Қазақстан Республикасының және шетелдердің мемлекеттік қызметі: әкімшілік құқықтың институты ретінде
Кіріспе 3
1 Мемлекеттік қызмет институтының қалыптасуы және Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызмет институты дамуының теориялық негіздері 3
1.1 Мемлекеттік қызметтің қызмет етуінің түсінігі, мәні мен негізгі қағидаттары 3
1.2 Мемлекеттік қызметтік мақсаттары, міндеттері мен қызметтері 3
1.3 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызмет жүйесінің даму тарихы мен мемлекеттік қызметті ұйымдастырудың жалпы сипаттамасы 3
2 Шетелдік тәжірибедегі мемлекеттік қызмет және оның ерекшеліктері 3
2.1 Германиядағы мемлекеттік қызмет және оның өзгешелігі 3
2.2 Ұлыбританиядағы мемлекеттік қызмет институтының негізі және сипаттамасы 3
2.3 Франциядағы мемлекеттік қызметтің ерекшелігі 3
3 Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызмет жүйесінің тиімділігін бағалау мен жетілдірудің жолдарын қарастыру 3
3.1 Қазақстанның мемлекеттік қызмет жүйесін шет елдердің тәжірибесімен салыстыру 3
3.2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызметті дамытудың жолдарын қарастыру 3
Қорытынды 3
Қолданылған әдебиеттер тізімі 3
1 Мемлекеттік қызмет институтының қалыптасуы және Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызмет институты дамуының теориялық негіздері 3
1.1 Мемлекеттік қызметтің қызмет етуінің түсінігі, мәні мен негізгі қағидаттары 3
1.2 Мемлекеттік қызметтік мақсаттары, міндеттері мен қызметтері 3
1.3 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызмет жүйесінің даму тарихы мен мемлекеттік қызметті ұйымдастырудың жалпы сипаттамасы 3
2 Шетелдік тәжірибедегі мемлекеттік қызмет және оның ерекшеліктері 3
2.1 Германиядағы мемлекеттік қызмет және оның өзгешелігі 3
2.2 Ұлыбританиядағы мемлекеттік қызмет институтының негізі және сипаттамасы 3
2.3 Франциядағы мемлекеттік қызметтің ерекшелігі 3
3 Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызмет жүйесінің тиімділігін бағалау мен жетілдірудің жолдарын қарастыру 3
3.1 Қазақстанның мемлекеттік қызмет жүйесін шет елдердің тәжірибесімен салыстыру 3
3.2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызметті дамытудың жолдарын қарастыру 3
Қорытынды 3
Қолданылған әдебиеттер тізімі 3
Мемлекеттік билікті орталықсыздандыру мен қоғамды демократияландыру аясында жергілікті мемлекеттік басқаруды жаңартуды саясаттанулық тұрғыда зерттеу бүгінгі күннің өскелең талабы.
Саяси жаңарудың барлық кешенінің шешімі жағдайдың тұрақсыздануына, азаматтық жанжалдар мен сілкіністерге жол берілмеуіне негізделген. Еліміздің Президенті Н.Назарбаев саяси реформаларды жүзеге асыру жолындағы асығыстыққа өзінің қарсы екендігін үнемі ескерте отырып, саяси реформаларды іске асыру кезінде көпэтностық қоғамда рухани келісім мен тұрақтылықты сақтап қалу қажет екендігін түсіндіреді. «Мен эволюциялық дамудың, яғни қоғамды бірте-бірте, объективті жағынан даярланған реформалаудың жақтаушысымын» - дейді Н.Назарбаев. дербес дамудың жиырма үш жылында Қазақстан өзінің ұлттық мүдделерін, сыртқы саяси бағдарлары мен іс-әрекеттерінің және ішкі саяси бағдарламасын белгілей алды.
Қазақстан барлық Орталық Азия өңірінде маңызды тұрақтандырушы факторға айналып отыр. Ендігі жерде біздің өркендеуіміз көршілес елдердің дамуымен тығыз байланысты. Президент болашақтағы ұлттық демократиялық даму жолында көршілес елдер арасындағы достық қатынасты дұрыс, бірқалыпты ұстап отыр. Саяси салада нысанаға алған мақсаттарды тиімді іске асыруға қажетті, барлық қолайлы жағдайлар жасалған. Міне, сондықтан да, елімізде әкімшілік реформалау ауқымында әкімдерді сайлау институтын енгізуге байланысты үкімет тарапынан саяси және экономикалық эксперименттер басталды және жуық арада, билік органдары саяси жаңаруды жеделдету үшін бірқатар шаралар қолдануға ниет білдіріп отыр.
Демократиялық таңдаудың біржола жасалғаны жөнінде Президент Назарбаев былай деп мәлімдеді: «Біздің таңдауымыз айқындалды, мақсат белгіленді. Дегенмен де, біздің алдымызда демократиялық дамудың үлгісін таңдау проблемасы тұр».
Стратегиялық мақсатымыз – дербес, экономикалық тәуелсіз, өркениетті мемлекет құру. Оған ішкі саяси тұрақтылық пен көпэтностық қоғамды іштей топтастыруды қамтамасыз етпей, қол жеткізу мүмкін емес. Бейімделген біздің жаңару жолымыз біздегі жағдайларға ыңғайлы.
Қазақстандағы дамудың жаңа үлгілерін іздестіру тұрақтылық, әлеуметтік қауіпсіздік, тәртіп сақтау, әлеуметтік жағынан бағдарланған жүйелі реформаларды жүргізуде, орталықсыздандырылған нұсқаулар идеясын бірінші орынға қойды. Бұл жерде, біздің ойымызша, орталықсызданду мен демократияландыру процестері, еліміздің саяси басшылығы арқасында оңтайлы демократияны кезең-кезеңмен жылжытуға қажетті алғышарттарға байланысты басталып кеткен.
Саяси жаңарудың барлық кешенінің шешімі жағдайдың тұрақсыздануына, азаматтық жанжалдар мен сілкіністерге жол берілмеуіне негізделген. Еліміздің Президенті Н.Назарбаев саяси реформаларды жүзеге асыру жолындағы асығыстыққа өзінің қарсы екендігін үнемі ескерте отырып, саяси реформаларды іске асыру кезінде көпэтностық қоғамда рухани келісім мен тұрақтылықты сақтап қалу қажет екендігін түсіндіреді. «Мен эволюциялық дамудың, яғни қоғамды бірте-бірте, объективті жағынан даярланған реформалаудың жақтаушысымын» - дейді Н.Назарбаев. дербес дамудың жиырма үш жылында Қазақстан өзінің ұлттық мүдделерін, сыртқы саяси бағдарлары мен іс-әрекеттерінің және ішкі саяси бағдарламасын белгілей алды.
Қазақстан барлық Орталық Азия өңірінде маңызды тұрақтандырушы факторға айналып отыр. Ендігі жерде біздің өркендеуіміз көршілес елдердің дамуымен тығыз байланысты. Президент болашақтағы ұлттық демократиялық даму жолында көршілес елдер арасындағы достық қатынасты дұрыс, бірқалыпты ұстап отыр. Саяси салада нысанаға алған мақсаттарды тиімді іске асыруға қажетті, барлық қолайлы жағдайлар жасалған. Міне, сондықтан да, елімізде әкімшілік реформалау ауқымында әкімдерді сайлау институтын енгізуге байланысты үкімет тарапынан саяси және экономикалық эксперименттер басталды және жуық арада, билік органдары саяси жаңаруды жеделдету үшін бірқатар шаралар қолдануға ниет білдіріп отыр.
Демократиялық таңдаудың біржола жасалғаны жөнінде Президент Назарбаев былай деп мәлімдеді: «Біздің таңдауымыз айқындалды, мақсат белгіленді. Дегенмен де, біздің алдымызда демократиялық дамудың үлгісін таңдау проблемасы тұр».
Стратегиялық мақсатымыз – дербес, экономикалық тәуелсіз, өркениетті мемлекет құру. Оған ішкі саяси тұрақтылық пен көпэтностық қоғамды іштей топтастыруды қамтамасыз етпей, қол жеткізу мүмкін емес. Бейімделген біздің жаңару жолымыз біздегі жағдайларға ыңғайлы.
Қазақстандағы дамудың жаңа үлгілерін іздестіру тұрақтылық, әлеуметтік қауіпсіздік, тәртіп сақтау, әлеуметтік жағынан бағдарланған жүйелі реформаларды жүргізуде, орталықсыздандырылған нұсқаулар идеясын бірінші орынға қойды. Бұл жерде, біздің ойымызша, орталықсызданду мен демократияландыру процестері, еліміздің саяси басшылығы арқасында оңтайлы демократияны кезең-кезеңмен жылжытуға қажетті алғышарттарға байланысты басталып кеткен.
1. Пикулькин А. Система государственного управления – М.: ООО «Издательство ЮНИТИ-ДАНА», 2010
2. Бейсембаев А. Система государственной службы Республики Казахстан: тенденции и перспективы // Вопросы государственного и муниципального управления, 2010, № 3
3. Есимова Ш. Экономическая эффективность системы государственного управления Республики Казахстан: теория, методология, практика. Автореферат на соискание ученой степени доктора экон. наук – Туркестан, 2010
4. Эффективность государственного управления ред. С. А Батчиков и С. Ю Глазьев М., 1998 (пер. с англ.)
5. Государственное и муниципальное управление ред. А. Я Понамарева С-П., 2007
6. От чего зависит действенность государственного управления // Проблемы теории и практики управления 2006 номер 1
7. Гончаров В. В. В поисках совершенства управления: Руководство высшего управленческого персонала. М., 2003
8. Кочетков А. Эффективность системы государственной власти // Власть. 2007 номер 5
9. Скидмор М. Дж., Трапп М. К. Американская система государственного управления. М., 2003 (пер. с англ.)
10. Питерс Т., Уотермен Р. В поисках эффективного управления. М., 1986 (пер. с англ.)
11. М. Вебер Избранные произведения М., 2010
12. Аганбегян А. Г Управление и эффективность М., 2011
13. Теоретические проблемы государственного управления и государственной службы. Ред. Бессонов Б. Н М., 2007
14. Тихомиров М. М Система информационной и интеллектуальной поддержки управленческой деятельности в структурах государственной службы. М., 2006
15. Токтыбеков А. А Теоретические основы механизма государственного управления. М., 2006
16. Клепцов М. Я Информационные системы органов государственного управления М., 2006
17. Омаров А. М Социальное управление. Некоторые вопросы теории и практики М., 2011
18. Конституция Германии от 17 октября 1953 года.
19. Закон о федеральных чиновниках от 14 июля 1953 года в новой редакции от 27 февраля 1985 года.
20. Рамочный закон о праве чиновников от 1 июля 1957 года в новой редакции от 27 февраля 1985 года.
21. Закон об окладах федеральных служащих от 27 июля 1957 года в редакции 3 декабря 1998 года.
22. Бусыгина И.М. Германский федерализм: история, современное состояние, потенциал реформирования // Полис. - 2004. - № 5. – С. 42-46.
23. Васильев В.И. Некоторые аспекты современной дискуссии о германском федерализме // Полис. 2005
24. Глазунова Н.И. Система государственного управления: Учебник для вузов. - М.: Изд-во ЮНИТИ-ДАНА, 2004.
25. Зеркин Д.П., Игнатов В.Г. Основы теории государственного управления: Курс лекций. - М.: Изд-во «МарТ», 2005.
26. Игнатов В.Г. Государственное и муниципальное управление как специальность и система научных знаний: Учебное пособие. - Ростов н/Д.: Изд-во СКАГС, 2004.
27. Игнатов В.Г., Бутов В.И. Зарубежный опыт местного самоуправления и его реформирования: Учебное пособие. - Ростов н/Д: Изд-во СКАГС, 2004.
28. Кнемайер Ф.Л. Организация местного самоуправления в Баварии (Основные структуры, особенности, недостатки) // Государство и право. - М. – 2005. - № 4.
29. Василенко И.А. Административно-государственное управление в странах Запада. - М., 2000. С. 166.
30. .Гарнер Д. Великобритания: центральное и местное управление, М.: Прогресс, 2012. С.73.
31. .Государственная программа «Следующие шаги» 1988 [Электронный ресурс] URL: #"justify">.Гражданская служба основных капиталистических стран. М. Наука., 1998.С. 79.
32. Джеффри Садлер. Повышение качества государственных услуг: опыт Великобритании//Доклад на втором Европейском форуме по проблемам государственной службы «Прозрачность и открытость в работе правительства: вызовы и возможности». - Маастрихт,1999.
33. Доклад Норткотта - Тревельяна 1854[Электронный ресурс] URL: #"justify">.Закон о местном управлении Шотландии 1975 [Электронный ресурс] URL:#"justify">.Мишин А.А. Конституционное (государственное) право зарубежных стран. Учебник.- М.: Белые альвы,1996. - 417 с.
34. Старовойтов А.В. Реформирование российской государственной гражданской службы опыт зарубежных стран// Фонд развития парламентаризма в России,2003.
35. Закон от 11 января 1984 г., содержащий положения общего статута центральной публичной госслужбы;
36. Закон от 26 января 1984 г., содержащий положения о местной публичной службе;
37. Закон от 6 января 1986 г., содержащий положения статута о государственной медицинской службе
38. Государственная служба в зарубежных странах. Сборник обзоров законодательства. М., 1996. - 166 с.
39. Государственная служба (комплексный подход): Учеб. пособие. - 2-е изд. - М.: Дело, 2000. - 440 с.
40. Государственная служба и государственные служащие во Франции. - М.: Посольство Франции в Москве: Министерство иностранных дел, 1994. - 162 [4] с.
41. Беливанов, А.Н. Государственная служба в странах Западной Европы / А.Н., Беливанов. - М. : Логос, 2005. - 423 с.
42. Василенко, И.П. Административно-государственное управление в странах Запада: США, Великобритания, Франция, Германия / И.П., Василенко. - Томск. : Томский печатный двор, 2007. - 142 с.
43. Зубарев, А.А. Государственная служба / А.А., Зубарев. - СПб. : Изд-во С.-Петерб. гос. ун-та государственной службы, 2001. - 234 с.
44. Ярмишин, Н.Я. Государственная служба как социальный институт / Н.Я., Ярмишин. - М. : Высш. шк., 1998. - 301 с.
45. Государственная служба (комплексный подход): Учеб. пособие. — 2-е изд. М.: Дело, 2000. 440 с.
46. Васильева Т. А. Административное право Италии//Административное право зарубежных стран. М., 1996. 567 с.
47. Пронкин С. В., Петрунина О. Е. Государственное управление зарубежных стран: Учебное пособие. — М.: Аспект Пресс, 2001. 416 с.
48. Государственная служба в зарубежных странах. Сборник. – Уфа: РИО БАГСУ, 1995.
49. Игнатова В.Е. Государственная служба: учебник – М.: ИКЦ «Март», 2004.
50. Литвинцева Е.А. Государственная служба в зарубежных странах.- М.: Изд-во РАГС, 2004.
51. Халиков М.И., Галиуллин Т.Т. Зарубежный опыт государственной службы: учеб. пособие. – Уфа: БАГСУ, 2007.
52. Вопросы управления для руководителей органов исполнительной власти, 2006 г. №5
53. Саламатин Е.Ю. Международный опыт правового регулирования государственной гражданской службы: актуальные вопросы для российских реформ//Международное публичное и частное право-2006-№5
2. Бейсембаев А. Система государственной службы Республики Казахстан: тенденции и перспективы // Вопросы государственного и муниципального управления, 2010, № 3
3. Есимова Ш. Экономическая эффективность системы государственного управления Республики Казахстан: теория, методология, практика. Автореферат на соискание ученой степени доктора экон. наук – Туркестан, 2010
4. Эффективность государственного управления ред. С. А Батчиков и С. Ю Глазьев М., 1998 (пер. с англ.)
5. Государственное и муниципальное управление ред. А. Я Понамарева С-П., 2007
6. От чего зависит действенность государственного управления // Проблемы теории и практики управления 2006 номер 1
7. Гончаров В. В. В поисках совершенства управления: Руководство высшего управленческого персонала. М., 2003
8. Кочетков А. Эффективность системы государственной власти // Власть. 2007 номер 5
9. Скидмор М. Дж., Трапп М. К. Американская система государственного управления. М., 2003 (пер. с англ.)
10. Питерс Т., Уотермен Р. В поисках эффективного управления. М., 1986 (пер. с англ.)
11. М. Вебер Избранные произведения М., 2010
12. Аганбегян А. Г Управление и эффективность М., 2011
13. Теоретические проблемы государственного управления и государственной службы. Ред. Бессонов Б. Н М., 2007
14. Тихомиров М. М Система информационной и интеллектуальной поддержки управленческой деятельности в структурах государственной службы. М., 2006
15. Токтыбеков А. А Теоретические основы механизма государственного управления. М., 2006
16. Клепцов М. Я Информационные системы органов государственного управления М., 2006
17. Омаров А. М Социальное управление. Некоторые вопросы теории и практики М., 2011
18. Конституция Германии от 17 октября 1953 года.
19. Закон о федеральных чиновниках от 14 июля 1953 года в новой редакции от 27 февраля 1985 года.
20. Рамочный закон о праве чиновников от 1 июля 1957 года в новой редакции от 27 февраля 1985 года.
21. Закон об окладах федеральных служащих от 27 июля 1957 года в редакции 3 декабря 1998 года.
22. Бусыгина И.М. Германский федерализм: история, современное состояние, потенциал реформирования // Полис. - 2004. - № 5. – С. 42-46.
23. Васильев В.И. Некоторые аспекты современной дискуссии о германском федерализме // Полис. 2005
24. Глазунова Н.И. Система государственного управления: Учебник для вузов. - М.: Изд-во ЮНИТИ-ДАНА, 2004.
25. Зеркин Д.П., Игнатов В.Г. Основы теории государственного управления: Курс лекций. - М.: Изд-во «МарТ», 2005.
26. Игнатов В.Г. Государственное и муниципальное управление как специальность и система научных знаний: Учебное пособие. - Ростов н/Д.: Изд-во СКАГС, 2004.
27. Игнатов В.Г., Бутов В.И. Зарубежный опыт местного самоуправления и его реформирования: Учебное пособие. - Ростов н/Д: Изд-во СКАГС, 2004.
28. Кнемайер Ф.Л. Организация местного самоуправления в Баварии (Основные структуры, особенности, недостатки) // Государство и право. - М. – 2005. - № 4.
29. Василенко И.А. Административно-государственное управление в странах Запада. - М., 2000. С. 166.
30. .Гарнер Д. Великобритания: центральное и местное управление, М.: Прогресс, 2012. С.73.
31. .Государственная программа «Следующие шаги» 1988 [Электронный ресурс] URL: #"justify">.Гражданская служба основных капиталистических стран. М. Наука., 1998.С. 79.
32. Джеффри Садлер. Повышение качества государственных услуг: опыт Великобритании//Доклад на втором Европейском форуме по проблемам государственной службы «Прозрачность и открытость в работе правительства: вызовы и возможности». - Маастрихт,1999.
33. Доклад Норткотта - Тревельяна 1854[Электронный ресурс] URL: #"justify">.Закон о местном управлении Шотландии 1975 [Электронный ресурс] URL:#"justify">.Мишин А.А. Конституционное (государственное) право зарубежных стран. Учебник.- М.: Белые альвы,1996. - 417 с.
34. Старовойтов А.В. Реформирование российской государственной гражданской службы опыт зарубежных стран// Фонд развития парламентаризма в России,2003.
35. Закон от 11 января 1984 г., содержащий положения общего статута центральной публичной госслужбы;
36. Закон от 26 января 1984 г., содержащий положения о местной публичной службе;
37. Закон от 6 января 1986 г., содержащий положения статута о государственной медицинской службе
38. Государственная служба в зарубежных странах. Сборник обзоров законодательства. М., 1996. - 166 с.
39. Государственная служба (комплексный подход): Учеб. пособие. - 2-е изд. - М.: Дело, 2000. - 440 с.
40. Государственная служба и государственные служащие во Франции. - М.: Посольство Франции в Москве: Министерство иностранных дел, 1994. - 162 [4] с.
41. Беливанов, А.Н. Государственная служба в странах Западной Европы / А.Н., Беливанов. - М. : Логос, 2005. - 423 с.
42. Василенко, И.П. Административно-государственное управление в странах Запада: США, Великобритания, Франция, Германия / И.П., Василенко. - Томск. : Томский печатный двор, 2007. - 142 с.
43. Зубарев, А.А. Государственная служба / А.А., Зубарев. - СПб. : Изд-во С.-Петерб. гос. ун-та государственной службы, 2001. - 234 с.
44. Ярмишин, Н.Я. Государственная служба как социальный институт / Н.Я., Ярмишин. - М. : Высш. шк., 1998. - 301 с.
45. Государственная служба (комплексный подход): Учеб. пособие. — 2-е изд. М.: Дело, 2000. 440 с.
46. Васильева Т. А. Административное право Италии//Административное право зарубежных стран. М., 1996. 567 с.
47. Пронкин С. В., Петрунина О. Е. Государственное управление зарубежных стран: Учебное пособие. — М.: Аспект Пресс, 2001. 416 с.
48. Государственная служба в зарубежных странах. Сборник. – Уфа: РИО БАГСУ, 1995.
49. Игнатова В.Е. Государственная служба: учебник – М.: ИКЦ «Март», 2004.
50. Литвинцева Е.А. Государственная служба в зарубежных странах.- М.: Изд-во РАГС, 2004.
51. Халиков М.И., Галиуллин Т.Т. Зарубежный опыт государственной службы: учеб. пособие. – Уфа: БАГСУ, 2007.
52. Вопросы управления для руководителей органов исполнительной власти, 2006 г. №5
53. Саламатин Е.Ю. Международный опыт правового регулирования государственной гражданской службы: актуальные вопросы для российских реформ//Международное публичное и частное право-2006-№5
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Қазақстан Республикасының және шетелдердің мемлекеттік қызметі: әкімшілік құқықтың институты ретінде
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Мемлекеттік қызмет институтының қалыптасуы және Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызмет институты дамуының теориялық негіздері 6
1.1 Мемлекеттік қызметтің қызмет етуінің түсінігі, мәні мен негізгі қағидаттары 6
1.2 Мемлекеттік қызметтік мақсаттары, міндеттері мен қызметтері 8
1.3 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызмет жүйесінің даму тарихы мен мемлекеттік қызметті ұйымдастырудың жалпы сипаттамасы 11
2 Шетелдік тәжірибедегі мемлекеттік қызмет және оның ерекшеліктері 24
2.1 Германиядағы мемлекеттік қызмет және оның өзгешелігі 24
2.2 Ұлыбританиядағы мемлекеттік қызмет институтының негізі және сипаттамасы 32
2.3 Франциядағы мемлекеттік қызметтің ерекшелігі 40
3 Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызмет жүйесінің тиімділігін бағалау мен жетілдірудің жолдарын қарастыру 44
3.1 Қазақстанның мемлекеттік қызмет жүйесін шет елдердің тәжірибесімен салыстыру 44
3.2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызметті дамытудың жолдарын қарастыру 48
Қорытынды 60
Қолданылған әдебиеттер тізімі 67
Кіріспе
Мемлекеттік билікті орталықсыздандыру мен қоғамды демократияландыру аясында жергілікті мемлекеттік басқаруды жаңартуды саясаттанулық тұрғыда зерттеу бүгінгі күннің өскелең талабы.
Саяси жаңарудың барлық кешенінің шешімі жағдайдың тұрақсыздануына, азаматтық жанжалдар мен сілкіністерге жол берілмеуіне негізделген. Еліміздің Президенті Н.Назарбаев саяси реформаларды жүзеге асыру жолындағы асығыстыққа өзінің қарсы екендігін үнемі ескерте отырып, саяси реформаларды іске асыру кезінде көпэтностық қоғамда рухани келісім мен тұрақтылықты сақтап қалу қажет екендігін түсіндіреді. Мен эволюциялық дамудың, яғни қоғамды бірте-бірте, объективті жағынан даярланған реформалаудың жақтаушысымын - дейді Н.Назарбаев. дербес дамудың жиырма үш жылында Қазақстан өзінің ұлттық мүдделерін, сыртқы саяси бағдарлары мен іс-әрекеттерінің және ішкі саяси бағдарламасын белгілей алды.
Қазақстан барлық Орталық Азия өңірінде маңызды тұрақтандырушы факторға айналып отыр. Ендігі жерде біздің өркендеуіміз көршілес елдердің дамуымен тығыз байланысты. Президент болашақтағы ұлттық демократиялық даму жолында көршілес елдер арасындағы достық қатынасты дұрыс, бірқалыпты ұстап отыр. Саяси салада нысанаға алған мақсаттарды тиімді іске асыруға қажетті, барлық қолайлы жағдайлар жасалған. Міне, сондықтан да, елімізде әкімшілік реформалау ауқымында әкімдерді сайлау институтын енгізуге байланысты үкімет тарапынан саяси және экономикалық эксперименттер басталды және жуық арада, билік органдары саяси жаңаруды жеделдету үшін бірқатар шаралар қолдануға ниет білдіріп отыр.
Демократиялық таңдаудың біржола жасалғаны жөнінде Президент Назарбаев былай деп мәлімдеді: Біздің таңдауымыз айқындалды, мақсат белгіленді. Дегенмен де, біздің алдымызда демократиялық дамудың үлгісін таңдау проблемасы тұр.
Стратегиялық мақсатымыз - дербес, экономикалық тәуелсіз, өркениетті мемлекет құру. Оған ішкі саяси тұрақтылық пен көпэтностық қоғамды іштей топтастыруды қамтамасыз етпей, қол жеткізу мүмкін емес. Бейімделген біздің жаңару жолымыз біздегі жағдайларға ыңғайлы.
Қазақстандағы дамудың жаңа үлгілерін іздестіру тұрақтылық, әлеуметтік қауіпсіздік, тәртіп сақтау, әлеуметтік жағынан бағдарланған жүйелі реформаларды жүргізуде, орталықсыздандырылған нұсқаулар идеясын бірінші орынға қойды. Бұл жерде, біздің ойымызша, орталықсызданду мен демократияландыру процестері, еліміздің саяси басшылығы арқасында оңтайлы демократияны кезең-кезеңмен жылжытуға қажетті алғышарттарға байланысты басталып кеткен.
Шынында да, Қазақстандағы мемлекеттік басқару жүйесінің бұрынғы жағдайы, оның орталыққа тәуелділігінің жоғары деңгейімен сипатталады. Орталықтандыру бұрынғы кеңес дәуірі кеңістігінде түбегейлі қанат жайған, мемлекеттік және саяси жүйе қалыптасуының ақиқатты шарты болып табылатын. Алайда, тәуелсіз Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық және саяси процестердің келешектегі дамуы мен тереңдетілуінің қажеттілігі мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыруды және республикада жергілікті өзін-өзі басқарудың қалыптасуын қажет етеді.
Осы замандағы ғылыми әдебиеттерде, ғалымдардың мемлекеттік басқаруды жаңарту проблемасының тарихи, экономикалық, заңи тұрғысынан зерттеулер жүргізуге қызығушылығы күшейіп келеді. Ресей ғалымдары В.Д. Гражданның Басқару теориясы және В.В. Лобановтың Мемлекеттік басқару және қоғамдық саясат атты оқу құралдарында мемлекеттік басқарудың жалпы теориялық сипаттамасы беріліп, басқару субъектісі мен объектісі талданады. А.В. Кружковтың, Ю.Б. Корчунюктің, А.В. Васильчиковтің, А.Д. Градовский мен В. Д. Нечаевтың зерттеулері, Ресейдегі жергілікті мемлекеттік басқару институтын қалыптастыру проблемаларына, орыс және шет елдік земстволық және қоғамдық мекемелердің тәжірибесіне, Батыс Еуропа мен Ресейдегі жергілікті өзін-өзі басқару жүйелерінің салыстырмалы талдамаларына арналған.
Ал Қазақстанға тоқталатын болсақ, онда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың еңбектерінде мемлекеттік басқару жүйесін орталықсыздандыру және саяси жаңару проблемаларын зерттеудің белгілі бір ғылыми-теориялық және практикалық негізі бар. Мұндай күрделі де қиын проблема жалпы түрде Т.Парсонс, Истон Давид, Г.Холлис, А.Плоккер, Дж. Эхдай, Р.Эвель және тағы басқа батыс ғалымдарының еңбектерінде зерттелген.
Біртұтас унитарлық мемлекеттегі жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқарудың конституциялық, құқықтық және саясаттанулық негіздері Қазақстан авторлары А.К.Котовтың, Ж.Мұрзалин мен Е.Кариннің, А.Жаманбаевтың, А.Аянбаевтың, Г.Т.Телебаевтың, А.Чеботаревтың, Р.С.Сакиеваның, А.Тарановтың, А.М. Беліспаевтың, О.О.Оқанбаевтың, М.Лукьяненко мен В.Мамоновтың, К.Е.Кубаевтың, У.Құдайбергеновтің, Б.Құрманғалиевтің, Ж.медиеваның және тағы басқалардың еңбектерінде қарастырылады.
Зерттеу жұмысы табырыбын осы аталған жағдайлар өзекті ете түседі. Ал дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының және шетелдердің мемлекеттік қызметі: әкімшілік құқықтың институты ретінде ызметтерін анықтау.
Аталған мaқcaтқa табысты қοл жeткiзy үшiн келесі мiндeттepдi шeшy кepeк:
- Мемлекеттік қызмет институтының қалыптасуы және Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызмет институты дамуының теориялық негіздерін қарастыру;
- Мемлекеттік қызметтің қызмет етуінің түсінігі, мәні мен негізгі қағидаттарын талдау;
- Мемлекеттік қызметтік мақсаттары, міндеттері мен қызметтерін анықтау;
- Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызмет жүйесінің даму тарихы мен мемлекеттік қызметті ұйымдастырудың жалпы сипаттамасын талдау;
- Шетелдік тәжірибедегі мемлекеттік қызмет және оның ерекшеліктерін қарастыру;
- Германиядағы мемлекеттік қызмет және оның өзгешелігін анықтау;
- Ұлыбританиядағы мемлекеттік қызмет институтының негізі және сипаттамасын негіздеу;
- Франциядағы мемлекеттік қызметтің ерекшелігін айқындау;
- Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызмет жүйесінің тиімділігін бағалау мен жетілдірудің жолдарын қарастыру
- Қазақстанның мемлекеттік қызмет жүйесін шет елдердің тәжірибесімен салыстыру;
- Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызметті дамытудың жолдарын қарастыру.
Зepттey жұмыcының пәнi. Қазақстан Республикасының және шетелдердің мемлекеттік қызметі: әкімшілік құқықтың институты ретінде қызметін зерттеу.
Жұмыcтың құpылымы зepттeyдiң мaқcaты мeн мiндeтi apқылы aнықтaлaды. Жұмыc кipicпeдeн, үш бөлiмнeн, қοpытындыдaн, қοлдaнылғaн әдeбиeттepдeн тұpaды.
1 Мемлекеттік қызмет институтының қалыптасуы және Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызмет институты дамуының теориялық негіздері
1.1 Мемлекеттік қызметтің қызмет етуінің түсінігі, мәні мен негізгі қағидаттары
Мемлекет - бұл қоғамды білдіре отырып, осы қоғамды басқаратын және оның интеграциясын (құрылуын) қамтамасыз ететін арнайы басқару және мәжбүрлеу аппараты болатын бұқаралық биліктің саяси - аумақтық, егеменді ұйымы.
Мемлекет оны рулық қауымның әлеуметтік билігінен ажыратуға мүмкіндік беретін мынадай негізгі белгілермен сипатталады:
1. Бұқаралық биліктің болуы.
2.Тұрғындарды аумақтық (территориялық) бөлу.
3.Салық жүйесі.
4. Егемендік..
5. Құқық.
Мемлекеттік билік әлеуметтік биліктің ерекше түрі болып табылады. Бұл мемлекеттік мәжбүрлеуге сүйенетін субъектілердің арасындағы үстемдік пен бағынушылықтың саяси - бұқаралық қатынасы. Мемлекеттік биліктің ерекшеліктері мыналардан көрінеді:
1. Бұқаралық (көпшілік ) билік.
2. Аппараттық билік.
3. Легитимдік (заңды деп танылған) билік.
Мемлекет мәнін түсіндіру мемлекет және құқық теориясының негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Мемлекет мәні - бұл осы құбылыстағы оның мазмұнын, мақсатын, қызмет етуін анықтайтын негізгілердің біреуі.
Мемлекет мәнін анықтауда қолданылатын тәсілдер:
- таптық;
- жалпы әлеуметтік.
Мемлекет типі (түрі) тиісті тарихи дәуірде туындаған оның маңызды жақтары мен қасиеттерінің қатаң жүйесін білдіреді. Нақты тарихи дәуірде туындаған мемлекеттердің барлығының белгілері ортақ болып келеді. Мемлекеттердің типологиясы негізінен екі тәсіл формациялық және өркениеттік тәсілдер тұрғысынан жүргізіледі.
Мемлекет функциялары - бұл мемлекеттің мәнін және мақсат - міндетін білдіретін оның қызметінің негізгі бағыттары. Мемлекет функциялары оның оның мақсат - міндетімен байланыстырылған, оның мәніне тәуелді және оның өзгеруіне байланысты, басқа тәртіптегі мәнге өтуіне байланысты өзгеріп отырады. Сонымен, мемлекет функциялары - өзгеріп отыратын категория [1, б. 84].
Мемлекет функцияларының классификациясы:
а) әрекет ету ұзақтылығына байланысты тұрақты және уақытша;
б) маңызына байланысты - негізгі және қосалқы;
в) қоғамдық өмірдің қай сферасында жүзеге асырылуына байланысты - ішкі және сыртқы болып бөлінеді.
Мемлекет функцияларын жүзеге асыру нысандары - бұл мемлекеттің функцияларын жүзеге асыратын оның органдарының біртекті қызметі. Оны құқықтық және ұйымдық нысандарына бөлуге болады.
Құқықтық нысандарына мыналар жатады: құқық шығармашылық, құқық қолданушылық, құқық қорғаушы.
Ұйымдық нысандарға мыналар жатады: ұйымдық - регламенттеуші (реттеуші), ұйымдық, ұйымдық-идеологиялық.
Мемлекет механизмі - бұл мемлекет міндеттері мен функцияларын жүзеге асыруға арналған мемлекеттік органдардың жүйесі. Мемлекеттік аппараттың, оның барлық бөлімдерінің мазмұнын қоғамдық өмірдің барлық сфераларының тиісті ұйымдастырылуын және тиімді қызмет етуін қамтамасыз етуге бағытталған басқарушылық, ұйымдастырушылық жұмыстар құрайды.
Осы қызметтің нысандары көбінесе басқару кезінде заңдар, құқықтық механизмдер қандай мөлшерде пайдаланылатындығына байланысты, осыдан туындайтыны мемлекеттік аппараттың қызметінің мынадай нысандарын атауға болады:
1) тікелей басқарушылық;
2) құқықтық нысандар.
Мемлекет механизмінің құрылымы мыналардан тұрады:
1) Мемлекеттік органдардан;
2) Мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындардан;
3) Мемлекеттік қызметшілерден;
4) Ұйымдастырушы құралдар мен қаражаттар, сондай - ақ мемлекеттік аппараттың қызметін қамтамасыз етуге қажетті мәжбүрлеу күштерінен тұрады.
Мемлекеттік аппаратты ұйымдастыру және қызмет етуінің қағидалары - бұл мемлекеттік органдарды құру және қызмет етуіндегі алғашқы бастаулдар, идеялар, анықтайтын негізгі тәсілдер. Оларға мыналар жатады:
1) Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы қағидасы;
2) Демократизм қағидасы;
3) Биліктің бөлінуі қағидасы;
4) Заңдылық қағидасы;
5) Жариялылық;
6) Кәсіпқойлық қағидасы;
7) Алқалылық пен дара басшылықтың үйлесу қағидасы;
8) Сайланушылық пен тағайындалушылықтың үйлесу қағидасы;
9) Иерархиялылық қағидасы [2, б. 45].
Мемлекеттік орган - бұл мемлекеттік міндеттерді атқаратын және осы үшін тиісті биліктік өкілеттіліктер берілген ұйым немесе мекеме. Әр бір мемлекеттік органның: а) оның жедел басқаруында болатын мемлекеттік, қазыналық мүлкі болады; б) қаражаттары, банктегі есебі, бюджеттен қаржыландыратын қайнар көздері болады; в)өзіне белгіленген ұйымдық құрылымы, осыған байланысты қызметтік бағыныштылығы және қызметтік тәртібінің жүйесі болады; г) қажетті биліктік өкілеттілігі болады, осының негізінде лауазымды тұлғалар мен алқалы органдар заңды міндетті іс - әрекеттер жасайды.
Мемлекеттік органдардың классификациясы:
1. Мемлекеттік қызметті жүзеге асыру нысаны бойынша мемлекеттік органдар өкілді, атқарушы- бұйырушы, соттық, прокурорлық және өзге де бақылау- қадағалау органдарына бөлінеді;.
2. Биліктің бөліну қағидасы бойынша - заң шығарушы, атқарушы және сот.
3. Қызметінің құқықтық нысаны бойынша - құқық шығармашылық, құқық қолданушылық және құқық қорғаушы.
4. Иерархия бойынша - республикалық және жергілікті.
5.Өкілеттіліктерінің мерзімі бойынша- тұрақты (әрекет ету мерзімін шектеусіз құрылатын) және уақытша(қысқа мерзімді мақсаттарға жету үшін құрылады)
6.Құзырлығының сипаты бойынша - жалпы құзырлықтағы (үкімет) және арнайы құзырлықтағы (министрліктер).
1.2 Мемлекеттік қызметтік мақсаттары, міндеттері мен қызметтері
Мемлекеттік қызмет - мемлекеттік қызметшінің мемлекеттік органдарда мемлекеттік биліктің міндеттерін және функцияларын жүзеге асыруға бағытталған лауазымдық өкілеттіліктерді атқару бойынша ресми қызметі.
ҚР мемлекеттік қызмет екі деңгейде жүзеге асырылады: республикалық және жергілікті;
ҚР мемлекеттік қызметі 1999 жылғы 23 шілдедегі "Мемлекеттік қызмет туралы" ҚР заңымен реттеледі. Осы заңға сәйкес "мемлекеттік қызмет" - бұл мемлекеттік қызметкерлердің мемлекеттік органдардағы мемлекеттік биліктің міндеттері мен функцияларын іске асыруға бағытталған лауазымдық өкілеттілігін атқару жөніндегі қызмет. Заң әдебиеттерінде мемлекеттік қызмет ұғымын тар және кең мағынада қарастырылады.
Мемлекеттік қызмет (кең мағынасындағы түсінігі) - бұл жұмысшылар мен шаруалардың жұмысынан бөлек, мемлекеттік органдарда, кәсіпорындарда, мекемелерде және ұйымдарда жүзеге асырылатын жұмыс, ал тар мағынасында - бұл мемлекеттік органдардың (мемлекеттік аппараттың) қызметкерлерінің күнделікті еңбек қызметі. Сонымен, мемлекеттік қызмет - бұл құқық нормасымен реттелген, кәсіби негізде, ақылы түрде мемлекеттік органдардың қызметкерлерінің мемлекет міндеттері мен функцияларын жүзеге асыру мақсатында жүзеге асырылатын, мемлекеттің шегіндегі адамдардың еңбек етуінің жеке дербес түрі. Сол үшін мемлекеттік лауазымдар белгіленеді. Мемлекеттік лауазым - бұл мемлекеттік органның нормативтік-құқықтық актілерімен белгіленген лауазымдық өкілеттілік пен лауазымдық міндеттердің ауқымы жүктелген құрылымдық бірлігі.
Мемлекеттік лауазымды жүзеге асыру үшін лауазымдық өкілеттіліктер беріледі. Лауазымдық өкілеттілік - бұл заңда белгіленген құқықтары мен міндеттері бар мемлекеттік қызметшілер өз қызметін жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың алдында қойған мақсат-міндеттерге жауап беретін, нақты мемлекеттік лауазыммен қарастырылған өкілеттілік. Осы лауазымды өкілеттілік лауазымды тұлғаларға жүктеледі. Лауазымды тұлға - үнемі, уақытша немесе арнайы өкілеттілік бойынша мемлекет өкілінің міндеттерін жүзеге асыратын немесе мемлекеттік органдарда ұйымдастырушылық - шаруашылық қызметтерді атқаратын адам [3, б. 82].
Мемлекеттік қызметтің негізгі белгілері:
1) мемлекеттік ұйымдастырушы қызметінің бір түрі;
2) әкімшілік, еңбек, азаматтық, қаржы және басқа да құқық салаларының нормаларымен реттеледі;
3) ақылы түрде кәсіби негізде жүзеге асыралады, яғни арнайы даярланған қызметкерлрмен - мемлекеттік қызметкерлермен жүзеге асырылады;
4) олардың қызметінің мәні - мемлекеттің міндеттері мен функцияларын практикада жүзеге асыру.
Мемлекеттің қызметтің қағидалары - мемлекеттік қызметтің негізіне қаланатын және оның мәнін білдіретін негізгі идеялар, басшылыққа алынатын бастаулар ("ҚР мемлекеттік қызметі туралы" заңының 3 бабында бекітілген ). Оларға мыналар жатады:
1) заңдылық;
2) қазақстандық патриотизм;
3) мемлекеттік биліктің заң шығарушылық, атқарушылық және сот тармақтарына бөлінуіне қарамастан, мемлекеттік қызмет жүйесінің біртұтастығы;
4) азаматтар құқықтарының, бостандықтарының және заңды мүдделерінің мемлекет мүддесі алдында басымдылығы;
5) жалпының қол жетушілігі, яғни ҚР азаматтарының мемлекеттік қызметке қол жеткізуге және өз қабілеттері мен кәсіби даярлығына сәйкес мемлекеттік қызмет бойынша жоғарылатылуына тең құқылығы;
6) азаматтардың мемлекеттік қызметке кіруінің еріктілігі;
7) мемлекеттік қызметшілердің кәсіпқойлығы мен жоғарғы біліктілігі;
8) жоғарғы мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың өз өкілеттіліктері шегінде қабылдаған шешімдерінің бағынышты төменгі органдардың орындаулары үшін міндеттілігі;
9) мемлекеттік қызметшілердің бақылауда болуы және есеп берушілігі;
10) мәні бірдей жұмыстарды орындағаны үшін еңбек ақыны тең төлеу;
11) мемлекеттік құпиялар немесе заңмен қорғалатын қорғалатын өзге де құпия болып табылатын қызметті қоспағанда, қоғамдық пікір мен жариялылықты ескеру;
12) мемлекеттік қызметшінің құқықтық және әлеуметтік қорғалуы;
13) қызметтік міндеттін адал, ынтал атқарғаны, ерекше маңызды және күрделі тапсырмаларды орындағаны үшін көтермелеу;
14) қызметтік міндеттерін орындамағаны үшін немесе тиісінше орындамағаны үшін және өздерінің өкілеттілігін асыра пайдаланғаны үшін жеке жауаптылығы;
15) мемлекеттік қызметшілердің біліктілігін арттыруды үздіксіз жүргізу.
Кез келген мемлекеттік немесе қоғамдық орган қандайда болмасын қоғамға пайдалы қызметті жүзеге асыру үшін нақтылы түрде ұйымдастырылған адамдардың ұжымынан тұрады. Мемлекеттік немесе қоғамдық органда жұмыс істейтін әрбір адам оның ұжымына кіреді, онда белгілі бір орын алады, оның қызметінде қандайда болмасын нақты қызмет рөл атқарады. Кез келген мемлекеттік органның қызметінің сенімділігі мен нәтижелілігі көбінесе онда істеп жүрген адамдарға - мемлекеттік қызметкерлерге байланысты болады. Мемлекеттің әрбір органының құзырлығы оның жұмысшыларының (ең бастысы органның жетекшілерінің, орынбасаларының және оның құрылымдық бөлімдерінің жетекшілерінің) әрекеттерінде іске асады. Сондықтан мемлекеттік басқару органдарында жұмыс істейтін адамдар мемлекеттік қызметкерлер болып табылады, ал олармен атқаратын қызметі мемлекеттік қызмет деп аталады [4, б. 88].
Мемлекеттік қызметкердің күнделікті қызметі адамның еңбек етуінің ерекше түрі болып табылады.
Қызметкердің еңбек етуінің жұмысшының еңбек етуінен ажырататын бірқатар ерекшеліктері болады:
1) мемлекеттік қызметкердің еңбек ету процесіндегі әрекеттері нақты бір құқықтық салдарларды туғызады, соның байланысты қызметкерлердің қызметінің негізгі ақтары құқық нормаларымен реттеледі, ал жұмысшының еңбек ету процесіндегі әрекеттері ешқандай заңды салдарларға әкелмейді;
2) қызметкердің еңбек ету сипаты оның мемлекеттік басқару аппаратындағы алатын лауазымына байланысты анықталады, нақты құқықтық мәртебесі болады, ал мамандығы бойынша жұмыс істейтін жұмысшының еңбегі тек ндіріс құралдарын дұрыс пайдалану білімін ғана қажет етеді;
3) мемлекеттік қызметкердің еңбегі нормаланбаған, ал еңбегі - уақыт бойынша есептелетін болса, ал жұмысшының еңбегі қатаң нормаланған, және еңбек ақысының төлемі жұмысының мөлшері мен сапасына байланысты болады;
4) кез келген мемлекеттік қызметкер мемлекеттік аппаратта қатаң анықталған ұйымдық-құқықтық тәсіл арқылы лауазымға ие болады, ал жұмысшы - тек келісімшарт негізінде ғана орналасады.
Сонымен, мемлекеттік қызметші - мемлекеттік органда заңдарда белгіленген тәртіпте республикалық немесе жергілікті бюджеттен не ҚР ұлттық Банкінің қаржысынан ақы төленетін қызметті атқаратын және мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыру мақсатында лауазымдық өкілеттікті жүзеге асыратын ҚР азаматы.
Мемлекеттік қызметшілердің екі түрі бар:
1) Мемлекеттік әкімшілік қызметші - бұл мемлекеттік саяси қызметкерлердің құрамына кірмейтін, мемлекеттік органда тұрақты кәсіби негізде лауазымдық өкілеттілікті атқаратын мемлекеттік қызметкер;Мемлекеттік әкімшілік қызметкерлер үшін санаттар белгіленеді, лауазымдық санаттарды және әкімшілік лауазымдарды санаттарға жатқызу тәртібін уәкілетті органның ұсынысы бойынша ҚР Президенті бекітеді.
2) Мемлекеттік саяси қызметші - тағайындалуы (сайлануы), босатылуы және қызмет етуі саяси сипатта болатын және саяси мақсат-міндеттерді жүзеге асыру үшін жауаптылық жүктелген мемлекеттік қызметкер. Мемлекеттік саяси қызметкерлердің құқықтық мәртебесі заңның 7 бабында анықталған. Саяси лауазымдарға мына лауазымдар жатады:
1) ҚР Президенті тағайындайтын мемлекеттік саяси қызметкерлер және олардың орынбасарлары;
2) ҚР парламентінің Палаталары және оның төрағалары тағайындайтын және сайлайтын мемлекеттік саяси қызметкерлер және олардың орынбасарлары;
3) ҚР Конституциясына сәйкес Президент пен Үкіметтің өкілдері болып табылатын мемлекеттік саяси қызметкерлер;
4) Орталық атқару органдары мен ведомстволарды басқаратын мемлекеттік саяси қызметкерлер және олардың орынбасарлары.
1.3 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызмет жүйесінің даму тарихы мен мемлекеттік қызметті ұйымдастырудың жалпы сипаттамасы
Қоғамда жиі кездесетін әлеуметтік-экономикалық үрдістерді басқару жүйесінде олардың бағыттары мен динамикасын реттеу, нарықтың барлық субъектілерінің дұрыс қызмет етуін қамтамасыз етуде жоспарлау маңызды қызмет атқарады.
Жоспарлау, экономикада - нақты нысанның (мемлекеттің, кәсіпорынның, ұжымның, т.б.) экономикалық және әлеуметтік дамуының белгілі бір мерзімге арналған жоспарын, сондай-ақ оны жүзеге асыруға бағытталған нақтылы іс-шаралар кешенін талдап жасау.
Микроэкономикалық деңгейдегі Жоспарлау өңдіріс ішілік, фирма ішілік көрсеткіштерді қамтыса, макроэкономикалық деңгейдегі Жоспарлау қоғамды басқару жүйесінің маңызды құрамдас бөлігі, мемлекеттің әлеуметтік-экономика саясатын жүзеге асыруының негізгі құралы болып табылады. Макроэкономикалық жоспарлау белгілі бір кезеңде елдің экономика және әлеуметтік даму жоспарын жасауды, оны жүзеге асыруды ұйымдастыру мен орындалуын бақылауды қамтиды. Макроэкономикалық жоспарлау директивалық (нұсқаулық) жоспарлау және индикативтік жоспарлау болып бөлінеді. Директивалық (нұсқаулық) жоспарлау - тоталитарлық қоғамдағы халық шаруашылығын мемлекет басқарудың орталық буыны болып табылды. КСРО-дағы, т.б. елдердегі директивалық, яғни бір орталықтандырылған жоспарлауды жүзеге асыру тәжірибесіндегі мемлекет тапсырыстардың, разнарядкалардың, ресурстарды жинақтаудың, т.б. қатаң белгіленген жүйесі өнім өндірушіні еркіндіктен, дамуға деген ынталылықтан айырып, экономика өсу қарқынының баяулауына, сөйтіп, халық шаруашылығындағы дағдарысқа әкеліп соқты. Жоспарлаудың бұл түрінің зиянды салдарлары Қазақстанда да анық байқалды (қ. Бесжылдықтар, Жоспарлы экономика) [5, б. 24].
Қазақстан Республикасы дербес мемлекетке айналып, нарықтық экономикаға көше бастаған кезден бастап (1991), елдегі экономика және әлеуметтік өзгерістерді индикативтік жоспарлау үлгісі қолданылды.
Индикативтік жоспарлау немесе экономикалық бағдарламалау - ел экономикасын мемлекеттік реттеудің құрамдас бөлігі болып табылады. Ол - елдегі қоғамдық өндірістің дамуы мен әлеуметтік-экономика саясаттың стратегиялық тұжырымдамаларының ең оңтайлы нұсқасы таңдап алынған кешенді жалпы экономика бағдарламалар негізінде экономиканы реттеп отыру жүйесі саналады және индикативтік, яғни ұсыныстық сипатқа ие. Ондағы жоспарлы көрсеткіштер ел дамуының жалпы бағдарлары түрінде болады. Жоспарлаудың бұл түрі 2-дүниежүзүзілік соғыстан соң Францияда, Нидерландта, Норвегияда, Жапонияда қолданылды, 20 ғасырдың 50 - 60-жылдары Швецияда, Финляндияда, Ұлыбританияда, Италияда, Бельгияда, Германияда, Испанияда, 70-жылдары АҚШ пен Канадада кең таралды. Қазақстанда нарықтық экономикаға көшудің өтпелі кезеңінде (1991 - 98) индикативтік жоспарлау елдің эконмика және әлеуметтік дамуының стратегиялық бағыттарын айқындауға, неғұрлым ірі ғылыми-техника және құрылымдық бағдарламаларды жүзеге асыруға, экономиканы ырықсыздандыруға және кәсіпорындарды жекешелендіруге, нарықтық инфрақұрылымдар жасауға, салық және несие-қаржы жүйесін жетілдіруге, тұрақты ақша айналысын қамтамасыз етуге, т.б. бағытталды. Онда халықты әлеум. қорғау жүйелерін жетілдіру мәселелері де қамтылды. Әсіресе, Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың таяу болашақтағы ел дамуының негізгі стратегиялық бағыттарын айқындаған "Қазақстан-2030" Жолдауының маңызы зор болды. 2000 жылдан бастап Қазақстанда ел дамуының таяу болашақтағы негізгі көрсеткіштерін айқындауға бағытталған 3, 5, 10 жылдық индикативті жоспарлау ісі қолға алынды [6, б. 34].
Сонымен қатар, қазіргі нарық жағдайында кез-келген кәсіпорын мен ұйымға ұзақ мерзімді мақсаттарының бар болуы, узқ уақытты перспективадағы мақсатты дамуды жоспарлау маңызды болып саналады.
Қазіргі уақытта жоспарлау түрлері сан қилы. Оларды мына себептер бойынша ажыратады:
а) жоспарлау деңгейі бойынша: мемлекет аралық, ортақ мемлекеттік, салалық және аймақтық;
б) жоспарлау горизонты бойынша: ұзақ мерзімді, орта мерзімді және ағымдық;
в) шешілетін мәселелер бойынша: стратегиялық және тактикалық.
Жоспарлау басқару жүйесінің алғашқы элементі бола тұра мемлекеттің, оның жеке субъектілерінің саясатын іске асырудың басты құралы болып саналады.
Қоғамда жиі кездесетін экономикалық және әлеуметтік үрдістердің динамикасының өсуіне байланысты, ішкі және сыртқы нарықтағы коньюнктураның тез өзгеруі және ұзақ мерзімді перспективада қоғамның тұрақты дамуын қамтамасыз ету қажеттілігіне байланысты макро эәне аймақтық деңгейдегі стратегиялық жоспарлаудың рөлі күрт өсіп отыр.
Стратегия дегеніміз бөлшекті жан-жақты кешендік жоспар, ол ұйымның миссияларын орындауға және оның мақсаттарына жетуді қамтамасыз етіп отырады [7, б. 45].
Стратегиялық жоспар ұзақ мерзім аралығында тұтас болып қалу үшін емес, сонымен қатар керек жағдайда оның модефикациясы мен қайта бейімделуін қамтамаыз ету үшін иілгіш болып келу керек. ортақ стратегиялық жоспарды бағдарлама ретінде қарастыру керек, яғни ол ұзақ мерзімдік кезен аралығында ұйым қызметін бағыттап отырады, және де әр кез ауысып отыратын іскерлік және әлеуметтік жағдайлар тұрақты өзгертулерден ауытқып кетудің мүмкін есестігін көрсететіне есеп беріп отырады.
Екінші дүниежүзілік соғыста Жапония тізе бүккеннен кейін елдегі жоғарғы билікті, одақтастықтардың келісімі бойынша, Америка әскери әкімшілігі жүзеге асырды, оның басты міндеттерінің бірі - елді демиоитаризациялау мен демократияландыру болды. Осы процестің аясында Жапонияда жаңа конституция жасалды, ол 1946 жылы қазанда қабылданып, 1947 жылғы мамырда күшіне енді.
Конституция ел тарихында алғаш рет Ұлттық тәуелсіздік принциптің және негізгі демократиялық еркіндікті жариялады, жалпыға бірдей концепциясы ретінде құқықтық мемлекет концепциясы қабылданды және классикалық демократияның тұғырлы принциптерінің бірі - биліктерді: заңдылық, атқарушы және соттық деп бөлу принципі жария етілді.
Конституция жапон дара билеушісінің мәртебесін түбірінен өзгертті. Ғаламат, әулие тұрғыдан ол мемлекет пен халық бірлігінің символына айналды. Дегенмен конституцияда, императордың тәжі мұра ретінде әкеден ұлдың үлкеніне көшірілді талассыз болса да, елдегі билеу түрінің қандай екендігі туралы анықтама жоқ. Бұл жөнінде, Жапон және шетел заңгерлерінің арасында әр қилы тұжырымдар бар. Біреулері императордың тәжі дара, билеуші басқаратын ел деп есептейді. Басқалары жеке билеуші деген жоқ, Жапония - тек сырт көзге ғана сондай мағынаға ие болатын, дара билеушісінің әміршілері бар республика деп дәлелдейді.
Конституцияда мемлекет басшысы туралы ережелер жоқ. Сол себепті император мемлекет басшысы бола ма деген мәселе төңірегінде бірқатар концепциялар пайда болды, кейбір теорияларға сәйкес, мемлекет басшысы болып тек қана император есептелуі тиіс, басқаларына сүйенсек, мемлекет басшысы премьер-министр болу керек. Жапония - парламентарлық дара билеушісінің өзіндік түріне негізделген, император мемлекет басшысы болып есептелмейтін, тек дара билеудің символы ретінде ғана көрінетінін дәлелдейтін територияларда кең жайылған. Тұтастай алғанда басқару түрі жағынан Жапония дара билеудің елесі ғана бар, толыққанды шынайы Республикалық мазмұндағы принциптер құрылымы мен мемлекеттік институттар қалыптасуының жиынтығы деуге болады [8, б. 43].
Конституцияға сәйкес, император Халықтың атынан парламентті шақырады, төменгі палатаны тарату туралы хабарлай алады, конституцияға түзету енгізеді, заңдар, келісімшарттар, үкімет жарлықтарын шығарады, парламенттің ұсынысымен премьер-министрді тағайындайды, ордендермен марапаттайды, шетелдік дипломатиялық өкілдерді қабылдайды, басқа да бірқатар міндеттерді атқарады, шындап келгенде, оның өкілеттігі үстіртін сипатқа ғана ие, өйткені жүзеге асыруда оның ықпалы жүрмейді.
Сонымен император мемлекеттік билікті жүзеге асыруға байланысты өкілеттікке ие емес, мемлекеттің ісіне қатысты әрекеттерді сол үшін жауап беретін министрлер кабинетінің кеңесімен және қабылдауымен ғана іске асыра алады.
Атқару биліктің жоғарғы органы - Жапогияда министрлер кабинеті деп аталатын үкімет болып табылады. Оның қызметі конституцияның, Министрлер кабинеті туралы заңның, мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру туралы заңның негізінде жүзеге асырылады.
Премьер - министр басқаратын кабинеттің құрамына премьердің орынбасарлары, министрлер және мемлекеттік министрлер, кабинеттің бас хатшысы және заңдылық бюросының бастығы енеді.
Жапониядағы барлық министрліктер жалпы алғанда бір жүйемен құрылған. Олардың әрқайсысы департаменттерге, ал олар - бөлімдер мен секцияларға бөлінеді. Жапонияның әкімгершілік жүйесінде министрлер кабинетін де, ешқандай министрлікке де бағынбайтын қаржылық тексеру кеңесі ерекше орынға ие. Кеңес елдегі барлық әкімгершілік мекемелердегі қаржылық жағдайды қадағалаумен айналысады. Бұл тексерушілер кеңес басқарады.
Елде аймақтық-әкімшілік құрылымның кассалық-иерарзиялық жүйесі бар: жоғарғы сала - префектураларды, төменгі - муниципалитеттерді құрайды, оларға қалалар, елді-мекендер, ауылдық общиналар кіреді. Елде 47 префектура, үш қала (Токио, Киото, Осаок) ерекше қалалық префектураларға айналған, ал Хоккайдо аралық округтерге бөлінген провинцияны құрайды. Муниципалитеттердің саны 3200 үстінде.
Жергілікті заңдылық биліктің негізгі салалары - префектуралық, қалалық кенттік және жиналыстар болып есептеледі. Олардың сандық құраамы тиісті әкімгершілік бірліктегі халықтың санына байланысты. Жиналыстарды төрағалар басқарады.
ЖӨӨБ органдарында атқарушы билік басшылығын: префектураларда - губернаторлар, қалаларда - мэрлер, ал кенттер мен қыстақтарда - старосталар жүзеге асырады [9, б. 56].
Британия конституциясы негізгі заң деп арнайы жарияланғаан акт болып есептелінеді. Ұлыбританияның жазылмаған конституциясы үш санттан тұрады:
1. Құқықтық норма статусы.
2. Президенттік құқық
3. Норма, конституциялық салты болып табылады.
Британия мемлекеті, Ұлыбритания құрама патшалығы мен солтүстік Ирландия арнайы атауы - унтарлық мемлекет. Бұл мемлекеттің құрамына төрт географиялық тарихи басқару жүйесінде маңызы бар аудандар бар. Олар: Англия, Уэльс, Шотландия және Солтүстік Ирландия.
Ұлыбритания - конституциялық дара билеуші, мемлекет басшысы патша (патшайым) болып табылады. Патша тағы Ұлыбританияда әкеден үлкен ұлына, егер де ұлдары болмаса, тақ патшаның үлкен қызына мұра болып қалады. Патшайымның күйеуі патшаның билігін ала алмайды, ол ханзада лауазымын консарт болады. Қазіргі кезде Британия тағын 2 Елизаветаның билігінде.
Патшайым парламент шақырады және таратады, министрлерді және жоғарғы лауазым иелерін қызметінен босатады, атқарушы өкіметтің басшысы, қарулы күштері жоғарғы бас қолбасшысы, ағылшын шіркеуінің басшысы болып табылады, Халықаралық шарттарды жасайды және реттейді, рақымшылық құқығын жүзеге асырады т.б.
Ұлыбританияда орталық атқарушы билік министрлерден құралатын орган Премьер-министр басқарған Ұлы мәртебенің үкіметі арқылы атқарылады. Шын мәнінде мемлекетті басқаруда басты рөлді Үкімет пен Премьер-министр атқарады.
Үкіметтің құрамын жасақтауда Конституциялық келісімді негізге алады. Жаңа үкімет әрбір парламент сайлауына соң жасақталады. Патшайым община палатасында мандаттың қомақты көпшілігін иемденген партия қолбасшысын премьер-министр етіп тағайындайды. Әрбір партияның алдын ала сайлап қойған көшбасшысы болғандықтан, бұл орын таққа патшайым басқа біреуді тағайындай алмайды. Егер партиялардың ешқайсысы көпшілік орынға ие бола алмаса, патшайым партия көшбасшыларымен кеңес өткізеді де, олардың кеңестері мен ұсыныстарын таңдап, өзі шешім қабылдайды. Премьер-министр тағайындалған соң патшайым оның ұсынысы бойынша кабинеттің қалған мүшелерін және үкіметті түгел құрамында тағайындайды.
Ұлыбританияда графтық кеңестен жинаушылар кеңесі және аралдардағы ауылдық кеңестерге дейін үкіметтің жергілікті органдарының әлденеше деңгейлі тарихы қалыптасты. Соңғы 30 жыл ішінде жергілікті өзін-өзі басқару органдарында маңызды құрылымдық өзгерістер болды: кейбір кеңестер таратылды, жаңалары пайда болды [10, б. 76].
1972-1985 жылдардағы ЖӨӨБ заңы бойынша Англия, Уэльс, Шотландия және Солтүстік Ирландия сондай-ақ, Британия астанасы көпшілік жағдай ортақ болғанымен, әрқайсысы өзінше басқарылады.
Мәселен, Англия 39 графтыққа және 36 қалалық округке бөлінген. Графтықтар өз кезегінде округтерге бөлінеді. Графтықтардағы округтер 10 мыңнан аса ауылдық жиналпаздардан тұрады. Уэльс 37 округтер құралатын 8 графтыққа бөлінген, төменгі аймақтық бірлестіктер община деп аталады. Шотландияда ӨӨБ туралы 1972 жылғы заңға сәйкес 9 аймақ, 53 округ, 3 аралдық аумақ және 1343 община құрылған. Солтүстік Ирландияда 26 окргуке бөлінген 6 графтық бар.
Барлық әкімшілік аймақтарды заңды тұлғалар болып табылатын кеңестер болып табылады. Жиналымпаздар мен общиналарда кеңес болмаған жағдайда сайлаушылар жиналысы басқарады. Графтықтардың округтері мен қалалық округтері кеңес төрт жылға сайланды.
Кеңестің төрағасы атқарушы өкімет басшысы болып табылады, оны кеңес өзінің құрамынан жыл сайын жаңадан сайлайды, ол муниципалитеттің жалдамалы қызметкерлер аппаратын басқарады.
ЖӨӨБ туралы заң графтық кеңестің құзырына мыналарды жатқызады: полиция, өрт сөндіру күзеті, жер пайдалану, жолдар, әлеуметтік қызмет. Округтер мен қалалық округтер құзырына мыналар жатады: салық салу, қалалық және ауылдық жерде жерді пайдалану, зауыттар, мекемелер және т.б.
Жергілікті өзін - өзі басқарудың функцияларына: облыс территориясындағы жергілікті істерді шешуге тұрғындардың қатысуын қастамасыз ету, коммуналдық меншікті және қаржылық құралдарды басқару, облыстағы аумақтардың дамуын қамтамасыз етуді, облыс тұрғындарына әлеуметтік - мәдени, коммуналды - тұрмыстық және басқа да қызметтер көрсету, облыс территориясында қоғамдық тәртіпті қорғау, заңдылықты қамтамасыз ету, жергілікті өзін-өзі басқарудың мүдделері мен құқықтарын қорғауды жүзеге асырады [11, б. 35].
Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес әрбір жергілікті өзін - өзі басқару органдары өздерінің жарғысын қабылдайды. Жарғыны өз бетімен дайындайды. Жарғы қабылдағаннан кейін жария етіліп күшіне енеді.
Жарғыда мына төменгідей ережелер көрсетіледі:
- жергілікті өзін - өзі басқару органының аты, құрамы, территориясының шекарасы, таңбасы;
- жергілікті өзін - өзі басқаруорганына қатысты мәселелер;
- халықтың жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуге тікелей қатысу формалары, тәртібі және кепілдігі;
- жергілікті өзін - өзі басқару құрылымы, оны құру тәртібі, жергілікті өзін - өзі басқару органының және лауазымды тұлғалардың өкілеттігі, олардың өкілеттігінің мерзімі;
- жергілікті өзін - өзі басқару органының нормативтік құқықтық актілерінің түрлері, қабылдау тәртібі және күшіне енуі;
- муниципалды қызметті ұйымдастыру шарты мен тәртібі;
- жергілікті өзін - өзі басқару өзін - өзі басқаруды жүзеге асырудың экономикалық және қаржылық негізі;
- жергілікті өзін - өзі басқаруды ұйымдастыру мәселелері;
Қазан төңкерісінің ең бірінші заңдық актісі 1917 жылғы 26 қазандағы Бүкілресейлік кеңестер съезінің қаулысы, онда былай деп белгіленген болатын: жергілікті орындардағы барлық билк жұмысшылардың, әскерилер мен шаруа депутаттарының кеңестеріне беріледі.... 1917 жылғы қазан айындағы төңкерістен кейін, кеңес мемлекетінің орталық органдары жергілікті оррындардағы кеңестердің қызметі өріс алуына және олар арқылы Орталық нұсқаулары мен сілтемелерін іске асыруға орасан мән бере бастады. Кеңестер жергілікті орындардағы билік органдары бола отырып, жергілікті сипаттағы мәселелерді шешуге ерікті, бірақ үнемі, орталық Кеңес билігінің және өздері құрамына кіретін, ірі кеңестік бірлестіктердің декреттері мен қаулыларына сай қызмет етті. Біздің ойымызша, негізінде мемлекеттік билік органдары арасындағы құрылыс пен өзара іс-қимыл принципі ретінде демократиялық централизм принципі қолданылған [4, б. 57].
Одақтық республиканың құрамындағы Қазақ КСР-ның жергілікті мемлекеттік басқару жүйесінің басқа республикалардан айырмашылығы шамалы ғана болатын. Жергілікті мемлекеттік басқару жүйесі толығымен тоталитарлық мемлекеттің талатары мен қажеттіліктеріне, мемлекеттік билік органдарының тым асыра орталықтандырылуына сәйкес болатын. Өкінішке орай, сталиндік тоталитарлық режим үдеп тұрған жылдарда, атап айтқанда, бұдан кейін де заңдылық, демократиялық және парасаттылық қағидаттарын, соның ішінде ұлттық-мемлекеттік құрылыста да бұрмалауларға жол берілді.
Кеңес Одағының саяси тарихы жергілікті басқару жүйесінде бірнеше рет жаңарту әрекеттері жасалып көргенін, белгілі бір реформалар жүргізілгенін куәландырады. Жергілікті басқару жүйесін нығайту және күшейту оның басты мақсаты болған. Көбінесе, КСРО-дағы жергілікті басқару жүйесіндегі қайта құру әрекеттері мен оны іске асыру жобалары тек қағаз бетінде қалып қойды, ал мәлімделген саяси өзгертулер логикалық соңына да жеткізілмей, кейде сәтсіз аяқталатын.
Өткен ғасырдың 80-90-шы жылдарында КСРО-да басталған реформалар сәтсіз қайта құрулардың тәжірибесін растады. Осы кезеңде, тоталитарлық режим өз жұмысында сүбелі жаңылыстар жібере бастады. Халық ас бөлмедегі жасырын әңгімелерін қойып, сол кездегі кеңес қоғамы мен мемлекет құндылықтарын ашық сынауға көшті. Наразылық білдіру ашық айтыла басталды.
Шүйке бас ел басқара алады деген лениндік принциптен бастау алып, депутаттар арасында тракторшылар, шопандар, механизаторлар, сауыншылар, машинистер, крановщиктер, бетонщиктер, күріш дихандары тәріздес кәсіптер өкілдері ұсынылды. Алайда, біздің ойымызша, осы тезисті, сондай-ақ демократиялық централизм принципін жаңсақ ұғыну - саналы түрдегі бұрмалау болып табылды [12, б. 45].
Жалғыз бір тоталитарлық идеологияның үстемділігі; партиялық және мемлекеттік аппараттардың бір-біріне ұластырылуына әкеп соқтыратыны, бір партияның билеуші партия ретіндегі монополиялық үстемділігі; мемлекеттік басқару аппараты санының асыра ұлғаюы; қоғамның өмірлік іс-әрекетінің барлық салаларын, сондай-ақ әрбір адамды мемлекет тарапынан қатаң бақылауы және реттеуі; халық еркін білдіруге талпынуы; бұрынғы әлеуметтік құрылым мен дәстүрлі әлеуметтік байланыстардың ыдырауы; таптық құндылықтардың - бұл жерде, пролетариаттың артықшылығы; жазалау жүйесінің бар болуына себепкер болған зорлық, террор, тұншықтыру әдістерінің басым болуы, Кеңес үлгісіндегі тоталитарлық жүйенің негізін қалаушы институттық кескіні болып табылады. Әсіресе, сталиндік кезеңдегі жаппай тоталитарлық бақылау, елдің басқарушылық аппаратының жоғары, орта және төменгі буынын қосқанда, өмірдің барлық саласында өріс алды.
Дегенмен де, кеңестік мемлекеттің тарихы дәстүрлі түрде тоталитарлы үлгіде ұйымдастырылған қоғам мен мемлекетті қайта құрудың кейбір әрекеттерін біледі. Хрущев жылымылығы, Горбачевтің қайта құруы кеңес қоғамы мен мемлекеттің нәтидесіз жаңаруының өзіндік тәліміне айналды. Өткізілген жаңару реформаларының сәтсіздіктері тоталитарлық жүйенің тек сыртқы сипатын ғана өзгертуге талпынды. Бұл ретте аталмыш реформалар тоталитаризм негіздерін елемей айналып өтетін, ал қоғамдық дамудың шынайы тоқырау себептері дәл сол жерде жасырынған болатын. Сондықтан жергілікті мемлекеттік басқарудың кеңестік моделі демократиялық үрдіске сәйкес келеді.
Біздің пікірімізше, Қазақстандағы жергілікті мемлекеттік басқару жүйесінің қоғамды демократияландыру аясында қалыптасуы мен дамуын 1990 жылғы 25 қазанда республика егеменділгі туралы Декларция қабылданған сәттен басталады деп қарастыруымыз орынды.
1991 жылы Қазақстан Республикасы жаңа тәуелсіз мемлекет ретінде өзінің жеке саяси даму жолын таңдап алуы керек болды. Бұл жағдай елеулі және маңызды болды, себебі мемлекет әлемдік қауымдастықта өзінің орнын тауып, халықаралық кеңістікте өз орнын алуы қажет еді. Ішкі саяси кеңістікте демократиялық саяси жүйені қалыптастыру шеңберінде жаңадан құрылатын мемлекеттік басқаруды, саяси институттарды қалыптастыру қажет болды.
Тәуелсіз Қазақстанға кеңес дәуіріндегі үкіметтен құрамында 19 облыс, 2 республикалық мәндегі қала, жалпы халық саны кемінде 16,5 млн. Адамнан тұратын 216 аудандық әкімшілік-аумақтық бірлігі бар мұра қалғаны бәрімізге белгілі.
Ал қазіргі кезде, Қазақстан Республикасында әкімшілік-аумақтық құрылғыны қайта құру нәтижесінде 14 облыс, 2 республикалық мәндегі қала, 160 аудан, 84 қала, 195 кент, 2150 ауылдық округтер пайда болды.
Күшті президенттік басқару нысанының шеңберінде мемлекет басшысының мәртебесі оған биліктің үш тармағының үстінде болуына мүмкіндік берді, осының арқасында өтпелі кезең жағдайында мемлекеттік билік органдарының келісілген қызмет етуін қамтамасыз етуге, демократиялық қайта құрулардың келешектегі дамуы үшін қолайлы алғышарттар қалыптасуына мүмкіндік берді [13, б. 93].
Тәуелсіздік алып, мемлекеттік басқарудың ырықтандырылған нысандарына ауысқаннан кейін де, орталық-шеткері аймаққа қатысты жаңа тәуелсіз мемлекеттің орталығы әлі де үстемдік жағдайда қалғаны шүбәсіз. Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару органдары 2001 жылға дейін Қазақстан Республикасындағы жергілікті өкілеттік және атқару органдары туралы Заңына сай қызмет еткенін айта кеткеніміз жөн. Осы Заңның бірқатар кемшіліктері болды, мысалы, онда облыстық және аудандық билік деңгейлері арасындағы атқарымдар мен өкілеттіліктер шектелмеген және де орталық пен аймақтардың өкілеттіктері арасында айқын шегі белгіленбеген. Кейіннен 2001 жылда жергілікті мемлекеттік басқару жүйесін тәртіпке келтіретін және айқындығын көрсететін, барлық деңгейлердегі жергілікті атқару органдарының өкілеттіктерін, өзара қарым-қатынастарының ерекшеліктерін және т.б. белгілейтін Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы Заңы қабылданды.
Сонымен, 1991 жылда тәуелсіздік алғаннан кейінгі алғашқы жылдары Қазақстан алдында көптеген мақсаттар тұрды. Олардың ішінде ұлттық мүдде негізінде жаңа мемлекеттің негіздерін қалау, елдің тәуелсіздігін нығайту, территориялық біртұтастылықты сақтап қалу және т.б. секілді ортақ мақсаттар басым болды. Осы кезеңде қолданылған мемлекеттік билікті орталықтандыру шарасы орынды еді. Алайда қазіргі кезде, биліктің белгілі дәрежеден тым артық орталықтандырылуы елдің оңды демократиялық саяси дамуына кедергі келтіріп отыр. Бұл ретте басқарудың аумақтық құрылымының өзгертілуі және оны жан-жақты орталықсыздандыру плюралистік демократияны құру және азаматтық қоғам құрылысының үрдісіндегі маңызды мақсат деп қарастырылды.
Орталықсыздандыру және демократияландыру үрдістерінің байланысы жөнінде әлемдік компаративистикада сан алуан көзқарастар бар. Белгілі теоретик Д.Рондинелли өз еңбектерінде, орталықсыздандыру дегеніміз билік пен өкілеттіліктерді басқару жүйесінің ірі бөлімшелерінен бұдан да кіші ұяшықтарға табыстау болып табылады, ал жекеленген азамат оның ең кіші ұяшығы болып табылады деп жазады. Мемлекеттің мүлтіксіз өктемдігіне қарама-қарсы азаматтық қоғамға өту әлеуеті ретінде жұртшылық пен жеке тұлға рөлі артуының әлеуетті мүмкіндіктері осымен түсіндіріледі. Д.Рондинеллидің бұл теориясына келіспеушілік білдіргендер де бар, атап айтқанда, Н.Мак-Гинн мен С.Стрит орталықсыздандыру деген бақылауды мүдделі адамдардың бір тобына оны үкіметтік машина ішіндегі келесі топқа табыстау үрдісі ғана болып табылады және жекеленген азаматтың мемлекетке ықпал ету шамасына ешбір әсер етпейді деп есептейді [14, б. 64].
Осы пікірталаста орталықсыздандыруды жүзеге асыру формалары принципті екендігі ақиқат. Оларды қандай құндылықтарға артықшылық беретініне қарай айыруға болады: билік өкілеттіктерін құқықтық үлестіру, көрсетілетін қызметтердің сапасы немесе қолда бар қорларды тиімді пайдалану.
Қандай болмасын елдегі орталықсыздандыру мәнін түсіну үшін профессор Брэем енгізген анықтамаларды қолданған өте қолайлы: билікті бөлшектеу - жеке бір атқарымдарды жергілікті мемлекеттік органдарға немесе аумақтық бөлімшелерге табыстау, бұл жерде орталық уысынан билік өкілеттіктерін шығармайды, орталық тек орнын ауыстырады; орталық үкімет ведомствосының шеңберінде орталықтың ұлттық-аумақтық бөлімшелерге шешімдер қабылдау құқығын табыстауы және соңында орталықта тек үйлестіру, ақпарат жинау және онымен алмасу атқарымдары ғана сақталып қалып, орталық үкіметтің кейбір міндеттерін жартылай мемлекеттік ведомстволарға тапсыру.
Сонымен бірге, біздің ойымызша, Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік органдарының орталыққа тәуелділігін азайту үрдісін бүгінгі таңда көкейкесті ету заңды. Себебі тап қазір Қазақстан Республикаында мемлекетті дамытуда сапалы ілгерілеулер бар және бұл қазақстандық қоғамның өмірлік іс-әрекетінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Мемлекеттік қызмет институтының қалыптасуы және Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызмет институты дамуының теориялық негіздері 6
1.1 Мемлекеттік қызметтің қызмет етуінің түсінігі, мәні мен негізгі қағидаттары 6
1.2 Мемлекеттік қызметтік мақсаттары, міндеттері мен қызметтері 8
1.3 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызмет жүйесінің даму тарихы мен мемлекеттік қызметті ұйымдастырудың жалпы сипаттамасы 11
2 Шетелдік тәжірибедегі мемлекеттік қызмет және оның ерекшеліктері 24
2.1 Германиядағы мемлекеттік қызмет және оның өзгешелігі 24
2.2 Ұлыбританиядағы мемлекеттік қызмет институтының негізі және сипаттамасы 32
2.3 Франциядағы мемлекеттік қызметтің ерекшелігі 40
3 Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызмет жүйесінің тиімділігін бағалау мен жетілдірудің жолдарын қарастыру 44
3.1 Қазақстанның мемлекеттік қызмет жүйесін шет елдердің тәжірибесімен салыстыру 44
3.2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызметті дамытудың жолдарын қарастыру 48
Қорытынды 60
Қолданылған әдебиеттер тізімі 67
Кіріспе
Мемлекеттік билікті орталықсыздандыру мен қоғамды демократияландыру аясында жергілікті мемлекеттік басқаруды жаңартуды саясаттанулық тұрғыда зерттеу бүгінгі күннің өскелең талабы.
Саяси жаңарудың барлық кешенінің шешімі жағдайдың тұрақсыздануына, азаматтық жанжалдар мен сілкіністерге жол берілмеуіне негізделген. Еліміздің Президенті Н.Назарбаев саяси реформаларды жүзеге асыру жолындағы асығыстыққа өзінің қарсы екендігін үнемі ескерте отырып, саяси реформаларды іске асыру кезінде көпэтностық қоғамда рухани келісім мен тұрақтылықты сақтап қалу қажет екендігін түсіндіреді. Мен эволюциялық дамудың, яғни қоғамды бірте-бірте, объективті жағынан даярланған реформалаудың жақтаушысымын - дейді Н.Назарбаев. дербес дамудың жиырма үш жылында Қазақстан өзінің ұлттық мүдделерін, сыртқы саяси бағдарлары мен іс-әрекеттерінің және ішкі саяси бағдарламасын белгілей алды.
Қазақстан барлық Орталық Азия өңірінде маңызды тұрақтандырушы факторға айналып отыр. Ендігі жерде біздің өркендеуіміз көршілес елдердің дамуымен тығыз байланысты. Президент болашақтағы ұлттық демократиялық даму жолында көршілес елдер арасындағы достық қатынасты дұрыс, бірқалыпты ұстап отыр. Саяси салада нысанаға алған мақсаттарды тиімді іске асыруға қажетті, барлық қолайлы жағдайлар жасалған. Міне, сондықтан да, елімізде әкімшілік реформалау ауқымында әкімдерді сайлау институтын енгізуге байланысты үкімет тарапынан саяси және экономикалық эксперименттер басталды және жуық арада, билік органдары саяси жаңаруды жеделдету үшін бірқатар шаралар қолдануға ниет білдіріп отыр.
Демократиялық таңдаудың біржола жасалғаны жөнінде Президент Назарбаев былай деп мәлімдеді: Біздің таңдауымыз айқындалды, мақсат белгіленді. Дегенмен де, біздің алдымызда демократиялық дамудың үлгісін таңдау проблемасы тұр.
Стратегиялық мақсатымыз - дербес, экономикалық тәуелсіз, өркениетті мемлекет құру. Оған ішкі саяси тұрақтылық пен көпэтностық қоғамды іштей топтастыруды қамтамасыз етпей, қол жеткізу мүмкін емес. Бейімделген біздің жаңару жолымыз біздегі жағдайларға ыңғайлы.
Қазақстандағы дамудың жаңа үлгілерін іздестіру тұрақтылық, әлеуметтік қауіпсіздік, тәртіп сақтау, әлеуметтік жағынан бағдарланған жүйелі реформаларды жүргізуде, орталықсыздандырылған нұсқаулар идеясын бірінші орынға қойды. Бұл жерде, біздің ойымызша, орталықсызданду мен демократияландыру процестері, еліміздің саяси басшылығы арқасында оңтайлы демократияны кезең-кезеңмен жылжытуға қажетті алғышарттарға байланысты басталып кеткен.
Шынында да, Қазақстандағы мемлекеттік басқару жүйесінің бұрынғы жағдайы, оның орталыққа тәуелділігінің жоғары деңгейімен сипатталады. Орталықтандыру бұрынғы кеңес дәуірі кеңістігінде түбегейлі қанат жайған, мемлекеттік және саяси жүйе қалыптасуының ақиқатты шарты болып табылатын. Алайда, тәуелсіз Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық және саяси процестердің келешектегі дамуы мен тереңдетілуінің қажеттілігі мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыруды және республикада жергілікті өзін-өзі басқарудың қалыптасуын қажет етеді.
Осы замандағы ғылыми әдебиеттерде, ғалымдардың мемлекеттік басқаруды жаңарту проблемасының тарихи, экономикалық, заңи тұрғысынан зерттеулер жүргізуге қызығушылығы күшейіп келеді. Ресей ғалымдары В.Д. Гражданның Басқару теориясы және В.В. Лобановтың Мемлекеттік басқару және қоғамдық саясат атты оқу құралдарында мемлекеттік басқарудың жалпы теориялық сипаттамасы беріліп, басқару субъектісі мен объектісі талданады. А.В. Кружковтың, Ю.Б. Корчунюктің, А.В. Васильчиковтің, А.Д. Градовский мен В. Д. Нечаевтың зерттеулері, Ресейдегі жергілікті мемлекеттік басқару институтын қалыптастыру проблемаларына, орыс және шет елдік земстволық және қоғамдық мекемелердің тәжірибесіне, Батыс Еуропа мен Ресейдегі жергілікті өзін-өзі басқару жүйелерінің салыстырмалы талдамаларына арналған.
Ал Қазақстанға тоқталатын болсақ, онда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың еңбектерінде мемлекеттік басқару жүйесін орталықсыздандыру және саяси жаңару проблемаларын зерттеудің белгілі бір ғылыми-теориялық және практикалық негізі бар. Мұндай күрделі де қиын проблема жалпы түрде Т.Парсонс, Истон Давид, Г.Холлис, А.Плоккер, Дж. Эхдай, Р.Эвель және тағы басқа батыс ғалымдарының еңбектерінде зерттелген.
Біртұтас унитарлық мемлекеттегі жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқарудың конституциялық, құқықтық және саясаттанулық негіздері Қазақстан авторлары А.К.Котовтың, Ж.Мұрзалин мен Е.Кариннің, А.Жаманбаевтың, А.Аянбаевтың, Г.Т.Телебаевтың, А.Чеботаревтың, Р.С.Сакиеваның, А.Тарановтың, А.М. Беліспаевтың, О.О.Оқанбаевтың, М.Лукьяненко мен В.Мамоновтың, К.Е.Кубаевтың, У.Құдайбергеновтің, Б.Құрманғалиевтің, Ж.медиеваның және тағы басқалардың еңбектерінде қарастырылады.
Зерттеу жұмысы табырыбын осы аталған жағдайлар өзекті ете түседі. Ал дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының және шетелдердің мемлекеттік қызметі: әкімшілік құқықтың институты ретінде ызметтерін анықтау.
Аталған мaқcaтқa табысты қοл жeткiзy үшiн келесі мiндeттepдi шeшy кepeк:
- Мемлекеттік қызмет институтының қалыптасуы және Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызмет институты дамуының теориялық негіздерін қарастыру;
- Мемлекеттік қызметтің қызмет етуінің түсінігі, мәні мен негізгі қағидаттарын талдау;
- Мемлекеттік қызметтік мақсаттары, міндеттері мен қызметтерін анықтау;
- Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызмет жүйесінің даму тарихы мен мемлекеттік қызметті ұйымдастырудың жалпы сипаттамасын талдау;
- Шетелдік тәжірибедегі мемлекеттік қызмет және оның ерекшеліктерін қарастыру;
- Германиядағы мемлекеттік қызмет және оның өзгешелігін анықтау;
- Ұлыбританиядағы мемлекеттік қызмет институтының негізі және сипаттамасын негіздеу;
- Франциядағы мемлекеттік қызметтің ерекшелігін айқындау;
- Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызмет жүйесінің тиімділігін бағалау мен жетілдірудің жолдарын қарастыру
- Қазақстанның мемлекеттік қызмет жүйесін шет елдердің тәжірибесімен салыстыру;
- Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызметті дамытудың жолдарын қарастыру.
Зepттey жұмыcының пәнi. Қазақстан Республикасының және шетелдердің мемлекеттік қызметі: әкімшілік құқықтың институты ретінде қызметін зерттеу.
Жұмыcтың құpылымы зepттeyдiң мaқcaты мeн мiндeтi apқылы aнықтaлaды. Жұмыc кipicпeдeн, үш бөлiмнeн, қοpытындыдaн, қοлдaнылғaн әдeбиeттepдeн тұpaды.
1 Мемлекеттік қызмет институтының қалыптасуы және Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызмет институты дамуының теориялық негіздері
1.1 Мемлекеттік қызметтің қызмет етуінің түсінігі, мәні мен негізгі қағидаттары
Мемлекет - бұл қоғамды білдіре отырып, осы қоғамды басқаратын және оның интеграциясын (құрылуын) қамтамасыз ететін арнайы басқару және мәжбүрлеу аппараты болатын бұқаралық биліктің саяси - аумақтық, егеменді ұйымы.
Мемлекет оны рулық қауымның әлеуметтік билігінен ажыратуға мүмкіндік беретін мынадай негізгі белгілермен сипатталады:
1. Бұқаралық биліктің болуы.
2.Тұрғындарды аумақтық (территориялық) бөлу.
3.Салық жүйесі.
4. Егемендік..
5. Құқық.
Мемлекеттік билік әлеуметтік биліктің ерекше түрі болып табылады. Бұл мемлекеттік мәжбүрлеуге сүйенетін субъектілердің арасындағы үстемдік пен бағынушылықтың саяси - бұқаралық қатынасы. Мемлекеттік биліктің ерекшеліктері мыналардан көрінеді:
1. Бұқаралық (көпшілік ) билік.
2. Аппараттық билік.
3. Легитимдік (заңды деп танылған) билік.
Мемлекет мәнін түсіндіру мемлекет және құқық теориясының негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Мемлекет мәні - бұл осы құбылыстағы оның мазмұнын, мақсатын, қызмет етуін анықтайтын негізгілердің біреуі.
Мемлекет мәнін анықтауда қолданылатын тәсілдер:
- таптық;
- жалпы әлеуметтік.
Мемлекет типі (түрі) тиісті тарихи дәуірде туындаған оның маңызды жақтары мен қасиеттерінің қатаң жүйесін білдіреді. Нақты тарихи дәуірде туындаған мемлекеттердің барлығының белгілері ортақ болып келеді. Мемлекеттердің типологиясы негізінен екі тәсіл формациялық және өркениеттік тәсілдер тұрғысынан жүргізіледі.
Мемлекет функциялары - бұл мемлекеттің мәнін және мақсат - міндетін білдіретін оның қызметінің негізгі бағыттары. Мемлекет функциялары оның оның мақсат - міндетімен байланыстырылған, оның мәніне тәуелді және оның өзгеруіне байланысты, басқа тәртіптегі мәнге өтуіне байланысты өзгеріп отырады. Сонымен, мемлекет функциялары - өзгеріп отыратын категория [1, б. 84].
Мемлекет функцияларының классификациясы:
а) әрекет ету ұзақтылығына байланысты тұрақты және уақытша;
б) маңызына байланысты - негізгі және қосалқы;
в) қоғамдық өмірдің қай сферасында жүзеге асырылуына байланысты - ішкі және сыртқы болып бөлінеді.
Мемлекет функцияларын жүзеге асыру нысандары - бұл мемлекеттің функцияларын жүзеге асыратын оның органдарының біртекті қызметі. Оны құқықтық және ұйымдық нысандарына бөлуге болады.
Құқықтық нысандарына мыналар жатады: құқық шығармашылық, құқық қолданушылық, құқық қорғаушы.
Ұйымдық нысандарға мыналар жатады: ұйымдық - регламенттеуші (реттеуші), ұйымдық, ұйымдық-идеологиялық.
Мемлекет механизмі - бұл мемлекет міндеттері мен функцияларын жүзеге асыруға арналған мемлекеттік органдардың жүйесі. Мемлекеттік аппараттың, оның барлық бөлімдерінің мазмұнын қоғамдық өмірдің барлық сфераларының тиісті ұйымдастырылуын және тиімді қызмет етуін қамтамасыз етуге бағытталған басқарушылық, ұйымдастырушылық жұмыстар құрайды.
Осы қызметтің нысандары көбінесе басқару кезінде заңдар, құқықтық механизмдер қандай мөлшерде пайдаланылатындығына байланысты, осыдан туындайтыны мемлекеттік аппараттың қызметінің мынадай нысандарын атауға болады:
1) тікелей басқарушылық;
2) құқықтық нысандар.
Мемлекет механизмінің құрылымы мыналардан тұрады:
1) Мемлекеттік органдардан;
2) Мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындардан;
3) Мемлекеттік қызметшілерден;
4) Ұйымдастырушы құралдар мен қаражаттар, сондай - ақ мемлекеттік аппараттың қызметін қамтамасыз етуге қажетті мәжбүрлеу күштерінен тұрады.
Мемлекеттік аппаратты ұйымдастыру және қызмет етуінің қағидалары - бұл мемлекеттік органдарды құру және қызмет етуіндегі алғашқы бастаулдар, идеялар, анықтайтын негізгі тәсілдер. Оларға мыналар жатады:
1) Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы қағидасы;
2) Демократизм қағидасы;
3) Биліктің бөлінуі қағидасы;
4) Заңдылық қағидасы;
5) Жариялылық;
6) Кәсіпқойлық қағидасы;
7) Алқалылық пен дара басшылықтың үйлесу қағидасы;
8) Сайланушылық пен тағайындалушылықтың үйлесу қағидасы;
9) Иерархиялылық қағидасы [2, б. 45].
Мемлекеттік орган - бұл мемлекеттік міндеттерді атқаратын және осы үшін тиісті биліктік өкілеттіліктер берілген ұйым немесе мекеме. Әр бір мемлекеттік органның: а) оның жедел басқаруында болатын мемлекеттік, қазыналық мүлкі болады; б) қаражаттары, банктегі есебі, бюджеттен қаржыландыратын қайнар көздері болады; в)өзіне белгіленген ұйымдық құрылымы, осыған байланысты қызметтік бағыныштылығы және қызметтік тәртібінің жүйесі болады; г) қажетті биліктік өкілеттілігі болады, осының негізінде лауазымды тұлғалар мен алқалы органдар заңды міндетті іс - әрекеттер жасайды.
Мемлекеттік органдардың классификациясы:
1. Мемлекеттік қызметті жүзеге асыру нысаны бойынша мемлекеттік органдар өкілді, атқарушы- бұйырушы, соттық, прокурорлық және өзге де бақылау- қадағалау органдарына бөлінеді;.
2. Биліктің бөліну қағидасы бойынша - заң шығарушы, атқарушы және сот.
3. Қызметінің құқықтық нысаны бойынша - құқық шығармашылық, құқық қолданушылық және құқық қорғаушы.
4. Иерархия бойынша - республикалық және жергілікті.
5.Өкілеттіліктерінің мерзімі бойынша- тұрақты (әрекет ету мерзімін шектеусіз құрылатын) және уақытша(қысқа мерзімді мақсаттарға жету үшін құрылады)
6.Құзырлығының сипаты бойынша - жалпы құзырлықтағы (үкімет) және арнайы құзырлықтағы (министрліктер).
1.2 Мемлекеттік қызметтік мақсаттары, міндеттері мен қызметтері
Мемлекеттік қызмет - мемлекеттік қызметшінің мемлекеттік органдарда мемлекеттік биліктің міндеттерін және функцияларын жүзеге асыруға бағытталған лауазымдық өкілеттіліктерді атқару бойынша ресми қызметі.
ҚР мемлекеттік қызмет екі деңгейде жүзеге асырылады: республикалық және жергілікті;
ҚР мемлекеттік қызметі 1999 жылғы 23 шілдедегі "Мемлекеттік қызмет туралы" ҚР заңымен реттеледі. Осы заңға сәйкес "мемлекеттік қызмет" - бұл мемлекеттік қызметкерлердің мемлекеттік органдардағы мемлекеттік биліктің міндеттері мен функцияларын іске асыруға бағытталған лауазымдық өкілеттілігін атқару жөніндегі қызмет. Заң әдебиеттерінде мемлекеттік қызмет ұғымын тар және кең мағынада қарастырылады.
Мемлекеттік қызмет (кең мағынасындағы түсінігі) - бұл жұмысшылар мен шаруалардың жұмысынан бөлек, мемлекеттік органдарда, кәсіпорындарда, мекемелерде және ұйымдарда жүзеге асырылатын жұмыс, ал тар мағынасында - бұл мемлекеттік органдардың (мемлекеттік аппараттың) қызметкерлерінің күнделікті еңбек қызметі. Сонымен, мемлекеттік қызмет - бұл құқық нормасымен реттелген, кәсіби негізде, ақылы түрде мемлекеттік органдардың қызметкерлерінің мемлекет міндеттері мен функцияларын жүзеге асыру мақсатында жүзеге асырылатын, мемлекеттің шегіндегі адамдардың еңбек етуінің жеке дербес түрі. Сол үшін мемлекеттік лауазымдар белгіленеді. Мемлекеттік лауазым - бұл мемлекеттік органның нормативтік-құқықтық актілерімен белгіленген лауазымдық өкілеттілік пен лауазымдық міндеттердің ауқымы жүктелген құрылымдық бірлігі.
Мемлекеттік лауазымды жүзеге асыру үшін лауазымдық өкілеттіліктер беріледі. Лауазымдық өкілеттілік - бұл заңда белгіленген құқықтары мен міндеттері бар мемлекеттік қызметшілер өз қызметін жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың алдында қойған мақсат-міндеттерге жауап беретін, нақты мемлекеттік лауазыммен қарастырылған өкілеттілік. Осы лауазымды өкілеттілік лауазымды тұлғаларға жүктеледі. Лауазымды тұлға - үнемі, уақытша немесе арнайы өкілеттілік бойынша мемлекет өкілінің міндеттерін жүзеге асыратын немесе мемлекеттік органдарда ұйымдастырушылық - шаруашылық қызметтерді атқаратын адам [3, б. 82].
Мемлекеттік қызметтің негізгі белгілері:
1) мемлекеттік ұйымдастырушы қызметінің бір түрі;
2) әкімшілік, еңбек, азаматтық, қаржы және басқа да құқық салаларының нормаларымен реттеледі;
3) ақылы түрде кәсіби негізде жүзеге асыралады, яғни арнайы даярланған қызметкерлрмен - мемлекеттік қызметкерлермен жүзеге асырылады;
4) олардың қызметінің мәні - мемлекеттің міндеттері мен функцияларын практикада жүзеге асыру.
Мемлекеттің қызметтің қағидалары - мемлекеттік қызметтің негізіне қаланатын және оның мәнін білдіретін негізгі идеялар, басшылыққа алынатын бастаулар ("ҚР мемлекеттік қызметі туралы" заңының 3 бабында бекітілген ). Оларға мыналар жатады:
1) заңдылық;
2) қазақстандық патриотизм;
3) мемлекеттік биліктің заң шығарушылық, атқарушылық және сот тармақтарына бөлінуіне қарамастан, мемлекеттік қызмет жүйесінің біртұтастығы;
4) азаматтар құқықтарының, бостандықтарының және заңды мүдделерінің мемлекет мүддесі алдында басымдылығы;
5) жалпының қол жетушілігі, яғни ҚР азаматтарының мемлекеттік қызметке қол жеткізуге және өз қабілеттері мен кәсіби даярлығына сәйкес мемлекеттік қызмет бойынша жоғарылатылуына тең құқылығы;
6) азаматтардың мемлекеттік қызметке кіруінің еріктілігі;
7) мемлекеттік қызметшілердің кәсіпқойлығы мен жоғарғы біліктілігі;
8) жоғарғы мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың өз өкілеттіліктері шегінде қабылдаған шешімдерінің бағынышты төменгі органдардың орындаулары үшін міндеттілігі;
9) мемлекеттік қызметшілердің бақылауда болуы және есеп берушілігі;
10) мәні бірдей жұмыстарды орындағаны үшін еңбек ақыны тең төлеу;
11) мемлекеттік құпиялар немесе заңмен қорғалатын қорғалатын өзге де құпия болып табылатын қызметті қоспағанда, қоғамдық пікір мен жариялылықты ескеру;
12) мемлекеттік қызметшінің құқықтық және әлеуметтік қорғалуы;
13) қызметтік міндеттін адал, ынтал атқарғаны, ерекше маңызды және күрделі тапсырмаларды орындағаны үшін көтермелеу;
14) қызметтік міндеттерін орындамағаны үшін немесе тиісінше орындамағаны үшін және өздерінің өкілеттілігін асыра пайдаланғаны үшін жеке жауаптылығы;
15) мемлекеттік қызметшілердің біліктілігін арттыруды үздіксіз жүргізу.
Кез келген мемлекеттік немесе қоғамдық орган қандайда болмасын қоғамға пайдалы қызметті жүзеге асыру үшін нақтылы түрде ұйымдастырылған адамдардың ұжымынан тұрады. Мемлекеттік немесе қоғамдық органда жұмыс істейтін әрбір адам оның ұжымына кіреді, онда белгілі бір орын алады, оның қызметінде қандайда болмасын нақты қызмет рөл атқарады. Кез келген мемлекеттік органның қызметінің сенімділігі мен нәтижелілігі көбінесе онда істеп жүрген адамдарға - мемлекеттік қызметкерлерге байланысты болады. Мемлекеттің әрбір органының құзырлығы оның жұмысшыларының (ең бастысы органның жетекшілерінің, орынбасаларының және оның құрылымдық бөлімдерінің жетекшілерінің) әрекеттерінде іске асады. Сондықтан мемлекеттік басқару органдарында жұмыс істейтін адамдар мемлекеттік қызметкерлер болып табылады, ал олармен атқаратын қызметі мемлекеттік қызмет деп аталады [4, б. 88].
Мемлекеттік қызметкердің күнделікті қызметі адамның еңбек етуінің ерекше түрі болып табылады.
Қызметкердің еңбек етуінің жұмысшының еңбек етуінен ажырататын бірқатар ерекшеліктері болады:
1) мемлекеттік қызметкердің еңбек ету процесіндегі әрекеттері нақты бір құқықтық салдарларды туғызады, соның байланысты қызметкерлердің қызметінің негізгі ақтары құқық нормаларымен реттеледі, ал жұмысшының еңбек ету процесіндегі әрекеттері ешқандай заңды салдарларға әкелмейді;
2) қызметкердің еңбек ету сипаты оның мемлекеттік басқару аппаратындағы алатын лауазымына байланысты анықталады, нақты құқықтық мәртебесі болады, ал мамандығы бойынша жұмыс істейтін жұмысшының еңбегі тек ндіріс құралдарын дұрыс пайдалану білімін ғана қажет етеді;
3) мемлекеттік қызметкердің еңбегі нормаланбаған, ал еңбегі - уақыт бойынша есептелетін болса, ал жұмысшының еңбегі қатаң нормаланған, және еңбек ақысының төлемі жұмысының мөлшері мен сапасына байланысты болады;
4) кез келген мемлекеттік қызметкер мемлекеттік аппаратта қатаң анықталған ұйымдық-құқықтық тәсіл арқылы лауазымға ие болады, ал жұмысшы - тек келісімшарт негізінде ғана орналасады.
Сонымен, мемлекеттік қызметші - мемлекеттік органда заңдарда белгіленген тәртіпте республикалық немесе жергілікті бюджеттен не ҚР ұлттық Банкінің қаржысынан ақы төленетін қызметті атқаратын және мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыру мақсатында лауазымдық өкілеттікті жүзеге асыратын ҚР азаматы.
Мемлекеттік қызметшілердің екі түрі бар:
1) Мемлекеттік әкімшілік қызметші - бұл мемлекеттік саяси қызметкерлердің құрамына кірмейтін, мемлекеттік органда тұрақты кәсіби негізде лауазымдық өкілеттілікті атқаратын мемлекеттік қызметкер;Мемлекеттік әкімшілік қызметкерлер үшін санаттар белгіленеді, лауазымдық санаттарды және әкімшілік лауазымдарды санаттарға жатқызу тәртібін уәкілетті органның ұсынысы бойынша ҚР Президенті бекітеді.
2) Мемлекеттік саяси қызметші - тағайындалуы (сайлануы), босатылуы және қызмет етуі саяси сипатта болатын және саяси мақсат-міндеттерді жүзеге асыру үшін жауаптылық жүктелген мемлекеттік қызметкер. Мемлекеттік саяси қызметкерлердің құқықтық мәртебесі заңның 7 бабында анықталған. Саяси лауазымдарға мына лауазымдар жатады:
1) ҚР Президенті тағайындайтын мемлекеттік саяси қызметкерлер және олардың орынбасарлары;
2) ҚР парламентінің Палаталары және оның төрағалары тағайындайтын және сайлайтын мемлекеттік саяси қызметкерлер және олардың орынбасарлары;
3) ҚР Конституциясына сәйкес Президент пен Үкіметтің өкілдері болып табылатын мемлекеттік саяси қызметкерлер;
4) Орталық атқару органдары мен ведомстволарды басқаратын мемлекеттік саяси қызметкерлер және олардың орынбасарлары.
1.3 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызмет жүйесінің даму тарихы мен мемлекеттік қызметті ұйымдастырудың жалпы сипаттамасы
Қоғамда жиі кездесетін әлеуметтік-экономикалық үрдістерді басқару жүйесінде олардың бағыттары мен динамикасын реттеу, нарықтың барлық субъектілерінің дұрыс қызмет етуін қамтамасыз етуде жоспарлау маңызды қызмет атқарады.
Жоспарлау, экономикада - нақты нысанның (мемлекеттің, кәсіпорынның, ұжымның, т.б.) экономикалық және әлеуметтік дамуының белгілі бір мерзімге арналған жоспарын, сондай-ақ оны жүзеге асыруға бағытталған нақтылы іс-шаралар кешенін талдап жасау.
Микроэкономикалық деңгейдегі Жоспарлау өңдіріс ішілік, фирма ішілік көрсеткіштерді қамтыса, макроэкономикалық деңгейдегі Жоспарлау қоғамды басқару жүйесінің маңызды құрамдас бөлігі, мемлекеттің әлеуметтік-экономика саясатын жүзеге асыруының негізгі құралы болып табылады. Макроэкономикалық жоспарлау белгілі бір кезеңде елдің экономика және әлеуметтік даму жоспарын жасауды, оны жүзеге асыруды ұйымдастыру мен орындалуын бақылауды қамтиды. Макроэкономикалық жоспарлау директивалық (нұсқаулық) жоспарлау және индикативтік жоспарлау болып бөлінеді. Директивалық (нұсқаулық) жоспарлау - тоталитарлық қоғамдағы халық шаруашылығын мемлекет басқарудың орталық буыны болып табылды. КСРО-дағы, т.б. елдердегі директивалық, яғни бір орталықтандырылған жоспарлауды жүзеге асыру тәжірибесіндегі мемлекет тапсырыстардың, разнарядкалардың, ресурстарды жинақтаудың, т.б. қатаң белгіленген жүйесі өнім өндірушіні еркіндіктен, дамуға деген ынталылықтан айырып, экономика өсу қарқынының баяулауына, сөйтіп, халық шаруашылығындағы дағдарысқа әкеліп соқты. Жоспарлаудың бұл түрінің зиянды салдарлары Қазақстанда да анық байқалды (қ. Бесжылдықтар, Жоспарлы экономика) [5, б. 24].
Қазақстан Республикасы дербес мемлекетке айналып, нарықтық экономикаға көше бастаған кезден бастап (1991), елдегі экономика және әлеуметтік өзгерістерді индикативтік жоспарлау үлгісі қолданылды.
Индикативтік жоспарлау немесе экономикалық бағдарламалау - ел экономикасын мемлекеттік реттеудің құрамдас бөлігі болып табылады. Ол - елдегі қоғамдық өндірістің дамуы мен әлеуметтік-экономика саясаттың стратегиялық тұжырымдамаларының ең оңтайлы нұсқасы таңдап алынған кешенді жалпы экономика бағдарламалар негізінде экономиканы реттеп отыру жүйесі саналады және индикативтік, яғни ұсыныстық сипатқа ие. Ондағы жоспарлы көрсеткіштер ел дамуының жалпы бағдарлары түрінде болады. Жоспарлаудың бұл түрі 2-дүниежүзүзілік соғыстан соң Францияда, Нидерландта, Норвегияда, Жапонияда қолданылды, 20 ғасырдың 50 - 60-жылдары Швецияда, Финляндияда, Ұлыбританияда, Италияда, Бельгияда, Германияда, Испанияда, 70-жылдары АҚШ пен Канадада кең таралды. Қазақстанда нарықтық экономикаға көшудің өтпелі кезеңінде (1991 - 98) индикативтік жоспарлау елдің эконмика және әлеуметтік дамуының стратегиялық бағыттарын айқындауға, неғұрлым ірі ғылыми-техника және құрылымдық бағдарламаларды жүзеге асыруға, экономиканы ырықсыздандыруға және кәсіпорындарды жекешелендіруге, нарықтық инфрақұрылымдар жасауға, салық және несие-қаржы жүйесін жетілдіруге, тұрақты ақша айналысын қамтамасыз етуге, т.б. бағытталды. Онда халықты әлеум. қорғау жүйелерін жетілдіру мәселелері де қамтылды. Әсіресе, Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың таяу болашақтағы ел дамуының негізгі стратегиялық бағыттарын айқындаған "Қазақстан-2030" Жолдауының маңызы зор болды. 2000 жылдан бастап Қазақстанда ел дамуының таяу болашақтағы негізгі көрсеткіштерін айқындауға бағытталған 3, 5, 10 жылдық индикативті жоспарлау ісі қолға алынды [6, б. 34].
Сонымен қатар, қазіргі нарық жағдайында кез-келген кәсіпорын мен ұйымға ұзақ мерзімді мақсаттарының бар болуы, узқ уақытты перспективадағы мақсатты дамуды жоспарлау маңызды болып саналады.
Қазіргі уақытта жоспарлау түрлері сан қилы. Оларды мына себептер бойынша ажыратады:
а) жоспарлау деңгейі бойынша: мемлекет аралық, ортақ мемлекеттік, салалық және аймақтық;
б) жоспарлау горизонты бойынша: ұзақ мерзімді, орта мерзімді және ағымдық;
в) шешілетін мәселелер бойынша: стратегиялық және тактикалық.
Жоспарлау басқару жүйесінің алғашқы элементі бола тұра мемлекеттің, оның жеке субъектілерінің саясатын іске асырудың басты құралы болып саналады.
Қоғамда жиі кездесетін экономикалық және әлеуметтік үрдістердің динамикасының өсуіне байланысты, ішкі және сыртқы нарықтағы коньюнктураның тез өзгеруі және ұзақ мерзімді перспективада қоғамның тұрақты дамуын қамтамасыз ету қажеттілігіне байланысты макро эәне аймақтық деңгейдегі стратегиялық жоспарлаудың рөлі күрт өсіп отыр.
Стратегия дегеніміз бөлшекті жан-жақты кешендік жоспар, ол ұйымның миссияларын орындауға және оның мақсаттарына жетуді қамтамасыз етіп отырады [7, б. 45].
Стратегиялық жоспар ұзақ мерзім аралығында тұтас болып қалу үшін емес, сонымен қатар керек жағдайда оның модефикациясы мен қайта бейімделуін қамтамаыз ету үшін иілгіш болып келу керек. ортақ стратегиялық жоспарды бағдарлама ретінде қарастыру керек, яғни ол ұзақ мерзімдік кезен аралығында ұйым қызметін бағыттап отырады, және де әр кез ауысып отыратын іскерлік және әлеуметтік жағдайлар тұрақты өзгертулерден ауытқып кетудің мүмкін есестігін көрсететіне есеп беріп отырады.
Екінші дүниежүзілік соғыста Жапония тізе бүккеннен кейін елдегі жоғарғы билікті, одақтастықтардың келісімі бойынша, Америка әскери әкімшілігі жүзеге асырды, оның басты міндеттерінің бірі - елді демиоитаризациялау мен демократияландыру болды. Осы процестің аясында Жапонияда жаңа конституция жасалды, ол 1946 жылы қазанда қабылданып, 1947 жылғы мамырда күшіне енді.
Конституция ел тарихында алғаш рет Ұлттық тәуелсіздік принциптің және негізгі демократиялық еркіндікті жариялады, жалпыға бірдей концепциясы ретінде құқықтық мемлекет концепциясы қабылданды және классикалық демократияның тұғырлы принциптерінің бірі - биліктерді: заңдылық, атқарушы және соттық деп бөлу принципі жария етілді.
Конституция жапон дара билеушісінің мәртебесін түбірінен өзгертті. Ғаламат, әулие тұрғыдан ол мемлекет пен халық бірлігінің символына айналды. Дегенмен конституцияда, императордың тәжі мұра ретінде әкеден ұлдың үлкеніне көшірілді талассыз болса да, елдегі билеу түрінің қандай екендігі туралы анықтама жоқ. Бұл жөнінде, Жапон және шетел заңгерлерінің арасында әр қилы тұжырымдар бар. Біреулері императордың тәжі дара, билеуші басқаратын ел деп есептейді. Басқалары жеке билеуші деген жоқ, Жапония - тек сырт көзге ғана сондай мағынаға ие болатын, дара билеушісінің әміршілері бар республика деп дәлелдейді.
Конституцияда мемлекет басшысы туралы ережелер жоқ. Сол себепті император мемлекет басшысы бола ма деген мәселе төңірегінде бірқатар концепциялар пайда болды, кейбір теорияларға сәйкес, мемлекет басшысы болып тек қана император есептелуі тиіс, басқаларына сүйенсек, мемлекет басшысы премьер-министр болу керек. Жапония - парламентарлық дара билеушісінің өзіндік түріне негізделген, император мемлекет басшысы болып есептелмейтін, тек дара билеудің символы ретінде ғана көрінетінін дәлелдейтін територияларда кең жайылған. Тұтастай алғанда басқару түрі жағынан Жапония дара билеудің елесі ғана бар, толыққанды шынайы Республикалық мазмұндағы принциптер құрылымы мен мемлекеттік институттар қалыптасуының жиынтығы деуге болады [8, б. 43].
Конституцияға сәйкес, император Халықтың атынан парламентті шақырады, төменгі палатаны тарату туралы хабарлай алады, конституцияға түзету енгізеді, заңдар, келісімшарттар, үкімет жарлықтарын шығарады, парламенттің ұсынысымен премьер-министрді тағайындайды, ордендермен марапаттайды, шетелдік дипломатиялық өкілдерді қабылдайды, басқа да бірқатар міндеттерді атқарады, шындап келгенде, оның өкілеттігі үстіртін сипатқа ғана ие, өйткені жүзеге асыруда оның ықпалы жүрмейді.
Сонымен император мемлекеттік билікті жүзеге асыруға байланысты өкілеттікке ие емес, мемлекеттің ісіне қатысты әрекеттерді сол үшін жауап беретін министрлер кабинетінің кеңесімен және қабылдауымен ғана іске асыра алады.
Атқару биліктің жоғарғы органы - Жапогияда министрлер кабинеті деп аталатын үкімет болып табылады. Оның қызметі конституцияның, Министрлер кабинеті туралы заңның, мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру туралы заңның негізінде жүзеге асырылады.
Премьер - министр басқаратын кабинеттің құрамына премьердің орынбасарлары, министрлер және мемлекеттік министрлер, кабинеттің бас хатшысы және заңдылық бюросының бастығы енеді.
Жапониядағы барлық министрліктер жалпы алғанда бір жүйемен құрылған. Олардың әрқайсысы департаменттерге, ал олар - бөлімдер мен секцияларға бөлінеді. Жапонияның әкімгершілік жүйесінде министрлер кабинетін де, ешқандай министрлікке де бағынбайтын қаржылық тексеру кеңесі ерекше орынға ие. Кеңес елдегі барлық әкімгершілік мекемелердегі қаржылық жағдайды қадағалаумен айналысады. Бұл тексерушілер кеңес басқарады.
Елде аймақтық-әкімшілік құрылымның кассалық-иерарзиялық жүйесі бар: жоғарғы сала - префектураларды, төменгі - муниципалитеттерді құрайды, оларға қалалар, елді-мекендер, ауылдық общиналар кіреді. Елде 47 префектура, үш қала (Токио, Киото, Осаок) ерекше қалалық префектураларға айналған, ал Хоккайдо аралық округтерге бөлінген провинцияны құрайды. Муниципалитеттердің саны 3200 үстінде.
Жергілікті заңдылық биліктің негізгі салалары - префектуралық, қалалық кенттік және жиналыстар болып есептеледі. Олардың сандық құраамы тиісті әкімгершілік бірліктегі халықтың санына байланысты. Жиналыстарды төрағалар басқарады.
ЖӨӨБ органдарында атқарушы билік басшылығын: префектураларда - губернаторлар, қалаларда - мэрлер, ал кенттер мен қыстақтарда - старосталар жүзеге асырады [9, б. 56].
Британия конституциясы негізгі заң деп арнайы жарияланғаан акт болып есептелінеді. Ұлыбританияның жазылмаған конституциясы үш санттан тұрады:
1. Құқықтық норма статусы.
2. Президенттік құқық
3. Норма, конституциялық салты болып табылады.
Британия мемлекеті, Ұлыбритания құрама патшалығы мен солтүстік Ирландия арнайы атауы - унтарлық мемлекет. Бұл мемлекеттің құрамына төрт географиялық тарихи басқару жүйесінде маңызы бар аудандар бар. Олар: Англия, Уэльс, Шотландия және Солтүстік Ирландия.
Ұлыбритания - конституциялық дара билеуші, мемлекет басшысы патша (патшайым) болып табылады. Патша тағы Ұлыбританияда әкеден үлкен ұлына, егер де ұлдары болмаса, тақ патшаның үлкен қызына мұра болып қалады. Патшайымның күйеуі патшаның билігін ала алмайды, ол ханзада лауазымын консарт болады. Қазіргі кезде Британия тағын 2 Елизаветаның билігінде.
Патшайым парламент шақырады және таратады, министрлерді және жоғарғы лауазым иелерін қызметінен босатады, атқарушы өкіметтің басшысы, қарулы күштері жоғарғы бас қолбасшысы, ағылшын шіркеуінің басшысы болып табылады, Халықаралық шарттарды жасайды және реттейді, рақымшылық құқығын жүзеге асырады т.б.
Ұлыбританияда орталық атқарушы билік министрлерден құралатын орган Премьер-министр басқарған Ұлы мәртебенің үкіметі арқылы атқарылады. Шын мәнінде мемлекетті басқаруда басты рөлді Үкімет пен Премьер-министр атқарады.
Үкіметтің құрамын жасақтауда Конституциялық келісімді негізге алады. Жаңа үкімет әрбір парламент сайлауына соң жасақталады. Патшайым община палатасында мандаттың қомақты көпшілігін иемденген партия қолбасшысын премьер-министр етіп тағайындайды. Әрбір партияның алдын ала сайлап қойған көшбасшысы болғандықтан, бұл орын таққа патшайым басқа біреуді тағайындай алмайды. Егер партиялардың ешқайсысы көпшілік орынға ие бола алмаса, патшайым партия көшбасшыларымен кеңес өткізеді де, олардың кеңестері мен ұсыныстарын таңдап, өзі шешім қабылдайды. Премьер-министр тағайындалған соң патшайым оның ұсынысы бойынша кабинеттің қалған мүшелерін және үкіметті түгел құрамында тағайындайды.
Ұлыбританияда графтық кеңестен жинаушылар кеңесі және аралдардағы ауылдық кеңестерге дейін үкіметтің жергілікті органдарының әлденеше деңгейлі тарихы қалыптасты. Соңғы 30 жыл ішінде жергілікті өзін-өзі басқару органдарында маңызды құрылымдық өзгерістер болды: кейбір кеңестер таратылды, жаңалары пайда болды [10, б. 76].
1972-1985 жылдардағы ЖӨӨБ заңы бойынша Англия, Уэльс, Шотландия және Солтүстік Ирландия сондай-ақ, Британия астанасы көпшілік жағдай ортақ болғанымен, әрқайсысы өзінше басқарылады.
Мәселен, Англия 39 графтыққа және 36 қалалық округке бөлінген. Графтықтар өз кезегінде округтерге бөлінеді. Графтықтардағы округтер 10 мыңнан аса ауылдық жиналпаздардан тұрады. Уэльс 37 округтер құралатын 8 графтыққа бөлінген, төменгі аймақтық бірлестіктер община деп аталады. Шотландияда ӨӨБ туралы 1972 жылғы заңға сәйкес 9 аймақ, 53 округ, 3 аралдық аумақ және 1343 община құрылған. Солтүстік Ирландияда 26 окргуке бөлінген 6 графтық бар.
Барлық әкімшілік аймақтарды заңды тұлғалар болып табылатын кеңестер болып табылады. Жиналымпаздар мен общиналарда кеңес болмаған жағдайда сайлаушылар жиналысы басқарады. Графтықтардың округтері мен қалалық округтері кеңес төрт жылға сайланды.
Кеңестің төрағасы атқарушы өкімет басшысы болып табылады, оны кеңес өзінің құрамынан жыл сайын жаңадан сайлайды, ол муниципалитеттің жалдамалы қызметкерлер аппаратын басқарады.
ЖӨӨБ туралы заң графтық кеңестің құзырына мыналарды жатқызады: полиция, өрт сөндіру күзеті, жер пайдалану, жолдар, әлеуметтік қызмет. Округтер мен қалалық округтер құзырына мыналар жатады: салық салу, қалалық және ауылдық жерде жерді пайдалану, зауыттар, мекемелер және т.б.
Жергілікті өзін - өзі басқарудың функцияларына: облыс территориясындағы жергілікті істерді шешуге тұрғындардың қатысуын қастамасыз ету, коммуналдық меншікті және қаржылық құралдарды басқару, облыстағы аумақтардың дамуын қамтамасыз етуді, облыс тұрғындарына әлеуметтік - мәдени, коммуналды - тұрмыстық және басқа да қызметтер көрсету, облыс территориясында қоғамдық тәртіпті қорғау, заңдылықты қамтамасыз ету, жергілікті өзін-өзі басқарудың мүдделері мен құқықтарын қорғауды жүзеге асырады [11, б. 35].
Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес әрбір жергілікті өзін - өзі басқару органдары өздерінің жарғысын қабылдайды. Жарғыны өз бетімен дайындайды. Жарғы қабылдағаннан кейін жария етіліп күшіне енеді.
Жарғыда мына төменгідей ережелер көрсетіледі:
- жергілікті өзін - өзі басқару органының аты, құрамы, территориясының шекарасы, таңбасы;
- жергілікті өзін - өзі басқаруорганына қатысты мәселелер;
- халықтың жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуге тікелей қатысу формалары, тәртібі және кепілдігі;
- жергілікті өзін - өзі басқару құрылымы, оны құру тәртібі, жергілікті өзін - өзі басқару органының және лауазымды тұлғалардың өкілеттігі, олардың өкілеттігінің мерзімі;
- жергілікті өзін - өзі басқару органының нормативтік құқықтық актілерінің түрлері, қабылдау тәртібі және күшіне енуі;
- муниципалды қызметті ұйымдастыру шарты мен тәртібі;
- жергілікті өзін - өзі басқару өзін - өзі басқаруды жүзеге асырудың экономикалық және қаржылық негізі;
- жергілікті өзін - өзі басқаруды ұйымдастыру мәселелері;
Қазан төңкерісінің ең бірінші заңдық актісі 1917 жылғы 26 қазандағы Бүкілресейлік кеңестер съезінің қаулысы, онда былай деп белгіленген болатын: жергілікті орындардағы барлық билк жұмысшылардың, әскерилер мен шаруа депутаттарының кеңестеріне беріледі.... 1917 жылғы қазан айындағы төңкерістен кейін, кеңес мемлекетінің орталық органдары жергілікті оррындардағы кеңестердің қызметі өріс алуына және олар арқылы Орталық нұсқаулары мен сілтемелерін іске асыруға орасан мән бере бастады. Кеңестер жергілікті орындардағы билік органдары бола отырып, жергілікті сипаттағы мәселелерді шешуге ерікті, бірақ үнемі, орталық Кеңес билігінің және өздері құрамына кіретін, ірі кеңестік бірлестіктердің декреттері мен қаулыларына сай қызмет етті. Біздің ойымызша, негізінде мемлекеттік билік органдары арасындағы құрылыс пен өзара іс-қимыл принципі ретінде демократиялық централизм принципі қолданылған [4, б. 57].
Одақтық республиканың құрамындағы Қазақ КСР-ның жергілікті мемлекеттік басқару жүйесінің басқа республикалардан айырмашылығы шамалы ғана болатын. Жергілікті мемлекеттік басқару жүйесі толығымен тоталитарлық мемлекеттің талатары мен қажеттіліктеріне, мемлекеттік билік органдарының тым асыра орталықтандырылуына сәйкес болатын. Өкінішке орай, сталиндік тоталитарлық режим үдеп тұрған жылдарда, атап айтқанда, бұдан кейін де заңдылық, демократиялық және парасаттылық қағидаттарын, соның ішінде ұлттық-мемлекеттік құрылыста да бұрмалауларға жол берілді.
Кеңес Одағының саяси тарихы жергілікті басқару жүйесінде бірнеше рет жаңарту әрекеттері жасалып көргенін, белгілі бір реформалар жүргізілгенін куәландырады. Жергілікті басқару жүйесін нығайту және күшейту оның басты мақсаты болған. Көбінесе, КСРО-дағы жергілікті басқару жүйесіндегі қайта құру әрекеттері мен оны іске асыру жобалары тек қағаз бетінде қалып қойды, ал мәлімделген саяси өзгертулер логикалық соңына да жеткізілмей, кейде сәтсіз аяқталатын.
Өткен ғасырдың 80-90-шы жылдарында КСРО-да басталған реформалар сәтсіз қайта құрулардың тәжірибесін растады. Осы кезеңде, тоталитарлық режим өз жұмысында сүбелі жаңылыстар жібере бастады. Халық ас бөлмедегі жасырын әңгімелерін қойып, сол кездегі кеңес қоғамы мен мемлекет құндылықтарын ашық сынауға көшті. Наразылық білдіру ашық айтыла басталды.
Шүйке бас ел басқара алады деген лениндік принциптен бастау алып, депутаттар арасында тракторшылар, шопандар, механизаторлар, сауыншылар, машинистер, крановщиктер, бетонщиктер, күріш дихандары тәріздес кәсіптер өкілдері ұсынылды. Алайда, біздің ойымызша, осы тезисті, сондай-ақ демократиялық централизм принципін жаңсақ ұғыну - саналы түрдегі бұрмалау болып табылды [12, б. 45].
Жалғыз бір тоталитарлық идеологияның үстемділігі; партиялық және мемлекеттік аппараттардың бір-біріне ұластырылуына әкеп соқтыратыны, бір партияның билеуші партия ретіндегі монополиялық үстемділігі; мемлекеттік басқару аппараты санының асыра ұлғаюы; қоғамның өмірлік іс-әрекетінің барлық салаларын, сондай-ақ әрбір адамды мемлекет тарапынан қатаң бақылауы және реттеуі; халық еркін білдіруге талпынуы; бұрынғы әлеуметтік құрылым мен дәстүрлі әлеуметтік байланыстардың ыдырауы; таптық құндылықтардың - бұл жерде, пролетариаттың артықшылығы; жазалау жүйесінің бар болуына себепкер болған зорлық, террор, тұншықтыру әдістерінің басым болуы, Кеңес үлгісіндегі тоталитарлық жүйенің негізін қалаушы институттық кескіні болып табылады. Әсіресе, сталиндік кезеңдегі жаппай тоталитарлық бақылау, елдің басқарушылық аппаратының жоғары, орта және төменгі буынын қосқанда, өмірдің барлық саласында өріс алды.
Дегенмен де, кеңестік мемлекеттің тарихы дәстүрлі түрде тоталитарлы үлгіде ұйымдастырылған қоғам мен мемлекетті қайта құрудың кейбір әрекеттерін біледі. Хрущев жылымылығы, Горбачевтің қайта құруы кеңес қоғамы мен мемлекеттің нәтидесіз жаңаруының өзіндік тәліміне айналды. Өткізілген жаңару реформаларының сәтсіздіктері тоталитарлық жүйенің тек сыртқы сипатын ғана өзгертуге талпынды. Бұл ретте аталмыш реформалар тоталитаризм негіздерін елемей айналып өтетін, ал қоғамдық дамудың шынайы тоқырау себептері дәл сол жерде жасырынған болатын. Сондықтан жергілікті мемлекеттік басқарудың кеңестік моделі демократиялық үрдіске сәйкес келеді.
Біздің пікірімізше, Қазақстандағы жергілікті мемлекеттік басқару жүйесінің қоғамды демократияландыру аясында қалыптасуы мен дамуын 1990 жылғы 25 қазанда республика егеменділгі туралы Декларция қабылданған сәттен басталады деп қарастыруымыз орынды.
1991 жылы Қазақстан Республикасы жаңа тәуелсіз мемлекет ретінде өзінің жеке саяси даму жолын таңдап алуы керек болды. Бұл жағдай елеулі және маңызды болды, себебі мемлекет әлемдік қауымдастықта өзінің орнын тауып, халықаралық кеңістікте өз орнын алуы қажет еді. Ішкі саяси кеңістікте демократиялық саяси жүйені қалыптастыру шеңберінде жаңадан құрылатын мемлекеттік басқаруды, саяси институттарды қалыптастыру қажет болды.
Тәуелсіз Қазақстанға кеңес дәуіріндегі үкіметтен құрамында 19 облыс, 2 республикалық мәндегі қала, жалпы халық саны кемінде 16,5 млн. Адамнан тұратын 216 аудандық әкімшілік-аумақтық бірлігі бар мұра қалғаны бәрімізге белгілі.
Ал қазіргі кезде, Қазақстан Республикасында әкімшілік-аумақтық құрылғыны қайта құру нәтижесінде 14 облыс, 2 республикалық мәндегі қала, 160 аудан, 84 қала, 195 кент, 2150 ауылдық округтер пайда болды.
Күшті президенттік басқару нысанының шеңберінде мемлекет басшысының мәртебесі оған биліктің үш тармағының үстінде болуына мүмкіндік берді, осының арқасында өтпелі кезең жағдайында мемлекеттік билік органдарының келісілген қызмет етуін қамтамасыз етуге, демократиялық қайта құрулардың келешектегі дамуы үшін қолайлы алғышарттар қалыптасуына мүмкіндік берді [13, б. 93].
Тәуелсіздік алып, мемлекеттік басқарудың ырықтандырылған нысандарына ауысқаннан кейін де, орталық-шеткері аймаққа қатысты жаңа тәуелсіз мемлекеттің орталығы әлі де үстемдік жағдайда қалғаны шүбәсіз. Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару органдары 2001 жылға дейін Қазақстан Республикасындағы жергілікті өкілеттік және атқару органдары туралы Заңына сай қызмет еткенін айта кеткеніміз жөн. Осы Заңның бірқатар кемшіліктері болды, мысалы, онда облыстық және аудандық билік деңгейлері арасындағы атқарымдар мен өкілеттіліктер шектелмеген және де орталық пен аймақтардың өкілеттіктері арасында айқын шегі белгіленбеген. Кейіннен 2001 жылда жергілікті мемлекеттік басқару жүйесін тәртіпке келтіретін және айқындығын көрсететін, барлық деңгейлердегі жергілікті атқару органдарының өкілеттіктерін, өзара қарым-қатынастарының ерекшеліктерін және т.б. белгілейтін Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы Заңы қабылданды.
Сонымен, 1991 жылда тәуелсіздік алғаннан кейінгі алғашқы жылдары Қазақстан алдында көптеген мақсаттар тұрды. Олардың ішінде ұлттық мүдде негізінде жаңа мемлекеттің негіздерін қалау, елдің тәуелсіздігін нығайту, территориялық біртұтастылықты сақтап қалу және т.б. секілді ортақ мақсаттар басым болды. Осы кезеңде қолданылған мемлекеттік билікті орталықтандыру шарасы орынды еді. Алайда қазіргі кезде, биліктің белгілі дәрежеден тым артық орталықтандырылуы елдің оңды демократиялық саяси дамуына кедергі келтіріп отыр. Бұл ретте басқарудың аумақтық құрылымының өзгертілуі және оны жан-жақты орталықсыздандыру плюралистік демократияны құру және азаматтық қоғам құрылысының үрдісіндегі маңызды мақсат деп қарастырылды.
Орталықсыздандыру және демократияландыру үрдістерінің байланысы жөнінде әлемдік компаративистикада сан алуан көзқарастар бар. Белгілі теоретик Д.Рондинелли өз еңбектерінде, орталықсыздандыру дегеніміз билік пен өкілеттіліктерді басқару жүйесінің ірі бөлімшелерінен бұдан да кіші ұяшықтарға табыстау болып табылады, ал жекеленген азамат оның ең кіші ұяшығы болып табылады деп жазады. Мемлекеттің мүлтіксіз өктемдігіне қарама-қарсы азаматтық қоғамға өту әлеуеті ретінде жұртшылық пен жеке тұлға рөлі артуының әлеуетті мүмкіндіктері осымен түсіндіріледі. Д.Рондинеллидің бұл теориясына келіспеушілік білдіргендер де бар, атап айтқанда, Н.Мак-Гинн мен С.Стрит орталықсыздандыру деген бақылауды мүдделі адамдардың бір тобына оны үкіметтік машина ішіндегі келесі топқа табыстау үрдісі ғана болып табылады және жекеленген азаматтың мемлекетке ықпал ету шамасына ешбір әсер етпейді деп есептейді [14, б. 64].
Осы пікірталаста орталықсыздандыруды жүзеге асыру формалары принципті екендігі ақиқат. Оларды қандай құндылықтарға артықшылық беретініне қарай айыруға болады: билік өкілеттіктерін құқықтық үлестіру, көрсетілетін қызметтердің сапасы немесе қолда бар қорларды тиімді пайдалану.
Қандай болмасын елдегі орталықсыздандыру мәнін түсіну үшін профессор Брэем енгізген анықтамаларды қолданған өте қолайлы: билікті бөлшектеу - жеке бір атқарымдарды жергілікті мемлекеттік органдарға немесе аумақтық бөлімшелерге табыстау, бұл жерде орталық уысынан билік өкілеттіктерін шығармайды, орталық тек орнын ауыстырады; орталық үкімет ведомствосының шеңберінде орталықтың ұлттық-аумақтық бөлімшелерге шешімдер қабылдау құқығын табыстауы және соңында орталықта тек үйлестіру, ақпарат жинау және онымен алмасу атқарымдары ғана сақталып қалып, орталық үкіметтің кейбір міндеттерін жартылай мемлекеттік ведомстволарға тапсыру.
Сонымен бірге, біздің ойымызша, Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік органдарының орталыққа тәуелділігін азайту үрдісін бүгінгі таңда көкейкесті ету заңды. Себебі тап қазір Қазақстан Республикаында мемлекетті дамытуда сапалы ілгерілеулер бар және бұл қазақстандық қоғамның өмірлік іс-әрекетінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz