мүмкін, егер де оның бірнеше ай еңбек ақы алмауын ескерсек, ұят туралы сөз қозғаудың өзі дұрыс емес. Себебі бірнеше ай ақша болмаса, үйде аш балалар отырса тонаушылыққа бармағанда не істесін? Соныдықтан да кейбір адамдардың жұмысқа орналасуының өзінде, жұмыс орнынан алатын факторды да ескеруі мүмкін. Қылмыс динамикасымен оның жағдайының тұрақты құрылымдарының жеткілікті түрде айқын көрінуі қылмыс себебінің ашылуына жол береді. Ал әйелдер қылмысына келетін болсақ, әйелдер қылмысының себебін білу үшін, болған жағдайдың біркелкілігін ғана емес, сонымен қатар әйелдер табиғатындағы физикалық және психикалық көрнулермен сипатталады. Шынайы қоғамдық қатынастардың пайда болуындағы процестер мен қоғамдағы құбылыстардың белсенді әрекет етуі, әйелдер қылмысының интенсивті өсуімен қатар түсіндіріледі. Арнайы әлеуметтік процестер мен құбылыстардың қарама - қарсы әрекет етуі, криминогендік қасиеттерге ие, әйелдер арасындағы құқық бұзушылық деңгейінің жоғары көрсеткіш көрсетуі, бүгінгі күндегі әйел адамдардың қоғам өміріне белсенді араласуында. Әйелдер қылмысының негізгі себебі, қоғам өміріндегі нақты жағдайлармен тығыз байланыста болуы. қоғамдық қатынас жүйесіндегі әйел адамдардың орны және ондағы атқаратын функциялары мен рөлдерінің үлкен белгі алуында жатыр, сондықтанда әйелдер қылмысы табиғи құбылыста және шарасыз түрде болуы. Арнайы факторлардың әсер етуіне байланысты қоғамдық қауіптілік, қатігездік және агрессивтіліктің көрінуі әйелдер қылмысының пайда болу себебіне әкеледі.
Әйелдердің кәсіби өзгерістеріне байланысты, басқару топтарында немесе материалдық құндылықтар өндірісніде, яғни тікелей еңбек сферасында ер адамдар мен әйел адамдардың құқықтары тең қалыптасқан. Барлық аталған құбылыстар, әйелдер қылмысының пайда болуына сәйкес келеді. Әйелдер қылмысынң пайда болуына ең басты әсер ететін себептің бірі, қоғамдық өндіріске қатыса отырып материалдық құндылықтарды алуға байланысты, егерде тапқан пайдаларын, қаражаттарын бермеген жағдайда әйел адамдар жанұя жағдайын қамтамассыз ету үшін, яғни балаларын асырау керек болған жағдайда, әйел адамдар жұмыс орынында қандай да бір ұрлық жасайды. Нәтижесінде әйел адамдар аз мамандандырылған және ауыр жұмыс істеулеріне байланысты, ақыр соңында қылмыстық әрекеттерге тап болады.
Осындай көптеген жағдайларға байланысты әйел адамдар дөрекі, агрессивті болып келеді. Ю. М. Антонян көрсеткен екінші әйелдер қылмысына әсер ететін құбылыс әлеуметтік институттар, оның ішінде бірінші орында жанұя болып табылады. Әйел адамдар аналық және жанұялық міндеттерді орындауды кәсіби іс -әрекетпен бріктіруге болмайды, себебі екі жақтық тепе - теңдікті сақтау мүмкін емес. Нәтижесінде әйел адамдар үнемі жұмыс істеулеріне байланысты, шаршаңқылықтың көрінуі, психикалық бұзылыстардың пайда болуы, агрессивтіліктің көрінуі және бейімделе алмаушылық жағдайларына байланысты, әйел адамдар жанұяға және жұмысқа көңіл аудармай, қоғамға қарама - қарсы өмір бейнесіне жеңіл түсіп кетеді. Осындай жағдайлардан кейін әйел адамның аналық міндетері мен жанұя функцияларын орындамауына байланысты жанұя бұзылады. Әйелдер қылмысының себебіне келесі фактрлар әсер етеді, қоғамдық күйзелістер мен мазасызтықтардың әсер етуі. Сыртқы қауіптің шабуылдауы және ішкі мазасыздықтар әйел адамдарды агрессивтілікке итермелейді. Әлеуметтік жағымсыз жақтар мен қақтығыстарды және күйзелістерді уайымдап, терең сезінеді, себебі әйел адамдарда барлық жанұялық міндеттерді орындау жүктелген, жанұяны тамақпен және басқа да заттармен қамтамассыз ету, балаларды тәрбиелеу және оларға қарау жағдайында әйел адамдар барлық қысымдарға төзе алмай қылмыстық әрекеттерге, жағымсыз қылықтарға барады. Әйел адамдардың өзін және жақындарын физикалық қауіптен қорғауға талпыныс зорлық қылмысын жасауға итермелейді, ал басқаларға тәуелді болу өзінің жағдайына сенімсіздік, матералдық құндылықтарды уайымдау барысында құқық бұзушылыққа және пайдакүнемдікке итермелеиді.
Әйелдердің қылмысқа бару себептеріне байланысты, қылмыстық әрекеттердің түрлерге бөлінуі:
1 адам өлтіру және адам денесіне ауыр жарақат салу;
2 ұрлық жасау;
3 алаяқтық;
4 қорқытып алушылық;
Мұндай жағдайларда қылмысты шартты түрде екі жағдайға бөлуге блады:
1 адам өлтіру анық жағдайда жасалған;
2 адам өлтіру анық емес (белгісіз) жағдайда жасалған.
Қоғамға қарсы өмір сүретін қыздардың арасында адамгершілік-құқықтық мәдениеттің деңгейін арттыру, оларға тегін психологиялық және медициналық көмек көрсету, сондай-ақ әлеуметтік байланыстарды, үйін жоғалтқан әйелдерге реабилитациялаушы орталықтар жасау қажет.
Бұл тақырыбыптың өзектілігі әйелдердің арасындағы қылмыстардың артуы қоғамның ұйытқысы болып отырған, қыз-келіншектердің жаман жолға түсуімен сипатталады, ал ол өз кезегінде келешек ұрпақтардың тәрбиесіне және денсаулығына кері әсерін береді. Міне, сондықтан әйелдердің арасындағы қылмыстарды зерттеу мен олардың алдын алу шаралары осы дипломдық жұмыстың өзектілігіне айналып отыр.
Зерттеудің мақсаты Қазақстандағы әйелдердің қылмыстылығын зерттей отырып, оларды алдын алу шараларын қарастыру .
Көрсетілген мақсат келесідей міндеттер арқылы қол жеткізілді:
- Қылмыстылықтың түсінігі және белгілерін зерттеу
- Әйелдер қылмыстылығының пайда болу тарихын қарастыру;
- Әйелдермен жасалған қылмыстардың криминологиялық сипаттамасының негізгі элементтерін талдау;
- ҚР әйелдер қылмыстылығының жай-күйін саралау;
- ҚР әйелдер қылмыстылығының негізгі себептерін анықтау;
- ҚР әйелдер қылмыстылығының алдын-алу шараларын ұсыну.
Зерттеудің объектісі: әйелдердің арасындағы қылмыстылық түсінігінің мәнін ашу және оларды зерттеу.
Зерттеудің пәні: ҚР әйелдердің арасындағы қылмыстылық түсінігін зерттеу мен алдын алу шараларын ұсыну.
Зерттеудің әдістемелік негізін қоғамдық процестер мен әлеуметтік-құқықтық құбылыстарды танудың диалектикалық әдісі құрайды. Зерттеу барысында жалпы ғылыми, жеке-ғылыми және арнайы таным әдістері қолданылды: тарихи-құқықтық, ресми-логикалық, салыстырмалы-құқықтық, статистикалық, нақты-әлеуметтік және т.б.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қылмыстылықтың түсінігі және белгілері
1.1 Қылмыстылықтың түсінігі
Қылмыс әр уақытта да белгілі бір іс-әрекеттің көрінісі, нәтижесі болып табылады.
Әрекет дегеніміз - адамның қылмыстық заң тиым салған нәрселерді істеуі, ал әрекетсіздік дегеніміз адамның заң, нормативтік кесімдер, нұсқаулар немесе жарлықтар, бұйрықтар бойынша өзіне жүктелген міндетін орындамауы.
Қылмыс дегеніміз - қылмыстық заңдармен тиым салынған, қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздікті айтамыз.
Қылмыстың белгілеріне мыналар жатады:
1. Қоғамға қауіптілігі
2. Заңға қайшылығы
3. Айыптылығы
4. Жазаланатындығы.
Қылмыстың санаттары деп оларды нақты белгілері бойынша топқа бөлуді айтамыз. Қылмыстар сипатына, қоғамға қауіптілік дәрежесіне және кінәнің түріне байланысты мынадай санаттарға бөлінеді:
- онша ауыр емес;
- ауырлығы орташа;
- ауыр;
- аса ауыр.
Қылмыстық Кодекстің 10-бабына сәйкес қылмыс жасағаны үшін осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза бас бостандығынан:
1. қасақана жасаған әрекеті - 2 жыл, абайсызда жасаған әрекеті - 5 жылдан аспайтын мерзімге - онша ауыр емес;
2. қасақана жасаған әрекеті - 5 жыл, абайсызда жасаған әрекеті - 5 жылдан аспайтын мерзімге - ауырлығы орташа;
3. қасақана жасаған әрекеті - 12 жылдан астам мерзімге - ауыр;
4. қасақана жасаған әрекеті - 12 жылдан астам мерзімге немесе өлім жазасы көзделсе - аса ауыр санатына жатады.
Қылмыстың құрамы дегеніміз - бұл қылмыстың объективтік және субъективтік жақтарынан құралатын белгілерінің жиынтығын айтамыз. Ондай белгілер 4 топқа бөлінеді:
- қылмыстың объектісі;
- қылмыстың объективтік жағы;
- қылмыстың субъектісі;
- қылмыстың субъективтік жағы.
1. Қылмыстың объектісі - қылмыскердің қиянат жасайтын және де қылмыстық заңдармен қорғалатын қоғамдық қатынатсар [1, б. 58].
2. Қылмыстың объективтік жағы - ол қылмыстың сыртқы көрінісіне жататын белгісі.
3. Қылмыстың субъектісі - ол қылмыс жасаған уақытта ақыл-есі дұрыс және 16 жасқа толған жеке адам. Кейбір ауыр қылмыстар үшін (кісі өлтіру, зорлау, адам ұрлау және т.б.) қылмыстық жауатылыққа адам 14 жастан тартылады.
4. Қылмыстың субъективтік жағы - бұл қылмыстың ішкі мәнін, мазмұнын білдіреді.
Қылмыс құрамы құрастырылуына байланысты материалдық және формальды болып жіктеледі.
Материалдық құрамда қылмыстың аяқталу сәті қоғамға қауіпті зардаптың тууына байланысты болса, формальды құрамда зардапты тосып жатпай-ақ, қоғамға қауіпті әрекетті жасаудың өзі қылмыстың аяқталғандығын көрсетеді.
Қылмыстылық - бұл салыстырмалы жаппай, тарихи өзгермелі әлеуметтік, қылмыстық-құқықтық сипатқа ие, белгілі бір мемлекетте белгілі бір уақыт аралығында жасалған қылмыстардың жиынтығынан тұратын таптық қоғамның құбылысы. Осындай анықтаманы алпысыншы жылдары Н.Ф.Кузнецова берген болатын. Одан бері де осы анықтаманың мұрты қисайған жоқ.
Оның өзіндік себептері де бар. Жоғарыда айтып өткеніміздей қылмыстар жинақтала келгенде жаңа бір сапаға ие болады, ол - қылмыстылық. Осыған байланысты теңіз бен тамшыны, клетка мен организмді мысал қып келтіре кеттік. Қылмыстылық - әлеуметтік құбылыс, өзінше бір организм, қоғамның өзіне бағытталған сырқаты.
Сырқат демекші, қылмыстылықтың сыртқа көрінетін көрсеткіштері оның симптомы сияқты екендігін айта кету керек, себебі кейбір сырқат түрлерінің симптомы бірдей болғанымен диагнозы және емдеу жолдары әр түрлі болатыны аян. Мысалға, тұмау мен сібір жарасының сыртқы симптомдары бірдей болғандықтан АҚШ-та 2001 жылы сырқаттанғандарды тұмаудың дәрісімен емдегендіктен бернеше адам қайтыс болды. Сол сияқты ұрлық пен кісі өлтірудің немесе, тіпті, ұрлық пен алаяқтықтың алдын алу жолдары да әр қилы болу керек екендігі хақ.
Жоғарыдағы анықтамадан қылмыстылықтың мынандай белгілерін анақтауға болады:
- оның салыстырмалы-жаппайлығы. Жалпы жаппай емес салыстырмалы жаппай болатын себебі - қоғамның бәрі қылмыстылық атты сырқатпен ауырмайды, тек белгілі бір бөлшегі ғана қылмыстылық құбылысына үлес қосады, ал тұмау эпидемиясы жаппай құбылыс, өйткені ол кездерде жұрттың бәрі тұмауратып шығады. Ал салыстырмалы жаппай болмаса да ол қылмыстылық емес, бар болғаны бірді-екілі немесе жүз-екі жүз қылмыстардың жиынтығы ғана болып қалады [2, б. 74].
- тарихи өзгермелі болатындығы қоғамның қылмысқа деген көзқарасы үнемі өзгеріп отыратындығында. Бір уақыттарда қылмыс боп есептелген әрекеттер басқа бір кезде қылмыс емес немесе керісінше.
Мысалға, Кеңес дәуірінде алып-сатарлық әрекеті қылмыс боп, қылмыстылықты құрап тұрса, қазір ол қылмыс болмақ түгілі экономиканы дамытушы факторлардың бірі (бизнес). Не болмаса сол уақытта компьютерлік қылмыстардың атын да білмеген болса, қазір ол дүниежүзінде кең тараған қылмыс түрі. Яки құл иеленушілік құрылыс кезіндегі құлды өлтіру мен осы күнгі адам (кез келген) өлтіруді, ортағасырдағы еуропа елдеріндегі `'алғашқы түн'' құқығын атауға да болады.
- жоғарыдағы белгімен сабақтас қылмыстылықтың қылмыстық-құқықтық сипатқа ие құбылыс екендігі. Әлбетте, қылмыстылық өзі сырттай қарағанда жасалған қылмыстардың жиынтығынан тұрады, ал әрекетті қылмыс деп тек қана қылмыстық құқыққа сүйене отырып тани аламыз.
- оның белгілі бір мемлекетте белгілі бір уақыт аралығында жасалған қылмыстардың жиынтығынан тұратындығын кез келген құбылыстың кеңістік пен уақыт параметрлеріне бағыныштылығымен түсіндіруге болады. Мысалға, Қазақстандағы қылмыстылық десек мүлде түсініксіз, себебі Адам ата - Хауа ана жаралған сәттен бастап қазақ даласында қанша қылмыс болғанын біле алмаймыз немесе 2002 жылғы қылмыстылық десек те Әлемнің түкпір-түкпірінде қанда қылмыс болғанын білмейміз [3, б. 39].
- оның әлеуметтік құбылыс екендігі қылмыс тек қана адамдар қоғамында орын алатындығымен ерекшеленеді.
- оның таптық қоғамның құбылысы екендігі бір қарағанда дау туғызуы да мүмкін, өйткені бұл белгіден социалистік көлеңке іздеушілер де табылады. Бірақ олармен келісе қою да қиын. Барлық қылмыстылықтың бәріне ортақ бір ғана себебі бар ма?- деген сұраққа жауап табылуы екіталай. Десек те бір факторды ортақ деп айтуға әбден болады. Ол - қайшылық, мүдделердің, мұқтаждықтардың, көзқарастардың қайшылығы. Ал осы ойды індетсек, қайшылық қай жерде болады? Тек тап бар жерде, әлеуметтік тап жоқ жерде қайшылық та (антогонистік қайшылықтарды қоса алғанда) болмайды. Демек, қылмыстылықтың табы бар қоғамға тән құбылыс екендігі мың мәрте шындық.
Қылмыстылық қоғамның төл баласы, сөйте тұра ол қоғамның өзіне қарсы бағытталған сырқаты. Осы жерде қылмыстылықтың кері байланысқа ие құбылыс екендігін айта кету керек. Кері байланыс дегеніміз қандай да бір құбылыстың, процестің нәтитжесі сол құбылыстың қызмет етуіне, функциясына ықпал еткенде орын алатын байланыс түрін айтамыз. Мысалға, оны қарапайым түрде былай түсіндіруге болады. Сөйлеп тұрған (қызмет) шешен оның тыңдаушыларының ұйып тыңдап отырғандығын (нәтиже) байқайды.
Олардың ұйып тыңдап отырғандығы (нәтиже) шешеннің одан да әсерлі сөйлеуіне (қызметке) ықпал етеді. Немесе айнаға қараған адам шашына ақ түскендігін байқайды. Енді оның ''шашым ағарып барады'' деген уайымынан да шашы ағарады.
Сол сияқты қоғам қылмыстылықты туындатады да ол қоғамның өзінің әрекет жасауына ықпал етеді, осының нәтижесінде қоғамның бет-әлпеті өзгереді, өзге кейіптегі қоғам пайда болады, соңғысы өз кезегінде қылмыстылықтың да сипатын өзгертеді, осылай жалғасып кете береді.
Қылмыстылық қылмыстанудағы негізгі түсінік. Бірақ, үнемі ғылымда әр жолы ғылымда болатындай, ең анық еместігі. И.И.Карпец Қылмыстылық: елестер мен шынайылықтар деген өзінің монографиясында мынаны қорытындылады: Қылмыстылықтың көптеген анықтамаларын табуға болады. Бірақ жеткілікті. Батыс ғалымдары, әдетте, оларға толық анықтама бермейді. Қылмыстылыққа әр түрлі әдістемелік амалдардан шығатын анықтамалардағы айырмашылықтар анық, кейде анықтама ғалымның визиттік карточкасына айналады, олар оның негізгі мамандығын көрсетеді. Алайда анықтамалардың боямасы әр түрлілігімен таң қалдырады.
Қылмыстылық - жеке қылмыстық мінез-құлықтардың жиынтығынан тұратын әлеуметтік құбылыс болып табылады. Алайда қылмыстылыққа осы жеке белгілерді жеңу мен барлық қылмыстық белгілердің болуы тән, олардың жиынтығы оның түсініктемесін анықтайды.
Қылмыстануда қылмыстылық деп әлеуметтік тарихи өзгермелі, жалпы, қылмыстық-құқықтылық түсіндіріледі, ол қоғамдық қауіпті жазаланатын әрекеттерде көрінеді. Қылмыстылық көптеген қылмыстардан тұрады. Олардың жиынтығы қылмыстар мен қылмыскерлердің күрделі жүйелік-құрылымдық түрленімдерінен, қылмыстардың түрлілігінен және жалпы қылмыстылықтан көрінеді [4, б. 67].
Қылмыстылықтың түсінігінде оның осы құбылысты әлеуметтік-құқықтық негізделуінің көзқарасынан алғандағы болмысы көрсетілген. Анықтаманың құрылымдық компоненттері, қылмыстылықтың барынша маңызды маңызды белгілерін көрсете отырып, оның құрамын, шынайы көрінісін сипаттайды.
Қазіргі кезде біздің қоғамда экономикадағы, саясаттағы, әлеуметтік саладағы әлеуметтік қарбаластық, кризистік құбылыстар қалыптасқан, басқару органдарының авторитетінің төмендеуі қылмыстылықтың артуында, қоғамдық қауіпті қылмыстардың түрлерінің көбеюінен көрінді. Әсіресе қауіпті сипатқа ұйымдасқан қылмыстар, ұлтаралық даулар, терроризм ие болды, олар кінәсіз адамдардың өлімімен және вандилизм мен зорлау актілерімен қатар жүреді.
Бұл қылмыстылық пен оның параметрлерінің қоғамның барлық әлеуметтік жақтарымен тығыз байланысты екендігін растайды.
Қылмыстылық әлеуметтік құбылыс ретінде белгілі бір, яғни оған тән, біршама ерекшеліктерімен қайталанатын, оның басқа әлеуметтік құбылыстармен байланыстарын көрсететін заңдылықтарға ие.
Қылмыстылықтың заңдылықтарына объективті, өтпейтін сипат, оның қоғамдық дамудың күйінен, онда бар қарама-қайшылықтарымен қоғамның тұрақтылық деңгейінен тәуелділігі, ғылыми-техникалық прогрестің, экономиканың, байланыс құралдарының, компьютерлендірудің дамуының күрделенуі жатады.
Қылмыстылықтың заңдылықтарына әлеуметтік-экономикалық және саяси қатынастардың реформалануымен әлсіреген оның қоғамдағы өсімі, қылмыстық қолсұғушылықтан қорғайтын қажеттіліктерге орай сандық және сапалық өзгерістер, оның өз бетінше жүзеге асырылуы жатады [5, б. 73].
Қылмыстылық тарихи өзгермелі құбылыс ретінде оның пайда болуы қоғамның санаттарға бөлінуімен, жеке меншіктің пайда болуымен және мемлекеттік биліктің пайда болуымен сипатталады. Қылмыстылық үздіксіз өзгеріп отырды, үнемі түрленіп отырды, қылмыстылықтың жалпы қылмыстылық картинасы және оның қылмыстық-құқықтық сипаты әр түрлі болды. Үнемі олардың деңгейі, құрылымы, себептерінің және шарттарының өзгешелігі, әрекеттер шеңберінің басқарушы санаттармен бағалануы өзгеріп отырды.
Қылмыстану қылмысты бір қайталанбайтын күйінде бар адамның мінез-құлығының жалғыз актісі ретінде қарастырады. Өзара негізделетін жағдайларға орай, қылмыс нақты бір жағдайда жасалына алынады, жасалына алмауы да мүмкін, яғни мүмкін, тұрақсыз сипатқа ие. Қылмыстылық әр түрлі қылмыстық актілерден құрала отырып, оның құрайтын бөліктерден ерекшеленетін құбылысты тудырады. Осыған орай қылмыстылықтың өте маңызды белгісі оның жалпылығы болып табылады.
Қылмыстылық - бұл көптеген қарама-қайшы жеке жағдайлар, олар өздерінің массасында жағымсыз әлеуметтік құбылысты тудырады, ол жалпыланған статистикалық көрсеткіштерге және заңдылықтарға ие. Бұл кезде қылмыстылықтың сандық сипатталары жалпы құбылыс ретінде тұрақтылықты анықтайды. Мұнда үлкен сандардың заңының әрекет етуі өзінің көрінісін табады, бұл жалпылық бірліктерінің көп болғанында және кейбір белгілі бір жағдайларда жалпы нормадан кейбір ауытқуларды табады, олар жеке бірліктерге тән және бір-бірімен өшіріледі. Осының нәтижесінде жаппай құбылыс ретіндегі қылмыстылықтың қандай да бір заңдылығы көрінеді. Мұндай заңдылық, басқа сөздермен айтқанда, қылмыстылықтың сипаттамасы жайдан-жай емес. Ол тұрақты сипатқа ие және кез-келген екінші орындағы және жағымсыз өзгерістер оның болмысын өзгертпейді.
Қажеттілік мұнда өзін шарасыз күш ретінде көрсетеді.
Қылмыстылықтың маңызды сипаттамасы оның қылмыстық-құқықтық сипаттамасы болып табылады, онда тыйым салуларды бұзудың жеке актілері біріктірілген және қылмыстық заңда құрылған. Бұл қылмыстылықты басқа құқық бұзушылықтар мен адамгершілікке жатпайтын әрекеттерден қорғайды.
Тарихи тәжірибемен жинақталғандай, қоғамдағы адамдардың әрекеттерін бағаламай және оларды жасағаны үшін жауапкершіліктің шараларын реттемей отырып, адамдардың мінез-құлығын жүйелеуге болмайды. Қандай да бір әрекетті қылмыстық-құқықтың бағалануы - бұл ең алдымен, оған мемлекеттің жағынан алғандағы қарым-қатынастың нәтижесі. Мұндай бағалаудың негізгі мәні мынада: азаматтың әрекеттері мен мінез-құлығының әр түрлілігі қандай да бір қоғамның қызығушылықтарымен бөліп көрсетіледі және бағаланады, олар қоғамға кішкене зиян келтіреді және қоғамдық қауіптілікке ие. Көрсетілген белгі әрекетті қылмыстылық деп бағалаудағы негізгісі болып табылады [6, б. 58].
Қылмыстылықтың қылмыстық болмысы қылмыс пен қылмыстылық түсініктерінің ара қатынастарын ашпай, түсіндіріле алмайды. Айта кететін жайт, егер қылмыс түсінігі криминологиялық болса, онда қылмыстылық түсінігі - қылмыстық-құқықтық болып табылады.
Қылмыстың криминологиялық анализі оның әлеуметтік және генетикалық табиғатын бақылауға, оның қозғалмалы бастауларын анықтауға мүмкіндік береді. Қылмыстарды жалпы бағалай отырып, оның әлеуметтік-құқықтық табиғатын, заңды және әлеуметтік өзара байланысын есте ұстаған жөн. Бұл ретте екі сәтті назарға алу керек. Біріншіден, заңды көзқараспен алғанда мұндай амал өзінің қылмыс туралы арнайы түсінігін өңдеу қажеттілігін болдырмайды. Қылмыстық құқықта берілген қылмыс түсінігі барлық оның құқықтық белгілерінен тұрады, олар қылмыстану ғылымы үшін маңызды болып табылады. Екіншіден, әлеуметтік көзқараспен алғанда, криминологиялық әдіс қылмыстың анализін шынайы жағымсыз қоғамдық құбылыс ретінде анықтайды. Қылмыс түсінігі бұл кезде қылмыстық құқықпен белгіленген шеңберден асып түседі. Сондықтан маңызды және міндетті шарт ретінде қылмыстың әлеуметтік құрамын және оның не оны дүниеге әкелді және не оның нәтижесі болғандығын зерттеу көрінеді.
Қазіргі замандағы қоғамда қылмыстың дамуына әсер ететін жалпы заңдылықтар.
Қазіргі кезде қазақстандық қоғамда пайда болып жатқан криминалдық жағдай біршама күрделі. Бұл қоғамның барлық жағдайларымен тығыз байланысты қылмыстылыққа ауыр криминогендік салдарларға алып келетін, жағымсыз әрекетті ондағы бар қарама-қайшылықтардың әсер етуімен түсіндіріледі.
Қылмыстық жағдай қоғамдық дамудың барлық салаларына бір уақытта жағымсыз әсер етеді. Қазақстандағы қоғамдық өмірдің барлық жақтарына әсер еткен, әлеуметтік-экономикалық және саяси түрленулер объективті және субъективті себептердің болуынан қылмыстың әлеуметтік алғышарттарын жеңуде сезілетін нәтижелерге және криминологиядық қарбалаушылықтың әлсіреуіне әкелмеді [7, б. 48].
Осы барлық факторлардың қоғамдық қатынастар саласына әсер етуі жүйелік сипатқа ие болды және қылмыстың көлемінің, деңгейінің, қарқының атуында, оның жағымсыз құрылымдық сипаттамаларының сақталуында, қылмыстың әлеуметтік-жағымсыз салдарларының ауырлауында, оның латенттік көріністерінің артуында көрінді.
Қазіргі заманғы қылмыстың криминологиялық анализі оның негізгі үрдістерін, яғни оның өзгеру бағытын, қоғамның дамуының белгілі бір кезеңдеріндегі оның көріністерінің формаларын анықтауға мүмкіндік береді.
Латенттік қылмыстылық. Оны анықтаудың әдістемесі
Латенттік қылмыстылықтың криминологиялық аспектісі іс-жүргізу аспектісінен біршама кең. Егер жасалынған қылмыс заңды салдарларына алып келсе, онда латенттілік туралы іс-жүргізу аспектісінде айтудың негізі жоқ, өйткені латенттіліктің іс-жүргізу аспектісі өзін жойды. Мұнымен қоса, осындай жағдайларда көптеген жағдайларда латенттілік туралы криминологиялық аспектіде айтылады. Бұл - қылмыстық істі қозғауға заңсыз бас тартудың фактілері (ресми түрде мұны да қылмыстың заңды салдарларына жатқызуымыз керек), қылмыстық істі әрі қарай тоқтатумен қылмыстық істі жүргізу бойынша заңсыз тоқтату, оған тиісті негіздерсіз қылмыстық істердің тоқтатылуы және басқа да жағдайлар.
Демек, латенттік қылмыстың криминологиялық аспектісі оны біршама кеңінен қарастыратын болсақ, ол дәстүрлі түсінікке қарағанда кең, және оның құрамын ескерілмеген қылмыстардың қылмыстық-құқықтық статистикасымен және қылмыстық-іс жүргізу аспектілерімен шектейді, оларды нақты қылмысты латентті түсінуден салыстырмалы дербестікке қатысты қолданбайды.
Латенттік қылмыстылықты сипаттайтын келесідей белгілерді көрсетуге болады:
- оның біршама таралғандығы мен қайталанғандығының есебінен көрсетілген құбылыстың қоғамдық қауіптілігі;
- латенттік қылмыстың әлеуметтік табиғаты, оның өзгеруге қабілеттілігі;
- жалпы сипат, ол латенттік қылмыстылық тіркелмеген қылмыстардың жиынтығын құрайтындығымен негізделген, ол сарапшылардың бағалауы бойынша тіркелген қылмыстан бірнеше есе асып түседі;
- қылмыстық әрекеттің бір құқық қорғау органдарынан жасырындығы;
- қылмыстық әрекеттерге әсер етудегі әлеуметтік ортаның пассивтілігі және адекватты бағалаудың болмауы;
- құрылымның өзгешелігі. Егер тіркелген қылмыстың құрылымында орташа ауырлықтағы және ауыр қылмыстар басым болып келсе, онда тіркелмеген қылмыстың құрылымында кішкене және орта ауырлықтағы әрекеттер басым болып келеді. Латенттік қылмыстың құрылымындағы біршама салмақты жәбірленушілерсіз қылмыстар алады, олардың қатарына мемлекеттік билікке, мемлекеттік қызметкерлердің мүдделеріне және жергілікті өзін-өзі басқару қызмет органдарына қарсы қылмыстар, экономика саласындағы қылмыстар жатады. Жоғарғы латенттілікпен аса ауыр қылмыстар да сипатталады (мысалы, мұқият жоспарланатын және жасырын кісі өлтірулер);
- пайда болған қылмыстық-құқықтық қатынастар соттық іс жүргізудің нысанына айналмады, яғни, процессуалдық жүзеге асырылмады;
- қылмыстық және қылмыстық-процессуалдық заңмен орнатылатын латенттік қылмыстылықтың уақытша шектері. Латенттік қылмыстардың құрамынан келесідей негіздер бар болған жағдайында алынып тасталынуы мүмкін:
1) мемлекеттік статистикалық есеп жүйесіндегі тіркелім;
2) осы қылмысты жасағаны үшін қылмыстық жауапкершілікке тарту мерзімінің өтіп кетуі. Латенттік қылмыстылықтың көрсетілген өзгешелігі көрсетілген қылмыстық кумулятивті немес жинақтаушы сипатын негіздейді [8, б. 106];
Латенттік қылмыстылыққа тән келесідей қасиеттерді бөліп көрсетуге болады:
- қылмыстық заңсыздыққа ұмтылуы, яғни әділетті сотталудан кету;
- қылмыстық әрекеттің әлеуметтік ортада танымалдығының әр түрлі деңгейі;
- жасырын қылмыстың толығуының шегі және оның криминологиялық параметрлерінің шекті мүмкіндіктері;
- жасырын қылмыстық әрекеттердің жасырындылықтың бір күйінен екінші күйіне ауысуы.
Латентті қылмыстылық шынайы объективті әлеуметтік-құқықтық құбылыс, ол әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынастардың, құқықтық және құқық қорғаушылық саясаттың, қоғамдық, топтық және жеке танымның саласындағы өзара негізделген факторлардың кешенімен детерминацияланады [9, б. 93].
Латенттіліктің мәселесі қылмыстың көлемін, қарқындылығын анықтау және оның объективті көрсеткіштерін көрсету үшін ғана өзекті болып қоймай, сондай-ақ маңызды криминогендік фактор ретінде маңызды.
Қылмыстың латенттілігінің бөлінбейтін салдарларына келесілер жатады:
- қылмыстың нақты күйі, деңгейі, құрылым, динамикасы, қоғамға қылмыстық әрекеттермен жасалған зиянның көлемі мен сипаты туралы түсінікті бұрмалау;
- жасалған қылмыс үшін бұлтартпастың принципін жүзеге асыруға кедергі;
- қылмыстың артуы, әсіресе рецидивті қылмыстың артуы;
- қылмыспен күресудің негізгі бағыттарын анықтауды қиындататын болжамдардың анықтылығының төмендеуі;
- құқық қорғау органдарының авторитетінің төмендеуі;
- қылмыспен күресудегі азаматтардың белсенділігінің төмендеуі.
Латенттік қылмыстылықта екі топ бөлініп көрсетіледі: құқық қорғау органдарымен қылмыстардың өздерінің өзгешелігіне байланысты анықталмаған қылмыс, жасалғанға жәбірленушінің және басқа да жағдайлардың жағынан қарым-қатынасы; құқық қорғау органдарының лауазымды тұлғаларының құқықтық емес әрекеттерінің нәтижесінде статистикалық есептерде көрініс тапттаған жасырын қылмыс. Егер бірінші жағдайда жәбірленушілер мен қылмыс туралы белгілі басқа тұлғалардың қаламауына назар аударылса, ол туралы құзыретті органдарға хабарлау, ал екінші жағдайда - құқық қорғау органдарының лауазымды тұлғаларының қылмыспен күресудегі істің жағдайын жасырып қалуға назар аударылады.
Латенттік қылмыстылық барлық қылмыс сынды себептермен негізделеді. Алайда осындай қылмыстың болуы және оның себептері құқық қорғау органдарының тиімсіз әрекеттерімен анықталады. Бұл тек жасырылатын (жасанды) латенттерге ғана емес, сондай-ақ жасырын (табиғи) латенттілікке де қатысты. Мысалы, жасырын қылмыстың қылмыскерді жазалаудың шарасындығындағы жәбірленушінің сенімсіздігі құқық қорғау органдарының қызметінің жеткіліксіз түрде тиімділігіне тура қарым-қатынасқа ие [10, б. 48].
Қазіргі кезде қылмыстың күйін бағалау негізінен статистикалық мәліметтер бойынша жасалынады. Есептің қазіргі кездегі жүйесінде мұндай мәліметтер толық көлемде дұрыс болмауы мүмкін. Бұл әсіресе жоғарғы латентті қылмыстарға қатысты. Анық мәліметтердің болмауы қылмыстың криминологиялық картинасын және оның барынша латентті түрлерін объективті бағалауға, сондай-ақ қылмыспен жалпы күресудегі негізгі күштерінің бағытталғандығын анықтауға мүмкіндік бермейді.
Қылмыстық статистика мен әкімшілік пен тәртіптік құқық бұзушылықтар, азаматтық-құқықтық деликтілердің нәтижелерін салыстырудың жолымен барынша пайдалы нәтижелерді алуға болады. Егер статистиканың көрсеткіштері тұтынушылардың алдау фактілерінің санының төмендеуі туралы куәлік ететін болса, ал сауда инспекциясының мәліметтері бойынша, олардың саны, керісінше, артса, демек, бұл құқық бұзушылық түрінің латенттілігі артады деген негіз бар [11, б. 43].
Латентті қылмыстылықты анықтау әдістерінің бірі құқық қорғау органдарына, бұқаралық ақпарат құралдарына, басқа мемлекеттік органдарға түскен анықтамаларды, арыздарды, хабарламаларды талдау және алынған нәтижелерді қылмыстық статистиканың мәліметтерімен салыстыру болып табылады. Егер азаматтар жиі сауда саласындағы қызмет көрсетулерге, пара беру фактілеріне арыз түсіретін болса, ал қылмыстық статистиканың мәліметтері бойынша олардың аталған қылмыстарының артуы байқалмаса, демек, олардың латенттілігінің артуы жүрді.
Латенттілікті жергілікті зерттеудің әдістері кеңінен танымал. Мысалы, ауруханалардан, емдеу орталықтарынан алынған денсаулыққа зиян келтіру туралы фактілердің саны туралы мәліметтерді милицияның, прокуратураның, соттың мәліметтерімен салыстыруға болады.
Латенттілікті анықтаудың барынша тиімді әдісі оның сараптамалық бағалануы болып табылады. Оның көмегімен анықталған және жасырын қылмыстардың арасындағы айырмашылықтарды алуға болады.
1.2 Қылмыстылықтың белгілері
Қылмысты нақты сипаттау мен талдау үшін сандық және сапалық белгілерді қолданады.
Сандық белгілері қылмыстың саны мен динамикасын сипаттайды.
Қылмыстың жағдайы - белгілі ауданда және белгілі бір уақыт аралығында жасалған қылмыстардың саны. Әдетте қылмыстың жағдайын бір жыл ішінде қандай да бір мемлекеттік немесе әкімшілік бірліктер бойынша бағалайды: мемлекет, аудан, облыс, аймақ, қала.
Қылмыстылықтың жағдайы абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштерде бағалана алынады. Мысалға, Қазақстан Республикасында 1970 жылы - 29 426 қылмыс жасалса, 1980 жылы ол деңгей 56 164-ке көтерілген, 1990 жылы 76 517 болса, 2000 жылы 148 053, 2010 жылы 150 790 болған.
Кесте 1 - 1970-2014 жж Қазақстандағы қылмыстылықтың деңгейі
Жылдар
Қылмыстылықтың деңгейі
Жылдар
Қылмыстылықтың деңгейі
Жылдар
Қылмыстылықтың деңгейі-
Жылдар
Қылмыстылықтың деңгейі
Жылдар
Қылмыстылықтың деңгейі
1970
29426
1979
52567
1988
70140
1997
98023
2006
183977
1971
43174
1980
56164
1989
73309
1998
103039
2007
165401
1972
44674
1981
54766
1990
76517
1999
135338
2008
142100
1973
43582
1982
54483
1991
81397
2000
148053
2009
139431
1974
39579
1983
55938
1992
82690
2001
173858
2010
150790
1975
38930
1984
59873
1993
99415
2002
200873
2011
152168
1976
49065
1985
61217
1994
99171
2003
206006
2012
135151
1977
49357
1986
62748
1995
103587
2004
201796
2013
11848
1978
53090
1987
61886
1996
99417
2005
183913
2014
10548
Біздің қоғамда қылмысылықты ескерту, мәні қылмыстылықтың кемуіне, динамикасына оның себебі мен жағдайын тексеру.
Қылмыстылықтың болу себебі өсу деңгейіне яғни уақытымен себебіне тергеушілердің көңілінде болады.
Қылмыстылықтың зардабы оның әлеуметтік ақпараттық жағдайымен тығыз байланысты.
Қылмыстылықтың себебі мен жағдайын анықтау үшін бұған байланысты ақарат көздерімен қамтамасыз етілуі тиіс.
Қылмыстылықтың себебін зерттеудің екі деңгейі бар:
1.қылмыстылықты зерделеу немесе зерттеу;
2.қылмыстылықтың басқа ққылмыстылықтардан ерекшелігін, айырмашылығын анықтау.
Қылмыстылықтың себебі, қылмыстың істелу жағдайына байланысты.
Қылмыстың себебі мен жағдайы қоғамға қарым қатынасы мынадан көрінеді, әсіресе:
А.қылмыстың себебімен жағдайы оның деңгейіне байланысты ерекшеленеді;
Б. Қоғамдық тергеу жүргізудің екі себебі бар:
1. динамикалық;
2.статистикалық;
Қоғамға қауіп төндіретін бұл қылмыстылықтың мәселесі болып табылады. Оның басты себебі, қоғамда тәрбиелеу жұмысының жоқтығы және де құқық қорғау органдарының және басқада мемлекеттік органдарының өзіне қойылған қызметтердітолық жүзеге асырмауы.
Қылмыстылықтың себебі мен жағдайы пайда болуы жағынан әлеуметтік жағдайларына байланысты.
Криминалогиялық детерминация яғни қылмыстың себебі мен жағдайына көптеген компоненттер әсер етеді.
Қылмыстылықтың себебі мен жағдайына мынандай қылмыстар кіреді:зорлау, рецидивистік қылмыстар және тағы басқалары жатады. Бұл қылмыстар бір-бірінен криминалогиялық деңгейлеріне байланысты ажыратылады.
Қылмыстылықтың себебі мен жағдайы криминалогиялық жүйенің басты элементі болып табылады.
Жағдай-бұндай құбылыс, қылмыспен қылмыстылықтың өздігінен шыққан нәтиже емес.
Себеппен жағдайдың арасында өзара әсер ететін қарым-қатынастың бар болуы болып табылатын криминалогиялық детерминацияны ұғынуға жәрдемдеседі.
Жағдай өздігінен қылмыстылыққа себепкер бола алмайды.
Себеп пен жағдайдың криминалогиялық детерминациясында өз қасиеттерін сақтайды.
Қылмыстылықтың себебі мен жағдайларын тергеу барысында бірінші орында әлеуметтік көрсеткіш басым болады. Мысалы: маскүнемдікпен жасалған қылмыстылық, бұл алкогольдік әдет-ғұрыпқа жатады.
Қылмыстылықтың себебі мен жағдайы-көбінесе негативті көрініс болып табылады.
Қылмыстылықтың себебі мен жағдайларының бар болуы және қылмысты жасау туралы сөз болғанда нақты әлеуметтік негативтік көрініс болуы керек. Қылмыс пен қылмыстылықтың себебімен тергеудің байланысы.
әсіресе, криминалогиялық детерминация құқық қорғау органдарының іс-тәжірибесінде оқытылады. Олар, қылмыс неге жасалды? Және бұған қандай күш әсер етті? деген сұрақтарға жауап береді.
Қылмыстылықтың себебі мен жағдайының классификациясы
1. Қылмыстылықтың себебі мен жағдайының әртүрлі деңгейде ғылыми және практикалық классификациясына байланысты. Ең соңғысы: а) деңгейіне байланысты; б) мазмұнына; в) басқа да критеилерге байланысты;
2. Деңгейіне байланысты қылмыстылықтың себебі мен жағдайы а) барлық қылмыстылықтың болуы; б) қылмыстылықтың категориясымен топтылығы; в) қылмыстылықтың әрекеттілігі. Жоғарғы деңгей қылмыстылықтың себебі мен жағдайының барлық қылмыстылықтардың жиынтығы; Мысалы, алдап кету, зорлау, кәмелетке толмағандар мен ересектер арасындағы бірінші рет жасалған және рецидивистік жағдайы; Қылмыстылықтың саны мен мазмұны оның элементінің себебі мен жағдайының оның деңгейімен сәйкес келмейді.
3. Мазмұны бойынша криминогендік детерминациясы әлеуметтік экономикалық, идеологиялық, политологиялық, әлеуметтік психологиялық, әлеуметтік тәрбиелеушілік болып келеді. Көбінесе қылмыстылықтың болу себебі мен жағдайы оның әлеуметтік жағдайымен байланыстырылады.
4. Жоғарыда көрсетілгендей қылмыстылықтың екі түрі көрініс табады, оларға: а) әлеуметтік психологиялық жағдай мен қылмыстылықтың болу себебі байланыстырылады; б) қылмыстың болуынан қылмыстылықтың жағдайын зерттеуге дейінгі уақыт аралығы;
5. Әлеуметтік жағдай криминогендік ортаныі болуына алып келеді;
6. Қылмыстылықтың толық және спецификасиялық жағдайы. Толық жағдайы қылмыстылықтың болу жағдайын толығымен тәнту барысын жатқызамыз. Спецификасиялық ол толық жағдайдың бір тәсілі, құрамы, яғни болған қылмыстылықтың жағдайыме байланысты. Оның объектісі мен объективтік субъективтік криминогендік жағдайы әлеуметтік экономикалық жағдаймен байланысты, субъективтік жағдайы оның криминогендік детерминациясы.
2 Әйелдер қылмыстылығының пайда болу тарихы
2.1 Әйелдер қылмыстылығы Ресейдің революцияға дейінгі кезеңінде
Қылмыс түсінігі және қылмыскер тұлғасының сипаттамасы тарихи түрде ғаламдық өзгерістерге ұшырап отырды - сәйкесінше мемлекетте басты орынға ие болды және кез-келген түрдегі қоғамның саяси, ғылыми, діни және әлемдік сипатын көрсетті. Адамзатпен және әр мемлекетпен жеке басынан өткізілетін әр уақыт кезеңі өзіндік арнайы амалды, ғылыми ойлау түрін, жеке түрлік парадигмасын жасады.
Әйелдер қылмыстылығының генезисі, оның табиғатын талдау және жалпы қылмыстың өзіндік бағытының дамуы бұдан да терең тарихи мәнін түсінуге ұшырамады, ол адамзаттың пайда болуының ең негізгі түптерін қамтитын. Мұнымен бірге оны тарихи-жүйелік, кешенді философиялық, діни, ғылыми, көзқарастық дәне берілген құбылыстар туралы басқа мәліметтерді қолдана отырып жасауға болады.
Эмпирикалық зерттеулер көрсеткендей, әйелдер қылмыстылығының мәселесі өзінің түбін тереңнен алады, Ресейге келетін болсақ, ол тікелей теологиялық постулаттарда, соның ішінде, христиандық постулаттарда көрініс табады.
Негізінен барлық тарихи кезеңдер үшін құқыққа қарсы жасалған жалпы әрекеттердің ішінен әйелдер қылмысын бөліп қарастыру тән. Діни көзқарас басым болып келген қоғамда қылмыс пен қылмыскер тұлғасы түсінігі теологиялық категориялардың шеңберіне енді, ол жалпы қылмыстылықтың, сондай-ақ әйелдер қылмыстылығының зерттелуіне біршама өзгерістер енгізді. Бір діни бастауды үгіттейтін мемлекеттік және қоғамдық құрылымның әр түрлі жүйелері ұқсас дүниетанымдарды, қоғамның әйелге деген біртипті қатынасын қалыптастыра алмады, сапалы түрде ер адамдардың әлеуметтік және адамгершілік лауазымдарынан ерекшеленетін мінез-құлқының үлгілерінің стандартталуына ықпал ете алмады. Әр қоғамдық жүйе өзінің қайталанбас қылмыстылығының үлгісін жасайды, ол басқаларымен жалпы, өзіндік, қайталаушылық белгілеріне ие [16, б. 23].
Әйелдер қылмыстылығының қазіргі жағдайдағы күшін және тенденцияларын талау үшін берілген саладағы жалпы адамзаттық тәжірибенің өткен, сондай-ақ заманауи зерттеулері маңызды. Ғылыми мәселеге тарихи әдістің рөлі мен мәні туралы М.П.Ярошевский былай дейді: Философиямен, ғылым теориясы және олардың тарихы арасындағы тікелей байланыс көпшілікке танымал. Ғылыми білімнің тарихи түбірлеріне жүгінбестен, оның қазіргі заманғы деңгейін жасайтын идеялар мен категориялардың жүйесі адекватты түрде ойластырыла алмайды. Тарих тек алдында болған қателіктерді жасаудан алдын алмайды және бір нәрсені қайта ашылуының қайталануын болдырмайды. Ол біздің қайдан баратынымызға жол сілтейді, біздің дамуымызды болжауға мүмкіндік береді. Ғылымның жады адамның есі сияқты оның өзі үшін емес, болашақ үшін сақталады.
Ресейдегі, халықаралық масштабтағы әйелдер қылмыстылығының пайда болуының алғашқы негіздерін анықтау және олардың әрі қарайғы дамуын бақылау өте қиын. Зерттеуге қол жетімді материалдардың, фактілердің және тұжырымдамалардың кешенді талдану әдісіне жүгінуге болады, олар белгілі бір объективтілігінің дәрежесімен қылмыстық әрекеттің берілген түрінің табиғатын, оның заңдылықтары мен өзгешеліктерін бағалауға мүмкіндік береді.
Революцияға дейінгі Ресейде әйел қылмыскер туралы түсінік тұрғындардың адамгершілік және сонымен бір уақытта құқықтық тәрбиеленуінің негізінің қызметін атқарған христиандық догматтардың негізінде қалыптасты [17, б. 43].
Библиялық түсіндірмедегі алғашқы әйелдің тарихы Ева бейнесімен тікелей байланысты. Әйелді және оның болмысының тағайындалуы туралы Құдайдың ойы Болмыс Кітабының бірінші бөлімінде әлемнің пайда болуы туралы әңгімеде айтылған, онда Еваның Едема бағындағы өмірі туралы хабарланады: Құдай адамды бейнесі бойынша жасады. Өзінің, Құдайдың бейнесі бойынша жасады: әйелді де, ер адамды да жасады.
Ер адамға қадірлі, тең көмекші іздеу ниетінде Еваны жасады, оның аты өмір дегенді білдіреді, бұл оның адамзаттың пайда болуындағы ұлы болмысы туралы куәлік етеді. Еваға асқан сұлулық пен қадірлілік берілген: ақындар мен суретшілер әдетте оны алтын шаштарымен, аспан сұлулығы мен нәзіктіліктің бейнесі, мықты дамыған денесімен бейнелейді. Библиялық түсіндірмеге сәйкес, Ева аздырғыш жыланды тыңдап, Құдайдан сырт айналған кезде, ол зұлымдылықтың, күнәнің жолына тұрды. Адам да тыйым салынған жемісті жеді, Еваның кінәсімен бөлісті, бірақ сонда да Еваның кінәсі және оның зияндылығы Адамның сондай әрекетімен салыстырғанда біршама аз болып саналады.
Ежелгі Грекияда адамзат қоғамында әйелдің ерекше ролі байқалған. Гректер: әйелдер күң болған, қоғам ешқашан еркін олмайды, себеі күң өзі сияқты құлды тәриелейді деп айтқан. Дегенмен ұзақ ғасырлар бойы әйелдерге қатысты екі көзқарас қалыптасқан. Бір жағынан оны шексіз дәріптеу, оған таң қалу, бас ию болса, екінші жағынан әйелдің біреуге тәуелді, оның алдында қауқарсыз, тіпті меншік объектісі болып табылады. Мысалы, Хаммурапи заңдарымен: қыз бала алғашында әкесінің меншігі болса, содан кейін күйеуі сатып алғаннан кейін, соның меншігіне көшкен. Бір жағынан - әйелдер - бақыт, махабат болса, екіншіден - зұлымдық гүлі. Әйелдерге бұндай қатынас көптеген елдерде кездеседі. Дегенмен ежелі Иудейде әйелдер құрметтеліп, ал олардың құқықтары заңмен қорғалса да, олар бәрібір діни догмаларға сәйкес өте төменгі тіршілік иесі олып саналады. 1486 жылы Шпренгер мен Крамер жариялаған Молот ведьм трактаты қылмыс жасаған әйелді анықтаудың құралы болып табылды. Әйелдер қылмысының пролемасына арналған ғылыми-статистикалық материалдардың шығуы А.Кетленнің есімімен байланысты. Қылмыстың заңдарын зерттей келе, ол қылмыс жасауға адамның жасы, жынысы, оның мамандығы, жыл мезгілдері әсер етеді деген қорытындыға келген. Сондай-ақ әйел адамның қоғамдық өмірден қол үзіп қалғанда, отбасы мүшелерімен араласудан және отбасы міндеттеріне шектеліп қалғанда да осындай жолға баратынын көрсеткен. Әйелдер қылмысының себептерін ғылыми - практикалық зерттеуде биологиялық мектептің өкілдері болып саналатын Чезаре Ламброзоның және оның ізбасарларының зерттеулері үлкен орын алды. Еуропада қылмыскер әйелдің тұлғасын ғылыми зерттеу, психолог және криминалист Ч.Ламброзоның еңбектері жарыққа шыққаннан кейін ғана жүргізе бастады. Неге әйел жаза түрінің ауырлығына қарамастан қылмыс жасауын тоқтатпайды? Материалдық тапшылық көрместен неге әйел қылмыс жасауға барады? Ч. Ламброзо бұл қажеттілікті "қылмыстық импульс" деп атады. Оның айтуынша әйедерде ерлерге қарағанда кекшіл, қызғаныш, өркөкірек сияқты биологиялық бейім болады деген. Г. Тард: Ч.Ламброзоның ізбасарлары әйелдердің туа біткен қылмыскерлермен ұқсастықтары болғанымен, олар ерлерге қарағанда төрт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Қылмыстылықтың түсінігі және белгілері 7
1.1 Қылмыстылықтың түсінігі 7
1.2 Қылмыстылықтың белгілері 15
2 Әйелдер қылмыстылығының пайда болу тарихы 19
2.1 Әйелдер қылмыстылығы Ресейдің революцияға дейінгі кезеңінде 19
2.2 Кеңес Одағы кезіндегі әйелдердің қылмыстылығы 27
3 Әйелдермен жасалған қылмыстардың криминологиялық сипаттамасының негізгі элементтері 34
3.1 ҚР әйелдер қылмыстылығының жай-күйі 34
3.2 ҚР әйелдер қылмыстылығының негізгі себептері 44
3.3 ҚР әйелдер қылмыстылығының алдын-алу 50
Қорытынды 56
Қолданылған әдебиеттер тізімі 63
Қосымша 66
Кіріспе
Әйелдердің қылмыстық мінез-құлығы ерлердің қылмыстық мінез-құлығынан себеп тудырушы кешенмен, себептерімен, әдістері мен құралдарымен, қылмыстардың масштабы мен сипаттамасымен, қылмыстық қол сұғушылықтың құрбанын таңдауымен және басқа да элементтерімен ерекшеленеді. Бұл ерекшеліктер әйел адамдардың қоғамдық қатынастарда тарихи негізделген орнымен, оның әлеуметтік рөлдері мен қызметтерімен, оның биологиялық және психологиялық өзгешелігімен байланысты.
Әйелдердің арасында кеңінен таралған қылмыстарға пайдакүнемдік бағыттағы қылмыстар жатады, яғни әйелдердің қылмыстылығына зорлау-агрессиялылыққа қарағанда барынша пайдакүнемдік мотивация тән.
Зорлау әйел қылмыстылығы отбасылық-тұрмыстық сипатқа ие. Зорлау сипатындағы қылмыстардың үштен бірі әйелдермен ішімдіктік немесе есірткілік мастану кезінде жасалынады. Отбасылық қарым-қатынастардан тыс салада зорлау қылмыстарын жасайтын әйелдердің саны артып келеді.
Әйелдердің қылмыстылығының себебі әлеуметтік-экономикалық және биологиялық факторларға тәуелді. Оларға мыналар жатады:
- мемлекеттің отбасылық саясатының және отбасы ішіндегі қарым-қатынастардың әлсіреуі (жұмыс істеп жатқан әйелдің балаларына ерекше қамқорлықтың болмауы);
- әйелдердің қоғамдық қарым-қатынастардағы белсенділенуі және олардың әлеуметтік ұстанымдары мен рөлдерінің өзгертілуі (жұмысқа тұру көптеген кедергілермен байланысты);
- әлеуметтік-экономикалық институттардың кризисі (отбасы соңғы онжылдықта ерлі-зайыптылардың қарым-қатынастарындағы даугершіліктің жоғарғы деңгейімен, тұрғылықты мекен жайының болмауымен сипатталады);
- ішімдік сусындарын, есірткілік заттарды қолданатын әйелдердің санының артуы.
Әйелдердің қылмыстылығына қатысты алдын алушы әрекет жағымсыз құбылыстарды жоюға бағытталған, солардың әсерінен қылмыстық мотивацияның қалыптасуы жүреді. Әйелдердің мәдениетін және әйелділікті қорғау мемлекеттегі алдыңғы қатарлы саясат, идеология, қоғамдық көзқарасқа айналуы қажет.
Әйелдердің антиқоғамдық мінез-құлықтарының тағы бір себебі отбасылық міндеттері. Әйелдер қылмысының себептері оның өсуне әкеліп соғуда. Антонян Ю.М. өзінің Әйелдер арасындағы қылмыс кітабында келесі құбылыстар мен процестерді бөліп көрсетеді.
1) Әйелдердің қоғамдық өндіріске белсенді араласуы;
2) Әлеуметтік институттардың әлсіреуі, соның ішінде отбасының;
3) Қоғамдық шиеленістің өсуі, ондағы қатығыспен пен қастандықтың пайда болуы.
4) Антиқоғамдық құбылыстардың өсуі, есірткі, маскүнемдік, жезөкшелік, қаңғырушылық, қайыр сұраушылық.
Антонян Ю.М. төртінші құбылысты ерекшелігін ескере келіп, қылмыс тудыратын антиқоғамдық қылмыстық емес құбылыстарға жатқызады.
Алайда біздің пайымдауымызша, бұл антиқоғамдық құбылыстар өзбеттік қылмыс туғызары сөзсіз.
Бұл келтірілген құбылыстардың барлығы әйелдердің қылмысын туғызады, оның өзі біздің мемлекетімізде болып жатқан әлеуметтік, экономикалық, мәдени жаһандық құбылыстарға байланысты. Біздің ойымызша осы құбылыстардың әрқайсысын егжей-тегжейлі қарастыру керек. Және де әйелдердің қоғамдық өндірісте жұмы істеу мәселесін де атап өту керек. Қоғамдық өндірісте жұмыс істейтін әйел материалды құндылыққа ие болады. Алайда оның өзі оны ұрлыққа итермелеуі мүмкін, егер де оның бірнеше ай еңбек ақы алмауын ескерсек, ұят туралы сөз қозғаудың өзі дұрыс емес. Себебі бірнеше ай ақша болмаса, үйде аш балалар отырса тонаушылыққа бармағанда не істесін? Соныдықтан да кейбір адамдардың жұмысқа орналасуының өзінде, жұмыс орнынан алатын факторды да ескеруі мүмкін. Қылмыс динамикасымен оның жағдайының тұрақты құрылымдарының жеткілікті түрде айқын көрінуі қылмыс себебінің ашылуына жол береді. Ал әйелдер қылмысына келетін болсақ, әйелдер қылмысының себебін білу үшін, болған жағдайдың біркелкілігін ғана емес, сонымен қатар әйелдер табиғатындағы физикалық және психикалық көрнулермен сипатталады. Шынайы қоғамдық қатынастардың пайда болуындағы процестер мен қоғамдағы құбылыстардың белсенді әрекет етуі, әйелдер қылмысының интенсивті өсуімен қатар түсіндіріледі. Арнайы әлеуметтік процестер мен құбылыстардың қарама - қарсы әрекет етуі, криминогендік қасиеттерге ие, әйелдер арасындағы құқық бұзушылық деңгейінің жоғары көрсеткіш көрсетуі, бүгінгі күндегі әйел адамдардың қоғам өміріне белсенді араласуында. Әйелдер қылмысының негізгі себебі, қоғам өміріндегі нақты жағдайлармен тығыз байланыста болуы. қоғамдық қатынас жүйесіндегі әйел адамдардың орны және ондағы атқаратын функциялары мен рөлдерінің үлкен белгі алуында жатыр, сондықтанда әйелдер қылмысы табиғи құбылыста және шарасыз түрде болуы. Арнайы факторлардың әсер етуіне байланысты қоғамдық қауіптілік, қатігездік және агрессивтіліктің көрінуі әйелдер қылмысының пайда болу себебіне әкеледі.
Әйелдердің кәсіби өзгерістеріне байланысты, басқару топтарында немесе материалдық құндылықтар өндірісніде, яғни тікелей еңбек сферасында ер адамдар мен әйел адамдардың құқықтары тең қалыптасқан. Барлық аталған құбылыстар, әйелдер қылмысының пайда болуына сәйкес келеді. Әйелдер қылмысынң пайда болуына ең басты әсер ететін себептің бірі, қоғамдық өндіріске қатыса отырып материалдық құндылықтарды алуға байланысты, егерде тапқан пайдаларын, қаражаттарын бермеген жағдайда әйел адамдар жанұя жағдайын қамтамассыз ету үшін, яғни балаларын асырау керек болған жағдайда, әйел адамдар жұмыс орынында қандай да бір ұрлық жасайды. Нәтижесінде әйел адамдар аз мамандандырылған және ауыр жұмыс істеулеріне байланысты, ақыр соңында қылмыстық әрекеттерге тап болады.
Осындай көптеген жағдайларға байланысты әйел адамдар дөрекі, агрессивті болып келеді. Ю. М. Антонян көрсеткен екінші әйелдер қылмысына әсер ететін құбылыс әлеуметтік институттар, оның ішінде бірінші орында жанұя болып табылады. Әйел адамдар аналық және жанұялық міндеттерді орындауды кәсіби іс -әрекетпен бріктіруге болмайды, себебі екі жақтық тепе - теңдікті сақтау мүмкін емес. Нәтижесінде әйел адамдар үнемі жұмыс істеулеріне байланысты, шаршаңқылықтың көрінуі, психикалық бұзылыстардың пайда болуы, агрессивтіліктің көрінуі және бейімделе алмаушылық жағдайларына байланысты, әйел адамдар жанұяға және жұмысқа көңіл аудармай, қоғамға қарама - қарсы өмір бейнесіне жеңіл түсіп кетеді. Осындай жағдайлардан кейін әйел адамның аналық міндетері мен жанұя функцияларын орындамауына байланысты жанұя бұзылады. Әйелдер қылмысының себебіне келесі фактрлар әсер етеді, қоғамдық күйзелістер мен мазасызтықтардың әсер етуі. Сыртқы қауіптің шабуылдауы және ішкі мазасыздықтар әйел адамдарды агрессивтілікке итермелейді. Әлеуметтік жағымсыз жақтар мен қақтығыстарды және күйзелістерді уайымдап, терең сезінеді, себебі әйел адамдарда барлық жанұялық міндеттерді орындау жүктелген, жанұяны тамақпен және басқа да заттармен қамтамассыз ету, балаларды тәрбиелеу және оларға қарау жағдайында әйел адамдар барлық қысымдарға төзе алмай қылмыстық әрекеттерге, жағымсыз қылықтарға барады. Әйел адамдардың өзін және жақындарын физикалық қауіптен қорғауға талпыныс зорлық қылмысын жасауға итермелейді, ал басқаларға тәуелді болу өзінің жағдайына сенімсіздік, матералдық құндылықтарды уайымдау барысында құқық бұзушылыққа және пайдакүнемдікке итермелеиді.
Әйелдердің қылмысқа бару себептеріне байланысты, қылмыстық әрекеттердің түрлерге бөлінуі:
1 адам өлтіру және адам денесіне ауыр жарақат салу;
2 ұрлық жасау;
3 алаяқтық;
4 қорқытып алушылық;
Мұндай жағдайларда қылмысты шартты түрде екі жағдайға бөлуге блады:
1 адам өлтіру анық жағдайда жасалған;
2 адам өлтіру анық емес (белгісіз) жағдайда жасалған.
Қоғамға қарсы өмір сүретін қыздардың арасында адамгершілік-құқықтық мәдениеттің деңгейін арттыру, оларға тегін психологиялық және медициналық көмек көрсету, сондай-ақ әлеуметтік байланыстарды, үйін жоғалтқан әйелдерге реабилитациялаушы орталықтар жасау қажет.
Бұл тақырыбыптың өзектілігі әйелдердің арасындағы қылмыстардың артуы қоғамның ұйытқысы болып отырған, қыз-келіншектердің жаман жолға түсуімен сипатталады, ал ол өз кезегінде келешек ұрпақтардың тәрбиесіне және денсаулығына кері әсерін береді. Міне, сондықтан әйелдердің арасындағы қылмыстарды зерттеу мен олардың алдын алу шаралары осы дипломдық жұмыстың өзектілігіне айналып отыр.
Зерттеудің мақсаты Қазақстандағы әйелдердің қылмыстылығын зерттей отырып, оларды алдын алу шараларын қарастыру .
Көрсетілген мақсат келесідей міндеттер арқылы қол жеткізілді:
- Қылмыстылықтың түсінігі және белгілерін зерттеу
- Әйелдер қылмыстылығының пайда болу тарихын қарастыру;
- Әйелдермен жасалған қылмыстардың криминологиялық сипаттамасының негізгі элементтерін талдау;
- ҚР әйелдер қылмыстылығының жай-күйін саралау;
- ҚР әйелдер қылмыстылығының негізгі себептерін анықтау;
- ҚР әйелдер қылмыстылығының алдын-алу шараларын ұсыну.
Зерттеудің объектісі: әйелдердің арасындағы қылмыстылық түсінігінің мәнін ашу және оларды зерттеу.
Зерттеудің пәні: ҚР әйелдердің арасындағы қылмыстылық түсінігін зерттеу мен алдын алу шараларын ұсыну.
Зерттеудің әдістемелік негізін қоғамдық процестер мен әлеуметтік-құқықтық құбылыстарды танудың диалектикалық әдісі құрайды. Зерттеу барысында жалпы ғылыми, жеке-ғылыми және арнайы таным әдістері қолданылды: тарихи-құқықтық, ресми-логикалық, салыстырмалы-құқықтық, статистикалық, нақты-әлеуметтік және т.б.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қылмыстылықтың түсінігі және белгілері
1.1 Қылмыстылықтың түсінігі
Қылмыс әр уақытта да белгілі бір іс-әрекеттің көрінісі, нәтижесі болып табылады.
Әрекет дегеніміз - адамның қылмыстық заң тиым салған нәрселерді істеуі, ал әрекетсіздік дегеніміз адамның заң, нормативтік кесімдер, нұсқаулар немесе жарлықтар, бұйрықтар бойынша өзіне жүктелген міндетін орындамауы.
Қылмыс дегеніміз - қылмыстық заңдармен тиым салынған, қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздікті айтамыз.
Қылмыстың белгілеріне мыналар жатады:
1. Қоғамға қауіптілігі
2. Заңға қайшылығы
3. Айыптылығы
4. Жазаланатындығы.
Қылмыстың санаттары деп оларды нақты белгілері бойынша топқа бөлуді айтамыз. Қылмыстар сипатына, қоғамға қауіптілік дәрежесіне және кінәнің түріне байланысты мынадай санаттарға бөлінеді:
- онша ауыр емес;
- ауырлығы орташа;
- ауыр;
- аса ауыр.
Қылмыстық Кодекстің 10-бабына сәйкес қылмыс жасағаны үшін осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза бас бостандығынан:
1. қасақана жасаған әрекеті - 2 жыл, абайсызда жасаған әрекеті - 5 жылдан аспайтын мерзімге - онша ауыр емес;
2. қасақана жасаған әрекеті - 5 жыл, абайсызда жасаған әрекеті - 5 жылдан аспайтын мерзімге - ауырлығы орташа;
3. қасақана жасаған әрекеті - 12 жылдан астам мерзімге - ауыр;
4. қасақана жасаған әрекеті - 12 жылдан астам мерзімге немесе өлім жазасы көзделсе - аса ауыр санатына жатады.
Қылмыстың құрамы дегеніміз - бұл қылмыстың объективтік және субъективтік жақтарынан құралатын белгілерінің жиынтығын айтамыз. Ондай белгілер 4 топқа бөлінеді:
- қылмыстың объектісі;
- қылмыстың объективтік жағы;
- қылмыстың субъектісі;
- қылмыстың субъективтік жағы.
1. Қылмыстың объектісі - қылмыскердің қиянат жасайтын және де қылмыстық заңдармен қорғалатын қоғамдық қатынатсар [1, б. 58].
2. Қылмыстың объективтік жағы - ол қылмыстың сыртқы көрінісіне жататын белгісі.
3. Қылмыстың субъектісі - ол қылмыс жасаған уақытта ақыл-есі дұрыс және 16 жасқа толған жеке адам. Кейбір ауыр қылмыстар үшін (кісі өлтіру, зорлау, адам ұрлау және т.б.) қылмыстық жауатылыққа адам 14 жастан тартылады.
4. Қылмыстың субъективтік жағы - бұл қылмыстың ішкі мәнін, мазмұнын білдіреді.
Қылмыс құрамы құрастырылуына байланысты материалдық және формальды болып жіктеледі.
Материалдық құрамда қылмыстың аяқталу сәті қоғамға қауіпті зардаптың тууына байланысты болса, формальды құрамда зардапты тосып жатпай-ақ, қоғамға қауіпті әрекетті жасаудың өзі қылмыстың аяқталғандығын көрсетеді.
Қылмыстылық - бұл салыстырмалы жаппай, тарихи өзгермелі әлеуметтік, қылмыстық-құқықтық сипатқа ие, белгілі бір мемлекетте белгілі бір уақыт аралығында жасалған қылмыстардың жиынтығынан тұратын таптық қоғамның құбылысы. Осындай анықтаманы алпысыншы жылдары Н.Ф.Кузнецова берген болатын. Одан бері де осы анықтаманың мұрты қисайған жоқ.
Оның өзіндік себептері де бар. Жоғарыда айтып өткеніміздей қылмыстар жинақтала келгенде жаңа бір сапаға ие болады, ол - қылмыстылық. Осыған байланысты теңіз бен тамшыны, клетка мен организмді мысал қып келтіре кеттік. Қылмыстылық - әлеуметтік құбылыс, өзінше бір организм, қоғамның өзіне бағытталған сырқаты.
Сырқат демекші, қылмыстылықтың сыртқа көрінетін көрсеткіштері оның симптомы сияқты екендігін айта кету керек, себебі кейбір сырқат түрлерінің симптомы бірдей болғанымен диагнозы және емдеу жолдары әр түрлі болатыны аян. Мысалға, тұмау мен сібір жарасының сыртқы симптомдары бірдей болғандықтан АҚШ-та 2001 жылы сырқаттанғандарды тұмаудың дәрісімен емдегендіктен бернеше адам қайтыс болды. Сол сияқты ұрлық пен кісі өлтірудің немесе, тіпті, ұрлық пен алаяқтықтың алдын алу жолдары да әр қилы болу керек екендігі хақ.
Жоғарыдағы анықтамадан қылмыстылықтың мынандай белгілерін анақтауға болады:
- оның салыстырмалы-жаппайлығы. Жалпы жаппай емес салыстырмалы жаппай болатын себебі - қоғамның бәрі қылмыстылық атты сырқатпен ауырмайды, тек белгілі бір бөлшегі ғана қылмыстылық құбылысына үлес қосады, ал тұмау эпидемиясы жаппай құбылыс, өйткені ол кездерде жұрттың бәрі тұмауратып шығады. Ал салыстырмалы жаппай болмаса да ол қылмыстылық емес, бар болғаны бірді-екілі немесе жүз-екі жүз қылмыстардың жиынтығы ғана болып қалады [2, б. 74].
- тарихи өзгермелі болатындығы қоғамның қылмысқа деген көзқарасы үнемі өзгеріп отыратындығында. Бір уақыттарда қылмыс боп есептелген әрекеттер басқа бір кезде қылмыс емес немесе керісінше.
Мысалға, Кеңес дәуірінде алып-сатарлық әрекеті қылмыс боп, қылмыстылықты құрап тұрса, қазір ол қылмыс болмақ түгілі экономиканы дамытушы факторлардың бірі (бизнес). Не болмаса сол уақытта компьютерлік қылмыстардың атын да білмеген болса, қазір ол дүниежүзінде кең тараған қылмыс түрі. Яки құл иеленушілік құрылыс кезіндегі құлды өлтіру мен осы күнгі адам (кез келген) өлтіруді, ортағасырдағы еуропа елдеріндегі `'алғашқы түн'' құқығын атауға да болады.
- жоғарыдағы белгімен сабақтас қылмыстылықтың қылмыстық-құқықтық сипатқа ие құбылыс екендігі. Әлбетте, қылмыстылық өзі сырттай қарағанда жасалған қылмыстардың жиынтығынан тұрады, ал әрекетті қылмыс деп тек қана қылмыстық құқыққа сүйене отырып тани аламыз.
- оның белгілі бір мемлекетте белгілі бір уақыт аралығында жасалған қылмыстардың жиынтығынан тұратындығын кез келген құбылыстың кеңістік пен уақыт параметрлеріне бағыныштылығымен түсіндіруге болады. Мысалға, Қазақстандағы қылмыстылық десек мүлде түсініксіз, себебі Адам ата - Хауа ана жаралған сәттен бастап қазақ даласында қанша қылмыс болғанын біле алмаймыз немесе 2002 жылғы қылмыстылық десек те Әлемнің түкпір-түкпірінде қанда қылмыс болғанын білмейміз [3, б. 39].
- оның әлеуметтік құбылыс екендігі қылмыс тек қана адамдар қоғамында орын алатындығымен ерекшеленеді.
- оның таптық қоғамның құбылысы екендігі бір қарағанда дау туғызуы да мүмкін, өйткені бұл белгіден социалистік көлеңке іздеушілер де табылады. Бірақ олармен келісе қою да қиын. Барлық қылмыстылықтың бәріне ортақ бір ғана себебі бар ма?- деген сұраққа жауап табылуы екіталай. Десек те бір факторды ортақ деп айтуға әбден болады. Ол - қайшылық, мүдделердің, мұқтаждықтардың, көзқарастардың қайшылығы. Ал осы ойды індетсек, қайшылық қай жерде болады? Тек тап бар жерде, әлеуметтік тап жоқ жерде қайшылық та (антогонистік қайшылықтарды қоса алғанда) болмайды. Демек, қылмыстылықтың табы бар қоғамға тән құбылыс екендігі мың мәрте шындық.
Қылмыстылық қоғамның төл баласы, сөйте тұра ол қоғамның өзіне қарсы бағытталған сырқаты. Осы жерде қылмыстылықтың кері байланысқа ие құбылыс екендігін айта кету керек. Кері байланыс дегеніміз қандай да бір құбылыстың, процестің нәтитжесі сол құбылыстың қызмет етуіне, функциясына ықпал еткенде орын алатын байланыс түрін айтамыз. Мысалға, оны қарапайым түрде былай түсіндіруге болады. Сөйлеп тұрған (қызмет) шешен оның тыңдаушыларының ұйып тыңдап отырғандығын (нәтиже) байқайды.
Олардың ұйып тыңдап отырғандығы (нәтиже) шешеннің одан да әсерлі сөйлеуіне (қызметке) ықпал етеді. Немесе айнаға қараған адам шашына ақ түскендігін байқайды. Енді оның ''шашым ағарып барады'' деген уайымынан да шашы ағарады.
Сол сияқты қоғам қылмыстылықты туындатады да ол қоғамның өзінің әрекет жасауына ықпал етеді, осының нәтижесінде қоғамның бет-әлпеті өзгереді, өзге кейіптегі қоғам пайда болады, соңғысы өз кезегінде қылмыстылықтың да сипатын өзгертеді, осылай жалғасып кете береді.
Қылмыстылық қылмыстанудағы негізгі түсінік. Бірақ, үнемі ғылымда әр жолы ғылымда болатындай, ең анық еместігі. И.И.Карпец Қылмыстылық: елестер мен шынайылықтар деген өзінің монографиясында мынаны қорытындылады: Қылмыстылықтың көптеген анықтамаларын табуға болады. Бірақ жеткілікті. Батыс ғалымдары, әдетте, оларға толық анықтама бермейді. Қылмыстылыққа әр түрлі әдістемелік амалдардан шығатын анықтамалардағы айырмашылықтар анық, кейде анықтама ғалымның визиттік карточкасына айналады, олар оның негізгі мамандығын көрсетеді. Алайда анықтамалардың боямасы әр түрлілігімен таң қалдырады.
Қылмыстылық - жеке қылмыстық мінез-құлықтардың жиынтығынан тұратын әлеуметтік құбылыс болып табылады. Алайда қылмыстылыққа осы жеке белгілерді жеңу мен барлық қылмыстық белгілердің болуы тән, олардың жиынтығы оның түсініктемесін анықтайды.
Қылмыстануда қылмыстылық деп әлеуметтік тарихи өзгермелі, жалпы, қылмыстық-құқықтылық түсіндіріледі, ол қоғамдық қауіпті жазаланатын әрекеттерде көрінеді. Қылмыстылық көптеген қылмыстардан тұрады. Олардың жиынтығы қылмыстар мен қылмыскерлердің күрделі жүйелік-құрылымдық түрленімдерінен, қылмыстардың түрлілігінен және жалпы қылмыстылықтан көрінеді [4, б. 67].
Қылмыстылықтың түсінігінде оның осы құбылысты әлеуметтік-құқықтық негізделуінің көзқарасынан алғандағы болмысы көрсетілген. Анықтаманың құрылымдық компоненттері, қылмыстылықтың барынша маңызды маңызды белгілерін көрсете отырып, оның құрамын, шынайы көрінісін сипаттайды.
Қазіргі кезде біздің қоғамда экономикадағы, саясаттағы, әлеуметтік саладағы әлеуметтік қарбаластық, кризистік құбылыстар қалыптасқан, басқару органдарының авторитетінің төмендеуі қылмыстылықтың артуында, қоғамдық қауіпті қылмыстардың түрлерінің көбеюінен көрінді. Әсіресе қауіпті сипатқа ұйымдасқан қылмыстар, ұлтаралық даулар, терроризм ие болды, олар кінәсіз адамдардың өлімімен және вандилизм мен зорлау актілерімен қатар жүреді.
Бұл қылмыстылық пен оның параметрлерінің қоғамның барлық әлеуметтік жақтарымен тығыз байланысты екендігін растайды.
Қылмыстылық әлеуметтік құбылыс ретінде белгілі бір, яғни оған тән, біршама ерекшеліктерімен қайталанатын, оның басқа әлеуметтік құбылыстармен байланыстарын көрсететін заңдылықтарға ие.
Қылмыстылықтың заңдылықтарына объективті, өтпейтін сипат, оның қоғамдық дамудың күйінен, онда бар қарама-қайшылықтарымен қоғамның тұрақтылық деңгейінен тәуелділігі, ғылыми-техникалық прогрестің, экономиканың, байланыс құралдарының, компьютерлендірудің дамуының күрделенуі жатады.
Қылмыстылықтың заңдылықтарына әлеуметтік-экономикалық және саяси қатынастардың реформалануымен әлсіреген оның қоғамдағы өсімі, қылмыстық қолсұғушылықтан қорғайтын қажеттіліктерге орай сандық және сапалық өзгерістер, оның өз бетінше жүзеге асырылуы жатады [5, б. 73].
Қылмыстылық тарихи өзгермелі құбылыс ретінде оның пайда болуы қоғамның санаттарға бөлінуімен, жеке меншіктің пайда болуымен және мемлекеттік биліктің пайда болуымен сипатталады. Қылмыстылық үздіксіз өзгеріп отырды, үнемі түрленіп отырды, қылмыстылықтың жалпы қылмыстылық картинасы және оның қылмыстық-құқықтық сипаты әр түрлі болды. Үнемі олардың деңгейі, құрылымы, себептерінің және шарттарының өзгешелігі, әрекеттер шеңберінің басқарушы санаттармен бағалануы өзгеріп отырды.
Қылмыстану қылмысты бір қайталанбайтын күйінде бар адамның мінез-құлығының жалғыз актісі ретінде қарастырады. Өзара негізделетін жағдайларға орай, қылмыс нақты бір жағдайда жасалына алынады, жасалына алмауы да мүмкін, яғни мүмкін, тұрақсыз сипатқа ие. Қылмыстылық әр түрлі қылмыстық актілерден құрала отырып, оның құрайтын бөліктерден ерекшеленетін құбылысты тудырады. Осыған орай қылмыстылықтың өте маңызды белгісі оның жалпылығы болып табылады.
Қылмыстылық - бұл көптеген қарама-қайшы жеке жағдайлар, олар өздерінің массасында жағымсыз әлеуметтік құбылысты тудырады, ол жалпыланған статистикалық көрсеткіштерге және заңдылықтарға ие. Бұл кезде қылмыстылықтың сандық сипатталары жалпы құбылыс ретінде тұрақтылықты анықтайды. Мұнда үлкен сандардың заңының әрекет етуі өзінің көрінісін табады, бұл жалпылық бірліктерінің көп болғанында және кейбір белгілі бір жағдайларда жалпы нормадан кейбір ауытқуларды табады, олар жеке бірліктерге тән және бір-бірімен өшіріледі. Осының нәтижесінде жаппай құбылыс ретіндегі қылмыстылықтың қандай да бір заңдылығы көрінеді. Мұндай заңдылық, басқа сөздермен айтқанда, қылмыстылықтың сипаттамасы жайдан-жай емес. Ол тұрақты сипатқа ие және кез-келген екінші орындағы және жағымсыз өзгерістер оның болмысын өзгертпейді.
Қажеттілік мұнда өзін шарасыз күш ретінде көрсетеді.
Қылмыстылықтың маңызды сипаттамасы оның қылмыстық-құқықтық сипаттамасы болып табылады, онда тыйым салуларды бұзудың жеке актілері біріктірілген және қылмыстық заңда құрылған. Бұл қылмыстылықты басқа құқық бұзушылықтар мен адамгершілікке жатпайтын әрекеттерден қорғайды.
Тарихи тәжірибемен жинақталғандай, қоғамдағы адамдардың әрекеттерін бағаламай және оларды жасағаны үшін жауапкершіліктің шараларын реттемей отырып, адамдардың мінез-құлығын жүйелеуге болмайды. Қандай да бір әрекетті қылмыстық-құқықтың бағалануы - бұл ең алдымен, оған мемлекеттің жағынан алғандағы қарым-қатынастың нәтижесі. Мұндай бағалаудың негізгі мәні мынада: азаматтың әрекеттері мен мінез-құлығының әр түрлілігі қандай да бір қоғамның қызығушылықтарымен бөліп көрсетіледі және бағаланады, олар қоғамға кішкене зиян келтіреді және қоғамдық қауіптілікке ие. Көрсетілген белгі әрекетті қылмыстылық деп бағалаудағы негізгісі болып табылады [6, б. 58].
Қылмыстылықтың қылмыстық болмысы қылмыс пен қылмыстылық түсініктерінің ара қатынастарын ашпай, түсіндіріле алмайды. Айта кететін жайт, егер қылмыс түсінігі криминологиялық болса, онда қылмыстылық түсінігі - қылмыстық-құқықтық болып табылады.
Қылмыстың криминологиялық анализі оның әлеуметтік және генетикалық табиғатын бақылауға, оның қозғалмалы бастауларын анықтауға мүмкіндік береді. Қылмыстарды жалпы бағалай отырып, оның әлеуметтік-құқықтық табиғатын, заңды және әлеуметтік өзара байланысын есте ұстаған жөн. Бұл ретте екі сәтті назарға алу керек. Біріншіден, заңды көзқараспен алғанда мұндай амал өзінің қылмыс туралы арнайы түсінігін өңдеу қажеттілігін болдырмайды. Қылмыстық құқықта берілген қылмыс түсінігі барлық оның құқықтық белгілерінен тұрады, олар қылмыстану ғылымы үшін маңызды болып табылады. Екіншіден, әлеуметтік көзқараспен алғанда, криминологиялық әдіс қылмыстың анализін шынайы жағымсыз қоғамдық құбылыс ретінде анықтайды. Қылмыс түсінігі бұл кезде қылмыстық құқықпен белгіленген шеңберден асып түседі. Сондықтан маңызды және міндетті шарт ретінде қылмыстың әлеуметтік құрамын және оның не оны дүниеге әкелді және не оның нәтижесі болғандығын зерттеу көрінеді.
Қазіргі замандағы қоғамда қылмыстың дамуына әсер ететін жалпы заңдылықтар.
Қазіргі кезде қазақстандық қоғамда пайда болып жатқан криминалдық жағдай біршама күрделі. Бұл қоғамның барлық жағдайларымен тығыз байланысты қылмыстылыққа ауыр криминогендік салдарларға алып келетін, жағымсыз әрекетті ондағы бар қарама-қайшылықтардың әсер етуімен түсіндіріледі.
Қылмыстық жағдай қоғамдық дамудың барлық салаларына бір уақытта жағымсыз әсер етеді. Қазақстандағы қоғамдық өмірдің барлық жақтарына әсер еткен, әлеуметтік-экономикалық және саяси түрленулер объективті және субъективті себептердің болуынан қылмыстың әлеуметтік алғышарттарын жеңуде сезілетін нәтижелерге және криминологиядық қарбалаушылықтың әлсіреуіне әкелмеді [7, б. 48].
Осы барлық факторлардың қоғамдық қатынастар саласына әсер етуі жүйелік сипатқа ие болды және қылмыстың көлемінің, деңгейінің, қарқының атуында, оның жағымсыз құрылымдық сипаттамаларының сақталуында, қылмыстың әлеуметтік-жағымсыз салдарларының ауырлауында, оның латенттік көріністерінің артуында көрінді.
Қазіргі заманғы қылмыстың криминологиялық анализі оның негізгі үрдістерін, яғни оның өзгеру бағытын, қоғамның дамуының белгілі бір кезеңдеріндегі оның көріністерінің формаларын анықтауға мүмкіндік береді.
Латенттік қылмыстылық. Оны анықтаудың әдістемесі
Латенттік қылмыстылықтың криминологиялық аспектісі іс-жүргізу аспектісінен біршама кең. Егер жасалынған қылмыс заңды салдарларына алып келсе, онда латенттілік туралы іс-жүргізу аспектісінде айтудың негізі жоқ, өйткені латенттіліктің іс-жүргізу аспектісі өзін жойды. Мұнымен қоса, осындай жағдайларда көптеген жағдайларда латенттілік туралы криминологиялық аспектіде айтылады. Бұл - қылмыстық істі қозғауға заңсыз бас тартудың фактілері (ресми түрде мұны да қылмыстың заңды салдарларына жатқызуымыз керек), қылмыстық істі әрі қарай тоқтатумен қылмыстық істі жүргізу бойынша заңсыз тоқтату, оған тиісті негіздерсіз қылмыстық істердің тоқтатылуы және басқа да жағдайлар.
Демек, латенттік қылмыстың криминологиялық аспектісі оны біршама кеңінен қарастыратын болсақ, ол дәстүрлі түсінікке қарағанда кең, және оның құрамын ескерілмеген қылмыстардың қылмыстық-құқықтық статистикасымен және қылмыстық-іс жүргізу аспектілерімен шектейді, оларды нақты қылмысты латентті түсінуден салыстырмалы дербестікке қатысты қолданбайды.
Латенттік қылмыстылықты сипаттайтын келесідей белгілерді көрсетуге болады:
- оның біршама таралғандығы мен қайталанғандығының есебінен көрсетілген құбылыстың қоғамдық қауіптілігі;
- латенттік қылмыстың әлеуметтік табиғаты, оның өзгеруге қабілеттілігі;
- жалпы сипат, ол латенттік қылмыстылық тіркелмеген қылмыстардың жиынтығын құрайтындығымен негізделген, ол сарапшылардың бағалауы бойынша тіркелген қылмыстан бірнеше есе асып түседі;
- қылмыстық әрекеттің бір құқық қорғау органдарынан жасырындығы;
- қылмыстық әрекеттерге әсер етудегі әлеуметтік ортаның пассивтілігі және адекватты бағалаудың болмауы;
- құрылымның өзгешелігі. Егер тіркелген қылмыстың құрылымында орташа ауырлықтағы және ауыр қылмыстар басым болып келсе, онда тіркелмеген қылмыстың құрылымында кішкене және орта ауырлықтағы әрекеттер басым болып келеді. Латенттік қылмыстың құрылымындағы біршама салмақты жәбірленушілерсіз қылмыстар алады, олардың қатарына мемлекеттік билікке, мемлекеттік қызметкерлердің мүдделеріне және жергілікті өзін-өзі басқару қызмет органдарына қарсы қылмыстар, экономика саласындағы қылмыстар жатады. Жоғарғы латенттілікпен аса ауыр қылмыстар да сипатталады (мысалы, мұқият жоспарланатын және жасырын кісі өлтірулер);
- пайда болған қылмыстық-құқықтық қатынастар соттық іс жүргізудің нысанына айналмады, яғни, процессуалдық жүзеге асырылмады;
- қылмыстық және қылмыстық-процессуалдық заңмен орнатылатын латенттік қылмыстылықтың уақытша шектері. Латенттік қылмыстардың құрамынан келесідей негіздер бар болған жағдайында алынып тасталынуы мүмкін:
1) мемлекеттік статистикалық есеп жүйесіндегі тіркелім;
2) осы қылмысты жасағаны үшін қылмыстық жауапкершілікке тарту мерзімінің өтіп кетуі. Латенттік қылмыстылықтың көрсетілген өзгешелігі көрсетілген қылмыстық кумулятивті немес жинақтаушы сипатын негіздейді [8, б. 106];
Латенттік қылмыстылыққа тән келесідей қасиеттерді бөліп көрсетуге болады:
- қылмыстық заңсыздыққа ұмтылуы, яғни әділетті сотталудан кету;
- қылмыстық әрекеттің әлеуметтік ортада танымалдығының әр түрлі деңгейі;
- жасырын қылмыстың толығуының шегі және оның криминологиялық параметрлерінің шекті мүмкіндіктері;
- жасырын қылмыстық әрекеттердің жасырындылықтың бір күйінен екінші күйіне ауысуы.
Латентті қылмыстылық шынайы объективті әлеуметтік-құқықтық құбылыс, ол әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынастардың, құқықтық және құқық қорғаушылық саясаттың, қоғамдық, топтық және жеке танымның саласындағы өзара негізделген факторлардың кешенімен детерминацияланады [9, б. 93].
Латенттіліктің мәселесі қылмыстың көлемін, қарқындылығын анықтау және оның объективті көрсеткіштерін көрсету үшін ғана өзекті болып қоймай, сондай-ақ маңызды криминогендік фактор ретінде маңызды.
Қылмыстың латенттілігінің бөлінбейтін салдарларына келесілер жатады:
- қылмыстың нақты күйі, деңгейі, құрылым, динамикасы, қоғамға қылмыстық әрекеттермен жасалған зиянның көлемі мен сипаты туралы түсінікті бұрмалау;
- жасалған қылмыс үшін бұлтартпастың принципін жүзеге асыруға кедергі;
- қылмыстың артуы, әсіресе рецидивті қылмыстың артуы;
- қылмыспен күресудің негізгі бағыттарын анықтауды қиындататын болжамдардың анықтылығының төмендеуі;
- құқық қорғау органдарының авторитетінің төмендеуі;
- қылмыспен күресудегі азаматтардың белсенділігінің төмендеуі.
Латенттік қылмыстылықта екі топ бөлініп көрсетіледі: құқық қорғау органдарымен қылмыстардың өздерінің өзгешелігіне байланысты анықталмаған қылмыс, жасалғанға жәбірленушінің және басқа да жағдайлардың жағынан қарым-қатынасы; құқық қорғау органдарының лауазымды тұлғаларының құқықтық емес әрекеттерінің нәтижесінде статистикалық есептерде көрініс тапттаған жасырын қылмыс. Егер бірінші жағдайда жәбірленушілер мен қылмыс туралы белгілі басқа тұлғалардың қаламауына назар аударылса, ол туралы құзыретті органдарға хабарлау, ал екінші жағдайда - құқық қорғау органдарының лауазымды тұлғаларының қылмыспен күресудегі істің жағдайын жасырып қалуға назар аударылады.
Латенттік қылмыстылық барлық қылмыс сынды себептермен негізделеді. Алайда осындай қылмыстың болуы және оның себептері құқық қорғау органдарының тиімсіз әрекеттерімен анықталады. Бұл тек жасырылатын (жасанды) латенттерге ғана емес, сондай-ақ жасырын (табиғи) латенттілікке де қатысты. Мысалы, жасырын қылмыстың қылмыскерді жазалаудың шарасындығындағы жәбірленушінің сенімсіздігі құқық қорғау органдарының қызметінің жеткіліксіз түрде тиімділігіне тура қарым-қатынасқа ие [10, б. 48].
Қазіргі кезде қылмыстың күйін бағалау негізінен статистикалық мәліметтер бойынша жасалынады. Есептің қазіргі кездегі жүйесінде мұндай мәліметтер толық көлемде дұрыс болмауы мүмкін. Бұл әсіресе жоғарғы латентті қылмыстарға қатысты. Анық мәліметтердің болмауы қылмыстың криминологиялық картинасын және оның барынша латентті түрлерін объективті бағалауға, сондай-ақ қылмыспен жалпы күресудегі негізгі күштерінің бағытталғандығын анықтауға мүмкіндік бермейді.
Қылмыстық статистика мен әкімшілік пен тәртіптік құқық бұзушылықтар, азаматтық-құқықтық деликтілердің нәтижелерін салыстырудың жолымен барынша пайдалы нәтижелерді алуға болады. Егер статистиканың көрсеткіштері тұтынушылардың алдау фактілерінің санының төмендеуі туралы куәлік ететін болса, ал сауда инспекциясының мәліметтері бойынша, олардың саны, керісінше, артса, демек, бұл құқық бұзушылық түрінің латенттілігі артады деген негіз бар [11, б. 43].
Латентті қылмыстылықты анықтау әдістерінің бірі құқық қорғау органдарына, бұқаралық ақпарат құралдарына, басқа мемлекеттік органдарға түскен анықтамаларды, арыздарды, хабарламаларды талдау және алынған нәтижелерді қылмыстық статистиканың мәліметтерімен салыстыру болып табылады. Егер азаматтар жиі сауда саласындағы қызмет көрсетулерге, пара беру фактілеріне арыз түсіретін болса, ал қылмыстық статистиканың мәліметтері бойынша олардың аталған қылмыстарының артуы байқалмаса, демек, олардың латенттілігінің артуы жүрді.
Латенттілікті жергілікті зерттеудің әдістері кеңінен танымал. Мысалы, ауруханалардан, емдеу орталықтарынан алынған денсаулыққа зиян келтіру туралы фактілердің саны туралы мәліметтерді милицияның, прокуратураның, соттың мәліметтерімен салыстыруға болады.
Латенттілікті анықтаудың барынша тиімді әдісі оның сараптамалық бағалануы болып табылады. Оның көмегімен анықталған және жасырын қылмыстардың арасындағы айырмашылықтарды алуға болады.
1.2 Қылмыстылықтың белгілері
Қылмысты нақты сипаттау мен талдау үшін сандық және сапалық белгілерді қолданады.
Сандық белгілері қылмыстың саны мен динамикасын сипаттайды.
Қылмыстың жағдайы - белгілі ауданда және белгілі бір уақыт аралығында жасалған қылмыстардың саны. Әдетте қылмыстың жағдайын бір жыл ішінде қандай да бір мемлекеттік немесе әкімшілік бірліктер бойынша бағалайды: мемлекет, аудан, облыс, аймақ, қала.
Қылмыстылықтың жағдайы абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштерде бағалана алынады. Мысалға, Қазақстан Республикасында 1970 жылы - 29 426 қылмыс жасалса, 1980 жылы ол деңгей 56 164-ке көтерілген, 1990 жылы 76 517 болса, 2000 жылы 148 053, 2010 жылы 150 790 болған.
Кесте 1 - 1970-2014 жж Қазақстандағы қылмыстылықтың деңгейі
Жылдар
Қылмыстылықтың деңгейі
Жылдар
Қылмыстылықтың деңгейі
Жылдар
Қылмыстылықтың деңгейі-
Жылдар
Қылмыстылықтың деңгейі
Жылдар
Қылмыстылықтың деңгейі
1970
29426
1979
52567
1988
70140
1997
98023
2006
183977
1971
43174
1980
56164
1989
73309
1998
103039
2007
165401
1972
44674
1981
54766
1990
76517
1999
135338
2008
142100
1973
43582
1982
54483
1991
81397
2000
148053
2009
139431
1974
39579
1983
55938
1992
82690
2001
173858
2010
150790
1975
38930
1984
59873
1993
99415
2002
200873
2011
152168
1976
49065
1985
61217
1994
99171
2003
206006
2012
135151
1977
49357
1986
62748
1995
103587
2004
201796
2013
11848
1978
53090
1987
61886
1996
99417
2005
183913
2014
10548
Біздің қоғамда қылмысылықты ескерту, мәні қылмыстылықтың кемуіне, динамикасына оның себебі мен жағдайын тексеру.
Қылмыстылықтың болу себебі өсу деңгейіне яғни уақытымен себебіне тергеушілердің көңілінде болады.
Қылмыстылықтың зардабы оның әлеуметтік ақпараттық жағдайымен тығыз байланысты.
Қылмыстылықтың себебі мен жағдайын анықтау үшін бұған байланысты ақарат көздерімен қамтамасыз етілуі тиіс.
Қылмыстылықтың себебін зерттеудің екі деңгейі бар:
1.қылмыстылықты зерделеу немесе зерттеу;
2.қылмыстылықтың басқа ққылмыстылықтардан ерекшелігін, айырмашылығын анықтау.
Қылмыстылықтың себебі, қылмыстың істелу жағдайына байланысты.
Қылмыстың себебі мен жағдайы қоғамға қарым қатынасы мынадан көрінеді, әсіресе:
А.қылмыстың себебімен жағдайы оның деңгейіне байланысты ерекшеленеді;
Б. Қоғамдық тергеу жүргізудің екі себебі бар:
1. динамикалық;
2.статистикалық;
Қоғамға қауіп төндіретін бұл қылмыстылықтың мәселесі болып табылады. Оның басты себебі, қоғамда тәрбиелеу жұмысының жоқтығы және де құқық қорғау органдарының және басқада мемлекеттік органдарының өзіне қойылған қызметтердітолық жүзеге асырмауы.
Қылмыстылықтың себебі мен жағдайы пайда болуы жағынан әлеуметтік жағдайларына байланысты.
Криминалогиялық детерминация яғни қылмыстың себебі мен жағдайына көптеген компоненттер әсер етеді.
Қылмыстылықтың себебі мен жағдайына мынандай қылмыстар кіреді:зорлау, рецидивистік қылмыстар және тағы басқалары жатады. Бұл қылмыстар бір-бірінен криминалогиялық деңгейлеріне байланысты ажыратылады.
Қылмыстылықтың себебі мен жағдайы криминалогиялық жүйенің басты элементі болып табылады.
Жағдай-бұндай құбылыс, қылмыспен қылмыстылықтың өздігінен шыққан нәтиже емес.
Себеппен жағдайдың арасында өзара әсер ететін қарым-қатынастың бар болуы болып табылатын криминалогиялық детерминацияны ұғынуға жәрдемдеседі.
Жағдай өздігінен қылмыстылыққа себепкер бола алмайды.
Себеп пен жағдайдың криминалогиялық детерминациясында өз қасиеттерін сақтайды.
Қылмыстылықтың себебі мен жағдайларын тергеу барысында бірінші орында әлеуметтік көрсеткіш басым болады. Мысалы: маскүнемдікпен жасалған қылмыстылық, бұл алкогольдік әдет-ғұрыпқа жатады.
Қылмыстылықтың себебі мен жағдайы-көбінесе негативті көрініс болып табылады.
Қылмыстылықтың себебі мен жағдайларының бар болуы және қылмысты жасау туралы сөз болғанда нақты әлеуметтік негативтік көрініс болуы керек. Қылмыс пен қылмыстылықтың себебімен тергеудің байланысы.
әсіресе, криминалогиялық детерминация құқық қорғау органдарының іс-тәжірибесінде оқытылады. Олар, қылмыс неге жасалды? Және бұған қандай күш әсер етті? деген сұрақтарға жауап береді.
Қылмыстылықтың себебі мен жағдайының классификациясы
1. Қылмыстылықтың себебі мен жағдайының әртүрлі деңгейде ғылыми және практикалық классификациясына байланысты. Ең соңғысы: а) деңгейіне байланысты; б) мазмұнына; в) басқа да критеилерге байланысты;
2. Деңгейіне байланысты қылмыстылықтың себебі мен жағдайы а) барлық қылмыстылықтың болуы; б) қылмыстылықтың категориясымен топтылығы; в) қылмыстылықтың әрекеттілігі. Жоғарғы деңгей қылмыстылықтың себебі мен жағдайының барлық қылмыстылықтардың жиынтығы; Мысалы, алдап кету, зорлау, кәмелетке толмағандар мен ересектер арасындағы бірінші рет жасалған және рецидивистік жағдайы; Қылмыстылықтың саны мен мазмұны оның элементінің себебі мен жағдайының оның деңгейімен сәйкес келмейді.
3. Мазмұны бойынша криминогендік детерминациясы әлеуметтік экономикалық, идеологиялық, политологиялық, әлеуметтік психологиялық, әлеуметтік тәрбиелеушілік болып келеді. Көбінесе қылмыстылықтың болу себебі мен жағдайы оның әлеуметтік жағдайымен байланыстырылады.
4. Жоғарыда көрсетілгендей қылмыстылықтың екі түрі көрініс табады, оларға: а) әлеуметтік психологиялық жағдай мен қылмыстылықтың болу себебі байланыстырылады; б) қылмыстың болуынан қылмыстылықтың жағдайын зерттеуге дейінгі уақыт аралығы;
5. Әлеуметтік жағдай криминогендік ортаныі болуына алып келеді;
6. Қылмыстылықтың толық және спецификасиялық жағдайы. Толық жағдайы қылмыстылықтың болу жағдайын толығымен тәнту барысын жатқызамыз. Спецификасиялық ол толық жағдайдың бір тәсілі, құрамы, яғни болған қылмыстылықтың жағдайыме байланысты. Оның объектісі мен объективтік субъективтік криминогендік жағдайы әлеуметтік экономикалық жағдаймен байланысты, субъективтік жағдайы оның криминогендік детерминациясы.
2 Әйелдер қылмыстылығының пайда болу тарихы
2.1 Әйелдер қылмыстылығы Ресейдің революцияға дейінгі кезеңінде
Қылмыс түсінігі және қылмыскер тұлғасының сипаттамасы тарихи түрде ғаламдық өзгерістерге ұшырап отырды - сәйкесінше мемлекетте басты орынға ие болды және кез-келген түрдегі қоғамның саяси, ғылыми, діни және әлемдік сипатын көрсетті. Адамзатпен және әр мемлекетпен жеке басынан өткізілетін әр уақыт кезеңі өзіндік арнайы амалды, ғылыми ойлау түрін, жеке түрлік парадигмасын жасады.
Әйелдер қылмыстылығының генезисі, оның табиғатын талдау және жалпы қылмыстың өзіндік бағытының дамуы бұдан да терең тарихи мәнін түсінуге ұшырамады, ол адамзаттың пайда болуының ең негізгі түптерін қамтитын. Мұнымен бірге оны тарихи-жүйелік, кешенді философиялық, діни, ғылыми, көзқарастық дәне берілген құбылыстар туралы басқа мәліметтерді қолдана отырып жасауға болады.
Эмпирикалық зерттеулер көрсеткендей, әйелдер қылмыстылығының мәселесі өзінің түбін тереңнен алады, Ресейге келетін болсақ, ол тікелей теологиялық постулаттарда, соның ішінде, христиандық постулаттарда көрініс табады.
Негізінен барлық тарихи кезеңдер үшін құқыққа қарсы жасалған жалпы әрекеттердің ішінен әйелдер қылмысын бөліп қарастыру тән. Діни көзқарас басым болып келген қоғамда қылмыс пен қылмыскер тұлғасы түсінігі теологиялық категориялардың шеңберіне енді, ол жалпы қылмыстылықтың, сондай-ақ әйелдер қылмыстылығының зерттелуіне біршама өзгерістер енгізді. Бір діни бастауды үгіттейтін мемлекеттік және қоғамдық құрылымның әр түрлі жүйелері ұқсас дүниетанымдарды, қоғамның әйелге деген біртипті қатынасын қалыптастыра алмады, сапалы түрде ер адамдардың әлеуметтік және адамгершілік лауазымдарынан ерекшеленетін мінез-құлқының үлгілерінің стандартталуына ықпал ете алмады. Әр қоғамдық жүйе өзінің қайталанбас қылмыстылығының үлгісін жасайды, ол басқаларымен жалпы, өзіндік, қайталаушылық белгілеріне ие [16, б. 23].
Әйелдер қылмыстылығының қазіргі жағдайдағы күшін және тенденцияларын талау үшін берілген саладағы жалпы адамзаттық тәжірибенің өткен, сондай-ақ заманауи зерттеулері маңызды. Ғылыми мәселеге тарихи әдістің рөлі мен мәні туралы М.П.Ярошевский былай дейді: Философиямен, ғылым теориясы және олардың тарихы арасындағы тікелей байланыс көпшілікке танымал. Ғылыми білімнің тарихи түбірлеріне жүгінбестен, оның қазіргі заманғы деңгейін жасайтын идеялар мен категориялардың жүйесі адекватты түрде ойластырыла алмайды. Тарих тек алдында болған қателіктерді жасаудан алдын алмайды және бір нәрсені қайта ашылуының қайталануын болдырмайды. Ол біздің қайдан баратынымызға жол сілтейді, біздің дамуымызды болжауға мүмкіндік береді. Ғылымның жады адамның есі сияқты оның өзі үшін емес, болашақ үшін сақталады.
Ресейдегі, халықаралық масштабтағы әйелдер қылмыстылығының пайда болуының алғашқы негіздерін анықтау және олардың әрі қарайғы дамуын бақылау өте қиын. Зерттеуге қол жетімді материалдардың, фактілердің және тұжырымдамалардың кешенді талдану әдісіне жүгінуге болады, олар белгілі бір объективтілігінің дәрежесімен қылмыстық әрекеттің берілген түрінің табиғатын, оның заңдылықтары мен өзгешеліктерін бағалауға мүмкіндік береді.
Революцияға дейінгі Ресейде әйел қылмыскер туралы түсінік тұрғындардың адамгершілік және сонымен бір уақытта құқықтық тәрбиеленуінің негізінің қызметін атқарған христиандық догматтардың негізінде қалыптасты [17, б. 43].
Библиялық түсіндірмедегі алғашқы әйелдің тарихы Ева бейнесімен тікелей байланысты. Әйелді және оның болмысының тағайындалуы туралы Құдайдың ойы Болмыс Кітабының бірінші бөлімінде әлемнің пайда болуы туралы әңгімеде айтылған, онда Еваның Едема бағындағы өмірі туралы хабарланады: Құдай адамды бейнесі бойынша жасады. Өзінің, Құдайдың бейнесі бойынша жасады: әйелді де, ер адамды да жасады.
Ер адамға қадірлі, тең көмекші іздеу ниетінде Еваны жасады, оның аты өмір дегенді білдіреді, бұл оның адамзаттың пайда болуындағы ұлы болмысы туралы куәлік етеді. Еваға асқан сұлулық пен қадірлілік берілген: ақындар мен суретшілер әдетте оны алтын шаштарымен, аспан сұлулығы мен нәзіктіліктің бейнесі, мықты дамыған денесімен бейнелейді. Библиялық түсіндірмеге сәйкес, Ева аздырғыш жыланды тыңдап, Құдайдан сырт айналған кезде, ол зұлымдылықтың, күнәнің жолына тұрды. Адам да тыйым салынған жемісті жеді, Еваның кінәсімен бөлісті, бірақ сонда да Еваның кінәсі және оның зияндылығы Адамның сондай әрекетімен салыстырғанда біршама аз болып саналады.
Ежелгі Грекияда адамзат қоғамында әйелдің ерекше ролі байқалған. Гректер: әйелдер күң болған, қоғам ешқашан еркін олмайды, себеі күң өзі сияқты құлды тәриелейді деп айтқан. Дегенмен ұзақ ғасырлар бойы әйелдерге қатысты екі көзқарас қалыптасқан. Бір жағынан оны шексіз дәріптеу, оған таң қалу, бас ию болса, екінші жағынан әйелдің біреуге тәуелді, оның алдында қауқарсыз, тіпті меншік объектісі болып табылады. Мысалы, Хаммурапи заңдарымен: қыз бала алғашында әкесінің меншігі болса, содан кейін күйеуі сатып алғаннан кейін, соның меншігіне көшкен. Бір жағынан - әйелдер - бақыт, махабат болса, екіншіден - зұлымдық гүлі. Әйелдерге бұндай қатынас көптеген елдерде кездеседі. Дегенмен ежелі Иудейде әйелдер құрметтеліп, ал олардың құқықтары заңмен қорғалса да, олар бәрібір діни догмаларға сәйкес өте төменгі тіршілік иесі олып саналады. 1486 жылы Шпренгер мен Крамер жариялаған Молот ведьм трактаты қылмыс жасаған әйелді анықтаудың құралы болып табылды. Әйелдер қылмысының пролемасына арналған ғылыми-статистикалық материалдардың шығуы А.Кетленнің есімімен байланысты. Қылмыстың заңдарын зерттей келе, ол қылмыс жасауға адамның жасы, жынысы, оның мамандығы, жыл мезгілдері әсер етеді деген қорытындыға келген. Сондай-ақ әйел адамның қоғамдық өмірден қол үзіп қалғанда, отбасы мүшелерімен араласудан және отбасы міндеттеріне шектеліп қалғанда да осындай жолға баратынын көрсеткен. Әйелдер қылмысының себептерін ғылыми - практикалық зерттеуде биологиялық мектептің өкілдері болып саналатын Чезаре Ламброзоның және оның ізбасарларының зерттеулері үлкен орын алды. Еуропада қылмыскер әйелдің тұлғасын ғылыми зерттеу, психолог және криминалист Ч.Ламброзоның еңбектері жарыққа шыққаннан кейін ғана жүргізе бастады. Неге әйел жаза түрінің ауырлығына қарамастан қылмыс жасауын тоқтатпайды? Материалдық тапшылық көрместен неге әйел қылмыс жасауға барады? Ч. Ламброзо бұл қажеттілікті "қылмыстық импульс" деп атады. Оның айтуынша әйедерде ерлерге қарағанда кекшіл, қызғаныш, өркөкірек сияқты биологиялық бейім болады деген. Г. Тард: Ч.Ламброзоның ізбасарлары әйелдердің туа біткен қылмыскерлермен ұқсастықтары болғанымен, олар ерлерге қарағанда төрт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz