Ағылшын паремиология этникалық менталитет аспектісі ретінде зоонимдер
Кіріспе 3
1 Фразеологизмдер мен этникалық менталитет 3
1.1 Лингвистикалық пән ретіндегі фразеологияның негізгі даму сатылары 3
1.2 Пәннің негізгі тәсілдері мен фразеологияның мәні 3
1.3 Паремиялар этникалық негізделген тілдің қызмет бөлігі ретінде 3
1.4 Ағылшын тіліндегі паремиялардың мәні мен ерекшеліктері 3
1.5 Зооним компоненттері бар ағылшын және қазақ тілдеріндегі паремиологиялық константалардың салыстырмалы аспектісі 3
2 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі зооним компоненттері бар фразеологизмдердің салыстырмалы талдануы 3
2.1. Толық жіктелу негізіндегі доминант кластерлердің сипаттамасы 3
2.2 Ағылшын және қазақ паремиологияларында бар лексемаларды салыстырмалы талдау 3
Қорытынды 3
Қолданылған әдебиеттер тізімі 3
Қосымша А 3
1 Фразеологизмдер мен этникалық менталитет 3
1.1 Лингвистикалық пән ретіндегі фразеологияның негізгі даму сатылары 3
1.2 Пәннің негізгі тәсілдері мен фразеологияның мәні 3
1.3 Паремиялар этникалық негізделген тілдің қызмет бөлігі ретінде 3
1.4 Ағылшын тіліндегі паремиялардың мәні мен ерекшеліктері 3
1.5 Зооним компоненттері бар ағылшын және қазақ тілдеріндегі паремиологиялық константалардың салыстырмалы аспектісі 3
2 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі зооним компоненттері бар фразеологизмдердің салыстырмалы талдануы 3
2.1. Толық жіктелу негізіндегі доминант кластерлердің сипаттамасы 3
2.2 Ағылшын және қазақ паремиологияларында бар лексемаларды салыстырмалы талдау 3
Қорытынды 3
Қолданылған әдебиеттер тізімі 3
Қосымша А 3
Бүгінгі таңда адамзат тарихының шексіз өрлеп, кемелденген заманында мәдениет пен өнер, саясат пен тіл салаларында халықаралық қатынастың дамып, жанданған уакытында салыстырмалы және салғастырмалы тіл білімі ең өзекті де көкейтесті мәселенің бірі болып отыр. Олай дейтініміз, тілдерді салыстыра-салғастыра зерттеу әр тілдің өрнек бояуын, ұлттық ерекшелігін, қайталанбас қасиетін танып білуге жол ашады. Салғастырмалы тіл білімі мәдениетаралық қатынастың төрінен орын алып, халықтардың бір-бірімен түсінісу барысын жүзеге асыруға кеңінен ат салысады.
Еліміздің өркениетті, экономикасы жоғары дамыған елдер қатарына косылуының бір кепілі - ана тіл тағдырына камқорлық.
Қазақ тілін басқа да шетел тілдерімен салғастыра карастыруды дамыту - ана тіліміздің қолданылу аясының кеңейіп, мемлекеттік тіл ретіндегі статусы мерейінің үстем болуына үлкен әсер ететіні сөзсіз.
Бүгінгі күндегі тіл білімі ғылымының басым бағыты тілді адаммен, оның санасымен, ойлау жүйесімен және рухани-практикалық қызметімен тығыз байланыста оқу болып табылады, ол «антропологиялық тіл білімі ғылымы» деген атқа ие болған. Антропологиялық тіл білімі ғылымының негізі міндеті – тұлғаның және этностың тілі мен ділі арасындағы өзара байланысты анықтау.
Тілдердің паремиологиялық қабаты өте қызықты мәлімет болып табылады, мұнда бірден «тіл-мәдениет-этнос» көрінеді.
Тақырыптың өзектілігі тілдегі (соның ішінде парамиологиядағы) адамның көптеген сұрақтардың өңделмей қалуына негізделген. Берілген мәселені жетілдіру парамиологиядағы этникалылықты зерттеу, ағылшын, қазақ тілдеріндегі әлем тілдерінің ерекшеліктерін, механизмдерін анықтау үшін табысты болып келеді. Парамияларды салыстырудың теңдесі жоқ әдісін ойлап табудың қажеттілігі туындауда.
Зерттеудің мақсаты: адамды сипаттайтын ағылшын, қазақ парамияларының фитонимдермен ғылыми жүйеленуін, олардың этникалық өзгешелігінің сипатталуын анықтау.
Қойылған мақсатқа келесі міндеттерді орындағаннан кейін ғана жетуге әбден болады:
- лингвистикалық пән ретіндегі фразеологияның негізгі даму сатыларын, мәні мен мағынасын қарастыру;
- тілдің әлеуметтік стратификациясын талдау;
- ағылшынша, қазақша парамеяларды анықтау;
- фитонимдер: жіктелуі мен доминанттарын қарастыру;
- ағылшын, қазақ фразеологияларындағы парамиологиялық константалардың мәселелерін зерттеу;
- құрамында зоонимдері бар паремиялардың синтаксистік құрылымын талдау;
- ағылшын, қазақ паремиологияларындағы лексемаларды талдау.
Зерттеу объектісі: адамның өмірін сипаттаушы ағылшын, қазақ парамеялары. Берілген зерттеу жұмысында біз фразеологизмдердің кең түсінігін қарастырамыз.
Еліміздің өркениетті, экономикасы жоғары дамыған елдер қатарына косылуының бір кепілі - ана тіл тағдырына камқорлық.
Қазақ тілін басқа да шетел тілдерімен салғастыра карастыруды дамыту - ана тіліміздің қолданылу аясының кеңейіп, мемлекеттік тіл ретіндегі статусы мерейінің үстем болуына үлкен әсер ететіні сөзсіз.
Бүгінгі күндегі тіл білімі ғылымының басым бағыты тілді адаммен, оның санасымен, ойлау жүйесімен және рухани-практикалық қызметімен тығыз байланыста оқу болып табылады, ол «антропологиялық тіл білімі ғылымы» деген атқа ие болған. Антропологиялық тіл білімі ғылымының негізі міндеті – тұлғаның және этностың тілі мен ділі арасындағы өзара байланысты анықтау.
Тілдердің паремиологиялық қабаты өте қызықты мәлімет болып табылады, мұнда бірден «тіл-мәдениет-этнос» көрінеді.
Тақырыптың өзектілігі тілдегі (соның ішінде парамиологиядағы) адамның көптеген сұрақтардың өңделмей қалуына негізделген. Берілген мәселені жетілдіру парамиологиядағы этникалылықты зерттеу, ағылшын, қазақ тілдеріндегі әлем тілдерінің ерекшеліктерін, механизмдерін анықтау үшін табысты болып келеді. Парамияларды салыстырудың теңдесі жоқ әдісін ойлап табудың қажеттілігі туындауда.
Зерттеудің мақсаты: адамды сипаттайтын ағылшын, қазақ парамияларының фитонимдермен ғылыми жүйеленуін, олардың этникалық өзгешелігінің сипатталуын анықтау.
Қойылған мақсатқа келесі міндеттерді орындағаннан кейін ғана жетуге әбден болады:
- лингвистикалық пән ретіндегі фразеологияның негізгі даму сатыларын, мәні мен мағынасын қарастыру;
- тілдің әлеуметтік стратификациясын талдау;
- ағылшынша, қазақша парамеяларды анықтау;
- фитонимдер: жіктелуі мен доминанттарын қарастыру;
- ағылшын, қазақ фразеологияларындағы парамиологиялық константалардың мәселелерін зерттеу;
- құрамында зоонимдері бар паремиялардың синтаксистік құрылымын талдау;
- ағылшын, қазақ паремиологияларындағы лексемаларды талдау.
Зерттеу объектісі: адамның өмірін сипаттаушы ағылшын, қазақ парамеялары. Берілген зерттеу жұмысында біз фразеологизмдердің кең түсінігін қарастырамыз.
1. Телия В.Н. «Что такое фразеология?», издательство «Наука», Москва, 2006.
2. Ғазылхан А. Қазақтардың дүниетанымы. Алматы: 2013. –125 бет.
3. Аханов, К. Тіл білімінің негіздері: оқулық / К. Аханов. - 4-ші басылымы. - Алматы: [б. и.], 2002. - 664 с
4. Аханов, К. Тіл біліміне кіріспе [Текст] : оқулық / К. Аханов. - Алматы : Мектеп, 2005. - 600 с.
5. Филичева Н.И. Языковая общность как лингвистическое понятие. // Вопросы языкознания. 2005. №6.
6. Чепкова Т.П. Фразеологизмы, восходящие к образам животного мира. // Русский язык в школе. 2010. №6.
7. Ларин Б.А. Очерки по фразеологии. О систематизации и методах исследования фразеологии // Учен. зап. Ленингр. ун-та. 2012. № 198.
8. Виноградов В. В. Основные типы лексических значений слова. // Вопр. языкознания. 2011. № 5.
9. Телия В.Н. Фразеология в контексте культуры. Издательство «Языки русской культуры», Москва, 2009.
10. М.Балақаев, Е.Жанпейісов, М.Томанов, Б.Манасбаев. Қазақ фразеологизмдерінің ұлттық - мәдени деректері. //Түркітану мәселелері: бүгіні мен болашағы. – Алматы, 2001. – 209 бет.
11. Үрила Кеңесбаева Ағылшыншы-қазақша фразеологиялық сөздік – Астана, 2010
12. А.А.Шахматов Современная социолингвистика (теория, проблемы, методы). Издательство «Наука», Москва, 2007.
13. Шарль Балли, Очерки по общему и русскому языкознанию. – Харьков, 2009. – 371 с.
14. Л.А.Булаховский, Эстетика фольклора. Ленинград, 2007.
15. Абакумов С.И. О взаимодействии языков. // Вопросы языкознания 2005. №1.
16. Е.Д.Поливанов О национальной самобытности языка и общечеловеческом характере мышления. //Известия АН ССР. Серия литературы и языка. Выпуск 6. 2010.
17. «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» - І. Кеңесбаев. «Ғылым» баспасы, А.:-2007. 485 б.б.
18. Кунин А. В. Англо-русский фразеологический словарь. М., 2014.
19. Әбілқасымов Б.Телқоңыр: Қазақтың көне наным-сенімдеріне қатысты ғұрыптық фольклор. – Алматы, 2003. –176 бет.
20. Штелинг Д.А. Грамматическая семантика английского языка. Фактор человека в языке. МГИМО, ЧеРо, Москва, 2006.
21. Жуков В.П. К вопросу о многозначности фразеологии // Вопросы фразеологии. – Ташкент, 2005. – 41-52 сс.
22. Арнольд И.В. Лексикология современного английского языка. М.,2009.
23. Арнольд И.В. Современные лингвистические теории взаимодействия системы и среды. // Вопросы языкознания. 2001. №3.
24. Шанский Николай Максимович // Русский язык: Энциклопедия / Гл. ред. Ф. П. Филин. – М.: Сов. энцикл., 2009. – С. 397.
25. Ларин Б.А. Очерки по фразеологии. ЛТУ, вып.24, 2006.
26. Арсеньева Е. Ф. Сопоставительный анализ фразеологических единиц: на материале фразеологических единиц, семантически ориентированных на человека в английском и русском языках. М., 2009
27. Герд А.С. О некоторых проблемах этнолингвистики. // Этнографическое обозрение. 2014. №5.
28. А.Н.Коклянова «О границах фразеологии тюркских языков» М., 1987.
29. А.А.Шахматов Современная социолингвистика (теория, проблемы, методы). Издательство «Наука», Москва, 2007.
30. Л.А.Булаховский, Эстетика фольклора. Ленинград, 2007.
31. Абакумов С.И. О взаимодействии языков. // Вопросы языкознания 2005. №1.
32. Е.Д.Поливанов О национальной самобытности языка и общечеловеческом характере мышления. //Известия АН ССР. Серия литературы и языка. Выпуск 6. 2010.
33. «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» - І. Кеңесбаев. «Ғылым» баспасы, А.:-2007. 485 б.б.
34. Жуков В.П. К вопросу о многозначности фразеологии // Вопросы фразеологии. – Ташкент, 2005. – 41-52 сс.
35. Арсеньева Е. Ф. Сопоставительный анализ фразеологических единиц: на материале фразеологических единиц, семантически ориентированных на человека в английском и русском языках. М., 2009
36. Герд А.С. О некоторых проблемах этнолингвистики. // Этнографическое обозрение. 2014. №5.
37. Кунин А.В. Фразеология современного английского языка. Издательство «Международные отношения», Москва, 2002.
38. Фразеологический словарь русского языка. Молотков А.И. (ред.) Год издания: 1968. Издательство: Советская энциклопедия Страниц: 544
39. Домашнев О.А. О лексикографическом отражении американского стандарта английского литературного языка.. Лингвистические исследования. Структура языка и языковые изменения. - М., 2005.
40. Дубровин М.И. A book of Russian Idioms Illustrated. Русский язык. М., 2007.
41. Карасик В.И. Докторская диссертация: "Лингвистические аспекты изучения социального статуса человека (на материале современного английского языка)". М., 1999.
42. Карташкова Ф. И. Номинативный аспект фразеологических имен // Теория языка и речи: История и современность. Иваново, 1999.
43. Марданова Д. М. Сопоставительный анализ фразеологических зоонимов в английском и турецком языках: Дисс. ...канд. филол. наук. Казань, 2007.
44. Мирский Э. Национальня идеология и язык. // Высшее образование в России.2005. №3.
45. Пассов Е.И. Программа-концепция коммуникативного иноязычного образования. М. Просвещение, 2010.
46. Рум Адриан Р.У. Великобритания. Лингвострановедческий словарь. М., 2010.
47. Чепкова Т.П. Фразеологизмы, восходящие к образам животного мира. // Русский язык в школе. 2010. №6.
48. Швейцер А.Д. Различительные элементы американского и британского современного англиийского языка. – АДД. М., 2006.
49. The Oxford Dictionary of Current English. Revised second edition, edited by Della Thompson.- Oxford University press, 2006.
50. Арбекова Т.И. Лексикология английского языка. Практический курс. Издательство «Высшая школа», Москва, 2007.
51. Лубенская С.И. Большой русско-английский фразеологический словарь», Москва, 2009.
52. Кайдаров А.Т., Жайсакова Р.Е. Принципы классификации фразеологизмов и их классификационные группы в современном казахском языке // Известия АНКазССР. Серия филол. – 2009.-№ 3. – 8-10 сс.
53. Философиялық сөздік // Құрастырғандар Н.М. Нұрғалиев, Ғ.Ғ.Ақманбетов, Ж.М.Әбділдин. – Алматы, 2006. – 525 б.
54. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы, 2007. – 712 б.
55. Ш.Б. Арғынғазина. «Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдердің лексика-семантикалық сипаты»/ А.: 2004. 45 б.б.
56. Швейцер А.Д. Современная социолингвистика (теория, проблемы, методы). М., 2007.
57. Шувалова С.А. «Свое» и «чужое» в русских пословицах и поговорках. // Русская речь. 2008. №5.
58. Изучение проблем паремиологии в школе // Русский язык в социокультурном пространстве региона: функционирование и проблемы языкового развития личности. Обл. науч.-практ. конф. (Ростов-на-Дону, 23 – 24 марта 2009 г.): Тез. докл. – Ростов-на-Дону: Ростов. ун-т, 2009
2. Ғазылхан А. Қазақтардың дүниетанымы. Алматы: 2013. –125 бет.
3. Аханов, К. Тіл білімінің негіздері: оқулық / К. Аханов. - 4-ші басылымы. - Алматы: [б. и.], 2002. - 664 с
4. Аханов, К. Тіл біліміне кіріспе [Текст] : оқулық / К. Аханов. - Алматы : Мектеп, 2005. - 600 с.
5. Филичева Н.И. Языковая общность как лингвистическое понятие. // Вопросы языкознания. 2005. №6.
6. Чепкова Т.П. Фразеологизмы, восходящие к образам животного мира. // Русский язык в школе. 2010. №6.
7. Ларин Б.А. Очерки по фразеологии. О систематизации и методах исследования фразеологии // Учен. зап. Ленингр. ун-та. 2012. № 198.
8. Виноградов В. В. Основные типы лексических значений слова. // Вопр. языкознания. 2011. № 5.
9. Телия В.Н. Фразеология в контексте культуры. Издательство «Языки русской культуры», Москва, 2009.
10. М.Балақаев, Е.Жанпейісов, М.Томанов, Б.Манасбаев. Қазақ фразеологизмдерінің ұлттық - мәдени деректері. //Түркітану мәселелері: бүгіні мен болашағы. – Алматы, 2001. – 209 бет.
11. Үрила Кеңесбаева Ағылшыншы-қазақша фразеологиялық сөздік – Астана, 2010
12. А.А.Шахматов Современная социолингвистика (теория, проблемы, методы). Издательство «Наука», Москва, 2007.
13. Шарль Балли, Очерки по общему и русскому языкознанию. – Харьков, 2009. – 371 с.
14. Л.А.Булаховский, Эстетика фольклора. Ленинград, 2007.
15. Абакумов С.И. О взаимодействии языков. // Вопросы языкознания 2005. №1.
16. Е.Д.Поливанов О национальной самобытности языка и общечеловеческом характере мышления. //Известия АН ССР. Серия литературы и языка. Выпуск 6. 2010.
17. «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» - І. Кеңесбаев. «Ғылым» баспасы, А.:-2007. 485 б.б.
18. Кунин А. В. Англо-русский фразеологический словарь. М., 2014.
19. Әбілқасымов Б.Телқоңыр: Қазақтың көне наным-сенімдеріне қатысты ғұрыптық фольклор. – Алматы, 2003. –176 бет.
20. Штелинг Д.А. Грамматическая семантика английского языка. Фактор человека в языке. МГИМО, ЧеРо, Москва, 2006.
21. Жуков В.П. К вопросу о многозначности фразеологии // Вопросы фразеологии. – Ташкент, 2005. – 41-52 сс.
22. Арнольд И.В. Лексикология современного английского языка. М.,2009.
23. Арнольд И.В. Современные лингвистические теории взаимодействия системы и среды. // Вопросы языкознания. 2001. №3.
24. Шанский Николай Максимович // Русский язык: Энциклопедия / Гл. ред. Ф. П. Филин. – М.: Сов. энцикл., 2009. – С. 397.
25. Ларин Б.А. Очерки по фразеологии. ЛТУ, вып.24, 2006.
26. Арсеньева Е. Ф. Сопоставительный анализ фразеологических единиц: на материале фразеологических единиц, семантически ориентированных на человека в английском и русском языках. М., 2009
27. Герд А.С. О некоторых проблемах этнолингвистики. // Этнографическое обозрение. 2014. №5.
28. А.Н.Коклянова «О границах фразеологии тюркских языков» М., 1987.
29. А.А.Шахматов Современная социолингвистика (теория, проблемы, методы). Издательство «Наука», Москва, 2007.
30. Л.А.Булаховский, Эстетика фольклора. Ленинград, 2007.
31. Абакумов С.И. О взаимодействии языков. // Вопросы языкознания 2005. №1.
32. Е.Д.Поливанов О национальной самобытности языка и общечеловеческом характере мышления. //Известия АН ССР. Серия литературы и языка. Выпуск 6. 2010.
33. «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» - І. Кеңесбаев. «Ғылым» баспасы, А.:-2007. 485 б.б.
34. Жуков В.П. К вопросу о многозначности фразеологии // Вопросы фразеологии. – Ташкент, 2005. – 41-52 сс.
35. Арсеньева Е. Ф. Сопоставительный анализ фразеологических единиц: на материале фразеологических единиц, семантически ориентированных на человека в английском и русском языках. М., 2009
36. Герд А.С. О некоторых проблемах этнолингвистики. // Этнографическое обозрение. 2014. №5.
37. Кунин А.В. Фразеология современного английского языка. Издательство «Международные отношения», Москва, 2002.
38. Фразеологический словарь русского языка. Молотков А.И. (ред.) Год издания: 1968. Издательство: Советская энциклопедия Страниц: 544
39. Домашнев О.А. О лексикографическом отражении американского стандарта английского литературного языка.. Лингвистические исследования. Структура языка и языковые изменения. - М., 2005.
40. Дубровин М.И. A book of Russian Idioms Illustrated. Русский язык. М., 2007.
41. Карасик В.И. Докторская диссертация: "Лингвистические аспекты изучения социального статуса человека (на материале современного английского языка)". М., 1999.
42. Карташкова Ф. И. Номинативный аспект фразеологических имен // Теория языка и речи: История и современность. Иваново, 1999.
43. Марданова Д. М. Сопоставительный анализ фразеологических зоонимов в английском и турецком языках: Дисс. ...канд. филол. наук. Казань, 2007.
44. Мирский Э. Национальня идеология и язык. // Высшее образование в России.2005. №3.
45. Пассов Е.И. Программа-концепция коммуникативного иноязычного образования. М. Просвещение, 2010.
46. Рум Адриан Р.У. Великобритания. Лингвострановедческий словарь. М., 2010.
47. Чепкова Т.П. Фразеологизмы, восходящие к образам животного мира. // Русский язык в школе. 2010. №6.
48. Швейцер А.Д. Различительные элементы американского и британского современного англиийского языка. – АДД. М., 2006.
49. The Oxford Dictionary of Current English. Revised second edition, edited by Della Thompson.- Oxford University press, 2006.
50. Арбекова Т.И. Лексикология английского языка. Практический курс. Издательство «Высшая школа», Москва, 2007.
51. Лубенская С.И. Большой русско-английский фразеологический словарь», Москва, 2009.
52. Кайдаров А.Т., Жайсакова Р.Е. Принципы классификации фразеологизмов и их классификационные группы в современном казахском языке // Известия АНКазССР. Серия филол. – 2009.-№ 3. – 8-10 сс.
53. Философиялық сөздік // Құрастырғандар Н.М. Нұрғалиев, Ғ.Ғ.Ақманбетов, Ж.М.Әбділдин. – Алматы, 2006. – 525 б.
54. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы, 2007. – 712 б.
55. Ш.Б. Арғынғазина. «Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдердің лексика-семантикалық сипаты»/ А.: 2004. 45 б.б.
56. Швейцер А.Д. Современная социолингвистика (теория, проблемы, методы). М., 2007.
57. Шувалова С.А. «Свое» и «чужое» в русских пословицах и поговорках. // Русская речь. 2008. №5.
58. Изучение проблем паремиологии в школе // Русский язык в социокультурном пространстве региона: функционирование и проблемы языкового развития личности. Обл. науч.-практ. конф. (Ростов-на-Дону, 23 – 24 марта 2009 г.): Тез. докл. – Ростов-на-Дону: Ростов. ун-т, 2009
Ағылшын паремиология этникалық менталитет аспектісі ретінде зоонимдер
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Фразеологизмдер мен этникалық менталитет 5
1.1 Лингвистикалық пән ретіндегі фразеологияның негізгі даму сатылары 5
1.2 Пәннің негізгі тәсілдері мен фразеологияның мәні 16
1.3 Паремиялар этникалық негізделген тілдің қызмет бөлігі ретінде 24
1.4 Ағылшын тіліндегі паремиялардың мәні мен ерекшеліктері 27
1.5 Зооним компоненттері бар ағылшын және қазақ тілдеріндегі паремиологиялық константалардың салыстырмалы аспектісі 28
2 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі зооним компоненттері бар фразеологизмдердің салыстырмалы талдануы 32
2.1. Толық жіктелу негізіндегі доминант кластерлердің сипаттамасы 32
2.2 Ағылшын және қазақ паремиологияларында бар лексемаларды салыстырмалы талдау 40
Қорытынды 61
Қолданылған әдебиеттер тізімі 65
Қосымша А 68
Кіріспе
Бүгінгі таңда адамзат тарихының шексіз өрлеп, кемелденген заманында мәдениет пен өнер, саясат пен тіл салаларында халықаралық қатынастың дамып, жанданған уакытында салыстырмалы және салғастырмалы тіл білімі ең өзекті де көкейтесті мәселенің бірі болып отыр. Олай дейтініміз, тілдерді салыстыра-салғастыра зерттеу әр тілдің өрнек бояуын, ұлттық ерекшелігін, қайталанбас қасиетін танып білуге жол ашады. Салғастырмалы тіл білімі мәдениетаралық қатынастың төрінен орын алып, халықтардың бір-бірімен түсінісу барысын жүзеге асыруға кеңінен ат салысады.
Еліміздің өркениетті, экономикасы жоғары дамыған елдер қатарына косылуының бір кепілі - ана тіл тағдырына камқорлық.
Қазақ тілін басқа да шетел тілдерімен салғастыра карастыруды дамыту - ана тіліміздің қолданылу аясының кеңейіп, мемлекеттік тіл ретіндегі статусы мерейінің үстем болуына үлкен әсер ететіні сөзсіз.
Бүгінгі күндегі тіл білімі ғылымының басым бағыты тілді адаммен, оның санасымен, ойлау жүйесімен және рухани-практикалық қызметімен тығыз байланыста оқу болып табылады, ол антропологиялық тіл білімі ғылымы деген атқа ие болған. Антропологиялық тіл білімі ғылымының негізі міндеті - тұлғаның және этностың тілі мен ділі арасындағы өзара байланысты анықтау.
Тілдердің паремиологиялық қабаты өте қызықты мәлімет болып табылады, мұнда бірден тіл-мәдениет-этнос көрінеді.
Тақырыптың өзектілігі тілдегі (соның ішінде парамиологиядағы) адамның көптеген сұрақтардың өңделмей қалуына негізделген. Берілген мәселені жетілдіру парамиологиядағы этникалылықты зерттеу, ағылшын, қазақ тілдеріндегі әлем тілдерінің ерекшеліктерін, механизмдерін анықтау үшін табысты болып келеді. Парамияларды салыстырудың теңдесі жоқ әдісін ойлап табудың қажеттілігі туындауда.
Зерттеудің мақсаты: адамды сипаттайтын ағылшын, қазақ парамияларының фитонимдермен ғылыми жүйеленуін, олардың этникалық өзгешелігінің сипатталуын анықтау.
Қойылған мақсатқа келесі міндеттерді орындағаннан кейін ғана жетуге әбден болады:
- лингвистикалық пән ретіндегі фразеологияның негізгі даму сатыларын, мәні мен мағынасын қарастыру;
- тілдің әлеуметтік стратификациясын талдау;
- ағылшынша, қазақша парамеяларды анықтау;
- фитонимдер: жіктелуі мен доминанттарын қарастыру;
- ағылшын, қазақ фразеологияларындағы парамиологиялық константалардың мәселелерін зерттеу;
- құрамында зоонимдері бар паремиялардың синтаксистік құрылымын талдау;
- ағылшын, қазақ паремиологияларындағы лексемаларды талдау.
Зерттеу объектісі: адамның өмірін сипаттаушы ағылшын, қазақ парамеялары. Берілген зерттеу жұмысында біз фразеологизмдердің кең түсінігін қарастырамыз.
Зерттеу пәні: фитонимдердегі ағылшын, қазақ парамиялары.
Тілдік материалдардың сипаттамасы, сондай-ақ зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері зерттеудің әдістері мен міндеттерін айқындады. Зерттеу жұмысы кешенді сипатқа ие, бұл бір жұмыстағы зерттелетін құбылысқа бірнеше әдістердің сәйкестенуімен негізделген. Жұмыс барысында сипаттаушы, логикалық-түсіндірмелік, салыстыру мен компоненттік талдау әдістері қолданылды. Тұжырымдамалық және мәдени талдаудың әдістері, материалды өңдеудің статистикалық әдістеменің элементтері қолданылды. Берілген жұмыста кластерлік талдау әдісі қолданылды, ол ағылшын, қазақ парамиологияларының әлем тілдерінің көрінісіндегі фрагменттерін, олардың қатынастарын көрсетуге мүмкіндік берді.
Ғылыми жаңалығы: ағылшын, қазақ парамияларының этникалық аспектісі туралы монографиялық жұмыстың болмауы, ағылшын, қазақ этникалық менталитетін лингвистикалық әдіспен зерттеу, парамеяларды салыстырудың жаңа әдісі - кластерлік талдау әдісін қолдану.
Зерттеуге арналған эмпирикалық материалдың базасы ағылшын, қазақ мақал-мәтелдерінің бір тілдік және екі тілдік сөздіктерінен біріңғай таңдау әдісі арқылы жасалған фитонимдермен бірге ағылшын, қазақ парамеялары болып табылады.
Жұмыстың теориялық құндылығы: мұнда көрсетілген бақылаулар мен тұжырымдар ағылшын, қазақ парамеялары туралы мәліметтерді күнделікті қолданысқа енгізуге мүмкіндік береді. Бұл Тілдегі адам факторы, Тіл мен мәдениет, Тіл мен менталитет, Парамиологияяның идеографикалық сипаттамасы мәселелерімен жұмыс істейтін лексикологтар, лексикографтар тілдің, мәдениеттің теоритиктері үшін маңызды болып келеді.
Жұмыстың практикалық құндылығы мынаған негізделген: зерттеудің нәтижелері идеографикалық сөздік жасау кезінде, ағылшын, қазақ лексикалық, практикалық курстарында, жалпы тіл білу бойынша саласында, мәдениеттануда, паремиология туралы арнайы курстар мен арнайы семинарларда, дипломдық, курстық жұмыстарда қолданыла алады.
Жұмыстың құрылымы зерттеудің мақсаты мен міндеті арқылы анықталады. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттерден, ағылшын, қазақ паремеяларында қолданылатын фитонимдердің тізімінен, фитонимдері бар ағылшын, қазақ паремеяларының синтаксистік құрылымының кестесінен тұрады.
1 Фразеологизмдер мен этникалық менталитет
1.1 Лингвистикалық пән ретіндегі фразеологияның негізгі даму сатылары
Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдердің мағына-мәні осы тілдерде сөйлейтін ұлттың ертеден бергі өмірін жан-жақты айқындайды. Халықтың күнделікті өмір тіршілігі негізінде пайда болып қалыптасқан тұрақты тіркестерді қос тілден жиналған деректерімізден кездестіруге болады. Бұл тұрақты тіркестер тілдік қолданыста әр уақыттың салт-дәстүріне, әдет-ғұрыптарына, мәдениетіне, психологиясына, тарихына байланысты қалыптасып, тілдік қолданыста дамып өрбіген. Сондықтан да олар әр халықтың ерекшелігіне байланысты өсіп-өрбіп, сол халықтың ғасырлар бойы жинаған құндылығының бірі болып табылады. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі тұрақты тіркестердің беретін ұғымы әр ұлттың өзіне ғана тән рухани өмірін суреттейді. Яғни, қос тілдегі етістікті фразеологизмдер ұлттық сезім, ұлттық мінез, ұлттық салт-дәстүр негізін айқындайды. Осыған орай ағылшын және қазақ тілдеріндегі тұрақты тіркестердің қалыптасуын айқындауда әр ұлттың дүниетанымын, ой-парасатын және рухани парасатымен байланысты пайда болып қалыптасқан тұрақты тіркестерді саралап, олардың тілдік қатынаста қалыптасуын негіз етіп алдық.
Әлемдегі тіршіліктің бар саласын қамтитын әр ұлттың өзіне ғана тән көркем сөз орамдары - фразеологизмдерді молынан табуға болады. Фразеологизм тілдің айшықты да, мәнерлі, бай саласының бірі. Бұлар өзінің бейнелік, әсерлік, экспрессивті - эмоциялық, суреттеме қасиетімен көзге түседі. Осындай көркем, пәрменді бояуы қанық алуан түрлі фразеологизмдерді халық орынды пайдаланып, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп келеді. Халықтың талай ғасыр сомдап шығарған тұрақты тіркестері - фразеологизмдер тіл қазынасының бір бөлігі екені даусыз.
Соңғы жылдары халықаралық, тіларалық қатынастың дамуына байланысты құрылымы жағынан да мүлдем алшақ тілдерді салыстыра зерттеу тіл ғылымында дәстүрге айналып келе жатыр. Салыстыра зерттеу барысында екі тілдің өзіндік құрылымдық және жүйелік ерекшеліктері мен ұқсастықтары айқындалады. Сондай-ақ, тіл табиғатында осы уақытқа дейін зерттеушілер назарынан шет қалған кейбір құбылыстардың сыры ашылып, осы кезеңге дейін қалыптасқан тұжырымдар басқа қырынан зерделенуі, тілдің өзіндік сипаты айқындатуда. Әр типтес тілдердегі фразеологизмдерді салыстыра зерттеу де өзіндік тұңғиық сыры бар қиындығы да мол күрделі жұмыс [1, б. 83].
Фразеология деген грамматикалық термин гректің фразис (сөйлемше), логос (ілім) - деген сөздерінен біріктіру арқылы жасалған. Тіл ғылымындағы қазіргі мағынасы тұрақты сөз тіркестері деген ұғымды береді. Сондықтан фразеология деудің орнына кейде грамматикада тұрақты сөз тіркестері деп те қолданылады. Сөз, сөз тіркесі, сөйлем дегендеріңіз синтаксис тексеретін сала бола тұра әлгі тұрақты тіркес неге лексикологияның мәселесі ретінде қарастырылады. Себебі фразеологиялық тіркес туралы мәселе синтаксис тексеретін шеңберден шығып кетеді. Тіпті мұның лексикология, фонетика, грамматика сияқты өз алдына жеке сала болып зерттелуіне де қатысы бар.
Тілдегі жеке сөздер грамматиканың қарамағына еніп, белгілі морфологиялық тұлғаларды қабылдап, өзара бір-бірімен тиісті грамматикалық байланысқа түсіп, сөз тіркестерін құрайды. Сөйлемдегі сөздер, ең алдымен, өзара байланысқан бірнеше тіркестерден тұрады. Мысалға Бұл оқиға бір кішкене қалада болған еді деген сөйлемді алатын болсақ, бұл сөйлемде жеті сөз бар. Ол сөздер өзара байланысқан деген жеті түрлі сөз тіркестерін құрап тұр. Бірақ тіркестер тарихи қалыптасқан, жігі ажырамайтын тұрақты тіркестер емес, әрбір сөздің бастапқы мағыналары мен грамматикалық мағыналары толық сақталған, морфологиялық тұлғалары мен тіркестегі орындарын ауыстырып қолдануға келетін ерікті тіркестер.
Тілдің тарихи даму процесінде бірқатар сөздер белгілі морфологиялық тұлғада бірте-бірте қалыптасып, белгілі бір мағынада қолданылатын тұрақты сөз тіркестеріне айналады. Қабырғаңмен кеңес, жігері құм болды, қой аузынан шөп алмайтын, деген сөз тіркестері ойла, ойлағаны болмады, момын деген ұғымдарда қолданылып тұр. Бұл тіркестегі сөздердің жеке мағыналары мен тіркес күйіндегі беретін мағыналары бір-біріне сәйкеспейді және бұл тіркестегі сөздерді синтаксистік apa-қатынастарын ажыратып талдауға келмейді. Біртұтас тілдік тіркес ретінде, бір ұғым түрінде қолданылып тұр. Бұл сияқты сөз тіркестерінің қалай жасалып, қалай бір ұғым ретінде қалыптасқандығын дәлелдеу қиын.
Сөйтіп, бір ұғымда қолданылатын, сөйлем мүшелеріне ажыратуға келмейтін, грамматикалық мағыналарын өзгертіп, тіркестегі орындарын алмастыруға болмайтын тарихи қалыптасқан тұрақты сөз тіркестерін фpaзeология дейді.
Тілді, тілдік бірліктерді адами факторлармен, адами құндылықтармен бірлікте қарастыру қазіргі тіл білімінің алға тартып отырған басты бағыттарының бірі. Бүгінгі күні адами факторларға ерекше мән беріп, тіл иесінің тілдік бірліктерді дұрыс, ұтымды қолдану, мән-мағыналарын терең түсіну мәселесі ғылыми еңбектерде жиі көтерілуде. Осындай жұмыстарда ұлттық құндылықтарға қатысты мәдени деректерге көп көңіл бөлініп, тіл тек тұлғалық (формалық) жағынан ғана емес, сонымен қатар ол мағыналық, ұғымдық, мәдени-концептілік тұрғыдан жиі қарастырылып, талданатын болды. Тілді ұлттың тарихымен, мәдениетімен, рухани қазынасымен, яғни дүниетанымымен тығыз қарым-қатынаста, бірлікте алып қарастырылған жағдайда ғана ұлттық тілдің табиғатын шынайы танып білуге жол ашылады.
Ұлт мәдениетінің қай түрінде болмасын, онда сол ұлттың бүкіл таным болмысы мен тұрмыс-тіршілік суреті сақталған. Белгілі бір ұлттың тарихынан, мәдениетінен, таным болмысынан, тұрмыс-тіршілігінен хабардар ететін тілдік бірліктерге ең алдымен тілдегі фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, нақыл сөздер жатады, себебі бұл тілдік бірліктер белгілі бір ұлттың өзге ұлттардан менталдық айырмашылығын көрсететін, салт-дәстүр ерекшеліктерін білдіретін ұлттық өмір көріністерінің айнасы болып табылады.
Фразеология термині екі түрлі мағынада, бірі - тілдегі тұрақты тіркестерді зерттейтін тіл білімінің саласы; екіншісі - бір тілдегі фразеологизмдердің тұтас жиынтығы деген мағынаны білдіруде қолданылады. Фразеологизмдердің өз алдына дербес лингвистика саласы екендігін танытатын үш түрлі басты белгісі бар. Олар: а) даяр қалпында жұмсалу белгісі; ә) мағына тұтастығы; б) тіркес тиянақтылығы [2, б. 97].
Тіл біліміндегі салыстырмалы-салғастырмалы әдісті қолдану арқылы әр түрлі туыстас және туыстас емес тілдердің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық, фразеологиялық т.б. жүйелерін салыстырып, салғастырып зерттеуге болады. Бұл әдістің түп төркіні ХІХ ғасырдың басынан бастап туыстас тілдер семьясы мен тобы, олардың туыстық қатынасы мен дәрежесін зерттеуге арналған салыстырмалы-тарихи әдісте жатыр. Салыстырмалы-тарихи әдіс туыстас тілдердің деректерін салыстыра тарихи тұрғыдан зерттеп, ондағы лексикалық және грамматикалық құбылыстардың шығу тегі, өзгеруі мен дамуын және түп тегінің бірлігін анықтау үшін қолданылған.
Кейіннен осы атақты әдістің нәтижелері мен деректерін есепке ала отырып, тіл білімінің жаңа принциптері айқындалды, бұрынғы деректер жаңа мәліметтермен толықтырылды. ХХ ғасырда салыстырмалы әдіс арқылы туыстас емес тілдерді де салғастыра зерттеуге болады және зерттеу керек деген пікір кең өріс алды. Бұл әдістің соңғы жылдары кең тарағандығы соншалық, тіпті осыған байланысты тіл білімінің жаңа тараулары, зерттеудің жаңа бағыттары пайда болды: салыстырмалы-салғастырмалы фонетика, салыстырмалы-салғастырмалы лексикология, салыстырмалы-салғастырмалы грамматика, салыстырмалы-салғастырмалы фразеология тілдің тағы сол сияқты басқа салалары өз алдына дербес пән ретінде қаралып, талай ғылыми еңбектердің негізгі нысандары болды.
Тіл білімінің басқа салалары сияқты фразеология да бүгінгі таңда терезесі тең, дербес пәнге айналып отыр. Фразеология саласын тіл білімінің жеке саласы ретінде қалыптастыруда, оның нысандарын, тілдегі орны мен табиғатын зерттеу әдістерін анықтауда, маңызды теориялық тұжырымдар жасауда көптеген отандық және шетелдік ғалым-фразеологтардың еңбектері ерекше орын алады. Н.И.Амосова, А.В.Кунин, И.И.Чернышева, В.Флейшер (W.Fleischer), М.М.Копыленко, І.Кеңесбаев, А.Т.Қайдар, А.Д. Райхштейн, С.Е.Исабеков, С.К.Сатенова, З.Қ.Ахметжанова, Д.Добровольский, М.Сабитова, К.К.Дүйсекова т.б. атақты ғалымдардың жалпы және салғастырмалы фразеология мәселелеріне арнап жазған құнды-құнды еңбектері жарық көрді.
Соңғы 10-15 жыл ішінде қазақ тілі фразеологиясын герман (неміс, ағылшын) тілдері фразеологиясымен салғастыра зерттеуге арналған бірталай жұмыстар жарық көрді (Карбозова Г., Арғынғазина Ш., Оспанова Ф., Молдасанова А., Қапышева Г., Атаханова Р., Мықтыбаева Т. және т.б.) [5, б. 93].
Бірі түркі, бірі герман тілдері тобына жататын қазақ және ағылшын, қазақ және неміс тілдерінің тілдік, ұлттық мәдени ерекшеліктерін түрлі тілдік бірліктер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер бойынан тауып, олардың бір-біріне ұқсастық немесе бір-бірінен айырмашылық дәрежесін анықтауға, ұлттық нақышты тереңірек түсінуге талпынған ғылыми еңбектер баршылық, дегенмен шешімін таппаған мәселелер де жоқ емес. Осындай негізгі мәселелердің біріне қазақ және герман тілдеріндегі фразеологизмдерді қазіргі тіл білімінің жаңа бағыттары мен ұстанымдары негізінде салыстыра-салғастыра зерттеу жатады.
Фразеологизмдердің тек өзіне ғана тән өзгеше белгілері бар. Осы белгілер тілдің бұл категориясын өз алдына жеке сала ретінде қарастыруға итермелейді. Әрі тілдің басқа единицалардан айырмасын айқындайтын негізгі ерекшелік болып табылады. Бұл белгілердің түрі мына төмендегідей:
а) лексикалық мәні;
ә) компоненттік құрамы;
б) грамматикалық категориялардың түрі.
Бұл белгілердің тек фразеологизмдерге қатысты екенін дәлелдеу үшін сол фразеологизмдерді тілдік единица - сөзбен және сөз тіркесімен салыстыру кажет. Екеуінің де фразеологизмдермен ортақтасып кететін белгілері бар. Сөз тіркесі дегеніңіз фразеологизмдер жасалатын ұяның бірі.
Лексикалық мәні және грамматикалық жасалуы жағынан сөз бен фразеологазмдердің ұқсасатын тұстары көп. Фразеологизм мен сөздің лексикалық мәнін ашқанда, олар біріне-бірі синоним болып келетінін байқау қиын емес.
Фразеологиялық тіркестердің жеке сөздер тектес стилистикалық өңі ажарлы келеді. Сөйлемдегі орнына, қолданылу жүйесіне қарай фразеологиялық тіркестер кейде еркін тіркесіп, кейде тұрақтанып қалатын тұстары бола береді.
Фразеологизмдер тіл-тілдің бәрінде бар құбылыс. Және бұларды тілдік бөлекше бір сипаттағы, шырыны мен сөлі таусылмайтын дәмді элементтері деп айтуға болар еді. Тілдің байлығы, тілдің сұлулығы, тілдің өткірлігі дегеніңіздің айрықша көрінер жері осы фразеологизмдер маңы. Ойды әсемдеп айтуды үйренудің мектебі осылар. Сөзіңіз нақты, дәлелді болсын десеңіз, өңменнен өтіп, қолқаны қозғайтын дәрежеде болсын десеңіз, халықтың хас туындысы -- айшықты сөздер тобының тамырын басыңыз. Сонда ғана сіз тілдің қасиеті деген не, байлығы деген не сияқты сауалдарға нақты жауап бере аласыз.
Қай елдің, қай жазушысының қай шығармасын алсаңыз да тілдің осы халықтық элементтерінің сан түрін табуға болады. Яғни қаламгерлердің қай-қайсысы да сөйлеудің халықтық формасын пайдалануға бейім. Осының өзінен-ақ ғылымдағы фразеологизм проблемасының мейлінше қызықты, мейлінше қиын проблема екенін байқау қиын емес. Осыларды ғылыми проблема ретінде қарастыратын әр алуан еңбектердің сөлін сүзсек, мұның неқилы мәселелері айқындала түседі екен [6, б. 38].
Фразеологизм мәселесі көптен сөз болып келеді. Оның бүкіл ішкі-тысқы қасиеттерін ашып, оларды қолданудың пайдасы мен заңдылықтарын аршып берген еңбектердің санының өзі мыңға тартады.
Лингвистиканың жеке тарауы ретінде қалыптасып келе жатқан фразеология жайында жазылған зерттеулер өте көп. Мәселен, Проблемы фразеологии деп аталатын жинақта 500-ден астам зерттеу жұмыстары көрсетілген. Содан бергі аралықта мұндай еңбектердің саны едәуір молайғаны мәлім.
Б.А. Ларин фразеология лингвистикалық пән ретінде жасырын даму дәуірін бастан кешіруде деп жазған еді. Жоғарыдағы еңбектерді талдап таныссаңыз жасырынбақтың күні өтіп, енді ғылыми айтыс, талас дәуірі басталған тәрізді. Қазір фразеологияның мәнін, міндетін, аумағын түсінуде әртүрлі бағытгы ұстанатын бірнеше ағым пайда болғанын байқау қиын емес. Қаншама еңбектер жазылғанмен, фразеологияның небір қызықты проблемалары біртіндеп ашылып, дәлелденіп келе жатқанмен, әлі де даулы мәселелері жетерлік [7, б. 56].
Фразеологазмдер қатарына кіретін тұрақты тіркестердің бәрі бірдей емес. Қайсыбірінің құрамындағы сөздер бастапқы лексикалық мағынасын сақтап тұрса, енді біразының компоненттері жиылып, мүлде басқа бір ұғымды білдіріп жатады. Қандай түрі болмасын мұндай тіркестердің бәрі де фразеология қатарында қарастырылуы тиіс. Бұдан былайғы жерде біз осы тақылетті тіркестерді фразеологизмдер деген терминге жинақтап сөз етпекпіз.
Лингвистиканың өзге салалары сияқты, фразеология да жеке және жалпы сипатты болады.
Фразеологияға жататын барлық тіркестердің жалпы атауы ретінде фразеологиялық единица деген термин жиі қолданылады. Бұл терминді әуелде акад. В.В.Виноградов [8, б. 20] атаған еді. Көптеген ғалымдар бұл терминнің жалпы атау ретінде сәтті табылғанын қолдағанмен, кейінгі кезде оның мазмұнын әлі айқындай түсу қажеттігін айтып жүр. В.В.Виноградовтың классификациясы бір кезде айрықша рөл атқарды. Сонымен қоса, оның көптеген мәселелері жете қарастырылмай дамытылмай, көмескі күйде қалғаны мәлім. Жоғарыда ескерткеніміздей, тіл білімінде фразеологияны зерттеген жүздеген еңбектер пайда болды. Фразеологияны өзінің ғылыми-зерттеу жұмыстарының негізгі объектісіне айналдырған көптеген айтулы ғалымдар бар. Олар өз зерттеулерінде В.В.Виноградовтың классификациясына дау айтады, дәлелді пікір қозғайды. Шынында, бұл пікірлердің жаны бар. Әлі піспеген күмәнді, күдікті жерлері тағы бар. Акад. В.В.Виноградовта фразеологиялық тізбектер (фразеологические единства) кейде метафоралық тұрақты орамдар (метафорические устойчивые обороты) деп те аталады. Тағы бір жерде бұлар идиомдар болып, оның құрамына мақал-мәтелдер, тұрмыстық қосарлы аттар (составные бытовые названия), қанатты сөздер, үзінді цитаттар, кішіпейіддік формулалар (формула вежливости) т.б. еніп кеткен. Сөз тіркесі түріндегі фразеологияның объектісін таныту үшін, кейбір зерттеушілер фразема деген термин қолданып жүр. Бұл термин лексема, морфема, семема деген атаулармен сәйкес, әрі ұйқас. Ал түрі жағынан сөйлемге бара-бар фразеологазмдерді тұрақты фраза (устойчивая фраза) деп атайды. Бұл терминді қолдануға пейіл білдіріп жүрген зерттеушілердің бірі В.Н.Телия.
Жалпы фразеологиялық тіркестерді зерттеуші ғалымдар тұрақты сөз тіркестерінің спецификалық мәнін әрқилы ұғынады. В.В.Виноградов, О.С.Ахманова, С.И.Абакумов, А.И.Смирницкий, Б.А.Ларин еңбектерін қараңыз.
В.Н.Телия өзінің Фразеология дегеніміз не деген зерттеуінде құрылысы жағынан сөз тіркесі не сөйлем боп келе беретін фразеология объектісінің барлық түрін жинақтап атау үшін фразеологиялық орам (фразеологический оборот не жай ғана орам), фразеологизм деген терминдерді қолданады. Бұлай атауда ол ғылымның игі дәстүріне сүйенген [9, б. 47].
Қазақ ғалымдарының арасында да тұрақты тіркестердің жалды атауы ретінде осыған ұқсас ғылыми терминді ұстанатындары бар. Мысалы, М.Балақаев, Е.Жанпейісов, М.Томанов, Б.Манасбаевтар мынадай пікір айтады: Мағынасы жалпыға белгілі, грамматикалық байланысы жағынан бір бүтін единица болып, қолданылуы дәстүрге айналған тұрақты сөз тіркестерін тіл білімінде фразеологиялық орам немесе фразеологизмдер деп атайды. Авторлардың фразеологиялық орам немесе фразеологизм деп отырғандарына енетін тұрақты тіркестер - идиома, фраза, мақал-мәтелдер. Бұған қалыптасқан тиянақгы фразеологиялық сөздердің бір саласы ретінде қос сөздерді де қосады [10, б. 68].
Мұнда фразеологиялық единица және оның В.В.Виноградов жіктеген үш түрі жоқ. Акад. І.К.Кеңесбаев қазақ тіліндегі фразеологимдерді әлгіндей жік-жікке бөліп жатпайды. Ол лексикалық формасы, стилистикалық қызметі жағынан тілімізде айырықша орын алатын мұндай нақыл сөздерді екі топқа бөліп қарастырады. Ол лингвистика тілімен айтканда идиомдар, фразалық топтар [11, б. 56].
Осыған қарағанда көптеген тілдерде В.В.Виноградов классификациясын сол күйінде қабылдаудың ретті бола бермейтінін әңгіме етіп жүрген пікірлердің жаны бар тәрізді.
Орыстың атақты ғұламалары: М.В.Ломоносов, академиктер: Ф.Буслаев, И.И.Срезневский, Ф.Ф.Фортунатов, А.А.Шахматов, проф. АА.Потебня т.б. айтқан пікірлері фразеологияны зерттеу жұмыстарын ғылыми арнаға салып, дұрыс бағыт берді. Бұл ғалымдардың пайымдаулары фразеологияны зерттеудің белгілі-белгілі кезеңдерін, даму сатыларын танытады. Бірақ бұлардың ешқайсысы да фразеологияны лексикологияның жеке бір бөлімі ретінде бөліп қарастырған жоқ. Өз дәуірінің ғылыми ой-өрісінін деңгейімен қарағанда ұтымды, дәлелді бір өрбіткенмен, түбегейлі зерттеу ХХ ғасырдың 30 - 40 - жылдарының үлесіне қалған болатын [12, б. 68].
Фразеологияны лексикологияның жеке бір тарауы ретінде бөліп шығарған Ш.Балли болатын. Ол фразеологияның белгілі бір қалыптағы күйін (синхроническая фразеология) қарастырудың негізін жасады. Ш.Балли: Языки постоянно изменяются, функционировать они могут только не изменяясь, -- дей отырып, тілдің дәл қазіргі, осы күнгі жағдайына ерекше мән береді. Міне, сондықтан Ш.Балли концепциясының қазіргі кезеңде де едәуір маңызы бар. Дегенмен Ш.Балли де фразеологияның түрлерін, мазмұнын таратып, талдап айтып бере алмады [13, б. 89].
30 - 40 - жылдары тіл білімінде фразеологияға арналған жеке еңбектер шыға бастады. Проф. Е.С.Истрина фразеологияны лексикологияның жеке тарауы етіп белген. И.Вульфиус К вопросу о классификации идиомов деген мақаласында Ш. Баллидің теориялық көзқарастары тұрғысынан біраз пікір қозғаған.
Л.А.Булаховский фразеологияны тіліміздегі бейнелеуіш мәнерлі сөздер жайындағы ғылым деп есептейді. Фразеологияны обычно разложимые смысловом отношении словосочетания, но закрепившиеся в языке как материал ходовой цитации (пословицы, поговорки, удачные выражения писателей, ставише крылатыми словами, и т. п.) и потому получившие известную цельность, - деп түсінеді [14, б. 104].
Тұрақты тіркестердің этимологиялық жүйелі классификациясың жасауға тырысқан проф. С.И.Абакумовтың әрекеттері де көңіл аударарлық. Ол идиоматика мен фразеологияның жігін ажыратады [15, б. 58].
Ол идиомалық орамдардың ерекше белгілері ретінде мыналарды көрсетеді: семантикалық бір тұтастығы, аударуға келмейтіні, синтаксистік және лексикалық тұлғаларға бөлінбейтіні, грамматикалық формаларының өзгермейтіні, сөздер орнының тұрақтылығы, сөз жасау мүмкіндігінің кемдігі. Фразеологияға жататын орамдардың беретін мағынасы оның компоненттерінің негізгі лексикалық мағынасынан алшақтамайтынын анықтайды.
Сонымен, Абакумовтың пікірі бойынша, фразеология дегеніміз ойды білдірудің дайын сөйлемшелері жөніндегі ғылым.
Фразеология мен идиоматиканың анықтамасын беруде Е.Д.Поливанов: Фразеология (или идиоматика) является особой дисциплиной (наряду с фонетикой, морфологией, синтаксисом и словарем, или лексикой), занимающей по отношению к лексике то же положение, которое синтаксис занимает по отношению к морфологии, так как эта дисциплина оперирует так же, как и лексикология, выражением индивидуальных понятий (лексических значений) в отличие от синтаксиса и морфологии, которые имеют своим объектом изучение символики общих (абстрактных) идей , -- деп жазады. Поливановтың анықтамасы И.А.Бодуэн де Куртенэ қолданған сөздердің көп қызметтілігі (полифункциональность) жайындағы жалпы методологиялық концепциясынан шығып жатқан ұғым. Мұны кейін Л.В.Щерба мен Б.Д.Поливановтың қабылдағаны мәлім. Фразеология мәселесімен арнайы шұғылданбаса да Поливанов еңбектерінде, кейде, осындай аса қажет ғылыми пайымдауларын айтқан. Зерттеушілер үшін бұл сияқты пікірлердің орны бөлек [16, б. 43].
Фразеологая синтаксистен, лексикологиядан, семасиологиядан бөлек жеке-дара дами алмайды.
Сөйлеуіміздегі сөздерден гөрі семантикалық біртұтас тізбектерді, яғни сөздерден гөрі күрделірек сөздер тобының (фраза, идиома, фразеологиялық тығыз топ, тұрақты бөлінбейтін тіркестер, фразеологиялық единицалар) жігін ажырату ниеті В.В.Виноградовтың жазуы бойынша К.Бругман, Г.Пауль, Ш.Балли, АСеше, О.Есперсен, И.А.Бодуэн де Куртенэ, А.А.Шахматовтардың еңбектерінде байқалған. Бұл - бір жол. Яғни бұл семантикалық сипаттама. Мұндай семантикалық топтарды басқа бір жолмен қарастыруға болатынын талдаған ғалымдар да бар. Фраза құрудың механизмін басқарып отырған тіл категорияларын зерттеу айрықша нәтиже береді. Сондай категориялардың бірі тіл жүйесінің фактісі ретіндегі сөз мағынасының құрылысы болса керек. Фраза құрудың әрқилы процесінің негізін жасайтын сөз мағынасының құрылысын зерттеу жолын ең алғаш В.В.Виноградов көрсеткен болатын. Ол Современный русский язык деген еңбегінде былай деп жазған: Тесная связь идиоматики и фразеологии с лексикологией обусловлена не только структурной близостью понятий слова и ядиомы, но и постоянным движением внутри языка от слов к идиомам и фразам - и обратно - от фраз и идиом к словам. Ал Основные типы лексических значений слова деген ВЯ журналының 1953 жылы 5-санында жарияланған мақаласында В.В.Виноградов фразеология төңірегіндегі ойларын кеңейтіп, біраз жаңа ұғымдарды өрбітті [8, б. 54].
В.В.Виноградов фразеологиялық топқа семантикалық анализ жасап, оның мағыналық жіктерін дәл ажыратып классификациялаған. Ең алдымен, ол бұл топтан фразеологиялық тіркестерді (фраз. сочетания) бөліп шығарды да, Ш.Баллидің единства деп жүргендерін екіге ажыратты; фразеологиялық түйдектер (тұтастықтар) және фразеологиялық тізбектер (единства) деп. Осының әрқайсысын жеке-жеке талдап көрейік.
1) Фразеологиялық тұтастықтардың (сращения) негізгі белгілерін тізіп айтсақ мынадай түйін жасауға болады. Біріншіден, бұлар ішкі формасынан айрылған, дәлелдемесі жоқ жеке сөздер сияқты лексика-семантикалық единицалар. Екіншіден, тұтастықтар компонентінің бірде-бірі жеке өзіндік мағынаға ие бола алмайды. Яғни олар негізгі лексикалық мағыналарынан мүлде айрылған. Бір бүгіннің беретін мағынасы мен жеке компоненттердің әрқайсысының лексикалық мағынасы арасында ешқандай байланыс жоқ. Үшіншіден, мұның құрамыңдағы сыңарлардың сырттай қарағанда жеке-жеке тұруы тек тілдің өзінің ежелден қалыптасқан дәстүріне, дағдысына байланысты нәрсе. Егер В.Виноградовтың өз сөзімен тұжырымдасақ, фразеологиялық тұтастықтар - ерітіндіге айналған лексикалық бөлшектердің химиялық қосындысы. Бұл сияқты тұтастықтарды идиома деп те атайды. Идиомаландырылған сөз тіркестерінің грамматикалық мағынасы да өзгеріп кетеді. Оның себебі фразеологиялық тұтастықтардың семантикалық жағынан бөліп жаруға келмейтіндігіне байланысты. Яғни семантикалық біртұтастық оны грамматикалық жақтан мүшелендірмейді.
С.Кеңесбаев пен Т.Жанұзақовтың Тіл білімі терминдерінің орысша-қазақша сөздігі кітабында фразеологияның бұл терминдерінің бәріне қысқаша анықтама берілген. Мәселен, фразеологиялық түйдектерді (тұтастықтарды) былай түсіндірген: Түйдекті тіркес ішіндегі сөздердің бір-бірімен лексикалық, грамматикалық берік байланыста болып, бөлініп-жарылмайтын фразалық мағынаның ол сөздердің лексикалық мағыналарымен ешбір жуыспайтын томаға-тұйық тіркестер [17, б. 48].
2) Фразеологиялық тізбектердің В.В.Виноградов негізгі төрт қасиетін көрсеткен. Фразеологиялық тізбек болу үшін бұл белгілердің бәрі түгел болуының қажеті жоқ. Осының бірі де жеткілікті. Енді сол белгілерді жеке-жеке қарайық.
а) Біртұтас фразалық тіркестің бейнелі, ауыспалы мағынада болуы шарт. Бұл мағына бірден ұғынылмай, кей жағдайда ғана сезілуі тиіс; ә) Экспрессивті тығыздық (насыщенность); б) фразалық тізбектің лексикалық элементтерінің ешқайсысын басқа бір синоним сөздермен ауыстыруға болмайды; в) Егер ауыстырар болсақ, онда фразалық тізбекті түгелімен ауыстыру мүмкін екендігі. Бірақ айтылған белгілердің бәрі де ешбір дау туғыза алмайтын ақиқат емес. Сондықтан мұны өзінде де біраз солқылдақтық бар (В.Н.Телия).
Жоғарыда көрсетілген тіл білімі терминдерінің сөздігінде фразеологиялық тізбектерді Тұгас тізбек (бірліктер) күйінде бүтін бір мағынаны білдіретін, бірлік жігі ажырамайтын, компоненттері басқа сөзбен алмаспай тұратын тұрақты сөз тіркестерінің бір түрі деген.
Фразеологиялық тізбектердің негізгі қасиеттері оның ең алдымен, бірден аңғарыла қоймайтын астарлы мағыналылығында болса, екіншіден, мұндай тіркестер өте әсерлі, әрі мәнерлі болады; үшіншіден, бұлардың компоненттерінің ешқайсының орнын ауыстырып, не орнына басқа бір сөз қоюға келмейді; төртіншіден, фразеологиялық тізбекті мәндес бір сөзбен немесе синонимдес тіркеспен алмастыруға болады.
3) Фразеологиялық тіркестер фразеологиялық единицалардың ең молырағы. В.В.Виноградов мұны тізбек пен тұтастыққа қарама-қарсы қойып қарайды. Бұл тіркестер семантикалық жағынан жіктеуге келеді. Мұндағы тіркескен сөздердің мағыналық салмағы бірдей. Фразеологиялық тіркестердің құрамындагы сөздер өзінің негізгі лексикалық мағынасында тұрады. Жалпы мағына осы сыңарлар мағынасымен тікелей байланысты.
Енді осы классификацияға қазақ ғалымдары қалай қарайды екен және жалпы фразеологиялық тіркестер жайындағы пайымдауларын талдап көрелік.
І.Кеңесбаев пен Ғ.Мұсабаевтың Қазіргі қазақ тілі деп аталатын кітабында автор тіркес атаулының бәрін фразалық тіркес деп алады да, алдымен оны идиомдар және басқа фразалық топтар деп екіге бөледі. Идиомдарды ерекше категория ретінде өз алдына бөлек қарайды да, тіліміздегі басқа тұрақты сөз тіркестерінің бәрін (мақал, мәтел, қанатты сөз т.б.) фразаның қатарында әңгімелейді. Идиома мен фразаның негізгі айырмашылықтарын былай түсіндіреді: Идиом тобындағы сөздер өзінің жеке тұрғандағы негізгі мағынасынан айырылып қалады да, өзара жымдасып, бір ғана негізгі лексикалық ұғым береді. Басқаша айтқанда, идиом ішіндегі компоненттер өзінің лексикалық формасы мен мағынасын жоғалтады да, грамматикалық формасын сақтайды; бұлар (компоненттер) - негізгі бір кесек күрделі лексикалық единицаның грамматикалық элементтері (мүшелері) болып есептеледі. Идиоманың негізгі белгілері: біріншіден, тұтас бір ұғым жеке сөздерінің ұғымынан алшақ кетеді де, жеке сөздер (компоненттер) өзінің дербес ұғымынан не жартылай, не мүлдем айрылып қалады, екіншіден, бұл тізбектердің көпшілігі екінші тілге сөзбе-сөз аударуға келмейді. Ал фраза жеке элементтердің негізгі мағынасынан барып жасалған тізбек [11, б. 76].
Идиом мен фразаның ортақ қасиеттері де бар, ол - тиянақтылық. Сөйтіп, біз идиом мен фразаның айырмасы олардың құрамындағы сөздердің жеке күйіндегі мағынасынан айрылу, айрылмауына байланысты ажыратылатынын байқап отырмыз. Авторлар мақал-мәтелдердің де негізгі қасиеттерін ашып, идиомдармен салыстыра зерттейді. Олардың ортақ белгілерінің бастысы орнықтылық, яғни бұл тіркестерді құрауға қатысып тұрған сөздердің арасына сөз қосып немесе олардың орнына басқа бір сөзді пайдалануға болмайтындығы деп көрсетілген. Бұлардың бәрін топтап келіп, жасалған мына бір тұжырымға назар салыңыз:
Мақал, фраза, идиомдарды басқа системалық күйге аударарда бұлардағы өзара негізгі айырмашылықтардың бірі айқын көзге түседі - идиом сөздердің дені сөзбе-сөз (мақал, фразадағы сөздердей) аударуға келмейді. Бұл - жоғарыда біз атап кеткен лексикалық өзгешеліктен туған қасиет.
Жалпы, авторлар идиома мен фразаны егжей-тегжейлі талдағанмен, мақал-мәтелді тұрақты сөз тіркесінің қай түріне жатқызуға болатынын ашып айтпайды.
Идиомдардың тағы бір ерекше белгілерінің бірі - олардың көнелігі. Сөздер тізбегі идиом болу үшін көп замандар керек. Оның құрамындағы сөздер мүлде дерексізденіп, өзінің негізгі лексикалық мағынасынан алшақтауы осындай ой туғызады. Мақалдарды қолданғанда, оны өзгертпей сол қалпында алып, басқа сөздермен араға де (деп, деген, дегендей) етістігін дәнекер етеміз. Ал идиомдарды морфологиялық өзгерістерге салуға болады да, олардың синтаксистік тиянақтылығын ешбір өзгерте алмайсыз. Морфологиялық, әрі синтаксистік беріктігі бірдей идиомдар да бар, бірақ олар көп емес. Идиомдар түгесінді бір ғана ойды білдіруіне орай, олар көбінесе бір сөздің орнына жүреді.
Идиом, фразалардың тағы бір ерекшелігі - біразының дыбыс үйлесімі. Бұл тізбектерде біркелкі не дауысты, не дауыссыз дыбыспен (аллитерация) келетін немесе не біркелкі жуан, не жіңішке сөздерден келетін идиомдар бар.
Идиом, фразалардың лексикалық мағыналарын бөлек әңгімелеу қажет.
Қазақ тілі практикалық курсында (авторлары: Н.Оралбаева, Г.Мадина, А.Әбілқаев, жалпы редакциясын басқарған проф. М.Балақаев) Лексика тарауының бір бөлімі Тұрақты сөз тіркестері деп аталған. Мұнда авторлар тұрақты сөз тіркестерін идиома, фраза, мақал-мәтелдер деп жеке-жеке бөліп талдайды. Қысқа болса да әрқайсысына анықтама беріп, нақты тұжырым айтуға тырысқан. Әрқайсысына берілген анықтамаларға жеке-жеке қарап шығайық.
а) Идиома деп іштей бөліп, жаруға келмейтін және оның тұтас мағынасы құрамындағы сөздердің әрқайсысының лексикалық мағынасына байланысты тумаған сөздер тобын тұрақты тіркес дейміз.
ә) Тұрақты тіркестердің енді бір түрін фраза деп атайды да, оған да нақты анықтама бермегенмен, мұның өзіндік айырмасын түсіндіреді. Авторлардың түсініктемесін берейік: Тұрақты тіркестің бір түрі - фраза. Ол да идиома сияқты түйдекті тіркес қалпында айтылады. Алайда мұның идиомадан айырмашылығы құрамындағы сөздердің бәрі не біреуі өзінің бастапқы лексикалық мағынасынан айрылып қалмайды.
Шынында бұл келтірілген мысалдар құрамындағы сөздер өзінің негізгі лексикалық мағынасынан онша алшақтамайды. Ендеше идиомалар сияқты, фразалық тіркестер де сөзімізді өткір, көрікті, образды ету үшін жұмсалады деген тұжырымды әбден қолдаймыз.
б) Мақал-мәтелдер халықтың ғасырлар бойғы іс-тәжірибесінен, өмір тануынан қорытылып, ереже түрінде тұжырымдалған аталық сөзі, ой түйіні. Біз авторлар анықтамасын бұлжытпай беріп отырмыз. Олар мақал-мәтелдің идиома, фразаларға ұқсас жағы мен өзгешелігін ажыратқан. Ұқсас жағы - мұның бәрінде сыртқы құрылымы, сөздердің орын тәртібі тұрақты болуында да айырмасы - біріншіден, мақал-мәтелдің құрамындағы сөздер өздерінің лексикалық мағынасын толық сақтап, сөйлем мүшесіне талдауға келеді; екіншіден, егер идиома мен фраза сөйлем ішінде басқа сөздермен байланысу үшін тұлғалық өзгеріске ұшыраса, мақал-мәтелдер ешбір өзгеріске түспей, басқа сөзбен не сөйлеммен де етістігі арқылы байланысады.
Авторлар мақал мен мәтелдің өзара айырмасын да ажыратқан: мақалда өмір тәжірибесінен екшеліп алынған ақыл, өнеге, оқушыны жақсыға баулып, жаманнан аулақ болуға үйрететін кеңес берілсе, мәтел белгілі бір ойға, ұғымға ишара жасайды, онда астарлап, жұмбақтап айту мәні басым болады.
Мұның қай-қайсысы болмасын, айтайын деген ойды нақты, анық етіп және тыңдаушыға бірден аңғартуға немесе сөйлеген сөзімізден қысқа, тұжырымды қорытынды шығаруға үлкен жеңілдік жасайды. Бұларды талғамсыз қолдана беруге болмайды. Екінші жағынан мақал-мәтел әдебиеттің бір жанры есепті таптық сипатта боп келеді. Міне, сондықтан сақ болған жөн.
Фразеология жөнінде К. Ахановтың пікірлері көңіл аударарлық. К.Аханов өзінің кітабында фразеологияны біраз талдайды. Ол осы еңбегінде бұларды екі топқа бөліп: оның бірін - еркін тіркес, екіншісін - тұрақты фразеологиялық тіркес деп алады. Мұның алдыңғысын синтаксистің сыбағасына беріп, кейінгісін лексиканың құрамында қарастырады [3, б. 53].
Фразеология деген терминге келсек, мұның екі түрлі мәні бар тәрізді: біріншіден, белгілі бір тілдегі тұрақты фразеологиялық сөз тіркестерінің жиынтығы дегенді білдірсе, екіншіден, сол тіркестер жиынтығын ғылыми түрде зерттеп талдайтын ілім мағынасында түсініледі. Автор тұрақты сөз тіркестерін жақшаның ішінде фразеологиялық единицалар деп алады. Бұл терминологиялық сөздіктерінде орныққан термин. Мұнда да алдымен тұрақты тіркес пен еркін тіркестердің айырмасы нақты талданады. Автор мынадай басты-басты ерекшеліктерін көрсетеді:
Біріншіден, тұрақты сөз тіркестерінің құрамындағы сөздердің орны, еркін тіркестің құрамындағы сөздердің орнына қарағанда әлдеқайда тұрақты, бекем болады.
Екіншіден, тұрақты фразеологиялық сөз тіркестерінен туатын бір бүтін мағына оны құрастырушы сыңарлардың мағынасынан басым болады.
Үшіншіден, тұрақты фразеологиялық сөз тіркестері бір тілден екінші тілге аударуға икемсіз келеді, әсіресе оларды тікелей сөзбе-сөз аударуға болмайды.
Ағылшын тіліндегі фразеологизмдерді зерттеу, оларды аудару мәселесімен айналысқан А.В.Кунин. А.В.Кунин өзінің еңбектерімен ағылшын фразеологиясының және де жалпы фразеологияның дамуына өте көп үлес қосты. А.В.Куниннің бұл салада көптеген еңбектерін атауға болады. Мысалы: Фразеология современного английского языка, Англо-русский фразеологический словарь т.б.
Кунин А.В. фразеологиялық единицалар мен сөз туралы айта келіп, олардың төмендегідей өзгешеліктерін көрсетеді. Екеуінің бірінші айырмашылығы жасалуында, үшіншіден фразеологиялық единицаның мағыналық құбылысы еш уақытта сәйкес келмейді деп сөзден айырмашылығын айтады [18, б. 47].
1.2 Пәннің негізгі тәсілдері мен фразеологияның мәні
Фразеология туралы еңбектерде фразеологизмдердің негізгі үш белгісі болатыны көрсетіліп жүр: мағына тұтастығы, құрылымының тұрақтылығы және қолданылу тиянақтылығы. Бұл белгілердің қатарында фразеологизмдердің бейнелілігі көрсетілмеген. Фразеологизмдердің тұтастығы жай ғана тұтастық емес, бейнелі, мәнерлі тұтастық. Бейнелілік, мәнерлілік фразеологизмдердің басқа белгілері сияқты маңызды белгісі болып табылады. Сөйтіп, фразеологизмдер басқа тіл бірліктерінен төрт түрлі белгі-қасиетімен ерекшеленеді: 1) құрылым тұрақтылығы. 2) мағына тұтастығы. 3) даяр қалпында қолданылу тиянақтылығы. 4) бейнелілігі, мәнерлілігі. Осы белгілер фразеологизм атаулының бәріне тән, тек бірінде толық, бірінде солғын болуы мүмкін. Фразеологизмдердің жоғарыда көрсетілген белгілерін құрылымы немесе мағынасы жағынан оларға ұқсас басқа тіл бірліктерімен (еркін сөз тіркестері, күрделі сөздер, сөйлемдермен) салыстырғанда айқын көруге болады.
Фразеологизмдердің дайын қалпында жұмсалу белгісі - тұрақты тіркестер қарым-қатынас процесінде, сөйлеу кезінде жасалынбайды, даяр қалпында біртұтас (бүтін, бірлік) единица ретінде жұмсалады. Фразеологиялық етістіктің бұл қасиеті оны еркін сөз тіркесімен салыстырғанда анық көрінеді. Мысалы: тамақ ішу, қолды жуу, үй тазалау және to love music, clever man, to build houses деген еркін сөз тіркестері қарым-қатынас процессінде, сөйлесу кезінде бір-бірімен емін-еркін тіркесіп айтылуынан жасалса, ас адамның арқауы, түймедейді түйедей ету, қой аузынан шөп алмас және mare's nest, small hours, husband's tea, т.б. тәріздес сөз тіркестер тіркескен күйінде, бүтін күйінде жадымызда айна қатесіз сақталады да, сөйлеу кезінде олардың сыңарлары (сөздер) сөйлеушінің қалауы бойынша тіркеспейді, бүтіннің бөлшектері тәрізді бұрыннан тіркесіп қойған қалпында, өлеңдегі қайырма тәрізді бұлжымай бір тұтас күйінде қолданылады. Мұндай қасиет тұрақты тіркестерге ғана емес, сонымен қатар лексикалық бірлік (единица) сөзге де тән. Мысалы: әдемі, жылдам, үндемеу, talk, laugh, smile деген сөзде және бұларға белгілі дәрежеде синонимдес болып келетін үріп ауызға салғандай, көзді ашып жұмғанша, жұмған аузын ашпау, get a talk with, give a laugh, give a look, force a smile тәрізді фразеологизмдер дайын қалпында жұмсалу қасиетімен сипатталады. Мысалы, қазақ-ағылшын тілдеріндегі тұрақты тіркестерді салыстырсақ:
kill two birds with one stone - екі қоянды бір оқпен өлтіру;
cat and dog life - ит пен мысықтай өмір;
to pick up one's ear- құлақ түру;
to abound іn courage -- жүрек жұтқан болу;
to meet adversіtіes wіth -- бәлеге шалдығу, қырсыққа іліну;
to take advantage of somethіng - бірдеңенің пайдасын көру;
justіfy somebody's confіdence -- біреудің сенімін ақтау;
talk nonsense, talk rubbіsh, talk rot - аузына түскенін оқтай;
take revenge, to cook one's goose - алдына келтіру;
to judge by appearances - сыртына қарап тон пішу;
aggress agaіnst a country -- баса көктеп кіру;
to go ape (over, for) -- торығу (күйзелу) [19, б. 36].
Тіркес тиянақтылығы да фразеологизмдердің ең негізгі белгілерінің біріне жатады. Тиянақты сөз тізбегіндегі сөздер әркімнің қалауынша емес, қалыптасқан белгілі бір жүйемен орналасқан. Өзара тығыз жымдасып орналасқан сөздердің жігі ажырамай тұрады. Олар бір-бірімен иін тіресіп, өзге сөзбен алмастыруға я болмаса, тұрақты орын тәртібін өзгертуге келмейді.
Мәселен, мұрнын көкке көтерді дегеннің орнына қолын көкке көтерді десек, мән-мағынасын мүлде өзгертіп жібереді, тұрақты тіркес еркін тіркеске айналып кетеді. Ал көк сөзін оның синонимі аспан деген сөзбен алмастырсақ (мұрнын аспанға көтерді), мағына тұтастағы онша бұзылмағанмен стильдік мәні солғындап, үйлесімі кемиді, құлаққа жағымды тимейді. Көтерген деген етістікті көтермеді, көтеріп тұр, көтермекші деп өзгерте беруге көнбейді. Тек өзінің сіресіп қалыптасқан қалпында қодануды талап етеді.
Сондай-ақ red tape, kick the bucket деген тұрақты тіркес құрамындағы red, kick деген сөздердің орнына blue, give немесе tape, the buckеt дегеннің орнына radio,the ball деген сөздер қолданылмайды: егер бұлай етіп өзгертсек, олар тұрақты тіркес болудан қалады, немесе тіптен мағынасыз, түсініксіз, кей жағдайда сөз тіркесі болып мағына тұтастығынан айырылып қалады. Н.М.Шанский сөздің морфемалық құрамының тұрақтылық сипаты қалай болса, фразеологизмнің құрамынан және сыңарынан (компоненттерінің) орын тәртібінің тұрақтылық сипаты да сондай деп есептейді. Кейде тұрақты тіркес құрамындағы бір сөздің әр түрлі тұлғасынан әлденеше фразеологизмдер жасала берілуі де мүмкін. Мысалы: жамбасы жерге тигенше (өле өлгенше), жамбасы жерге тиді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Фразеологизмдер мен этникалық менталитет 5
1.1 Лингвистикалық пән ретіндегі фразеологияның негізгі даму сатылары 5
1.2 Пәннің негізгі тәсілдері мен фразеологияның мәні 16
1.3 Паремиялар этникалық негізделген тілдің қызмет бөлігі ретінде 24
1.4 Ағылшын тіліндегі паремиялардың мәні мен ерекшеліктері 27
1.5 Зооним компоненттері бар ағылшын және қазақ тілдеріндегі паремиологиялық константалардың салыстырмалы аспектісі 28
2 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі зооним компоненттері бар фразеологизмдердің салыстырмалы талдануы 32
2.1. Толық жіктелу негізіндегі доминант кластерлердің сипаттамасы 32
2.2 Ағылшын және қазақ паремиологияларында бар лексемаларды салыстырмалы талдау 40
Қорытынды 61
Қолданылған әдебиеттер тізімі 65
Қосымша А 68
Кіріспе
Бүгінгі таңда адамзат тарихының шексіз өрлеп, кемелденген заманында мәдениет пен өнер, саясат пен тіл салаларында халықаралық қатынастың дамып, жанданған уакытында салыстырмалы және салғастырмалы тіл білімі ең өзекті де көкейтесті мәселенің бірі болып отыр. Олай дейтініміз, тілдерді салыстыра-салғастыра зерттеу әр тілдің өрнек бояуын, ұлттық ерекшелігін, қайталанбас қасиетін танып білуге жол ашады. Салғастырмалы тіл білімі мәдениетаралық қатынастың төрінен орын алып, халықтардың бір-бірімен түсінісу барысын жүзеге асыруға кеңінен ат салысады.
Еліміздің өркениетті, экономикасы жоғары дамыған елдер қатарына косылуының бір кепілі - ана тіл тағдырына камқорлық.
Қазақ тілін басқа да шетел тілдерімен салғастыра карастыруды дамыту - ана тіліміздің қолданылу аясының кеңейіп, мемлекеттік тіл ретіндегі статусы мерейінің үстем болуына үлкен әсер ететіні сөзсіз.
Бүгінгі күндегі тіл білімі ғылымының басым бағыты тілді адаммен, оның санасымен, ойлау жүйесімен және рухани-практикалық қызметімен тығыз байланыста оқу болып табылады, ол антропологиялық тіл білімі ғылымы деген атқа ие болған. Антропологиялық тіл білімі ғылымының негізі міндеті - тұлғаның және этностың тілі мен ділі арасындағы өзара байланысты анықтау.
Тілдердің паремиологиялық қабаты өте қызықты мәлімет болып табылады, мұнда бірден тіл-мәдениет-этнос көрінеді.
Тақырыптың өзектілігі тілдегі (соның ішінде парамиологиядағы) адамның көптеген сұрақтардың өңделмей қалуына негізделген. Берілген мәселені жетілдіру парамиологиядағы этникалылықты зерттеу, ағылшын, қазақ тілдеріндегі әлем тілдерінің ерекшеліктерін, механизмдерін анықтау үшін табысты болып келеді. Парамияларды салыстырудың теңдесі жоқ әдісін ойлап табудың қажеттілігі туындауда.
Зерттеудің мақсаты: адамды сипаттайтын ағылшын, қазақ парамияларының фитонимдермен ғылыми жүйеленуін, олардың этникалық өзгешелігінің сипатталуын анықтау.
Қойылған мақсатқа келесі міндеттерді орындағаннан кейін ғана жетуге әбден болады:
- лингвистикалық пән ретіндегі фразеологияның негізгі даму сатыларын, мәні мен мағынасын қарастыру;
- тілдің әлеуметтік стратификациясын талдау;
- ағылшынша, қазақша парамеяларды анықтау;
- фитонимдер: жіктелуі мен доминанттарын қарастыру;
- ағылшын, қазақ фразеологияларындағы парамиологиялық константалардың мәселелерін зерттеу;
- құрамында зоонимдері бар паремиялардың синтаксистік құрылымын талдау;
- ағылшын, қазақ паремиологияларындағы лексемаларды талдау.
Зерттеу объектісі: адамның өмірін сипаттаушы ағылшын, қазақ парамеялары. Берілген зерттеу жұмысында біз фразеологизмдердің кең түсінігін қарастырамыз.
Зерттеу пәні: фитонимдердегі ағылшын, қазақ парамиялары.
Тілдік материалдардың сипаттамасы, сондай-ақ зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері зерттеудің әдістері мен міндеттерін айқындады. Зерттеу жұмысы кешенді сипатқа ие, бұл бір жұмыстағы зерттелетін құбылысқа бірнеше әдістердің сәйкестенуімен негізделген. Жұмыс барысында сипаттаушы, логикалық-түсіндірмелік, салыстыру мен компоненттік талдау әдістері қолданылды. Тұжырымдамалық және мәдени талдаудың әдістері, материалды өңдеудің статистикалық әдістеменің элементтері қолданылды. Берілген жұмыста кластерлік талдау әдісі қолданылды, ол ағылшын, қазақ парамиологияларының әлем тілдерінің көрінісіндегі фрагменттерін, олардың қатынастарын көрсетуге мүмкіндік берді.
Ғылыми жаңалығы: ағылшын, қазақ парамияларының этникалық аспектісі туралы монографиялық жұмыстың болмауы, ағылшын, қазақ этникалық менталитетін лингвистикалық әдіспен зерттеу, парамеяларды салыстырудың жаңа әдісі - кластерлік талдау әдісін қолдану.
Зерттеуге арналған эмпирикалық материалдың базасы ағылшын, қазақ мақал-мәтелдерінің бір тілдік және екі тілдік сөздіктерінен біріңғай таңдау әдісі арқылы жасалған фитонимдермен бірге ағылшын, қазақ парамеялары болып табылады.
Жұмыстың теориялық құндылығы: мұнда көрсетілген бақылаулар мен тұжырымдар ағылшын, қазақ парамеялары туралы мәліметтерді күнделікті қолданысқа енгізуге мүмкіндік береді. Бұл Тілдегі адам факторы, Тіл мен мәдениет, Тіл мен менталитет, Парамиологияяның идеографикалық сипаттамасы мәселелерімен жұмыс істейтін лексикологтар, лексикографтар тілдің, мәдениеттің теоритиктері үшін маңызды болып келеді.
Жұмыстың практикалық құндылығы мынаған негізделген: зерттеудің нәтижелері идеографикалық сөздік жасау кезінде, ағылшын, қазақ лексикалық, практикалық курстарында, жалпы тіл білу бойынша саласында, мәдениеттануда, паремиология туралы арнайы курстар мен арнайы семинарларда, дипломдық, курстық жұмыстарда қолданыла алады.
Жұмыстың құрылымы зерттеудің мақсаты мен міндеті арқылы анықталады. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттерден, ағылшын, қазақ паремеяларында қолданылатын фитонимдердің тізімінен, фитонимдері бар ағылшын, қазақ паремеяларының синтаксистік құрылымының кестесінен тұрады.
1 Фразеологизмдер мен этникалық менталитет
1.1 Лингвистикалық пән ретіндегі фразеологияның негізгі даму сатылары
Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдердің мағына-мәні осы тілдерде сөйлейтін ұлттың ертеден бергі өмірін жан-жақты айқындайды. Халықтың күнделікті өмір тіршілігі негізінде пайда болып қалыптасқан тұрақты тіркестерді қос тілден жиналған деректерімізден кездестіруге болады. Бұл тұрақты тіркестер тілдік қолданыста әр уақыттың салт-дәстүріне, әдет-ғұрыптарына, мәдениетіне, психологиясына, тарихына байланысты қалыптасып, тілдік қолданыста дамып өрбіген. Сондықтан да олар әр халықтың ерекшелігіне байланысты өсіп-өрбіп, сол халықтың ғасырлар бойы жинаған құндылығының бірі болып табылады. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі тұрақты тіркестердің беретін ұғымы әр ұлттың өзіне ғана тән рухани өмірін суреттейді. Яғни, қос тілдегі етістікті фразеологизмдер ұлттық сезім, ұлттық мінез, ұлттық салт-дәстүр негізін айқындайды. Осыған орай ағылшын және қазақ тілдеріндегі тұрақты тіркестердің қалыптасуын айқындауда әр ұлттың дүниетанымын, ой-парасатын және рухани парасатымен байланысты пайда болып қалыптасқан тұрақты тіркестерді саралап, олардың тілдік қатынаста қалыптасуын негіз етіп алдық.
Әлемдегі тіршіліктің бар саласын қамтитын әр ұлттың өзіне ғана тән көркем сөз орамдары - фразеологизмдерді молынан табуға болады. Фразеологизм тілдің айшықты да, мәнерлі, бай саласының бірі. Бұлар өзінің бейнелік, әсерлік, экспрессивті - эмоциялық, суреттеме қасиетімен көзге түседі. Осындай көркем, пәрменді бояуы қанық алуан түрлі фразеологизмдерді халық орынды пайдаланып, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп келеді. Халықтың талай ғасыр сомдап шығарған тұрақты тіркестері - фразеологизмдер тіл қазынасының бір бөлігі екені даусыз.
Соңғы жылдары халықаралық, тіларалық қатынастың дамуына байланысты құрылымы жағынан да мүлдем алшақ тілдерді салыстыра зерттеу тіл ғылымында дәстүрге айналып келе жатыр. Салыстыра зерттеу барысында екі тілдің өзіндік құрылымдық және жүйелік ерекшеліктері мен ұқсастықтары айқындалады. Сондай-ақ, тіл табиғатында осы уақытқа дейін зерттеушілер назарынан шет қалған кейбір құбылыстардың сыры ашылып, осы кезеңге дейін қалыптасқан тұжырымдар басқа қырынан зерделенуі, тілдің өзіндік сипаты айқындатуда. Әр типтес тілдердегі фразеологизмдерді салыстыра зерттеу де өзіндік тұңғиық сыры бар қиындығы да мол күрделі жұмыс [1, б. 83].
Фразеология деген грамматикалық термин гректің фразис (сөйлемше), логос (ілім) - деген сөздерінен біріктіру арқылы жасалған. Тіл ғылымындағы қазіргі мағынасы тұрақты сөз тіркестері деген ұғымды береді. Сондықтан фразеология деудің орнына кейде грамматикада тұрақты сөз тіркестері деп те қолданылады. Сөз, сөз тіркесі, сөйлем дегендеріңіз синтаксис тексеретін сала бола тұра әлгі тұрақты тіркес неге лексикологияның мәселесі ретінде қарастырылады. Себебі фразеологиялық тіркес туралы мәселе синтаксис тексеретін шеңберден шығып кетеді. Тіпті мұның лексикология, фонетика, грамматика сияқты өз алдына жеке сала болып зерттелуіне де қатысы бар.
Тілдегі жеке сөздер грамматиканың қарамағына еніп, белгілі морфологиялық тұлғаларды қабылдап, өзара бір-бірімен тиісті грамматикалық байланысқа түсіп, сөз тіркестерін құрайды. Сөйлемдегі сөздер, ең алдымен, өзара байланысқан бірнеше тіркестерден тұрады. Мысалға Бұл оқиға бір кішкене қалада болған еді деген сөйлемді алатын болсақ, бұл сөйлемде жеті сөз бар. Ол сөздер өзара байланысқан деген жеті түрлі сөз тіркестерін құрап тұр. Бірақ тіркестер тарихи қалыптасқан, жігі ажырамайтын тұрақты тіркестер емес, әрбір сөздің бастапқы мағыналары мен грамматикалық мағыналары толық сақталған, морфологиялық тұлғалары мен тіркестегі орындарын ауыстырып қолдануға келетін ерікті тіркестер.
Тілдің тарихи даму процесінде бірқатар сөздер белгілі морфологиялық тұлғада бірте-бірте қалыптасып, белгілі бір мағынада қолданылатын тұрақты сөз тіркестеріне айналады. Қабырғаңмен кеңес, жігері құм болды, қой аузынан шөп алмайтын, деген сөз тіркестері ойла, ойлағаны болмады, момын деген ұғымдарда қолданылып тұр. Бұл тіркестегі сөздердің жеке мағыналары мен тіркес күйіндегі беретін мағыналары бір-біріне сәйкеспейді және бұл тіркестегі сөздерді синтаксистік apa-қатынастарын ажыратып талдауға келмейді. Біртұтас тілдік тіркес ретінде, бір ұғым түрінде қолданылып тұр. Бұл сияқты сөз тіркестерінің қалай жасалып, қалай бір ұғым ретінде қалыптасқандығын дәлелдеу қиын.
Сөйтіп, бір ұғымда қолданылатын, сөйлем мүшелеріне ажыратуға келмейтін, грамматикалық мағыналарын өзгертіп, тіркестегі орындарын алмастыруға болмайтын тарихи қалыптасқан тұрақты сөз тіркестерін фpaзeология дейді.
Тілді, тілдік бірліктерді адами факторлармен, адами құндылықтармен бірлікте қарастыру қазіргі тіл білімінің алға тартып отырған басты бағыттарының бірі. Бүгінгі күні адами факторларға ерекше мән беріп, тіл иесінің тілдік бірліктерді дұрыс, ұтымды қолдану, мән-мағыналарын терең түсіну мәселесі ғылыми еңбектерде жиі көтерілуде. Осындай жұмыстарда ұлттық құндылықтарға қатысты мәдени деректерге көп көңіл бөлініп, тіл тек тұлғалық (формалық) жағынан ғана емес, сонымен қатар ол мағыналық, ұғымдық, мәдени-концептілік тұрғыдан жиі қарастырылып, талданатын болды. Тілді ұлттың тарихымен, мәдениетімен, рухани қазынасымен, яғни дүниетанымымен тығыз қарым-қатынаста, бірлікте алып қарастырылған жағдайда ғана ұлттық тілдің табиғатын шынайы танып білуге жол ашылады.
Ұлт мәдениетінің қай түрінде болмасын, онда сол ұлттың бүкіл таным болмысы мен тұрмыс-тіршілік суреті сақталған. Белгілі бір ұлттың тарихынан, мәдениетінен, таным болмысынан, тұрмыс-тіршілігінен хабардар ететін тілдік бірліктерге ең алдымен тілдегі фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, нақыл сөздер жатады, себебі бұл тілдік бірліктер белгілі бір ұлттың өзге ұлттардан менталдық айырмашылығын көрсететін, салт-дәстүр ерекшеліктерін білдіретін ұлттық өмір көріністерінің айнасы болып табылады.
Фразеология термині екі түрлі мағынада, бірі - тілдегі тұрақты тіркестерді зерттейтін тіл білімінің саласы; екіншісі - бір тілдегі фразеологизмдердің тұтас жиынтығы деген мағынаны білдіруде қолданылады. Фразеологизмдердің өз алдына дербес лингвистика саласы екендігін танытатын үш түрлі басты белгісі бар. Олар: а) даяр қалпында жұмсалу белгісі; ә) мағына тұтастығы; б) тіркес тиянақтылығы [2, б. 97].
Тіл біліміндегі салыстырмалы-салғастырмалы әдісті қолдану арқылы әр түрлі туыстас және туыстас емес тілдердің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық, фразеологиялық т.б. жүйелерін салыстырып, салғастырып зерттеуге болады. Бұл әдістің түп төркіні ХІХ ғасырдың басынан бастап туыстас тілдер семьясы мен тобы, олардың туыстық қатынасы мен дәрежесін зерттеуге арналған салыстырмалы-тарихи әдісте жатыр. Салыстырмалы-тарихи әдіс туыстас тілдердің деректерін салыстыра тарихи тұрғыдан зерттеп, ондағы лексикалық және грамматикалық құбылыстардың шығу тегі, өзгеруі мен дамуын және түп тегінің бірлігін анықтау үшін қолданылған.
Кейіннен осы атақты әдістің нәтижелері мен деректерін есепке ала отырып, тіл білімінің жаңа принциптері айқындалды, бұрынғы деректер жаңа мәліметтермен толықтырылды. ХХ ғасырда салыстырмалы әдіс арқылы туыстас емес тілдерді де салғастыра зерттеуге болады және зерттеу керек деген пікір кең өріс алды. Бұл әдістің соңғы жылдары кең тарағандығы соншалық, тіпті осыған байланысты тіл білімінің жаңа тараулары, зерттеудің жаңа бағыттары пайда болды: салыстырмалы-салғастырмалы фонетика, салыстырмалы-салғастырмалы лексикология, салыстырмалы-салғастырмалы грамматика, салыстырмалы-салғастырмалы фразеология тілдің тағы сол сияқты басқа салалары өз алдына дербес пән ретінде қаралып, талай ғылыми еңбектердің негізгі нысандары болды.
Тіл білімінің басқа салалары сияқты фразеология да бүгінгі таңда терезесі тең, дербес пәнге айналып отыр. Фразеология саласын тіл білімінің жеке саласы ретінде қалыптастыруда, оның нысандарын, тілдегі орны мен табиғатын зерттеу әдістерін анықтауда, маңызды теориялық тұжырымдар жасауда көптеген отандық және шетелдік ғалым-фразеологтардың еңбектері ерекше орын алады. Н.И.Амосова, А.В.Кунин, И.И.Чернышева, В.Флейшер (W.Fleischer), М.М.Копыленко, І.Кеңесбаев, А.Т.Қайдар, А.Д. Райхштейн, С.Е.Исабеков, С.К.Сатенова, З.Қ.Ахметжанова, Д.Добровольский, М.Сабитова, К.К.Дүйсекова т.б. атақты ғалымдардың жалпы және салғастырмалы фразеология мәселелеріне арнап жазған құнды-құнды еңбектері жарық көрді.
Соңғы 10-15 жыл ішінде қазақ тілі фразеологиясын герман (неміс, ағылшын) тілдері фразеологиясымен салғастыра зерттеуге арналған бірталай жұмыстар жарық көрді (Карбозова Г., Арғынғазина Ш., Оспанова Ф., Молдасанова А., Қапышева Г., Атаханова Р., Мықтыбаева Т. және т.б.) [5, б. 93].
Бірі түркі, бірі герман тілдері тобына жататын қазақ және ағылшын, қазақ және неміс тілдерінің тілдік, ұлттық мәдени ерекшеліктерін түрлі тілдік бірліктер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер бойынан тауып, олардың бір-біріне ұқсастық немесе бір-бірінен айырмашылық дәрежесін анықтауға, ұлттық нақышты тереңірек түсінуге талпынған ғылыми еңбектер баршылық, дегенмен шешімін таппаған мәселелер де жоқ емес. Осындай негізгі мәселелердің біріне қазақ және герман тілдеріндегі фразеологизмдерді қазіргі тіл білімінің жаңа бағыттары мен ұстанымдары негізінде салыстыра-салғастыра зерттеу жатады.
Фразеологизмдердің тек өзіне ғана тән өзгеше белгілері бар. Осы белгілер тілдің бұл категориясын өз алдына жеке сала ретінде қарастыруға итермелейді. Әрі тілдің басқа единицалардан айырмасын айқындайтын негізгі ерекшелік болып табылады. Бұл белгілердің түрі мына төмендегідей:
а) лексикалық мәні;
ә) компоненттік құрамы;
б) грамматикалық категориялардың түрі.
Бұл белгілердің тек фразеологизмдерге қатысты екенін дәлелдеу үшін сол фразеологизмдерді тілдік единица - сөзбен және сөз тіркесімен салыстыру кажет. Екеуінің де фразеологизмдермен ортақтасып кететін белгілері бар. Сөз тіркесі дегеніңіз фразеологизмдер жасалатын ұяның бірі.
Лексикалық мәні және грамматикалық жасалуы жағынан сөз бен фразеологазмдердің ұқсасатын тұстары көп. Фразеологизм мен сөздің лексикалық мәнін ашқанда, олар біріне-бірі синоним болып келетінін байқау қиын емес.
Фразеологиялық тіркестердің жеке сөздер тектес стилистикалық өңі ажарлы келеді. Сөйлемдегі орнына, қолданылу жүйесіне қарай фразеологиялық тіркестер кейде еркін тіркесіп, кейде тұрақтанып қалатын тұстары бола береді.
Фразеологизмдер тіл-тілдің бәрінде бар құбылыс. Және бұларды тілдік бөлекше бір сипаттағы, шырыны мен сөлі таусылмайтын дәмді элементтері деп айтуға болар еді. Тілдің байлығы, тілдің сұлулығы, тілдің өткірлігі дегеніңіздің айрықша көрінер жері осы фразеологизмдер маңы. Ойды әсемдеп айтуды үйренудің мектебі осылар. Сөзіңіз нақты, дәлелді болсын десеңіз, өңменнен өтіп, қолқаны қозғайтын дәрежеде болсын десеңіз, халықтың хас туындысы -- айшықты сөздер тобының тамырын басыңыз. Сонда ғана сіз тілдің қасиеті деген не, байлығы деген не сияқты сауалдарға нақты жауап бере аласыз.
Қай елдің, қай жазушысының қай шығармасын алсаңыз да тілдің осы халықтық элементтерінің сан түрін табуға болады. Яғни қаламгерлердің қай-қайсысы да сөйлеудің халықтық формасын пайдалануға бейім. Осының өзінен-ақ ғылымдағы фразеологизм проблемасының мейлінше қызықты, мейлінше қиын проблема екенін байқау қиын емес. Осыларды ғылыми проблема ретінде қарастыратын әр алуан еңбектердің сөлін сүзсек, мұның неқилы мәселелері айқындала түседі екен [6, б. 38].
Фразеологизм мәселесі көптен сөз болып келеді. Оның бүкіл ішкі-тысқы қасиеттерін ашып, оларды қолданудың пайдасы мен заңдылықтарын аршып берген еңбектердің санының өзі мыңға тартады.
Лингвистиканың жеке тарауы ретінде қалыптасып келе жатқан фразеология жайында жазылған зерттеулер өте көп. Мәселен, Проблемы фразеологии деп аталатын жинақта 500-ден астам зерттеу жұмыстары көрсетілген. Содан бергі аралықта мұндай еңбектердің саны едәуір молайғаны мәлім.
Б.А. Ларин фразеология лингвистикалық пән ретінде жасырын даму дәуірін бастан кешіруде деп жазған еді. Жоғарыдағы еңбектерді талдап таныссаңыз жасырынбақтың күні өтіп, енді ғылыми айтыс, талас дәуірі басталған тәрізді. Қазір фразеологияның мәнін, міндетін, аумағын түсінуде әртүрлі бағытгы ұстанатын бірнеше ағым пайда болғанын байқау қиын емес. Қаншама еңбектер жазылғанмен, фразеологияның небір қызықты проблемалары біртіндеп ашылып, дәлелденіп келе жатқанмен, әлі де даулы мәселелері жетерлік [7, б. 56].
Фразеологазмдер қатарына кіретін тұрақты тіркестердің бәрі бірдей емес. Қайсыбірінің құрамындағы сөздер бастапқы лексикалық мағынасын сақтап тұрса, енді біразының компоненттері жиылып, мүлде басқа бір ұғымды білдіріп жатады. Қандай түрі болмасын мұндай тіркестердің бәрі де фразеология қатарында қарастырылуы тиіс. Бұдан былайғы жерде біз осы тақылетті тіркестерді фразеологизмдер деген терминге жинақтап сөз етпекпіз.
Лингвистиканың өзге салалары сияқты, фразеология да жеке және жалпы сипатты болады.
Фразеологияға жататын барлық тіркестердің жалпы атауы ретінде фразеологиялық единица деген термин жиі қолданылады. Бұл терминді әуелде акад. В.В.Виноградов [8, б. 20] атаған еді. Көптеген ғалымдар бұл терминнің жалпы атау ретінде сәтті табылғанын қолдағанмен, кейінгі кезде оның мазмұнын әлі айқындай түсу қажеттігін айтып жүр. В.В.Виноградовтың классификациясы бір кезде айрықша рөл атқарды. Сонымен қоса, оның көптеген мәселелері жете қарастырылмай дамытылмай, көмескі күйде қалғаны мәлім. Жоғарыда ескерткеніміздей, тіл білімінде фразеологияны зерттеген жүздеген еңбектер пайда болды. Фразеологияны өзінің ғылыми-зерттеу жұмыстарының негізгі объектісіне айналдырған көптеген айтулы ғалымдар бар. Олар өз зерттеулерінде В.В.Виноградовтың классификациясына дау айтады, дәлелді пікір қозғайды. Шынында, бұл пікірлердің жаны бар. Әлі піспеген күмәнді, күдікті жерлері тағы бар. Акад. В.В.Виноградовта фразеологиялық тізбектер (фразеологические единства) кейде метафоралық тұрақты орамдар (метафорические устойчивые обороты) деп те аталады. Тағы бір жерде бұлар идиомдар болып, оның құрамына мақал-мәтелдер, тұрмыстық қосарлы аттар (составные бытовые названия), қанатты сөздер, үзінді цитаттар, кішіпейіддік формулалар (формула вежливости) т.б. еніп кеткен. Сөз тіркесі түріндегі фразеологияның объектісін таныту үшін, кейбір зерттеушілер фразема деген термин қолданып жүр. Бұл термин лексема, морфема, семема деген атаулармен сәйкес, әрі ұйқас. Ал түрі жағынан сөйлемге бара-бар фразеологазмдерді тұрақты фраза (устойчивая фраза) деп атайды. Бұл терминді қолдануға пейіл білдіріп жүрген зерттеушілердің бірі В.Н.Телия.
Жалпы фразеологиялық тіркестерді зерттеуші ғалымдар тұрақты сөз тіркестерінің спецификалық мәнін әрқилы ұғынады. В.В.Виноградов, О.С.Ахманова, С.И.Абакумов, А.И.Смирницкий, Б.А.Ларин еңбектерін қараңыз.
В.Н.Телия өзінің Фразеология дегеніміз не деген зерттеуінде құрылысы жағынан сөз тіркесі не сөйлем боп келе беретін фразеология объектісінің барлық түрін жинақтап атау үшін фразеологиялық орам (фразеологический оборот не жай ғана орам), фразеологизм деген терминдерді қолданады. Бұлай атауда ол ғылымның игі дәстүріне сүйенген [9, б. 47].
Қазақ ғалымдарының арасында да тұрақты тіркестердің жалды атауы ретінде осыған ұқсас ғылыми терминді ұстанатындары бар. Мысалы, М.Балақаев, Е.Жанпейісов, М.Томанов, Б.Манасбаевтар мынадай пікір айтады: Мағынасы жалпыға белгілі, грамматикалық байланысы жағынан бір бүтін единица болып, қолданылуы дәстүрге айналған тұрақты сөз тіркестерін тіл білімінде фразеологиялық орам немесе фразеологизмдер деп атайды. Авторлардың фразеологиялық орам немесе фразеологизм деп отырғандарына енетін тұрақты тіркестер - идиома, фраза, мақал-мәтелдер. Бұған қалыптасқан тиянақгы фразеологиялық сөздердің бір саласы ретінде қос сөздерді де қосады [10, б. 68].
Мұнда фразеологиялық единица және оның В.В.Виноградов жіктеген үш түрі жоқ. Акад. І.К.Кеңесбаев қазақ тіліндегі фразеологимдерді әлгіндей жік-жікке бөліп жатпайды. Ол лексикалық формасы, стилистикалық қызметі жағынан тілімізде айырықша орын алатын мұндай нақыл сөздерді екі топқа бөліп қарастырады. Ол лингвистика тілімен айтканда идиомдар, фразалық топтар [11, б. 56].
Осыған қарағанда көптеген тілдерде В.В.Виноградов классификациясын сол күйінде қабылдаудың ретті бола бермейтінін әңгіме етіп жүрген пікірлердің жаны бар тәрізді.
Орыстың атақты ғұламалары: М.В.Ломоносов, академиктер: Ф.Буслаев, И.И.Срезневский, Ф.Ф.Фортунатов, А.А.Шахматов, проф. АА.Потебня т.б. айтқан пікірлері фразеологияны зерттеу жұмыстарын ғылыми арнаға салып, дұрыс бағыт берді. Бұл ғалымдардың пайымдаулары фразеологияны зерттеудің белгілі-белгілі кезеңдерін, даму сатыларын танытады. Бірақ бұлардың ешқайсысы да фразеологияны лексикологияның жеке бір бөлімі ретінде бөліп қарастырған жоқ. Өз дәуірінің ғылыми ой-өрісінін деңгейімен қарағанда ұтымды, дәлелді бір өрбіткенмен, түбегейлі зерттеу ХХ ғасырдың 30 - 40 - жылдарының үлесіне қалған болатын [12, б. 68].
Фразеологияны лексикологияның жеке бір тарауы ретінде бөліп шығарған Ш.Балли болатын. Ол фразеологияның белгілі бір қалыптағы күйін (синхроническая фразеология) қарастырудың негізін жасады. Ш.Балли: Языки постоянно изменяются, функционировать они могут только не изменяясь, -- дей отырып, тілдің дәл қазіргі, осы күнгі жағдайына ерекше мән береді. Міне, сондықтан Ш.Балли концепциясының қазіргі кезеңде де едәуір маңызы бар. Дегенмен Ш.Балли де фразеологияның түрлерін, мазмұнын таратып, талдап айтып бере алмады [13, б. 89].
30 - 40 - жылдары тіл білімінде фразеологияға арналған жеке еңбектер шыға бастады. Проф. Е.С.Истрина фразеологияны лексикологияның жеке тарауы етіп белген. И.Вульфиус К вопросу о классификации идиомов деген мақаласында Ш. Баллидің теориялық көзқарастары тұрғысынан біраз пікір қозғаған.
Л.А.Булаховский фразеологияны тіліміздегі бейнелеуіш мәнерлі сөздер жайындағы ғылым деп есептейді. Фразеологияны обычно разложимые смысловом отношении словосочетания, но закрепившиеся в языке как материал ходовой цитации (пословицы, поговорки, удачные выражения писателей, ставише крылатыми словами, и т. п.) и потому получившие известную цельность, - деп түсінеді [14, б. 104].
Тұрақты тіркестердің этимологиялық жүйелі классификациясың жасауға тырысқан проф. С.И.Абакумовтың әрекеттері де көңіл аударарлық. Ол идиоматика мен фразеологияның жігін ажыратады [15, б. 58].
Ол идиомалық орамдардың ерекше белгілері ретінде мыналарды көрсетеді: семантикалық бір тұтастығы, аударуға келмейтіні, синтаксистік және лексикалық тұлғаларға бөлінбейтіні, грамматикалық формаларының өзгермейтіні, сөздер орнының тұрақтылығы, сөз жасау мүмкіндігінің кемдігі. Фразеологияға жататын орамдардың беретін мағынасы оның компоненттерінің негізгі лексикалық мағынасынан алшақтамайтынын анықтайды.
Сонымен, Абакумовтың пікірі бойынша, фразеология дегеніміз ойды білдірудің дайын сөйлемшелері жөніндегі ғылым.
Фразеология мен идиоматиканың анықтамасын беруде Е.Д.Поливанов: Фразеология (или идиоматика) является особой дисциплиной (наряду с фонетикой, морфологией, синтаксисом и словарем, или лексикой), занимающей по отношению к лексике то же положение, которое синтаксис занимает по отношению к морфологии, так как эта дисциплина оперирует так же, как и лексикология, выражением индивидуальных понятий (лексических значений) в отличие от синтаксиса и морфологии, которые имеют своим объектом изучение символики общих (абстрактных) идей , -- деп жазады. Поливановтың анықтамасы И.А.Бодуэн де Куртенэ қолданған сөздердің көп қызметтілігі (полифункциональность) жайындағы жалпы методологиялық концепциясынан шығып жатқан ұғым. Мұны кейін Л.В.Щерба мен Б.Д.Поливановтың қабылдағаны мәлім. Фразеология мәселесімен арнайы шұғылданбаса да Поливанов еңбектерінде, кейде, осындай аса қажет ғылыми пайымдауларын айтқан. Зерттеушілер үшін бұл сияқты пікірлердің орны бөлек [16, б. 43].
Фразеологая синтаксистен, лексикологиядан, семасиологиядан бөлек жеке-дара дами алмайды.
Сөйлеуіміздегі сөздерден гөрі семантикалық біртұтас тізбектерді, яғни сөздерден гөрі күрделірек сөздер тобының (фраза, идиома, фразеологиялық тығыз топ, тұрақты бөлінбейтін тіркестер, фразеологиялық единицалар) жігін ажырату ниеті В.В.Виноградовтың жазуы бойынша К.Бругман, Г.Пауль, Ш.Балли, АСеше, О.Есперсен, И.А.Бодуэн де Куртенэ, А.А.Шахматовтардың еңбектерінде байқалған. Бұл - бір жол. Яғни бұл семантикалық сипаттама. Мұндай семантикалық топтарды басқа бір жолмен қарастыруға болатынын талдаған ғалымдар да бар. Фраза құрудың механизмін басқарып отырған тіл категорияларын зерттеу айрықша нәтиже береді. Сондай категориялардың бірі тіл жүйесінің фактісі ретіндегі сөз мағынасының құрылысы болса керек. Фраза құрудың әрқилы процесінің негізін жасайтын сөз мағынасының құрылысын зерттеу жолын ең алғаш В.В.Виноградов көрсеткен болатын. Ол Современный русский язык деген еңбегінде былай деп жазған: Тесная связь идиоматики и фразеологии с лексикологией обусловлена не только структурной близостью понятий слова и ядиомы, но и постоянным движением внутри языка от слов к идиомам и фразам - и обратно - от фраз и идиом к словам. Ал Основные типы лексических значений слова деген ВЯ журналының 1953 жылы 5-санында жарияланған мақаласында В.В.Виноградов фразеология төңірегіндегі ойларын кеңейтіп, біраз жаңа ұғымдарды өрбітті [8, б. 54].
В.В.Виноградов фразеологиялық топқа семантикалық анализ жасап, оның мағыналық жіктерін дәл ажыратып классификациялаған. Ең алдымен, ол бұл топтан фразеологиялық тіркестерді (фраз. сочетания) бөліп шығарды да, Ш.Баллидің единства деп жүргендерін екіге ажыратты; фразеологиялық түйдектер (тұтастықтар) және фразеологиялық тізбектер (единства) деп. Осының әрқайсысын жеке-жеке талдап көрейік.
1) Фразеологиялық тұтастықтардың (сращения) негізгі белгілерін тізіп айтсақ мынадай түйін жасауға болады. Біріншіден, бұлар ішкі формасынан айрылған, дәлелдемесі жоқ жеке сөздер сияқты лексика-семантикалық единицалар. Екіншіден, тұтастықтар компонентінің бірде-бірі жеке өзіндік мағынаға ие бола алмайды. Яғни олар негізгі лексикалық мағыналарынан мүлде айрылған. Бір бүгіннің беретін мағынасы мен жеке компоненттердің әрқайсысының лексикалық мағынасы арасында ешқандай байланыс жоқ. Үшіншіден, мұның құрамыңдағы сыңарлардың сырттай қарағанда жеке-жеке тұруы тек тілдің өзінің ежелден қалыптасқан дәстүріне, дағдысына байланысты нәрсе. Егер В.Виноградовтың өз сөзімен тұжырымдасақ, фразеологиялық тұтастықтар - ерітіндіге айналған лексикалық бөлшектердің химиялық қосындысы. Бұл сияқты тұтастықтарды идиома деп те атайды. Идиомаландырылған сөз тіркестерінің грамматикалық мағынасы да өзгеріп кетеді. Оның себебі фразеологиялық тұтастықтардың семантикалық жағынан бөліп жаруға келмейтіндігіне байланысты. Яғни семантикалық біртұтастық оны грамматикалық жақтан мүшелендірмейді.
С.Кеңесбаев пен Т.Жанұзақовтың Тіл білімі терминдерінің орысша-қазақша сөздігі кітабында фразеологияның бұл терминдерінің бәріне қысқаша анықтама берілген. Мәселен, фразеологиялық түйдектерді (тұтастықтарды) былай түсіндірген: Түйдекті тіркес ішіндегі сөздердің бір-бірімен лексикалық, грамматикалық берік байланыста болып, бөлініп-жарылмайтын фразалық мағынаның ол сөздердің лексикалық мағыналарымен ешбір жуыспайтын томаға-тұйық тіркестер [17, б. 48].
2) Фразеологиялық тізбектердің В.В.Виноградов негізгі төрт қасиетін көрсеткен. Фразеологиялық тізбек болу үшін бұл белгілердің бәрі түгел болуының қажеті жоқ. Осының бірі де жеткілікті. Енді сол белгілерді жеке-жеке қарайық.
а) Біртұтас фразалық тіркестің бейнелі, ауыспалы мағынада болуы шарт. Бұл мағына бірден ұғынылмай, кей жағдайда ғана сезілуі тиіс; ә) Экспрессивті тығыздық (насыщенность); б) фразалық тізбектің лексикалық элементтерінің ешқайсысын басқа бір синоним сөздермен ауыстыруға болмайды; в) Егер ауыстырар болсақ, онда фразалық тізбекті түгелімен ауыстыру мүмкін екендігі. Бірақ айтылған белгілердің бәрі де ешбір дау туғыза алмайтын ақиқат емес. Сондықтан мұны өзінде де біраз солқылдақтық бар (В.Н.Телия).
Жоғарыда көрсетілген тіл білімі терминдерінің сөздігінде фразеологиялық тізбектерді Тұгас тізбек (бірліктер) күйінде бүтін бір мағынаны білдіретін, бірлік жігі ажырамайтын, компоненттері басқа сөзбен алмаспай тұратын тұрақты сөз тіркестерінің бір түрі деген.
Фразеологиялық тізбектердің негізгі қасиеттері оның ең алдымен, бірден аңғарыла қоймайтын астарлы мағыналылығында болса, екіншіден, мұндай тіркестер өте әсерлі, әрі мәнерлі болады; үшіншіден, бұлардың компоненттерінің ешқайсының орнын ауыстырып, не орнына басқа бір сөз қоюға келмейді; төртіншіден, фразеологиялық тізбекті мәндес бір сөзбен немесе синонимдес тіркеспен алмастыруға болады.
3) Фразеологиялық тіркестер фразеологиялық единицалардың ең молырағы. В.В.Виноградов мұны тізбек пен тұтастыққа қарама-қарсы қойып қарайды. Бұл тіркестер семантикалық жағынан жіктеуге келеді. Мұндағы тіркескен сөздердің мағыналық салмағы бірдей. Фразеологиялық тіркестердің құрамындагы сөздер өзінің негізгі лексикалық мағынасында тұрады. Жалпы мағына осы сыңарлар мағынасымен тікелей байланысты.
Енді осы классификацияға қазақ ғалымдары қалай қарайды екен және жалпы фразеологиялық тіркестер жайындағы пайымдауларын талдап көрелік.
І.Кеңесбаев пен Ғ.Мұсабаевтың Қазіргі қазақ тілі деп аталатын кітабында автор тіркес атаулының бәрін фразалық тіркес деп алады да, алдымен оны идиомдар және басқа фразалық топтар деп екіге бөледі. Идиомдарды ерекше категория ретінде өз алдына бөлек қарайды да, тіліміздегі басқа тұрақты сөз тіркестерінің бәрін (мақал, мәтел, қанатты сөз т.б.) фразаның қатарында әңгімелейді. Идиома мен фразаның негізгі айырмашылықтарын былай түсіндіреді: Идиом тобындағы сөздер өзінің жеке тұрғандағы негізгі мағынасынан айырылып қалады да, өзара жымдасып, бір ғана негізгі лексикалық ұғым береді. Басқаша айтқанда, идиом ішіндегі компоненттер өзінің лексикалық формасы мен мағынасын жоғалтады да, грамматикалық формасын сақтайды; бұлар (компоненттер) - негізгі бір кесек күрделі лексикалық единицаның грамматикалық элементтері (мүшелері) болып есептеледі. Идиоманың негізгі белгілері: біріншіден, тұтас бір ұғым жеке сөздерінің ұғымынан алшақ кетеді де, жеке сөздер (компоненттер) өзінің дербес ұғымынан не жартылай, не мүлдем айрылып қалады, екіншіден, бұл тізбектердің көпшілігі екінші тілге сөзбе-сөз аударуға келмейді. Ал фраза жеке элементтердің негізгі мағынасынан барып жасалған тізбек [11, б. 76].
Идиом мен фразаның ортақ қасиеттері де бар, ол - тиянақтылық. Сөйтіп, біз идиом мен фразаның айырмасы олардың құрамындағы сөздердің жеке күйіндегі мағынасынан айрылу, айрылмауына байланысты ажыратылатынын байқап отырмыз. Авторлар мақал-мәтелдердің де негізгі қасиеттерін ашып, идиомдармен салыстыра зерттейді. Олардың ортақ белгілерінің бастысы орнықтылық, яғни бұл тіркестерді құрауға қатысып тұрған сөздердің арасына сөз қосып немесе олардың орнына басқа бір сөзді пайдалануға болмайтындығы деп көрсетілген. Бұлардың бәрін топтап келіп, жасалған мына бір тұжырымға назар салыңыз:
Мақал, фраза, идиомдарды басқа системалық күйге аударарда бұлардағы өзара негізгі айырмашылықтардың бірі айқын көзге түседі - идиом сөздердің дені сөзбе-сөз (мақал, фразадағы сөздердей) аударуға келмейді. Бұл - жоғарыда біз атап кеткен лексикалық өзгешеліктен туған қасиет.
Жалпы, авторлар идиома мен фразаны егжей-тегжейлі талдағанмен, мақал-мәтелді тұрақты сөз тіркесінің қай түріне жатқызуға болатынын ашып айтпайды.
Идиомдардың тағы бір ерекше белгілерінің бірі - олардың көнелігі. Сөздер тізбегі идиом болу үшін көп замандар керек. Оның құрамындағы сөздер мүлде дерексізденіп, өзінің негізгі лексикалық мағынасынан алшақтауы осындай ой туғызады. Мақалдарды қолданғанда, оны өзгертпей сол қалпында алып, басқа сөздермен араға де (деп, деген, дегендей) етістігін дәнекер етеміз. Ал идиомдарды морфологиялық өзгерістерге салуға болады да, олардың синтаксистік тиянақтылығын ешбір өзгерте алмайсыз. Морфологиялық, әрі синтаксистік беріктігі бірдей идиомдар да бар, бірақ олар көп емес. Идиомдар түгесінді бір ғана ойды білдіруіне орай, олар көбінесе бір сөздің орнына жүреді.
Идиом, фразалардың тағы бір ерекшелігі - біразының дыбыс үйлесімі. Бұл тізбектерде біркелкі не дауысты, не дауыссыз дыбыспен (аллитерация) келетін немесе не біркелкі жуан, не жіңішке сөздерден келетін идиомдар бар.
Идиом, фразалардың лексикалық мағыналарын бөлек әңгімелеу қажет.
Қазақ тілі практикалық курсында (авторлары: Н.Оралбаева, Г.Мадина, А.Әбілқаев, жалпы редакциясын басқарған проф. М.Балақаев) Лексика тарауының бір бөлімі Тұрақты сөз тіркестері деп аталған. Мұнда авторлар тұрақты сөз тіркестерін идиома, фраза, мақал-мәтелдер деп жеке-жеке бөліп талдайды. Қысқа болса да әрқайсысына анықтама беріп, нақты тұжырым айтуға тырысқан. Әрқайсысына берілген анықтамаларға жеке-жеке қарап шығайық.
а) Идиома деп іштей бөліп, жаруға келмейтін және оның тұтас мағынасы құрамындағы сөздердің әрқайсысының лексикалық мағынасына байланысты тумаған сөздер тобын тұрақты тіркес дейміз.
ә) Тұрақты тіркестердің енді бір түрін фраза деп атайды да, оған да нақты анықтама бермегенмен, мұның өзіндік айырмасын түсіндіреді. Авторлардың түсініктемесін берейік: Тұрақты тіркестің бір түрі - фраза. Ол да идиома сияқты түйдекті тіркес қалпында айтылады. Алайда мұның идиомадан айырмашылығы құрамындағы сөздердің бәрі не біреуі өзінің бастапқы лексикалық мағынасынан айрылып қалмайды.
Шынында бұл келтірілген мысалдар құрамындағы сөздер өзінің негізгі лексикалық мағынасынан онша алшақтамайды. Ендеше идиомалар сияқты, фразалық тіркестер де сөзімізді өткір, көрікті, образды ету үшін жұмсалады деген тұжырымды әбден қолдаймыз.
б) Мақал-мәтелдер халықтың ғасырлар бойғы іс-тәжірибесінен, өмір тануынан қорытылып, ереже түрінде тұжырымдалған аталық сөзі, ой түйіні. Біз авторлар анықтамасын бұлжытпай беріп отырмыз. Олар мақал-мәтелдің идиома, фразаларға ұқсас жағы мен өзгешелігін ажыратқан. Ұқсас жағы - мұның бәрінде сыртқы құрылымы, сөздердің орын тәртібі тұрақты болуында да айырмасы - біріншіден, мақал-мәтелдің құрамындағы сөздер өздерінің лексикалық мағынасын толық сақтап, сөйлем мүшесіне талдауға келеді; екіншіден, егер идиома мен фраза сөйлем ішінде басқа сөздермен байланысу үшін тұлғалық өзгеріске ұшыраса, мақал-мәтелдер ешбір өзгеріске түспей, басқа сөзбен не сөйлеммен де етістігі арқылы байланысады.
Авторлар мақал мен мәтелдің өзара айырмасын да ажыратқан: мақалда өмір тәжірибесінен екшеліп алынған ақыл, өнеге, оқушыны жақсыға баулып, жаманнан аулақ болуға үйрететін кеңес берілсе, мәтел белгілі бір ойға, ұғымға ишара жасайды, онда астарлап, жұмбақтап айту мәні басым болады.
Мұның қай-қайсысы болмасын, айтайын деген ойды нақты, анық етіп және тыңдаушыға бірден аңғартуға немесе сөйлеген сөзімізден қысқа, тұжырымды қорытынды шығаруға үлкен жеңілдік жасайды. Бұларды талғамсыз қолдана беруге болмайды. Екінші жағынан мақал-мәтел әдебиеттің бір жанры есепті таптық сипатта боп келеді. Міне, сондықтан сақ болған жөн.
Фразеология жөнінде К. Ахановтың пікірлері көңіл аударарлық. К.Аханов өзінің кітабында фразеологияны біраз талдайды. Ол осы еңбегінде бұларды екі топқа бөліп: оның бірін - еркін тіркес, екіншісін - тұрақты фразеологиялық тіркес деп алады. Мұның алдыңғысын синтаксистің сыбағасына беріп, кейінгісін лексиканың құрамында қарастырады [3, б. 53].
Фразеология деген терминге келсек, мұның екі түрлі мәні бар тәрізді: біріншіден, белгілі бір тілдегі тұрақты фразеологиялық сөз тіркестерінің жиынтығы дегенді білдірсе, екіншіден, сол тіркестер жиынтығын ғылыми түрде зерттеп талдайтын ілім мағынасында түсініледі. Автор тұрақты сөз тіркестерін жақшаның ішінде фразеологиялық единицалар деп алады. Бұл терминологиялық сөздіктерінде орныққан термин. Мұнда да алдымен тұрақты тіркес пен еркін тіркестердің айырмасы нақты талданады. Автор мынадай басты-басты ерекшеліктерін көрсетеді:
Біріншіден, тұрақты сөз тіркестерінің құрамындағы сөздердің орны, еркін тіркестің құрамындағы сөздердің орнына қарағанда әлдеқайда тұрақты, бекем болады.
Екіншіден, тұрақты фразеологиялық сөз тіркестерінен туатын бір бүтін мағына оны құрастырушы сыңарлардың мағынасынан басым болады.
Үшіншіден, тұрақты фразеологиялық сөз тіркестері бір тілден екінші тілге аударуға икемсіз келеді, әсіресе оларды тікелей сөзбе-сөз аударуға болмайды.
Ағылшын тіліндегі фразеологизмдерді зерттеу, оларды аудару мәселесімен айналысқан А.В.Кунин. А.В.Кунин өзінің еңбектерімен ағылшын фразеологиясының және де жалпы фразеологияның дамуына өте көп үлес қосты. А.В.Куниннің бұл салада көптеген еңбектерін атауға болады. Мысалы: Фразеология современного английского языка, Англо-русский фразеологический словарь т.б.
Кунин А.В. фразеологиялық единицалар мен сөз туралы айта келіп, олардың төмендегідей өзгешеліктерін көрсетеді. Екеуінің бірінші айырмашылығы жасалуында, үшіншіден фразеологиялық единицаның мағыналық құбылысы еш уақытта сәйкес келмейді деп сөзден айырмашылығын айтады [18, б. 47].
1.2 Пәннің негізгі тәсілдері мен фразеологияның мәні
Фразеология туралы еңбектерде фразеологизмдердің негізгі үш белгісі болатыны көрсетіліп жүр: мағына тұтастығы, құрылымының тұрақтылығы және қолданылу тиянақтылығы. Бұл белгілердің қатарында фразеологизмдердің бейнелілігі көрсетілмеген. Фразеологизмдердің тұтастығы жай ғана тұтастық емес, бейнелі, мәнерлі тұтастық. Бейнелілік, мәнерлілік фразеологизмдердің басқа белгілері сияқты маңызды белгісі болып табылады. Сөйтіп, фразеологизмдер басқа тіл бірліктерінен төрт түрлі белгі-қасиетімен ерекшеленеді: 1) құрылым тұрақтылығы. 2) мағына тұтастығы. 3) даяр қалпында қолданылу тиянақтылығы. 4) бейнелілігі, мәнерлілігі. Осы белгілер фразеологизм атаулының бәріне тән, тек бірінде толық, бірінде солғын болуы мүмкін. Фразеологизмдердің жоғарыда көрсетілген белгілерін құрылымы немесе мағынасы жағынан оларға ұқсас басқа тіл бірліктерімен (еркін сөз тіркестері, күрделі сөздер, сөйлемдермен) салыстырғанда айқын көруге болады.
Фразеологизмдердің дайын қалпында жұмсалу белгісі - тұрақты тіркестер қарым-қатынас процесінде, сөйлеу кезінде жасалынбайды, даяр қалпында біртұтас (бүтін, бірлік) единица ретінде жұмсалады. Фразеологиялық етістіктің бұл қасиеті оны еркін сөз тіркесімен салыстырғанда анық көрінеді. Мысалы: тамақ ішу, қолды жуу, үй тазалау және to love music, clever man, to build houses деген еркін сөз тіркестері қарым-қатынас процессінде, сөйлесу кезінде бір-бірімен емін-еркін тіркесіп айтылуынан жасалса, ас адамның арқауы, түймедейді түйедей ету, қой аузынан шөп алмас және mare's nest, small hours, husband's tea, т.б. тәріздес сөз тіркестер тіркескен күйінде, бүтін күйінде жадымызда айна қатесіз сақталады да, сөйлеу кезінде олардың сыңарлары (сөздер) сөйлеушінің қалауы бойынша тіркеспейді, бүтіннің бөлшектері тәрізді бұрыннан тіркесіп қойған қалпында, өлеңдегі қайырма тәрізді бұлжымай бір тұтас күйінде қолданылады. Мұндай қасиет тұрақты тіркестерге ғана емес, сонымен қатар лексикалық бірлік (единица) сөзге де тән. Мысалы: әдемі, жылдам, үндемеу, talk, laugh, smile деген сөзде және бұларға белгілі дәрежеде синонимдес болып келетін үріп ауызға салғандай, көзді ашып жұмғанша, жұмған аузын ашпау, get a talk with, give a laugh, give a look, force a smile тәрізді фразеологизмдер дайын қалпында жұмсалу қасиетімен сипатталады. Мысалы, қазақ-ағылшын тілдеріндегі тұрақты тіркестерді салыстырсақ:
kill two birds with one stone - екі қоянды бір оқпен өлтіру;
cat and dog life - ит пен мысықтай өмір;
to pick up one's ear- құлақ түру;
to abound іn courage -- жүрек жұтқан болу;
to meet adversіtіes wіth -- бәлеге шалдығу, қырсыққа іліну;
to take advantage of somethіng - бірдеңенің пайдасын көру;
justіfy somebody's confіdence -- біреудің сенімін ақтау;
talk nonsense, talk rubbіsh, talk rot - аузына түскенін оқтай;
take revenge, to cook one's goose - алдына келтіру;
to judge by appearances - сыртына қарап тон пішу;
aggress agaіnst a country -- баса көктеп кіру;
to go ape (over, for) -- торығу (күйзелу) [19, б. 36].
Тіркес тиянақтылығы да фразеологизмдердің ең негізгі белгілерінің біріне жатады. Тиянақты сөз тізбегіндегі сөздер әркімнің қалауынша емес, қалыптасқан белгілі бір жүйемен орналасқан. Өзара тығыз жымдасып орналасқан сөздердің жігі ажырамай тұрады. Олар бір-бірімен иін тіресіп, өзге сөзбен алмастыруға я болмаса, тұрақты орын тәртібін өзгертуге келмейді.
Мәселен, мұрнын көкке көтерді дегеннің орнына қолын көкке көтерді десек, мән-мағынасын мүлде өзгертіп жібереді, тұрақты тіркес еркін тіркеске айналып кетеді. Ал көк сөзін оның синонимі аспан деген сөзбен алмастырсақ (мұрнын аспанға көтерді), мағына тұтастағы онша бұзылмағанмен стильдік мәні солғындап, үйлесімі кемиді, құлаққа жағымды тимейді. Көтерген деген етістікті көтермеді, көтеріп тұр, көтермекші деп өзгерте беруге көнбейді. Тек өзінің сіресіп қалыптасқан қалпында қодануды талап етеді.
Сондай-ақ red tape, kick the bucket деген тұрақты тіркес құрамындағы red, kick деген сөздердің орнына blue, give немесе tape, the buckеt дегеннің орнына radio,the ball деген сөздер қолданылмайды: егер бұлай етіп өзгертсек, олар тұрақты тіркес болудан қалады, немесе тіптен мағынасыз, түсініксіз, кей жағдайда сөз тіркесі болып мағына тұтастығынан айырылып қалады. Н.М.Шанский сөздің морфемалық құрамының тұрақтылық сипаты қалай болса, фразеологизмнің құрамынан және сыңарынан (компоненттерінің) орын тәртібінің тұрақтылық сипаты да сондай деп есептейді. Кейде тұрақты тіркес құрамындағы бір сөздің әр түрлі тұлғасынан әлденеше фразеологизмдер жасала берілуі де мүмкін. Мысалы: жамбасы жерге тигенше (өле өлгенше), жамбасы жерге тиді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz