Шет тілдік білім беру аясында оқушылардың таным іс-әрекеттерін ұйымдастыру ретінде Блум таксономиясын қолдану
Кіріспе 3
1 Шетел тіліне оқушыларды оқыту негізіндегі Блум таксономиясының теориялық негіздері 3
1.1 Блум таксономиясының мазмұны, міндеттері мен ерекшеліктері 3
1.2 Блум таксономиясын оқытуда қолданудың мәні 3
2 Шет тілдік білім беру аясында оқушылардың таным іс.әрекеттерін ұйымдастыру ретінде Блум таксономиясын қолдану 3
2.1 Шетел тіліне оқыту сабағында Блум таксономиясын қолданудың ерекшеліктері 3
2.2 Шетел тілі сабағында Блум таксономиясын қолданып, оқушылардың таным іс.әрекеттерін дамытудың нәтижелері 3
Қорытынды 3
Қолданылған әдебиеттер тізімі 3
Қосымша 3
1 Шетел тіліне оқушыларды оқыту негізіндегі Блум таксономиясының теориялық негіздері 3
1.1 Блум таксономиясының мазмұны, міндеттері мен ерекшеліктері 3
1.2 Блум таксономиясын оқытуда қолданудың мәні 3
2 Шет тілдік білім беру аясында оқушылардың таным іс.әрекеттерін ұйымдастыру ретінде Блум таксономиясын қолдану 3
2.1 Шетел тіліне оқыту сабағында Блум таксономиясын қолданудың ерекшеліктері 3
2.2 Шетел тілі сабағында Блум таксономиясын қолданып, оқушылардың таным іс.әрекеттерін дамытудың нәтижелері 3
Қорытынды 3
Қолданылған әдебиеттер тізімі 3
Қосымша 3
Мемлекет басшысы 2007 жылғы “Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан” атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Қазақстан бүкіл әлемде үш тілді пайдаланатын жоғары білімді ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі» [51].
Қазіргі өмір талабы – оқу және тәрбие процесін түбегейлі өзгерту. Еліміздің тарихында болып жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістер, білім беру саласындағы жаңа бағыттар ағылшын тілін оқытуды үнемі жетілдіруді, оқытудың ғылыми және әдістемелік деңгейін көтеру міндеттерін жүзеге асыруды талап етуде.
Осыған орай, ағылшын тілін тілдің үш тұғырының бірі ретінде қызмет етуінің алғышарты – оның қоғамдық өмірдің әр алуан саласында қолданылуы болып табылады. Жер шарын мекендеген мыңдаған ұлттар мен ұлыстардың бір-бірін түсінуіне – халықаралық сипат алған ағылшын тілінің ролі зор.
Ағылшын тiлiн үйрену арқылы оқушылар бiлiм дегейiн көтерiп, өз халқы мен басқа халықтар арасындағы ұқсастықтар мен ерекшелiктердi ажыратуға дағдыланады. Сөйтіп, өз пiкiрi қалыптасады, түрлi елдер мәдениетiн үйренедi.
Оқушылардың бойында білімнің, қабілеттердің, дағдылардың қалыптасу деңгейін анықтаудың, өлшеудің және бағалаудың мәселесі қазіргі кезде оқыту тәжірибесіндегі маңыздылардың бірі болып саналады.
Егер оқытудың мақсаты оқушы нені білуі, нені істей алуы керектігін анықтайтын болса, онда оқытудың міндеттері мақсатқа қалай қол жеткізуге болатындығына жауап береді.
Білім технологиясының шеңберінде 1956 ж. Б.Блуммен педагогикалық мақсаттағы алғашқы таксономия жасалған болатын. Бұл ретте Б. Блум мен Д. Кратволь білімнің мақсатын үш облысқа бөлді: когнитивті (білімнің мазмұнын меңгеруге қойылатын талаптар), психомоторлы (қозғалыс, жүйке-бұлшық еттік қызметтің дамуы) және аффективті (эмоционалдық-құндылықтық сала, меңгерілетінге қатынас).
Когнитивті облысты қамтитын бірінші таксономия ішінде тағы да бөлінетін алты мақсаттардың түрінен тұрады:
- білім (нақты материал, терминология, фактілер, анықтамалар, белгілер және т.б.);
- түсінік (түсініктеме, интерпретация, экстраполяция);
- қолдану;
- талдау (өзара байланыс, құрастырудың принциптері);
- синтез (жоспарды және мүмкін әрекеттердің жүйесін құру, абстрактілі қатынастардың жүйесін алу);
- бағалау (алынған мәліметтердің негізінде талқылау, сыртқы белгілердің негізінде талқылау).
Блум таксономиясы бірнеше рет көптеген ғалымдармен сынға ұшыраған болатын, өйткені онда ойлау операциялары бар оқытудың нәтижелерінің (білім, түсінік, қолдану) нақты орын ауыстыруы жүреді.
Қазіргі өмір талабы – оқу және тәрбие процесін түбегейлі өзгерту. Еліміздің тарихында болып жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістер, білім беру саласындағы жаңа бағыттар ағылшын тілін оқытуды үнемі жетілдіруді, оқытудың ғылыми және әдістемелік деңгейін көтеру міндеттерін жүзеге асыруды талап етуде.
Осыған орай, ағылшын тілін тілдің үш тұғырының бірі ретінде қызмет етуінің алғышарты – оның қоғамдық өмірдің әр алуан саласында қолданылуы болып табылады. Жер шарын мекендеген мыңдаған ұлттар мен ұлыстардың бір-бірін түсінуіне – халықаралық сипат алған ағылшын тілінің ролі зор.
Ағылшын тiлiн үйрену арқылы оқушылар бiлiм дегейiн көтерiп, өз халқы мен басқа халықтар арасындағы ұқсастықтар мен ерекшелiктердi ажыратуға дағдыланады. Сөйтіп, өз пiкiрi қалыптасады, түрлi елдер мәдениетiн үйренедi.
Оқушылардың бойында білімнің, қабілеттердің, дағдылардың қалыптасу деңгейін анықтаудың, өлшеудің және бағалаудың мәселесі қазіргі кезде оқыту тәжірибесіндегі маңыздылардың бірі болып саналады.
Егер оқытудың мақсаты оқушы нені білуі, нені істей алуы керектігін анықтайтын болса, онда оқытудың міндеттері мақсатқа қалай қол жеткізуге болатындығына жауап береді.
Білім технологиясының шеңберінде 1956 ж. Б.Блуммен педагогикалық мақсаттағы алғашқы таксономия жасалған болатын. Бұл ретте Б. Блум мен Д. Кратволь білімнің мақсатын үш облысқа бөлді: когнитивті (білімнің мазмұнын меңгеруге қойылатын талаптар), психомоторлы (қозғалыс, жүйке-бұлшық еттік қызметтің дамуы) және аффективті (эмоционалдық-құндылықтық сала, меңгерілетінге қатынас).
Когнитивті облысты қамтитын бірінші таксономия ішінде тағы да бөлінетін алты мақсаттардың түрінен тұрады:
- білім (нақты материал, терминология, фактілер, анықтамалар, белгілер және т.б.);
- түсінік (түсініктеме, интерпретация, экстраполяция);
- қолдану;
- талдау (өзара байланыс, құрастырудың принциптері);
- синтез (жоспарды және мүмкін әрекеттердің жүйесін құру, абстрактілі қатынастардың жүйесін алу);
- бағалау (алынған мәліметтердің негізінде талқылау, сыртқы белгілердің негізінде талқылау).
Блум таксономиясы бірнеше рет көптеген ғалымдармен сынға ұшыраған болатын, өйткені онда ойлау операциялары бар оқытудың нәтижелерінің (білім, түсінік, қолдану) нақты орын ауыстыруы жүреді.
Дипломның тақырыбы: Шет тілдік білім беру аясында оқушылардың таным іс-әрекеттерін ұйымдастыру ретінде Блум таксономиясын қолдану
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Шетел тіліне оқушыларды оқыту негізіндегі Блум таксономиясының теориялық негіздері 6
1.1 Блум таксономиясының мазмұны, міндеттері мен ерекшеліктері 6
1.2 Блум таксономиясын оқытуда қолданудың мәні 19
2 Шет тілдік білім беру аясында оқушылардың таным іс-әрекеттерін ұйымдастыру ретінде Блум таксономиясын қолдану 27
2.1 Шетел тіліне оқыту сабағында Блум таксономиясын қолданудың ерекшеліктері 27
2.2 Шетел тілі сабағында Блум таксономиясын қолданып, оқушылардың таным іс-әрекеттерін дамытудың нәтижелері 45
Қорытынды 55
Қолданылған әдебиеттер тізімі 59
Қосымша 62
Кіріспе
Мемлекет басшысы 2007 жылғы "Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан" атты Қазақстан халқына Жолдауында: Қазақстан бүкіл әлемде үш тілді пайдаланатын жоғары білімді ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар қазақ тілі - мемлекеттік тіл, орыс тілі - ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі - жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі [51].
Қазіргі өмір талабы - оқу және тәрбие процесін түбегейлі өзгерту. Еліміздің тарихында болып жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістер, білім беру саласындағы жаңа бағыттар ағылшын тілін оқытуды үнемі жетілдіруді, оқытудың ғылыми және әдістемелік деңгейін көтеру міндеттерін жүзеге асыруды талап етуде.
Осыған орай, ағылшын тілін тілдің үш тұғырының бірі ретінде қызмет етуінің алғышарты - оның қоғамдық өмірдің әр алуан саласында қолданылуы болып табылады. Жер шарын мекендеген мыңдаған ұлттар мен ұлыстардың бір-бірін түсінуіне - халықаралық сипат алған ағылшын тілінің ролі зор.
Ағылшын тiлiн үйрену арқылы оқушылар бiлiм дегейiн көтерiп, өз халқы мен басқа халықтар арасындағы ұқсастықтар мен ерекшелiктердi ажыратуға дағдыланады. Сөйтіп, өз пiкiрi қалыптасады, түрлi елдер мәдениетiн үйренедi.
Оқушылардың бойында білімнің, қабілеттердің, дағдылардың қалыптасу деңгейін анықтаудың, өлшеудің және бағалаудың мәселесі қазіргі кезде оқыту тәжірибесіндегі маңыздылардың бірі болып саналады.
Егер оқытудың мақсаты оқушы нені білуі, нені істей алуы керектігін анықтайтын болса, онда оқытудың міндеттері мақсатқа қалай қол жеткізуге болатындығына жауап береді.
Білім технологиясының шеңберінде 1956 ж. Б.Блуммен педагогикалық мақсаттағы алғашқы таксономия жасалған болатын. Бұл ретте Б. Блум мен Д. Кратволь білімнің мақсатын үш облысқа бөлді: когнитивті (білімнің мазмұнын меңгеруге қойылатын талаптар), психомоторлы (қозғалыс, жүйке-бұлшық еттік қызметтің дамуы) және аффективті (эмоционалдық-құндылықтық сала, меңгерілетінге қатынас).
Когнитивті облысты қамтитын бірінші таксономия ішінде тағы да бөлінетін алты мақсаттардың түрінен тұрады:
- білім (нақты материал, терминология, фактілер, анықтамалар, белгілер және т.б.);
- түсінік (түсініктеме, интерпретация, экстраполяция);
- қолдану;
- талдау (өзара байланыс, құрастырудың принциптері);
- синтез (жоспарды және мүмкін әрекеттердің жүйесін құру, абстрактілі қатынастардың жүйесін алу);
- бағалау (алынған мәліметтердің негізінде талқылау, сыртқы белгілердің негізінде талқылау).
Блум таксономиясы бірнеше рет көптеген ғалымдармен сынға ұшыраған болатын, өйткені онда ойлау операциялары бар оқытудың нәтижелерінің (білім, түсінік, қолдану) нақты орын ауыстыруы жүреді.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында: Әрбір баланың жеке тұлғалық қасиеттерін ашу, оның мүмкіндігін, өмірдегі мәнін көрсету арқылы білімге тереңірек ұмтылуына, сондай-ақ ізденісіне, бейімділігіне көмек беру, жағдай туғызу және оған өмір сүру үшін жаңа рухани күш беру - білім берудің түпкілікті мақсаты [52] екендігі айқындалған.
Міне сондықтан, ағылшын тілі сабағында оқушылардың танымдық, өмірге деген көзқарасын өзгертудің мақсатында Блум таксономиясына бағытталған сабақтың түрлерін өткізудің маңызы зор. Бұл олардың тек ағылшын тіліне деген қызығушылығын арттырып қана қоймай, олардың бойындағы тақырыпты түсініп, оның тәрбиелік мәнін ұғынуға жол ашады.
Блум таксономиясын қолдана отырып, ағылшын тілін оқыту жаңа заманның талаптарына сай келеді және оқыту барысын сатылай жүргізе отырып, оқушылардың сабаққа деген құлшынысын арттыруға мүмкіндіктер ашады. Өйткені оқушылардың танымдық әрекеттері арқылы олардың шет тілін меңгеруге деген ұмтылысын ұштай түсеміз.
Оқушылардың оқу қызметін, олардың бір-бірімен, оқытушымен, нағыз сол тілде сөйлеушілермен қарым-қатынасын талдай келе, оқушыларда толығымен коммуникативтік және меңгерілген тілдік материалды қарым-қатынас ұстау кезінде қолдану қабілеттері дамымаған деп айта аламыз. Осылайша, зерттеу жұмысы тақырыбының өзектілігі Блум таксономиясын оқыту процесінде ұйымдастыру кезіндегі материалдардың жеткіліксіздігімен түсіндіріледі. Блум таксономиясының көмегімен сөйлеу жақсы жетілдіреді, лексикалық және грамматикалық материалдарды белсенді ете түседі, аудирлеу мен ауызша сөйлеудің қабілеттері дамытылады. Блум таксономиясында оқушылардың шығармашылық, ойлау қабілеттері дамиды. Онда шешімді қабылдау болжанады: қалай істеу керек, не айту керек.
Мұның бәрі осы жұмыстың тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының жаңалығы: Ағылшын тілін дәстүрлі әдіспен оқытуда бала тез жалығып, шет тілін оқуға деген құлшынысынан айрылады, сондықтан да осы Блум таксономиясы арқылы сабақтарды өткізу баланың грамматикасын ретке келтіріп қана қоймай, оның өзіндік шығармашылық, есте сақтау қабілеттерін дамытады. Ал бұл дипломдық жұмыста осы ағылшын тіліне үйретудегі әдіс-тәсілдер арқылы ұсынылады. Бұл зерттеу жұмысының негізіне айналған.
Теңдіктің сезімі, әуесқойлықтың атмосферасы балаларға жасқаншақты, ұялшақтықты жеңуге, тілдік барьерді, шаршағандықты жеңуге мүмкіндік береді. Блум таксономиясы осындай универсалдылық сынды ерекшелікке ие болғандықтан, осы оқыту тәсілін қолдануды әр түрлі мақсаттар мен міндеттерге бейімдей түседі.
Блум таксономиясының әдістері оқушының дамуы кезінде көптеген қызметтерді атқарады, оқу процесін жеңілдетеді, жыл сайын артып келе жатқан материалды меңгеруге көмектеседі және коммуникативті құзыреттеліктің қажетті қабілеттерін дамытады. Мен өз тәжірибемді 7 сынып оқушыларымен Блум таксономиясын қолдана отырып, ағылшын тілі сабағын беру мақсатында Қарағанды қаласындағы №9 мектеп-гимназиясы мен Қарағанды қаласындағы №34 мектептерде тәжірибе жұмыстары жүргіздім.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Шет тілдік білім беру аясында оқушылардың таным іс-әрекеттерін ұйымдастыру ретінде Блум таксономиясын қолдану ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Шетел тіліне оқушыларды оқыту негізіндегі Блум таксономиясының теориялық негіздерін қарастыру;
- Блум таксономиясының мазмұны, міндеттері мен ерекшеліктерін анықтау;
- Блум таксономиясын оқытуда қолданудың мәнін ашу;
- Шет тілдік білім беру аясында оқушылардың таным іс-әрекеттерін ұйымдастыру ретінде Блум таксономиясын қолданудың негізін айқындау;
- Шетел тіліне оқыту сабағында Блум таксономиясын қолданудың ерекшеліктерін зерттеу;
- Шетел тілі сабағында Блум таксономиясын қолданып, оқушылардың таным іс-әрекеттерін дамытудың нәтижелерін шығару.
Гипотеза ретінде келесілер ұсынылады:
Ағылшын тіліне үйретуде Блум таксономиясының әдістерін қолдану грамматикалық және ағылшын тілінде сөйлеу қабілеттерінің тиімді қалыптасуына алып келеді.
Зерттеу жұмысының нысаны: Шетел тіліне оқытуда оқушылардың бойында танымдық қабілеттерді дамыту мақсатында Блум таксономиясының негізін қолдану.
Зерттеу жұмысының пәні: Блум таксономиясын қолдана отырып, оқушылардың танымдық әрекеттерін шетел тілі сабағында дамыту.
Зерттеу жұмысының теориялық құндылығы. Зерттеудің нәтижелері ағылшын тілі сабағына оқытуда, ағылшын тіліндегі Блум таксономиясын зерттеудегі теориясына нақты үлес қосады. Зерттеу барысында жасалынған тұжырымдамалар мен нәтижелер Блум таксономиясы мәселелерінің дамуына, қалыптасуына септігін тигізеді.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік құндылығы. Бұл зерттеу жұмысында Блум таксономиясы жазылған тапсырмалардың ағылшын тілі сабағында қолданудың ерекшеліктері туралы мәселелері қарастырылған, сонымен қатар ағылшын тілі сабағында оқытушының Блум таксономиясының қолданудың үлгілері келтірілген.
Берілген жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Шетел тіліне оқушыларды оқыту негізіндегі Блум таксономиясының теориялық негіздері
1.1 Блум таксономиясының мазмұны, міндеттері мен ерекшеліктері
Таксономия (грек тілінен taxis - орналасу, құрылым, тәртіп және nomos - заң) - әдетте иерархиялық құрылымға ие, шынайылықтың күрделі ұйымдастырылған облыстарының жіктелуі мен жүйеленуінің теориясы (органикалық әлем, географияның, геологияның, тіл білімінің, этнографияның және т.б. нысандары).
Таксономия түсінігі өсімдіктердің жіктелуін жасаушы швейцар ботанигі О.Декандолемен ұсынылған болатын.
Отандық жобалардың негізінде оқушылардың жетістіктерін сипаттаудың жүйелік әдісі жатыр, ол оқытудың нәтижелерін оқу қызметінің деңгейлеріне байланысты топтастыруға мүмкіндік береді. Алайда бүгін оқығандық деңгейінің отандық жобалары жоқ, олар тестілік құралдағы оны тәжірибеде қолдануға мүмкіндік береді. Мұнда келесідей қиындықтар туындайды:
- оқу материалының ұсынылатын деңгейлері педагогикалық қауымдастықпен қабылдануы қажет;
- олардың нақты тапсырма мен ұсынылатын басым элементтің мазмұнын өзара бір мәнді сәйкестіктің күрделілігін алуға мүмкіндік береді;
- барлық мүмкін білім мен қызметтің әдістерін толық жабылуын алу қиын [1, б. 89].
Шет елдік және отандық ғалымдармен бөліп көрсетілетін педагогикалық мақсаттардың тобын салыстырайық (кесте 1).
Кесте 1 - Педагогикалық мақсаттардың тобы
Б. Блум, Д. Кратволь
О.Е. Лебедев
И. Я. Лернер
Когнитивті, танымдық облыс
Білімнің дамуы
Табиғат, қоғам, техника, адам туралы білім
Психомоторлы облыс
Қабілеттер мен дағдылардың дамуы
Қызмет әдістерін жүзеге асырудың тәжірибесі
Белсенді эмоционалдық-құндылықтық облыс
Қарым-қатынастар жүйесінің дамуы
Эмоционалдық-сезімталдық тәжірибе
Айта кететін жайт, барлық аталған авторлар өздерінің амалдарында жақын, бірақ олардың арасында кейбір терминологиялық айырмашылық бақыланады. Бұл ретте бірінші облысқа білімді меңгерудің әр түрлі деңгейлері, ал екіншісіне - орындалудың дербестілік деңгейіне байланысты қабілеттер (меңгерілген қызметтің әдістері), үшіншісіне - қарым-қатынастар, мүдделер, қызығушылықтар жатқызылады.
Блум таксономиясы сын тұрғысынан ойлауды қарастыруға болатын ойлау дағдыларының кеңінен қолданылатын иерархиялық моделі болып табылады. Бұл жұмыстың мақсаты үш бағыт бойынша: танымдық, эмоционалдық және психомоторлық жағынан оқушыларды оқыту мақсаттарының тізімін жасау болады. Бұлум таксономиясының мақсаты - оқытудың неғұрлым тұтас нысанын құру мақсатында педагогтерді өздерінің күші мен назарын барлық үш салаға бірдей аударуға ынталандыру.
Танымдық саладағы дағдылар белгілі тақырыптардағы білім, түсінік пен сыни ойлау тұрғысынан қаралады. Дәстүрлі білім беру осы саладағы, әсіресе - әсіресе төмен тәртіптегі мақсаттың дағдыларын алға тартуға ұмтылады. Блум таксономиясы ең төменгі үдерістерден жоғарыға қарай кезең-кезеңімен қозғалуды көздейтін алты кезеңді қамтиды.
Әр түрлі мамандармен нақты мақсаттардың жүргізілген нәтижелерін қарастырайық (кесте 2).
Оқытудың нәтижелерін жоспарлай отырып, ғалымдармен оқу материалының меңгерілуінің деңгейлері бөліп көрсетіледі [53, б. 62]:
Нөлдік деңгей - бұл оқушы түсінуге қабілетті, яғни ол үшін жаңа ақпаратты саналы қабылдайтын деңгей. Қатаң айтатын болсақ, бұл деңгейді зерттелетін тақырып бойынша оқу материалын меңгерудің деңгейі деп атауға болмайды. Негізінен мәселе кейінгі дайындығы туралы айтылады, ол оған жаңа оқу материалын түсінуге мүмкіндік береді. Шартты түрде оқушының нөлдік деңгейдегі қызметін Түсінік деп атайды.
Бірінші дейгей - бұл меңгерілген ақпаратты солар туралы немесе олармен әрекеттер туралы қайталама қабылдауда зерттелетін нысандарды және процестерді тану, мысалы меңгерілген нысанды әр түрлі ұсынылатын нысандардан бөлінуі. Шартты түрде бірінші деңгейдегі қызметті Таным деп атайды, ал оның негізіндегі білім - танысудың білімі.
Екінші деңгей - бұл алдында меңгерілген білімді тура көшірмелерінен қарапайым жағдайларда қолдануға дейін іске қосу. Мысалдары: есі бойынша ақпаратты іске қосу; негізгі тапсырмаларды шешу (алдында меңгерілген үлгі бойынша). Екінші деңгейдегі қызметті Іске қосу деп атайды, ал оның негізіндегі білім - көшірме білім.
Үшінші деңгей - бұл ақпаратты меңгерудің деңгейі, онда оқушылар дербес іске қосуға және меңгерілген ақпаратты танымал нысандарды талқылауға және оны әр түрлі жағдайларда қолдануға қабілетті. Бұл ретте оқушы зерттелетін нысандар мен олармен әрекеттер туралы ақпаратты өндіруге қабілетті. Мысалы: типтік емес тапсырмаларды шешу, нақты міндетті шешуге арналған алдында зерттелген алгоритмдерден сәйкес алгоритмді таңдау. Үшінші деңгейдегі қызметті шартты түрде Қолдану деп аталады, ал оның негізіндегі білім - қабілет-білім деп аталынады.
Төртінші деңгей - бұл оқушы объективті жаңа ақпаратты жасауға қабілетті тақырыптағы оқу материалын меңгеру деңгейі (алдында ешкімге танымал болмаған).
Кесте 2 - Оқу материалын меңгерудің деңгейлері
Б. Блум
В.П. Симонов
В.П. Беспалько
В.Н. Максимова
М.Н. Скаткин
О.Е. Лебедев
В.И. Тесленко
Мәні
Айырмашылығы
Оқушылық (тану)
Тану
Түсінікті іске қосу
Ақпараттылық
Ақпараттық
Түсінігі
Есте сақтау
Алгоритмдік (негізгі міндеттерді шешу)
Есте сақтау
Түсінікті тану
Функционалды сауаттылық
Репродуктивті
Қолданылуы
Түсінігі
Эвристикалық (қызметті таңдау)
Түсіну
Түсінікті қолдану
Сауаттылық
Негізгі
Талдау
Қарапайым қабілеттер мен дағдылар
Творческий (қызметтерді іздеу)
Қолданылуы
Түсініктер жүйесін іске қосу
Құзыреттілік
Жоғарғы
Синтез
Ауыстыру
Түсініктер жүйесін қолдану
Шығармашылық
Бағалау
Алғашқы педагогикалық мақсаттардың авторының бірі американдық ғалым Б.Блум болды. Онымен Таксономияның біріншісі жарыққа шықты (1956 ж.). Кейінгі онжылдықта Д.Кратволе мен басқа ғалымдармен Таксономияның екінші бөлімі жарыққа шықты (аффективті облыста). Бірінші бөлімі танымдық (когнитивті) облыста мақсаттарды сипаттайды. Алдымен қызметтің облыстары мен оның қамтитын мақсаттары сипатталады [3, б. 67].
1. Когнитивті (танымдық) облыс. Онда меңгерілген материалды мәселені шешуге дейінгі мақсаттарды есте сақтау мен іске қосу кіреді, оның барысында бар білімдерді қайта ойластыру, алдын ала меңгерілген ойлармен, әдістермен, процедуралармен олардың жаңа үйлесімін құрастыру қажет. Танымдық саласына бағдарламаларда, оқулықтарда, оқушылардың күнделікті тәжірибесінде ұсынылатын оқытудың көптеген мақсаттары жатады.
2. Аффективті (эмоционалдық-құндылықтық) облыс. Оған қоршаған ортаның құбылыстарына эмоционалдық-тұлғалық қарым-қатынастарының қалыптасуының мақсаттары жатады, ол қарапайым қабылдаудан, қызығушылықтан басталып, құндылықтық бағыттар мен қарым-қатынастарды, олардың белсенді көрінісін дейін болады. Бұл салаға мынадай мақсаттар түседі - мүдделер мен қызығушылықтардың қалыптасуы, қандай да бір сезімдерді басынан өткізу, қарым-қатынастың қалыптасуы, оның танымы мен қызметтегі көрінісі жатады.
3. Психомоторлы облыс. Оған қандай да бір қозғалыстық, манипулятивті қызметінің, жүйкелік-бұлшық еттік бағыттың қалыптасуымен байланысты мақсаттар түседі. Бұл хаттың қабілеттері, тілдік қабілеттер; дене тәрбиесімен, еңбек оқытуымен байланысты мақсаттар.
М. В. Кларин таксономияның барынша өндірілген және көпшілікпен қолданылатын, когнитивті және аффективті мақсаттарды қамтитын облыстардың негізгі белгілерін келтіреді.
Негізгі белгілері
1 Білім
Бұл деңгей меңгерілген материалды есте сақтау мен іске қосуды білдіреді. Ол әр түрлі мазмұнның түрлері - нақты фактілерден басталып толық теорияларға дейінгілер туралы айтылады. Бұл белгінің ортақ белгісі - сәйкес мәліметтерді есіне түсіру. Оқушы:
oo Қолданылатын терминдерді біледі (есінде сақтайды және іске қосады);
oo Нақты фактілерді біледі;
oo Әдістер мен процедураларды біледі;
oo Негізгі түсініктерді біледі;
oo Ережелер мен принциптерді біледі.
2 Түсіну
Меңгерілгеннің мәнін түсіну қабілетінің көрсеткіші көріністің бір формасынан екінші формасына түрлендіру болып табылады - оның бір тілден екінші тілге ауысуы (мысалы, ауызша формадан - математикалыққа). Түсініктің көрсеткіші ретінде оқушының материалды интерпретациясы (түсіндіру, қысқаша баяндау) немесе құбылыстардың кейінгі ұсынысы (салдарларды, нәтижелерді болжау) болып табылады [4, б. 84]. Оқушы:
oo Фактілерді, ережелерді және принциптерді түсіндіреді;
oo Ауызша материалды, сызбаларды, кестелерді, диаграммаларды интерпретациялайды;
oo Ауызша материалды математикалық көрініске түрлендіреді;
oo Алынатын мәліметтерден шығатын болашақ салдарды болжап сипаттайды.
3 Қолданылу
Бұл деңгей меңгерілген материалды нақты жағдайларда және жаңа жағдайларда қолдануды білдіреді. Мұнда ережелерді, әдістерді, түсініктерді, заңдарды, принциптерді, теорияларды қолдану кіреді. Сәйкес оқытудың нәтижелері түсінікке қарағанда материалды меңгерудің жоғарғы деңгейін білдіреді. Оқушы:
oo Жаңа жағдайлардағы түсініктер мен принциптерді қолданады;
oo Нақты практикалық жағдайлардағы заңдарды қолданады;
oo Әдістің немесе процедураның дұрыс қолданылуын көрсетеді.
4 Талдау
Бұл деңгей материалды құрылымы нақты кіретіндей құрамдас бөліктерге бөлетінін білдіреді. Мұнда толықтың бөліктерін бөлу, олардың арасындағы өзара байланыстарды анықтау, толықты ұйымдастырудың принциптерін тану кіреді. Оқушы:
oo Жасырын болжамдарды бөліп көрсетеді (анық емес);
oo Талқылаулар логикасында қателіктер мен қалып қойған жерлерді көреді;
oo Фактілер мен тергеулер арасындағы айырмашылықтарды жүргізеді;
oo Мәліметтердің мәнділігін бағалайды [5, б. 103].
5 Синтез
Бұл деңгей элементтерді жаңалыққа ие толықтықты алатындай комбинациялауға қабілеттілікті білдіреді. Осылайша бар мәліметтерді реттейтін хабарлама (баяндама), әрекеттердің жоспары, сызбалары бола алады.
Сәйкес оқу нәтижелеріне қол жеткізу жаңа сызбалардың, құрылымдардың жасалуына бағытталған шығармашылық сипаттағы қызметті білдіреді. Оқушы:
oo Кішкене шығармашылық шығарма жазады;
oo Сынақты жүргізу жоспарын болжайды;
oo Қандай да бір мәселені шешудің жоспарын құрастыру үшін әр түрлі саладағы білімдерді қолданады.
6 Бағалау
Бұл деңгей қандай да бір материалды бағалау мәнінің қабілетін білдіреді (ұстаным, шығармашылық туынды, зерттеу мәліметтері және т.б.). оқушының талқылауы нақты белгілерге негізделуі қажет: ішкі (құрылымдық, логикалық) немесе сыртқы (қойылған мақсатқа сәйкес келу). Белгілер оқушының өзімен немесе сырттан анықтала алынады, мысалы, оқытушымен.
Осы деңгей барлық алдындағы деңгейлердің оқу нәтижелеріне қол жеткізуді білдіреді. Оқушы:
oo Жазбаша мәтін түріндегі материалды құрастырудың логикасын бағалайды;
oo Бар мәліметтерге қорытындылардың сәйкес келуін, қызметтің қандай да бір өнімінің ішкі белгілерден көрінетін мәнділігін бағалайды [6, б. 45];
Аффективті облыстағы оқу мақсаттарының деңгейлері
Қабылдау
Бұл деңгей оқушының қоршаған ортадан түсетін стимулдарды, қандай да бір құбылыстарды қабылдауға дайындығын немесе қабілеттілігін білдіреді. Оқытушының ұстанымынан алғанда осындай мақсаттарға қол жеткізудің жолы оқушының назарын аудартуға, ұстауға және бағыттауға негізделеді.
Мұнда кіретін қосалқы деңгейлер:
1.1. түсіну;
1.2. дайындық немесе қабылдауға ниеттілік;
1.3. таңдау (еркін) назары оқушының пассивті ұстанымынан оқытудың барынша белсенді қатынасына дейін көтерілудің диапазонын құрайды (алайда осы деңгейде мақсаттысы толық танылмаған әлі). Оқушы:
- оқудың маңыздылығының түсінігін көрсетеді;
- сыныптағы қоршаған ортадағылардың түсініктерін мұқият тыңдайды, және т.б., киімдегі, интерьердегі, сәулеттегі эстетикалық факторлардың түсінігін көрсетеді;
- басқа адамдардың проблемаларына, қоғамдық өмірдің проблемаларына қызығушылығын көрсетеді.
Әсер ету
Бұл деңгей оқушының өзінен шығатын белсенді көріністерді білдіреді.
Берілген деңгейде ол жай ғана қабылдап қана қоймай, қандай да бір құбылысқа немесе сыртқы стимулға жауап қайтарады, затқа, құбылысқа немесе қызметке қызығушылығын танытады.
Қосалқы деңгейлер:
2.1 бағынушы әсер ету;
2.2 еркін әсер ету;
2.3 әсер етуден қанағаттандыру.
Оқушы:
oo Оқытушының берген үй тапсырмасын орындайды;
oo Ішкі мектептік тәртіпке және мінез-құлықтың ережелеріне бағынады;
oo Сыныптағы сұрақтардың талқылануына қатысады;
oo Қоғамдық-саяси және халықаралық мәселелердің жариялануына өз бетінше танысады;
oo Тапсырманы орындауға өз еркінше шақырылады;
oo Оқу пәніне қызығушылығын танытады.
oo Құндылықтық бағдарды меңгереді [7, б. 69].
Бұл деңгейге құндылықтық бағдарларды меңгерудің әр түрлі деңгейлері кіреді (яғни қандай да бір нысандарға, құбылыстарға немесе қызметтің түрлеріне қарым-қатынастар):
3.1 құндылықтық бағдарды қабылдау (тұрмыста бұл көзқарас деген түсінікке сәйкес келеді);
3.2 құндылықтық бағдарды таңдау;
3.3 айнымаушылық, сенімділік.
Оқушы:
- тұрақты ниетті білдіреді, мысалы, сауатты ауызша және жазбаша сөйлеудің дағдыларын меңгереді;
- мақсатты түрде көзқарастарды өзінің талқылауын шығару үшін меңгереді;
- қандай да бір идеалды қорғай отырып, сенімділікті көрсетеді.
Құндылықтық бағдарларды ұйымдастыру
Бұл деңгей әр түрлі құндылықтық бағдарларды қайта ойластыру мен қосуды, олардың арасындағы қарама-қайшылықты шешуді және барынша мәнді және тұрақтыларының негізіндегі құндылықтардың жүйесін құрастыруды қамтиды. Мұнда екі қосалқы деңгей кіреді:
4.1 құндылықтық бағдарды концептуалдау, яғни өзінің қатынасын түсіну;
4.2 құндылықтар жүйесін ұйымдастыру.
Оқушы:
- өзінің сүйікті туындысының негізгі белгілерін анықтауға ұмтылады;
- өзінің мінез-құлығы үшін өзіне жауапкершілікті алады;
- өзінің мүмкіншіліктері мен шектеулерін түсінеді;
- өзінің қабілеттерімен, қызығушылықтарымен және түсініктерімен өмірлік жоспарларын құрады.
Құндылықтық бағдарды немесе олардың кешенін тарату [8, б. 56].
Бұл деңгей индивидтің мінез-құлығын тұрақты анықтайтын, қарапайым әрекеттердің кейпіне немесе өмірлік стиліне енетін құндылықтарды меңгерудің деңгейін білдіреді. Құндылықтық бағдарлардың жалпыланған сипаты және олардың толық көзқарасқа қосылысы қосалқы деңгейлерде көрінген:
5.1 жалпыланған қондырғы;
5.2 толық интернализация (меңгеру) немесе құндылықтық бағдарлардың қызметке таралуы.
Оқушы:
oo Оқу жұмысындағы дербестікті тұрақты көрсетеді;
oo Топтық қызметтегі серіктестікке ұмтылысты көрсетеді;
oo Өзінің талқылауларын қайта қарастыруға дайындығын және сенімді аргументтер болғандағы әрекеттердің кейпін өзгертуді көрсетеді;
oo Жеке гигиена мен салауатты өмір салтының дағдыларын тұрақты көрсетеді;
oo Тұрақты және бірізді өмірлік кредоны қалыптастырады.
Мақсаттардың осындай нақтылануы оқытушының жұмысын қатты жеңілдетеді. Осы жиынтықтан алыстай отырып, оқу процесін бірізді оның элементтерінің, жеңілдетілген оңай оқытушы айналымдардың қайта өңделуі ретінде құрастыруға болады [9, б. 124].
Ал енді Блум таксономиясының кемшіліктерін де қарастырайық, яғни оны неліктен қолдануға болмайтынын анықтайық.
Кесте 3 - Танымдық саладағы педагогикалық мақсаттардың таксономиясы
Оқу мақсаттарының деңгейлері
Берілген деңгейге қол жеткізу туралы куәлік ететін нақты әрекеттер
1. Білім
Бұл деңгей меңгерілген материалды - нақты фактілерден бастап толық теорияларға дейінгі фактілерге дейінгіні есте сақтауды және іске қосуды білдіреді.
Терминдерді, нақты фактілерді, әдістерді және процедураларды, негізгі түсініктерді, ережелер принциптерді іске қосады.
2. Түсіну
Түсінудің көрсеткіші бір жеткізудің формасынан екіншісіне түрлендіру, материалдың интерпретациясы, құбылыстардың әрі қарайғы болжамы туралы түсінігі бола алады,.
- фактілерді, ережелерді, принциптерді түсіндіреді;
- ауызша материалды математикалық өрнекке түрлендіреді;
- бар мәліметтерден шығатын болашақ салдарды болжап сипаттайды.
3. Қолдану
Бұл деңгей меңгерілген материалды нақты жағдайларда және жаңа жағдайларда қолдану қабілетін білдіреді.
- нақты практикалық жағдайлардағы заңдарды, теорияларды қолданады;
- жаңа жағдайлардағы түсініктер мен принциптерді қолданады.
4. Талдау
Бұл деңгей құрылым анық көрінетіндей материалдарды құрам бөліктерге бөле алуды білдіреді.
- толықтың бөліктерін бөледі;
- олардың арасындағы өзара байланысты анықтайды;
- толықты ұйымдастырудың принциптерін анықтайды;
- талқылау логикасындағы қателіктерді көреді;
- фактілер мен салдарлар арасындағы айырмашылықты көреді;
- мәліметтердің мәнділігін бағалайды.
5. Синтез
Бұл деңгей толық, жаңаға ие элементтерді комбинациялауды білдіреді.
- шығарманы, баяндаманы, рефератты жазады;
- сынақты жүргізудің немесе басқа әрекеттердің жоспарын ұсынады;
- міндеттің сызбасын құрайды .
6. Бағалау
Бұл деңгей қандай да бір материалды бағалаудың мәнін білдіреді.
- жазбаша мәтінді құрастырудың логикасын бағалайды;
- қорытындылардың бар мәліметтерге сәйкестігін бағалайды;
- қандай да бір қызмет өнімінің мәнділігін бағалайды.
Блумның таксономиясы: ескі құштарлылықтарға жаңа көзқарас.
Біз бүгінгі күнде Блум өзінің таксономиясын әзірлеген 1956 жылда өмір сүрмейміз. Білімнің саласында оқытушылардың қалай оқытатыны мен оқушылардың қалай оқитыны, сондай-ақ оқыту мен үйрету - жай ойлауға қарағанда үлкенірек екендігі туралы көптеген мәселелер белгілі. Ол сонымен бірге оқытушылар мен оқушылардың сезімдері мен ұстанымдарынан, сондай-ақ мектептегі әлеуметтік және мәдени жағдайлардан тұрады.
Негізгі таксономиясының тұжырымдамасын жасаумен бірнеше когнитивті психологтар айналысқан болатын. Өзінің жеке оқу мақсаттарының таксономиясын жасауда Марцано Р.Д. (2000) [54, б. 93] бір әлсіз жерін көрсетеді. Білімнің ең қарапайым деңгейінен бағалаудың барынша күрделі деңгейіне ілгерілеуінен құралған таксономияның құрылымы зерттеушілермен расталмайды. Иерархиялық таксономия әр адам алдындағы қабілеттеріне сүйенетіндігін білдіреді, білімді қолдану, түсіну ойлауды талап етеді. Бұл Марцано Р.Д. бойынша Блумның таксономиясының жағдайы.
Алты негізгі ойлау процестері туралы тұжырымдаманың авторлары кешендік жобалар басқаларына қарағанда бір процестерді үлкен деңгейде талап ететіндей сипаттала алынады. Міндет не талдауға немесе бағалауға алып келуі мүмкін. Коста А.Л. дәлелденгендей [55, б. 20], ол дұрыс емес, бұл оқытушылардың таксономияның негізіндегі оқу қиындықтарын жіктеудегі қиындықтарға тап болуымен түсіндіріледі. Андерсонның (2000) ойынша, оқу қызметінің барлық кешенді түрлері бірнеше әр түрлі когнитивті дағдыларды қолдануын талап етеді [10, б. 68].
Кез-келген басқа теориялық үлгі сияқты Блумның таксономиясында өзінің әлсіз және күшті жақтары бар. Оның негізгі артықшылығы онда ойлау тәжірибешілер үшін құрылымданған және қол жетімді жолмен ұсынылғандығымен түсіндіріледі. Блум таксономиясының әр түрлі деңгейлеріне жататын сұрақтарды құрастыру бойынша жетекшілікті қолданатын оқытушылар оқушылардағы жоғарғы деңгейдегі танымдық әрекеттерді қалыптастыру бойынша тапсырмаларды оны жасамайтын оқытушыларға қарағанда жақсы орындайды. Басқа бір жағынан алғанда, басқа оқытушылармен қандай таксономиясының деңгейлерімен оқу қызметінің қандай да бір түрі немесе сұрақтары сәйкес келетіндігін анықтауға тырысқан әркімнің растауынша түсінікке анық бір терминдер, талдау немесе бағалаудың түсінігіне жету қиын. Сонымен бірге, оқу қызметінің көптеген пайдалы түрлері, соның ішінде шынайы мәселелерді шешу және жобалық қызмет таксономиямен сәйкес бола алмайды, оны жасаудың барлық әрекеттері олардың педагогикалық мүмкіндігін азайтады. Блумның нақтыланған таксономиясы. 1999 жылы Лорин Андерсон мен оның серіктері Блумның жаңартылған таксономиясының нұсқасын жариялады, ол барынша кең факторлардан тұрады, олар оқыту мен үйренуге әсер көрсетеді. Нақтыланған таксономияда алғашқы таксономияның кейбір кемшіліктерін жоюдың кейбір әдістері қолданылды. 1956 жылғы нұсқасымен салыстырғанда жаңа таксономия білімнің арасында, яғни ойлаудың мазмұны, мәселені шешудегі процедуралар туралы айырмашылықты келтіреді.
Жалпы психологиялық анықтауда қызығушылық-бұл танымдық қажеттіліктерді эмоционалдық бастан кешіру. Оны оқу мотивациясының компоненттерінің бірі ретінде сипаттай отырып, күнделікті, тұрмыстық, тіпті кейде кәсіби педагогикалық қарым-қатынаста қызығушылық термині жиі оқу мотивациясының синонимі ретінде пайдаланылатынына назар аудару қажет. Бұл туралы оның оқуға деген қызығушылығы жоқ, танымдық қызығушылықты дамыту қажет деген сияқты айтулар куә болады. Түсініктердің мұндай ығысуы біріншіден, оқу теориясында дәл қызығушылық мотивация аясында бірінші зерттеу объекті болуымен байланысты (И. Гербарт). Екіншіден, ол қызығушылық өз бетінше - күрделі бір текті емес құбылыс болуымен түсіндіріледі. Қызығушылық салдар ретінде, мотивациялық саланың күрделі үрдістерінің интегралдық көрінісі ретінде анықталады және де бұл жерде қызығушылық және оқуға қатынас түрлерінің сараптап жіктелінуі маңызды. А.К. Маркова бойынша оқуға қызығушылық кең, жоспарланған, нәтижелі, процессуалды-танымдық және оны түрлендіруші болуы мүмкін.
Мұғалімге, оқуға қызығушылықтың пайда болуы үшін (танымдық қажеттіліктің қанағаттануын эмоционалдық бастан кешіру ретінде) жағдай жасаудың және қызығушылықтың өзінің қалыптасуының маңыздылығын көптеген зерттеушілер атап көрсеткен. С.М. Бондаренко жүйелік талдау негізінде оқушы үшін қызықты болуын ықпал ететін негізгі факторларды атады. Осы талдауға сай, оқуға қызығушылықты тудырудың маңызды алғышарты ретінде іс-әрекеттің кең әлеуметтік түрткілерін тәрбилеу, оның мағынасын ұғыну, өз іс-әрекеті үшін зерттеп отырған үрдістерінің маңыздылығын түсіну болады.
Оқушыларда оқыту мазмұнына және оқу іс-әрекетінің өзіне қызығушылықты тудыру үшін маңызды шарт-оқуда ақыл-ойдың дербестігін және бастамашылдықты көрсете алу мүмкіндігі. Оқыту әдістері неғұрлым белсенді болса, соғұрлым оқушыларды қызықтыру жеңіл. Оқуға деген тұрақты қызығушылықты қалыптастырудың негізгі құралы-шешілуі оқушылардан белсенді ізденістік іс-әрекетті талап ететін сұрақтардың мен тапсырмаларды пайдалану.
Оқуға қызығушылықты қалыптастыруда проблемалық ситуацияны жасау, ол оқушылардың өздерінде бар білім қорымен орындай алмайтын қиындықтармен қақтығыстыру үлкен рөл ойнайды; қиындықпен кездесе отырып олардың жаңа білімдерді алудың немесе бұрынғы білімдерді жаңа жағдайда қолданудың қажеттілігіне көздері жетеді. Үнемі қауырттылықты - талап ететін жұмыс қана қызықты. Ақыл-ойдың қысылуын қажет етпейтін жеңіл материал қызығушылық тудырмайды. Оқу іс-әрекетіндегі қиындықтардан өту-оған деген қызығушылықтардың пайда болуының маңызды шарты. Оқу материалының және оқу міндетінің қиындығы қай кезде қызығушылықтың өсуіне әкеледі десек, онда тек қиындық шама жетерлік, жеңе алатындай, болған кезде ғана, кері жағдайда қызығу тез төмендейді.
Оқу материалы және оқу жұмысының тәсілдері жеткілікті түрде сан-алуан болуы керек. Әр түрлілік оқушылардың оқу барысында түрлі объектілермен қақтығысуымен ғана емес, сондай-ақ бір объектіде жаңа жақтар ашылу мүмкін болуымен қамтамасыз етіледі. Оқушыларда танымдық қызығушылықты қоздырудың амалдарының бірі-шеттеу, яғни оқушыларға үйреншікті және күнделіктіден жаңаны, күтпегенді, маңыздыны көрсету. Материалдың жаңалылығы - оған қызығушылықтың пайда болуының аса маңызды алғышарты. Алайда, жаңаны танып білу оқушыда осы уақытқа дейін жинақталған білімге сүйенуі тиіс. Бұрын меңгерілген білімді пайдалану - қызығушылықтың пайда болуының маңызды шарттарының бірі. Оқу материалына деген қызығушылықтың пайда болуының мәнді факторы - бұл эмоционалдық бояу, мұғалімнің жанды сөзі.
Осы жағдайлар арнайы қызығушылықты қалыптастыруға бағытталған оқу процесін ұйымдастырудың белгілі бағдарламасы ретінде қызмет ете алады.
Білім - қоғамды әлеуметтік-мәдени, ғылыми үрдіспен қамтамасыз ететін жоғары құндылық. Болашақтың бүгінгіден нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын күш тек білімде ғана. Қай елдін болсын өсіп-өркендеуі, ғаламдық дүниеде өзіндік орын алуы оның ұлттық білім жүйесінің деңгейіне, даму бағытына байланысты. Жаңа ғасыр табалдырығын білім мен ғылымды инновациялық технология бағытымен дамыту мақсатымен аттауымыз үлкен үміттің басты нышаны болып табылады. Ұрпағы білімді халықтың болашағы бұлыңғыр болмайды дегендей, жас ұрпаққа сапалы, мән-мағыналы білім беру - бүгінгі күннің басты талабы. Қазіргі таңда өркениетті ел ретінде көптеген шет елдермен қарым-қатынасымыз күннен-күнге нығайып,беделіміз артып келеді.Бұл шетел тілін оқытуды жақсартуды, оны терең меңгертуді талап етеді. Ал, оқытуды жақсарту дегеніміз, біздіңше, оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру. Дегенмен, шетел тілін меңгертуде көптеген қиыншылықтар кездесетіні белгілі. Солардың бірі - мәтін мазмұнын баяндау немесе шет ел тілінде өз ойын айту. Сондықтан оқушылардың тілді толық дәрежеде меңгеруі үшін оның сол тілге деген мотивациясын арттыруымыз қажет.
Білімнің өлшемі - бұл білімнің нұсқасы. Оның төрт деңгейі бар: нақты, концептуалды, процедуралық және метакогнитивті. Нақты білім өзіне оқшауланған ақпараттың фрагменттерінен кіргізеді, соның ішінде сөздік анықтамалары мен өзгеше бөлшектерді білу. Концептуалды білім ақпараттардың жүйесінен тұрады, соның ішінде жіктеу мен деңгейлер.
Процедуралық білім алгоритмдерден, эвристикадан, эмпирикалық әдістерден, сонымен бірге ол процедураларды қашан қолдану керек деген процедуралардан тұрады. Метакогнитивті білім ойлау процестері туралы білімге және сол процестерді қаншалықты тиімді басқаруға болады деген ақпараттардан тұрады.
Нақтыланған Блумның таксономиясындағы когнитивті процестерді өлшеу түпнұсқалық нұсқа сынды алты қабілеттерден тұрады. Ол өзіне ең қарапайымынан күрделісіне дейінгіні енгізеді: (a) есте сақтау, (b) түсіну, (c) қолдану, (d) талдау, (e) бағалау, және (f) жасау [11, б. 34].
Есте сақтау ұзақ мерзімді естен сәйкес мәліметті тану мен есіне түсіруден тұрады. Түсіну - бұл білім материалынан өзінің жеке мәндерін қалыптастыр алу қабілеті, соның ішінде оқылған мәтін немесе оқытушының түсініктемесі. Осы үрдіске енгізілген қабілеттер үлгілердегі интерпретациядан, түсініктемелерден, жалпылаудан, ойды қорытудан, салыстырудан тұрады.
Үшінші үрдіс, қолдану таныс немесе жаңа жағдайда меңгерілген процедураны қолдануға жатқызылады. Келесі үрдіс талдау білімнің компоненттерге бөлінуінен және бөлшектердің қатынасының жалпы құрылымға ойластырылуынан тұрады. Оқушылар дифференциацияның, ұйымдастырудың және түсіндірудің барысында талдауға үйренеді. Түпнұсқалық таксономияның жоғарысында орналасқан бағалау нақтыланған нұсқадағы алты процестің бесіншісі болып табылады.
Ертеректегі таксономияға енгізілмеген үрдіс ретіндегі шығармашылық жаңа нұсқадағы ең жоғарғы компонент болып табылады. Ол қандай да бір жаңаны жасау үшін танымалдың қосылуын білдіреді. Шығармашылық тапсырмаларды орындау үшін оқушылар өндіреді, жоспарлауды және өзгертеді.
Осы таксономияға сәйкес, білімнің әр деңгейі когнитивті процестің әр деңгейімен сәйкестендіріле алынады, сондықтан оқушылар нақты немесе процедуралық білімді есінде ұстап, концептуалды немесе метакогнитивті білімді түсініп, метакогнитивті немесе нақты білімді талдай алады. Андерсен растағандай, саналы түрде оқыту оқушыларға когнитивті процестерге білім мен қол жетімділікті ұсынады, олар оған мәселелерді табысты шешу үшін қажет [12, б. 65].
Кесте 4 - Когнитивті үрдістерді өлшеу Білімді өлшеу
Нақты білім - негізгі ақпарат
Терминологияны білу
Сөздік түсініктері, математикалық белгілер, музыкалық нотация, әліпби
Өзгеше бөлшектер мен элементтерді білу
Азық-түліктік тізбектің элементтері, конгрессмендердің атттары, Екінші дүниежүзілік соғыстың негізгі шайқастары.
Концептуалды - білім - оларға біртұтас ретінде әрекет етуге мүмкіндік беретін үлкен құрылымның бөлшектерінің арасындағы қатынас.
Жіктеулер мен деңгейлердің білімі
Жануарлардың түрлері, аргументтердің әр түрі, геологиялық эралар.
Жалпылаудың принциптері мен әдістерін білу.
Типы конфликтов в литературе, Ньютоновские законы механики, принципы демократии
Теорияларды, үлгілерді және құрылымдарды білу
Эволюцияның, экономикалық теорияның теориясы, ДНК үлгісі
Процедуралық білім - Қандай да бір нәрсені қалайша жасау керек?
Өзгеше дағдылар мен алгоритмдерді меңгеру
Квадраттық теңдеулерді шешуге арналған формулалар, бояуларды араластыру ережесі, волейбол берілісін бере білу.
Өзгеше техника мен әдістерді меңгеру
Әдеби сын, тарихи құжаттарды талдау, математикалық тапсырмаларды шешудің әдістері
Сәйкес процедураларды қашан қолдану керектігін білу
Әр түрлі тәжірибелерге сәйкес келетін, әр түрлі жағдайларда қолданылатын әдістер, статистикалық талдаудың процедуралары, әр түрлі әдеби стильдердің стандарттары.
Метакогнитивті білім - жалпы ойлаудың және жеке өзіңіздің ойыңыздың білімі
Стратегиялық білім
Фактілерді есте ұстаудың әдістері, оқығанды түсінудің стратегиясы, Веб парақшаларды жасаудың әдістері.
Когнитивті міндеттер туралы білім, соның ішінде мәнмәтіндік және шартты білім.
Оқулықтар мен көркем әдебиеттерді оқыған кездегі әр түрлі талаптар, компьютерлік мәліметтердің базасын қолданғандағы жоспарлау, іскерлік және электрондық хатты жазудағы стильдердегі айырмашылық.
Өзін-өзі тану
Кешенді процестерді түсінуге арналған диаграммалар мен сызбаларды қолданудың қажеттілігі, тыныштықта мәліметті жақсы меңгеру, әлдекіммен өзінің идеяларын жазудың алдында талқылаудың қажеттілігі.
1.2 Блум таксономиясын оқытуда қолданудың мәні
Білім
Түсіну
Қолдану
Талдау
Синтез
Бағалау
Аргументтерді келтіру, көзқарасын қорғау, дәлелдеу, болжау
Жасау, дизайнын құрастыру
Талдау, тексеру, сынақ жүргізу, салыстыру, айырмашылықтарын анықтау
Қолдану, көрсету, шешу
Сипаттау, түсіндіру, белгілерін анықтау, басқаша құрастыру
Тізбекті құрастыру, бөліп көрсету, әңгімелеу, көрсету, атау
Сурет 1 - Блум таксономиясының сатылары
Оқушылардағы қазіргі кездегі білімнің, дағдының, қабілеттердің қалыптасу деңгейін анықтаудың, өлшеудің, бағалаудың мәселелері оқыту тәжірибесіндегі негізгілердің бірі болып табылады.
Егер оқытудың мақсаты оқушының нені білу, істей алу керектігін анықтау болса, онда оқытудың міндеттері мақсатқа қалай қол жеткізуді көрсетеді.
Б.Блумның таксономиясы М.Е.Бершадскиймен және М.Е.Гузеевпен оқушылардың нақты қабілеттерін анықтау үшін негізгі тапсырмаларда қолданылған болатын. Олар әр түрлі салалардан оқушыларға арналған мысалдарды келтіреді, оның нәтижелері бойынша оқығандықтың әр түрлі деңгейлері туралы айтуға болады.
Б.Блумның таксономиясының негізінде Л.С.Илюшин күрделілігі әр түрлі деңгейдегі тапсырмаларды жасауға мүмкіндік беретін тапсырмалардың құрылымын жасап шығарды, соның ішінде бірнеше оқу пәндерінен білімнің енгізілуін білдіретін нақты өнімді, тапсырманы жасауды болжайды [13, б. 90].
Сіз педагог сыныпқа кірместен бұрын алдына қандай міндеттер қоятыны туралы ойланбаған едіңіз? Тақырып бойынша білімді қайталау, жалпылау немесе жүйелеу...? Қабілеттерді бекіту? Пәнге деген қызығушылықты арттыру ма? Жарайды, солай болсын. Бірақ қалайша сондай әр түрлі деңгейлер бір-бірімен байланысты? Және қойылған мақсатқа жете алатындығын қалайша тексеруге болады?
Осы сұрақтарды Чикаго Университетінің педагогиканың профессоры Бенджамин Блум XX ғасырдың 50-ші жылдары өзіне қойған болатын. Әртараптанған мақсаттар мен міндеттердің жиынтығын біріңғай жүйеге келтіруге тырысып, Блум міне алтыншы онжылдықта үлкен даулар мен талқылауларды туғызып отырған теорияны жасады.
Оқу мақсаттарының таксономиясы: Танымның саласы негізгі еңбегінде Блум когнитивті саланы қамтитын оқу мақсаттарының иерархиясын құрастыруға тырысты, ол сатыдан сатыға адам ойының деңгейін және содан шығатын оқытудың мақсаттарын сипаттайды. Блумның көзқарасымен алғанда оқытудың мақсаты ойлау процестерінің иерархиясына тәуелді болады, солардың ішінде есте сақтау (remembering), түсіндіру (understanding), қолдану (applying), талдау (analizing), синтез (evalueting) және бағалау (creating).
Әр деңгейге сәйкес белгілі бір етістіктерге тапсырмалардың жиынтығы ұсыныла алынады. Мысалы, есте сақтау деңгейіне естеріңізде ұстаңыздар, қайталаңыздар, атап шығыңыздар, тізіп шығыңыз, еліктеңіз, анықтаңыз, жаттап алыңыз және т.б. етістіктерінен басталатын тапсырмалар сәйкес келеді.
Түсіну түсіндірудің, сипаттаудың, талқылаудың, жүйелеудің, елестетудің, көрсетудің жолымен жеткізіледі. Білімдерді қолдануға бағытталған міндеттер шешу, жоспарлау, түсіндіру, сараптау, жаттығу, көрсету, үйрету және т.б. етістіктерінің көмегімен реттеледі.
Аналитикалық қабілеттер зерттеу, салыстыру, қарама-қайшы қою, бөлу, интерпретациялау, талдау, топтастыру, таңдау, жүйелеу және т.б. негізгі етістіктерінің көмегімен реттеледі. Өз кезегінде талдауға қабілеттер құрастыру, тудыру, жалғастыру, елестету, жүйелеу, құрастыру, ойлап шығаруға бағытталған тапсырмалармен жаттықтырылады.
Соңғы топ дербес интеллектуалдық қызметке бағытталған және қорытынды жасау, бағалай білу, қолдау, ұсыну, сынау мен қорытындылар жасау сынды қабілеттерді талап етеді.
Бұл ретте когнитивті пирамиданың әр деңгейі Блум бойынша алдыңғысына негізделеді. Оның бәрінің негізінде есте сақтау жатыр, ал когнитивті қасиеттердің және оқыту мақсаттарының ең жоғарғы нүктесі тәуелсіз бағалауға деген қабілет болып табылады. Көрініп тұрғандай, идея түсінікті: есте сақтаусыз және білімсіз түсіну мүмкін емес, ал түсінусіз қолдану мүмкін емес, алдыңғы негізгі деңгейлерді меңгерместен талдау мен синтез мүмкін емес, ал оның бәрінсіз құбылыстар мен жағдайлардың шығармашылық бағалануы мүмкін емес [14, б. 63].
Ғалымдардың ойынша, Блум таксономиясының кемшілігі де осында: өйткені, қатаң айтқанда, оның иерархиясында тәртіп түсінігі араласады, дәл сол, нақты оқытудың мақсаттары мен ойлау операциялары (есте сақтау, түсіну, қолдану) осы нәтижелерге қол жеткізу үшін қажет (талдау, синтез, бағалау). Сонда, бұл өкінішті бір қателік әр түрлі мемлекеттердің педагогтарына ұсынылған иерархияны қолдануға және ойластырылған және жүйеленген, оқушылардың интеллектуалдық дамуына бағытталған тапсырмаларды жасауға мүмкіндік береді.
Сурет 2 - Блум таксономиясының ағашы
Осылайша, жақында Алан Каррингтонның блогында Педагогикалық дөңгелек (Padagogical Weel, от iPad) атты үлгі пайда болды, онда Блум таксономиясының мақсаттары мен сәйкес топтарға арналған iPad қосымшаларын қолданудың нұсқалары табылды.
Мысалы, Аланның ойынша есте сақтау мен түсіну деңгейлері үшін Facebook, Google Search, Twitter, Blog Docs, Mental Case, DocsToGo, QuizCast, FeedlerRSS және т.б. қосымшалары керемет сәйкес келеді. Қолдану деңгейін дамыту мен жетілдіру үшін - Evernote, AudioBoo, Explain Everything, Keynote. Аналитикалық қабілеттерін дамыту үшін - Mind Mush, Syrvey Pro, Poplet, Inspiration Maps, Pages, DropVox, Comic Life. Синтезге деген қабілет ең жақсы көрінетін: WikiNodes, Web to PDF, Share Board, Prompter Pro. Ал бағалау мен жасай алу қабілеті Creative Book Builder, Interview Assistant, Aurasma, Fotobabble, iMovie, WordPress, Skype, Tapose, Google+, Student Pad қосымшаларында қажет. Осы қосымшалардың көбісі iOS пен Android қосымшаларына арналған ресми дүкендерінен ресми сайттарынан сатып алуға қол жетімді [15, б. 54].
Сурет 3 - Алан Каррингтонның блогындағы Педагогикалық дөңгелек (Padagogical Weel, от iPad) атты үлгісі
Кесте 5 - Оқушылардың қызметін анықтауға арналған тапсырмалар
Танымдық мақсаттардағы таксономиялар
Оқушылардың қызметін анықтауға арналған тапсырмалар
Веб-құралдар
Бағалау
Ашып түсіндіріңіз, жағдайға сараптама жасаңыз, бағалаудың мүмкін белгілерін анықтаңыз
Синтез
Ойынды құрастырыңыз, сәйкес жоспарды құрастырыңыз, дамудың мүмкін сценарийін жазыңыз
Талдау
Жіктеуді құрастырыңыз, көзқарастарды салыстырыңыз, негізгі қасиеттердің тізімін құрастырыңыз
Қолдану
Графикалық белгілеңіз, презентацияны жасаңыз және келтіріңіз, берілген мәліметтердің негізінде есептеңіз
Түсіну
Байланыстарды көрсетіңіз, себебін түсіндіріңіз, сынаңыз, мысал келтіріңіз
Танысу
Бәрін топтастырыңыз, түсініктердің тізімін құрастырыңыз, белгілі бір тәртіпте орналастырыңыз.
Блум таксономиясының құндылығы туралы шексіз дауласуға болады. Алайда көрінетіндей нәтиже - таксономия өзінің өзектілігін жоғалтқан емес. Сонымен бірге, оған тек дәстүрлі білімнің шеңберінде ғана қолданыс табылып қана қоймай, сонымен бірге мүлдем оқытудың интерактивтілігі ен оның жаңа технологияларға ашықтылығын білдіретін жаңа үлгілерде де қолданыс табады.
Талдау. Синтез
verb тақырыбы бойынша әр түрлі деңгейлік тапсырмалар 7-ші сынып
1-ші деңгей.
1. Жалғастыр: Етістік - бұл ...
2. ... сұрақтарына жауап береді.
3 ... білдіреді.
4. Мысалы: :...
5. Сөйлемдегі синтаксистік рөлі - ...
2-ші деңгей
1. зат есім+есімше сөз тіркесін табыңыз да, оны көшіріп алып, басты сөзді белгілеңіз.
Қара түн, сары жапырақ, қараланған тесік, сарғайған жапырақтар, ағарған шаштар, еріп жатқан қардың астында боялған, жаңа дәндер, ағарған күн, өсіп кеткен шөптер, тасталынған үй, ыстық пешке, ылғалды қар, сарғайып жатқан жапырақ, жаңа піскен бүлдірген.
2. Жақшаның ішінде берілген сөздерден есімшелер құрастырыңдар, тыныс белгілерін қойып шығыңдар.
Осы күзде алтын күндер болмады, күннің астында қайың жапырақтары (күңіренді) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Шетел тіліне оқушыларды оқыту негізіндегі Блум таксономиясының теориялық негіздері 6
1.1 Блум таксономиясының мазмұны, міндеттері мен ерекшеліктері 6
1.2 Блум таксономиясын оқытуда қолданудың мәні 19
2 Шет тілдік білім беру аясында оқушылардың таным іс-әрекеттерін ұйымдастыру ретінде Блум таксономиясын қолдану 27
2.1 Шетел тіліне оқыту сабағында Блум таксономиясын қолданудың ерекшеліктері 27
2.2 Шетел тілі сабағында Блум таксономиясын қолданып, оқушылардың таным іс-әрекеттерін дамытудың нәтижелері 45
Қорытынды 55
Қолданылған әдебиеттер тізімі 59
Қосымша 62
Кіріспе
Мемлекет басшысы 2007 жылғы "Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан" атты Қазақстан халқына Жолдауында: Қазақстан бүкіл әлемде үш тілді пайдаланатын жоғары білімді ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар қазақ тілі - мемлекеттік тіл, орыс тілі - ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі - жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі [51].
Қазіргі өмір талабы - оқу және тәрбие процесін түбегейлі өзгерту. Еліміздің тарихында болып жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістер, білім беру саласындағы жаңа бағыттар ағылшын тілін оқытуды үнемі жетілдіруді, оқытудың ғылыми және әдістемелік деңгейін көтеру міндеттерін жүзеге асыруды талап етуде.
Осыған орай, ағылшын тілін тілдің үш тұғырының бірі ретінде қызмет етуінің алғышарты - оның қоғамдық өмірдің әр алуан саласында қолданылуы болып табылады. Жер шарын мекендеген мыңдаған ұлттар мен ұлыстардың бір-бірін түсінуіне - халықаралық сипат алған ағылшын тілінің ролі зор.
Ағылшын тiлiн үйрену арқылы оқушылар бiлiм дегейiн көтерiп, өз халқы мен басқа халықтар арасындағы ұқсастықтар мен ерекшелiктердi ажыратуға дағдыланады. Сөйтіп, өз пiкiрi қалыптасады, түрлi елдер мәдениетiн үйренедi.
Оқушылардың бойында білімнің, қабілеттердің, дағдылардың қалыптасу деңгейін анықтаудың, өлшеудің және бағалаудың мәселесі қазіргі кезде оқыту тәжірибесіндегі маңыздылардың бірі болып саналады.
Егер оқытудың мақсаты оқушы нені білуі, нені істей алуы керектігін анықтайтын болса, онда оқытудың міндеттері мақсатқа қалай қол жеткізуге болатындығына жауап береді.
Білім технологиясының шеңберінде 1956 ж. Б.Блуммен педагогикалық мақсаттағы алғашқы таксономия жасалған болатын. Бұл ретте Б. Блум мен Д. Кратволь білімнің мақсатын үш облысқа бөлді: когнитивті (білімнің мазмұнын меңгеруге қойылатын талаптар), психомоторлы (қозғалыс, жүйке-бұлшық еттік қызметтің дамуы) және аффективті (эмоционалдық-құндылықтық сала, меңгерілетінге қатынас).
Когнитивті облысты қамтитын бірінші таксономия ішінде тағы да бөлінетін алты мақсаттардың түрінен тұрады:
- білім (нақты материал, терминология, фактілер, анықтамалар, белгілер және т.б.);
- түсінік (түсініктеме, интерпретация, экстраполяция);
- қолдану;
- талдау (өзара байланыс, құрастырудың принциптері);
- синтез (жоспарды және мүмкін әрекеттердің жүйесін құру, абстрактілі қатынастардың жүйесін алу);
- бағалау (алынған мәліметтердің негізінде талқылау, сыртқы белгілердің негізінде талқылау).
Блум таксономиясы бірнеше рет көптеген ғалымдармен сынға ұшыраған болатын, өйткені онда ойлау операциялары бар оқытудың нәтижелерінің (білім, түсінік, қолдану) нақты орын ауыстыруы жүреді.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында: Әрбір баланың жеке тұлғалық қасиеттерін ашу, оның мүмкіндігін, өмірдегі мәнін көрсету арқылы білімге тереңірек ұмтылуына, сондай-ақ ізденісіне, бейімділігіне көмек беру, жағдай туғызу және оған өмір сүру үшін жаңа рухани күш беру - білім берудің түпкілікті мақсаты [52] екендігі айқындалған.
Міне сондықтан, ағылшын тілі сабағында оқушылардың танымдық, өмірге деген көзқарасын өзгертудің мақсатында Блум таксономиясына бағытталған сабақтың түрлерін өткізудің маңызы зор. Бұл олардың тек ағылшын тіліне деген қызығушылығын арттырып қана қоймай, олардың бойындағы тақырыпты түсініп, оның тәрбиелік мәнін ұғынуға жол ашады.
Блум таксономиясын қолдана отырып, ағылшын тілін оқыту жаңа заманның талаптарына сай келеді және оқыту барысын сатылай жүргізе отырып, оқушылардың сабаққа деген құлшынысын арттыруға мүмкіндіктер ашады. Өйткені оқушылардың танымдық әрекеттері арқылы олардың шет тілін меңгеруге деген ұмтылысын ұштай түсеміз.
Оқушылардың оқу қызметін, олардың бір-бірімен, оқытушымен, нағыз сол тілде сөйлеушілермен қарым-қатынасын талдай келе, оқушыларда толығымен коммуникативтік және меңгерілген тілдік материалды қарым-қатынас ұстау кезінде қолдану қабілеттері дамымаған деп айта аламыз. Осылайша, зерттеу жұмысы тақырыбының өзектілігі Блум таксономиясын оқыту процесінде ұйымдастыру кезіндегі материалдардың жеткіліксіздігімен түсіндіріледі. Блум таксономиясының көмегімен сөйлеу жақсы жетілдіреді, лексикалық және грамматикалық материалдарды белсенді ете түседі, аудирлеу мен ауызша сөйлеудің қабілеттері дамытылады. Блум таксономиясында оқушылардың шығармашылық, ойлау қабілеттері дамиды. Онда шешімді қабылдау болжанады: қалай істеу керек, не айту керек.
Мұның бәрі осы жұмыстың тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының жаңалығы: Ағылшын тілін дәстүрлі әдіспен оқытуда бала тез жалығып, шет тілін оқуға деген құлшынысынан айрылады, сондықтан да осы Блум таксономиясы арқылы сабақтарды өткізу баланың грамматикасын ретке келтіріп қана қоймай, оның өзіндік шығармашылық, есте сақтау қабілеттерін дамытады. Ал бұл дипломдық жұмыста осы ағылшын тіліне үйретудегі әдіс-тәсілдер арқылы ұсынылады. Бұл зерттеу жұмысының негізіне айналған.
Теңдіктің сезімі, әуесқойлықтың атмосферасы балаларға жасқаншақты, ұялшақтықты жеңуге, тілдік барьерді, шаршағандықты жеңуге мүмкіндік береді. Блум таксономиясы осындай универсалдылық сынды ерекшелікке ие болғандықтан, осы оқыту тәсілін қолдануды әр түрлі мақсаттар мен міндеттерге бейімдей түседі.
Блум таксономиясының әдістері оқушының дамуы кезінде көптеген қызметтерді атқарады, оқу процесін жеңілдетеді, жыл сайын артып келе жатқан материалды меңгеруге көмектеседі және коммуникативті құзыреттеліктің қажетті қабілеттерін дамытады. Мен өз тәжірибемді 7 сынып оқушыларымен Блум таксономиясын қолдана отырып, ағылшын тілі сабағын беру мақсатында Қарағанды қаласындағы №9 мектеп-гимназиясы мен Қарағанды қаласындағы №34 мектептерде тәжірибе жұмыстары жүргіздім.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Шет тілдік білім беру аясында оқушылардың таным іс-әрекеттерін ұйымдастыру ретінде Блум таксономиясын қолдану ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Шетел тіліне оқушыларды оқыту негізіндегі Блум таксономиясының теориялық негіздерін қарастыру;
- Блум таксономиясының мазмұны, міндеттері мен ерекшеліктерін анықтау;
- Блум таксономиясын оқытуда қолданудың мәнін ашу;
- Шет тілдік білім беру аясында оқушылардың таным іс-әрекеттерін ұйымдастыру ретінде Блум таксономиясын қолданудың негізін айқындау;
- Шетел тіліне оқыту сабағында Блум таксономиясын қолданудың ерекшеліктерін зерттеу;
- Шетел тілі сабағында Блум таксономиясын қолданып, оқушылардың таным іс-әрекеттерін дамытудың нәтижелерін шығару.
Гипотеза ретінде келесілер ұсынылады:
Ағылшын тіліне үйретуде Блум таксономиясының әдістерін қолдану грамматикалық және ағылшын тілінде сөйлеу қабілеттерінің тиімді қалыптасуына алып келеді.
Зерттеу жұмысының нысаны: Шетел тіліне оқытуда оқушылардың бойында танымдық қабілеттерді дамыту мақсатында Блум таксономиясының негізін қолдану.
Зерттеу жұмысының пәні: Блум таксономиясын қолдана отырып, оқушылардың танымдық әрекеттерін шетел тілі сабағында дамыту.
Зерттеу жұмысының теориялық құндылығы. Зерттеудің нәтижелері ағылшын тілі сабағына оқытуда, ағылшын тіліндегі Блум таксономиясын зерттеудегі теориясына нақты үлес қосады. Зерттеу барысында жасалынған тұжырымдамалар мен нәтижелер Блум таксономиясы мәселелерінің дамуына, қалыптасуына септігін тигізеді.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік құндылығы. Бұл зерттеу жұмысында Блум таксономиясы жазылған тапсырмалардың ағылшын тілі сабағында қолданудың ерекшеліктері туралы мәселелері қарастырылған, сонымен қатар ағылшын тілі сабағында оқытушының Блум таксономиясының қолданудың үлгілері келтірілген.
Берілген жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Шетел тіліне оқушыларды оқыту негізіндегі Блум таксономиясының теориялық негіздері
1.1 Блум таксономиясының мазмұны, міндеттері мен ерекшеліктері
Таксономия (грек тілінен taxis - орналасу, құрылым, тәртіп және nomos - заң) - әдетте иерархиялық құрылымға ие, шынайылықтың күрделі ұйымдастырылған облыстарының жіктелуі мен жүйеленуінің теориясы (органикалық әлем, географияның, геологияның, тіл білімінің, этнографияның және т.б. нысандары).
Таксономия түсінігі өсімдіктердің жіктелуін жасаушы швейцар ботанигі О.Декандолемен ұсынылған болатын.
Отандық жобалардың негізінде оқушылардың жетістіктерін сипаттаудың жүйелік әдісі жатыр, ол оқытудың нәтижелерін оқу қызметінің деңгейлеріне байланысты топтастыруға мүмкіндік береді. Алайда бүгін оқығандық деңгейінің отандық жобалары жоқ, олар тестілік құралдағы оны тәжірибеде қолдануға мүмкіндік береді. Мұнда келесідей қиындықтар туындайды:
- оқу материалының ұсынылатын деңгейлері педагогикалық қауымдастықпен қабылдануы қажет;
- олардың нақты тапсырма мен ұсынылатын басым элементтің мазмұнын өзара бір мәнді сәйкестіктің күрделілігін алуға мүмкіндік береді;
- барлық мүмкін білім мен қызметтің әдістерін толық жабылуын алу қиын [1, б. 89].
Шет елдік және отандық ғалымдармен бөліп көрсетілетін педагогикалық мақсаттардың тобын салыстырайық (кесте 1).
Кесте 1 - Педагогикалық мақсаттардың тобы
Б. Блум, Д. Кратволь
О.Е. Лебедев
И. Я. Лернер
Когнитивті, танымдық облыс
Білімнің дамуы
Табиғат, қоғам, техника, адам туралы білім
Психомоторлы облыс
Қабілеттер мен дағдылардың дамуы
Қызмет әдістерін жүзеге асырудың тәжірибесі
Белсенді эмоционалдық-құндылықтық облыс
Қарым-қатынастар жүйесінің дамуы
Эмоционалдық-сезімталдық тәжірибе
Айта кететін жайт, барлық аталған авторлар өздерінің амалдарында жақын, бірақ олардың арасында кейбір терминологиялық айырмашылық бақыланады. Бұл ретте бірінші облысқа білімді меңгерудің әр түрлі деңгейлері, ал екіншісіне - орындалудың дербестілік деңгейіне байланысты қабілеттер (меңгерілген қызметтің әдістері), үшіншісіне - қарым-қатынастар, мүдделер, қызығушылықтар жатқызылады.
Блум таксономиясы сын тұрғысынан ойлауды қарастыруға болатын ойлау дағдыларының кеңінен қолданылатын иерархиялық моделі болып табылады. Бұл жұмыстың мақсаты үш бағыт бойынша: танымдық, эмоционалдық және психомоторлық жағынан оқушыларды оқыту мақсаттарының тізімін жасау болады. Бұлум таксономиясының мақсаты - оқытудың неғұрлым тұтас нысанын құру мақсатында педагогтерді өздерінің күші мен назарын барлық үш салаға бірдей аударуға ынталандыру.
Танымдық саладағы дағдылар белгілі тақырыптардағы білім, түсінік пен сыни ойлау тұрғысынан қаралады. Дәстүрлі білім беру осы саладағы, әсіресе - әсіресе төмен тәртіптегі мақсаттың дағдыларын алға тартуға ұмтылады. Блум таксономиясы ең төменгі үдерістерден жоғарыға қарай кезең-кезеңімен қозғалуды көздейтін алты кезеңді қамтиды.
Әр түрлі мамандармен нақты мақсаттардың жүргізілген нәтижелерін қарастырайық (кесте 2).
Оқытудың нәтижелерін жоспарлай отырып, ғалымдармен оқу материалының меңгерілуінің деңгейлері бөліп көрсетіледі [53, б. 62]:
Нөлдік деңгей - бұл оқушы түсінуге қабілетті, яғни ол үшін жаңа ақпаратты саналы қабылдайтын деңгей. Қатаң айтатын болсақ, бұл деңгейді зерттелетін тақырып бойынша оқу материалын меңгерудің деңгейі деп атауға болмайды. Негізінен мәселе кейінгі дайындығы туралы айтылады, ол оған жаңа оқу материалын түсінуге мүмкіндік береді. Шартты түрде оқушының нөлдік деңгейдегі қызметін Түсінік деп атайды.
Бірінші дейгей - бұл меңгерілген ақпаратты солар туралы немесе олармен әрекеттер туралы қайталама қабылдауда зерттелетін нысандарды және процестерді тану, мысалы меңгерілген нысанды әр түрлі ұсынылатын нысандардан бөлінуі. Шартты түрде бірінші деңгейдегі қызметті Таным деп атайды, ал оның негізіндегі білім - танысудың білімі.
Екінші деңгей - бұл алдында меңгерілген білімді тура көшірмелерінен қарапайым жағдайларда қолдануға дейін іске қосу. Мысалдары: есі бойынша ақпаратты іске қосу; негізгі тапсырмаларды шешу (алдында меңгерілген үлгі бойынша). Екінші деңгейдегі қызметті Іске қосу деп атайды, ал оның негізіндегі білім - көшірме білім.
Үшінші деңгей - бұл ақпаратты меңгерудің деңгейі, онда оқушылар дербес іске қосуға және меңгерілген ақпаратты танымал нысандарды талқылауға және оны әр түрлі жағдайларда қолдануға қабілетті. Бұл ретте оқушы зерттелетін нысандар мен олармен әрекеттер туралы ақпаратты өндіруге қабілетті. Мысалы: типтік емес тапсырмаларды шешу, нақты міндетті шешуге арналған алдында зерттелген алгоритмдерден сәйкес алгоритмді таңдау. Үшінші деңгейдегі қызметті шартты түрде Қолдану деп аталады, ал оның негізіндегі білім - қабілет-білім деп аталынады.
Төртінші деңгей - бұл оқушы объективті жаңа ақпаратты жасауға қабілетті тақырыптағы оқу материалын меңгеру деңгейі (алдында ешкімге танымал болмаған).
Кесте 2 - Оқу материалын меңгерудің деңгейлері
Б. Блум
В.П. Симонов
В.П. Беспалько
В.Н. Максимова
М.Н. Скаткин
О.Е. Лебедев
В.И. Тесленко
Мәні
Айырмашылығы
Оқушылық (тану)
Тану
Түсінікті іске қосу
Ақпараттылық
Ақпараттық
Түсінігі
Есте сақтау
Алгоритмдік (негізгі міндеттерді шешу)
Есте сақтау
Түсінікті тану
Функционалды сауаттылық
Репродуктивті
Қолданылуы
Түсінігі
Эвристикалық (қызметті таңдау)
Түсіну
Түсінікті қолдану
Сауаттылық
Негізгі
Талдау
Қарапайым қабілеттер мен дағдылар
Творческий (қызметтерді іздеу)
Қолданылуы
Түсініктер жүйесін іске қосу
Құзыреттілік
Жоғарғы
Синтез
Ауыстыру
Түсініктер жүйесін қолдану
Шығармашылық
Бағалау
Алғашқы педагогикалық мақсаттардың авторының бірі американдық ғалым Б.Блум болды. Онымен Таксономияның біріншісі жарыққа шықты (1956 ж.). Кейінгі онжылдықта Д.Кратволе мен басқа ғалымдармен Таксономияның екінші бөлімі жарыққа шықты (аффективті облыста). Бірінші бөлімі танымдық (когнитивті) облыста мақсаттарды сипаттайды. Алдымен қызметтің облыстары мен оның қамтитын мақсаттары сипатталады [3, б. 67].
1. Когнитивті (танымдық) облыс. Онда меңгерілген материалды мәселені шешуге дейінгі мақсаттарды есте сақтау мен іске қосу кіреді, оның барысында бар білімдерді қайта ойластыру, алдын ала меңгерілген ойлармен, әдістермен, процедуралармен олардың жаңа үйлесімін құрастыру қажет. Танымдық саласына бағдарламаларда, оқулықтарда, оқушылардың күнделікті тәжірибесінде ұсынылатын оқытудың көптеген мақсаттары жатады.
2. Аффективті (эмоционалдық-құндылықтық) облыс. Оған қоршаған ортаның құбылыстарына эмоционалдық-тұлғалық қарым-қатынастарының қалыптасуының мақсаттары жатады, ол қарапайым қабылдаудан, қызығушылықтан басталып, құндылықтық бағыттар мен қарым-қатынастарды, олардың белсенді көрінісін дейін болады. Бұл салаға мынадай мақсаттар түседі - мүдделер мен қызығушылықтардың қалыптасуы, қандай да бір сезімдерді басынан өткізу, қарым-қатынастың қалыптасуы, оның танымы мен қызметтегі көрінісі жатады.
3. Психомоторлы облыс. Оған қандай да бір қозғалыстық, манипулятивті қызметінің, жүйкелік-бұлшық еттік бағыттың қалыптасуымен байланысты мақсаттар түседі. Бұл хаттың қабілеттері, тілдік қабілеттер; дене тәрбиесімен, еңбек оқытуымен байланысты мақсаттар.
М. В. Кларин таксономияның барынша өндірілген және көпшілікпен қолданылатын, когнитивті және аффективті мақсаттарды қамтитын облыстардың негізгі белгілерін келтіреді.
Негізгі белгілері
1 Білім
Бұл деңгей меңгерілген материалды есте сақтау мен іске қосуды білдіреді. Ол әр түрлі мазмұнның түрлері - нақты фактілерден басталып толық теорияларға дейінгілер туралы айтылады. Бұл белгінің ортақ белгісі - сәйкес мәліметтерді есіне түсіру. Оқушы:
oo Қолданылатын терминдерді біледі (есінде сақтайды және іске қосады);
oo Нақты фактілерді біледі;
oo Әдістер мен процедураларды біледі;
oo Негізгі түсініктерді біледі;
oo Ережелер мен принциптерді біледі.
2 Түсіну
Меңгерілгеннің мәнін түсіну қабілетінің көрсеткіші көріністің бір формасынан екінші формасына түрлендіру болып табылады - оның бір тілден екінші тілге ауысуы (мысалы, ауызша формадан - математикалыққа). Түсініктің көрсеткіші ретінде оқушының материалды интерпретациясы (түсіндіру, қысқаша баяндау) немесе құбылыстардың кейінгі ұсынысы (салдарларды, нәтижелерді болжау) болып табылады [4, б. 84]. Оқушы:
oo Фактілерді, ережелерді және принциптерді түсіндіреді;
oo Ауызша материалды, сызбаларды, кестелерді, диаграммаларды интерпретациялайды;
oo Ауызша материалды математикалық көрініске түрлендіреді;
oo Алынатын мәліметтерден шығатын болашақ салдарды болжап сипаттайды.
3 Қолданылу
Бұл деңгей меңгерілген материалды нақты жағдайларда және жаңа жағдайларда қолдануды білдіреді. Мұнда ережелерді, әдістерді, түсініктерді, заңдарды, принциптерді, теорияларды қолдану кіреді. Сәйкес оқытудың нәтижелері түсінікке қарағанда материалды меңгерудің жоғарғы деңгейін білдіреді. Оқушы:
oo Жаңа жағдайлардағы түсініктер мен принциптерді қолданады;
oo Нақты практикалық жағдайлардағы заңдарды қолданады;
oo Әдістің немесе процедураның дұрыс қолданылуын көрсетеді.
4 Талдау
Бұл деңгей материалды құрылымы нақты кіретіндей құрамдас бөліктерге бөлетінін білдіреді. Мұнда толықтың бөліктерін бөлу, олардың арасындағы өзара байланыстарды анықтау, толықты ұйымдастырудың принциптерін тану кіреді. Оқушы:
oo Жасырын болжамдарды бөліп көрсетеді (анық емес);
oo Талқылаулар логикасында қателіктер мен қалып қойған жерлерді көреді;
oo Фактілер мен тергеулер арасындағы айырмашылықтарды жүргізеді;
oo Мәліметтердің мәнділігін бағалайды [5, б. 103].
5 Синтез
Бұл деңгей элементтерді жаңалыққа ие толықтықты алатындай комбинациялауға қабілеттілікті білдіреді. Осылайша бар мәліметтерді реттейтін хабарлама (баяндама), әрекеттердің жоспары, сызбалары бола алады.
Сәйкес оқу нәтижелеріне қол жеткізу жаңа сызбалардың, құрылымдардың жасалуына бағытталған шығармашылық сипаттағы қызметті білдіреді. Оқушы:
oo Кішкене шығармашылық шығарма жазады;
oo Сынақты жүргізу жоспарын болжайды;
oo Қандай да бір мәселені шешудің жоспарын құрастыру үшін әр түрлі саладағы білімдерді қолданады.
6 Бағалау
Бұл деңгей қандай да бір материалды бағалау мәнінің қабілетін білдіреді (ұстаным, шығармашылық туынды, зерттеу мәліметтері және т.б.). оқушының талқылауы нақты белгілерге негізделуі қажет: ішкі (құрылымдық, логикалық) немесе сыртқы (қойылған мақсатқа сәйкес келу). Белгілер оқушының өзімен немесе сырттан анықтала алынады, мысалы, оқытушымен.
Осы деңгей барлық алдындағы деңгейлердің оқу нәтижелеріне қол жеткізуді білдіреді. Оқушы:
oo Жазбаша мәтін түріндегі материалды құрастырудың логикасын бағалайды;
oo Бар мәліметтерге қорытындылардың сәйкес келуін, қызметтің қандай да бір өнімінің ішкі белгілерден көрінетін мәнділігін бағалайды [6, б. 45];
Аффективті облыстағы оқу мақсаттарының деңгейлері
Қабылдау
Бұл деңгей оқушының қоршаған ортадан түсетін стимулдарды, қандай да бір құбылыстарды қабылдауға дайындығын немесе қабілеттілігін білдіреді. Оқытушының ұстанымынан алғанда осындай мақсаттарға қол жеткізудің жолы оқушының назарын аудартуға, ұстауға және бағыттауға негізделеді.
Мұнда кіретін қосалқы деңгейлер:
1.1. түсіну;
1.2. дайындық немесе қабылдауға ниеттілік;
1.3. таңдау (еркін) назары оқушының пассивті ұстанымынан оқытудың барынша белсенді қатынасына дейін көтерілудің диапазонын құрайды (алайда осы деңгейде мақсаттысы толық танылмаған әлі). Оқушы:
- оқудың маңыздылығының түсінігін көрсетеді;
- сыныптағы қоршаған ортадағылардың түсініктерін мұқият тыңдайды, және т.б., киімдегі, интерьердегі, сәулеттегі эстетикалық факторлардың түсінігін көрсетеді;
- басқа адамдардың проблемаларына, қоғамдық өмірдің проблемаларына қызығушылығын көрсетеді.
Әсер ету
Бұл деңгей оқушының өзінен шығатын белсенді көріністерді білдіреді.
Берілген деңгейде ол жай ғана қабылдап қана қоймай, қандай да бір құбылысқа немесе сыртқы стимулға жауап қайтарады, затқа, құбылысқа немесе қызметке қызығушылығын танытады.
Қосалқы деңгейлер:
2.1 бағынушы әсер ету;
2.2 еркін әсер ету;
2.3 әсер етуден қанағаттандыру.
Оқушы:
oo Оқытушының берген үй тапсырмасын орындайды;
oo Ішкі мектептік тәртіпке және мінез-құлықтың ережелеріне бағынады;
oo Сыныптағы сұрақтардың талқылануына қатысады;
oo Қоғамдық-саяси және халықаралық мәселелердің жариялануына өз бетінше танысады;
oo Тапсырманы орындауға өз еркінше шақырылады;
oo Оқу пәніне қызығушылығын танытады.
oo Құндылықтық бағдарды меңгереді [7, б. 69].
Бұл деңгейге құндылықтық бағдарларды меңгерудің әр түрлі деңгейлері кіреді (яғни қандай да бір нысандарға, құбылыстарға немесе қызметтің түрлеріне қарым-қатынастар):
3.1 құндылықтық бағдарды қабылдау (тұрмыста бұл көзқарас деген түсінікке сәйкес келеді);
3.2 құндылықтық бағдарды таңдау;
3.3 айнымаушылық, сенімділік.
Оқушы:
- тұрақты ниетті білдіреді, мысалы, сауатты ауызша және жазбаша сөйлеудің дағдыларын меңгереді;
- мақсатты түрде көзқарастарды өзінің талқылауын шығару үшін меңгереді;
- қандай да бір идеалды қорғай отырып, сенімділікті көрсетеді.
Құндылықтық бағдарларды ұйымдастыру
Бұл деңгей әр түрлі құндылықтық бағдарларды қайта ойластыру мен қосуды, олардың арасындағы қарама-қайшылықты шешуді және барынша мәнді және тұрақтыларының негізіндегі құндылықтардың жүйесін құрастыруды қамтиды. Мұнда екі қосалқы деңгей кіреді:
4.1 құндылықтық бағдарды концептуалдау, яғни өзінің қатынасын түсіну;
4.2 құндылықтар жүйесін ұйымдастыру.
Оқушы:
- өзінің сүйікті туындысының негізгі белгілерін анықтауға ұмтылады;
- өзінің мінез-құлығы үшін өзіне жауапкершілікті алады;
- өзінің мүмкіншіліктері мен шектеулерін түсінеді;
- өзінің қабілеттерімен, қызығушылықтарымен және түсініктерімен өмірлік жоспарларын құрады.
Құндылықтық бағдарды немесе олардың кешенін тарату [8, б. 56].
Бұл деңгей индивидтің мінез-құлығын тұрақты анықтайтын, қарапайым әрекеттердің кейпіне немесе өмірлік стиліне енетін құндылықтарды меңгерудің деңгейін білдіреді. Құндылықтық бағдарлардың жалпыланған сипаты және олардың толық көзқарасқа қосылысы қосалқы деңгейлерде көрінген:
5.1 жалпыланған қондырғы;
5.2 толық интернализация (меңгеру) немесе құндылықтық бағдарлардың қызметке таралуы.
Оқушы:
oo Оқу жұмысындағы дербестікті тұрақты көрсетеді;
oo Топтық қызметтегі серіктестікке ұмтылысты көрсетеді;
oo Өзінің талқылауларын қайта қарастыруға дайындығын және сенімді аргументтер болғандағы әрекеттердің кейпін өзгертуді көрсетеді;
oo Жеке гигиена мен салауатты өмір салтының дағдыларын тұрақты көрсетеді;
oo Тұрақты және бірізді өмірлік кредоны қалыптастырады.
Мақсаттардың осындай нақтылануы оқытушының жұмысын қатты жеңілдетеді. Осы жиынтықтан алыстай отырып, оқу процесін бірізді оның элементтерінің, жеңілдетілген оңай оқытушы айналымдардың қайта өңделуі ретінде құрастыруға болады [9, б. 124].
Ал енді Блум таксономиясының кемшіліктерін де қарастырайық, яғни оны неліктен қолдануға болмайтынын анықтайық.
Кесте 3 - Танымдық саладағы педагогикалық мақсаттардың таксономиясы
Оқу мақсаттарының деңгейлері
Берілген деңгейге қол жеткізу туралы куәлік ететін нақты әрекеттер
1. Білім
Бұл деңгей меңгерілген материалды - нақты фактілерден бастап толық теорияларға дейінгі фактілерге дейінгіні есте сақтауды және іске қосуды білдіреді.
Терминдерді, нақты фактілерді, әдістерді және процедураларды, негізгі түсініктерді, ережелер принциптерді іске қосады.
2. Түсіну
Түсінудің көрсеткіші бір жеткізудің формасынан екіншісіне түрлендіру, материалдың интерпретациясы, құбылыстардың әрі қарайғы болжамы туралы түсінігі бола алады,.
- фактілерді, ережелерді, принциптерді түсіндіреді;
- ауызша материалды математикалық өрнекке түрлендіреді;
- бар мәліметтерден шығатын болашақ салдарды болжап сипаттайды.
3. Қолдану
Бұл деңгей меңгерілген материалды нақты жағдайларда және жаңа жағдайларда қолдану қабілетін білдіреді.
- нақты практикалық жағдайлардағы заңдарды, теорияларды қолданады;
- жаңа жағдайлардағы түсініктер мен принциптерді қолданады.
4. Талдау
Бұл деңгей құрылым анық көрінетіндей материалдарды құрам бөліктерге бөле алуды білдіреді.
- толықтың бөліктерін бөледі;
- олардың арасындағы өзара байланысты анықтайды;
- толықты ұйымдастырудың принциптерін анықтайды;
- талқылау логикасындағы қателіктерді көреді;
- фактілер мен салдарлар арасындағы айырмашылықты көреді;
- мәліметтердің мәнділігін бағалайды.
5. Синтез
Бұл деңгей толық, жаңаға ие элементтерді комбинациялауды білдіреді.
- шығарманы, баяндаманы, рефератты жазады;
- сынақты жүргізудің немесе басқа әрекеттердің жоспарын ұсынады;
- міндеттің сызбасын құрайды .
6. Бағалау
Бұл деңгей қандай да бір материалды бағалаудың мәнін білдіреді.
- жазбаша мәтінді құрастырудың логикасын бағалайды;
- қорытындылардың бар мәліметтерге сәйкестігін бағалайды;
- қандай да бір қызмет өнімінің мәнділігін бағалайды.
Блумның таксономиясы: ескі құштарлылықтарға жаңа көзқарас.
Біз бүгінгі күнде Блум өзінің таксономиясын әзірлеген 1956 жылда өмір сүрмейміз. Білімнің саласында оқытушылардың қалай оқытатыны мен оқушылардың қалай оқитыны, сондай-ақ оқыту мен үйрету - жай ойлауға қарағанда үлкенірек екендігі туралы көптеген мәселелер белгілі. Ол сонымен бірге оқытушылар мен оқушылардың сезімдері мен ұстанымдарынан, сондай-ақ мектептегі әлеуметтік және мәдени жағдайлардан тұрады.
Негізгі таксономиясының тұжырымдамасын жасаумен бірнеше когнитивті психологтар айналысқан болатын. Өзінің жеке оқу мақсаттарының таксономиясын жасауда Марцано Р.Д. (2000) [54, б. 93] бір әлсіз жерін көрсетеді. Білімнің ең қарапайым деңгейінен бағалаудың барынша күрделі деңгейіне ілгерілеуінен құралған таксономияның құрылымы зерттеушілермен расталмайды. Иерархиялық таксономия әр адам алдындағы қабілеттеріне сүйенетіндігін білдіреді, білімді қолдану, түсіну ойлауды талап етеді. Бұл Марцано Р.Д. бойынша Блумның таксономиясының жағдайы.
Алты негізгі ойлау процестері туралы тұжырымдаманың авторлары кешендік жобалар басқаларына қарағанда бір процестерді үлкен деңгейде талап ететіндей сипаттала алынады. Міндет не талдауға немесе бағалауға алып келуі мүмкін. Коста А.Л. дәлелденгендей [55, б. 20], ол дұрыс емес, бұл оқытушылардың таксономияның негізіндегі оқу қиындықтарын жіктеудегі қиындықтарға тап болуымен түсіндіріледі. Андерсонның (2000) ойынша, оқу қызметінің барлық кешенді түрлері бірнеше әр түрлі когнитивті дағдыларды қолдануын талап етеді [10, б. 68].
Кез-келген басқа теориялық үлгі сияқты Блумның таксономиясында өзінің әлсіз және күшті жақтары бар. Оның негізгі артықшылығы онда ойлау тәжірибешілер үшін құрылымданған және қол жетімді жолмен ұсынылғандығымен түсіндіріледі. Блум таксономиясының әр түрлі деңгейлеріне жататын сұрақтарды құрастыру бойынша жетекшілікті қолданатын оқытушылар оқушылардағы жоғарғы деңгейдегі танымдық әрекеттерді қалыптастыру бойынша тапсырмаларды оны жасамайтын оқытушыларға қарағанда жақсы орындайды. Басқа бір жағынан алғанда, басқа оқытушылармен қандай таксономиясының деңгейлерімен оқу қызметінің қандай да бір түрі немесе сұрақтары сәйкес келетіндігін анықтауға тырысқан әркімнің растауынша түсінікке анық бір терминдер, талдау немесе бағалаудың түсінігіне жету қиын. Сонымен бірге, оқу қызметінің көптеген пайдалы түрлері, соның ішінде шынайы мәселелерді шешу және жобалық қызмет таксономиямен сәйкес бола алмайды, оны жасаудың барлық әрекеттері олардың педагогикалық мүмкіндігін азайтады. Блумның нақтыланған таксономиясы. 1999 жылы Лорин Андерсон мен оның серіктері Блумның жаңартылған таксономиясының нұсқасын жариялады, ол барынша кең факторлардан тұрады, олар оқыту мен үйренуге әсер көрсетеді. Нақтыланған таксономияда алғашқы таксономияның кейбір кемшіліктерін жоюдың кейбір әдістері қолданылды. 1956 жылғы нұсқасымен салыстырғанда жаңа таксономия білімнің арасында, яғни ойлаудың мазмұны, мәселені шешудегі процедуралар туралы айырмашылықты келтіреді.
Жалпы психологиялық анықтауда қызығушылық-бұл танымдық қажеттіліктерді эмоционалдық бастан кешіру. Оны оқу мотивациясының компоненттерінің бірі ретінде сипаттай отырып, күнделікті, тұрмыстық, тіпті кейде кәсіби педагогикалық қарым-қатынаста қызығушылық термині жиі оқу мотивациясының синонимі ретінде пайдаланылатынына назар аудару қажет. Бұл туралы оның оқуға деген қызығушылығы жоқ, танымдық қызығушылықты дамыту қажет деген сияқты айтулар куә болады. Түсініктердің мұндай ығысуы біріншіден, оқу теориясында дәл қызығушылық мотивация аясында бірінші зерттеу объекті болуымен байланысты (И. Гербарт). Екіншіден, ол қызығушылық өз бетінше - күрделі бір текті емес құбылыс болуымен түсіндіріледі. Қызығушылық салдар ретінде, мотивациялық саланың күрделі үрдістерінің интегралдық көрінісі ретінде анықталады және де бұл жерде қызығушылық және оқуға қатынас түрлерінің сараптап жіктелінуі маңызды. А.К. Маркова бойынша оқуға қызығушылық кең, жоспарланған, нәтижелі, процессуалды-танымдық және оны түрлендіруші болуы мүмкін.
Мұғалімге, оқуға қызығушылықтың пайда болуы үшін (танымдық қажеттіліктің қанағаттануын эмоционалдық бастан кешіру ретінде) жағдай жасаудың және қызығушылықтың өзінің қалыптасуының маңыздылығын көптеген зерттеушілер атап көрсеткен. С.М. Бондаренко жүйелік талдау негізінде оқушы үшін қызықты болуын ықпал ететін негізгі факторларды атады. Осы талдауға сай, оқуға қызығушылықты тудырудың маңызды алғышарты ретінде іс-әрекеттің кең әлеуметтік түрткілерін тәрбилеу, оның мағынасын ұғыну, өз іс-әрекеті үшін зерттеп отырған үрдістерінің маңыздылығын түсіну болады.
Оқушыларда оқыту мазмұнына және оқу іс-әрекетінің өзіне қызығушылықты тудыру үшін маңызды шарт-оқуда ақыл-ойдың дербестігін және бастамашылдықты көрсете алу мүмкіндігі. Оқыту әдістері неғұрлым белсенді болса, соғұрлым оқушыларды қызықтыру жеңіл. Оқуға деген тұрақты қызығушылықты қалыптастырудың негізгі құралы-шешілуі оқушылардан белсенді ізденістік іс-әрекетті талап ететін сұрақтардың мен тапсырмаларды пайдалану.
Оқуға қызығушылықты қалыптастыруда проблемалық ситуацияны жасау, ол оқушылардың өздерінде бар білім қорымен орындай алмайтын қиындықтармен қақтығыстыру үлкен рөл ойнайды; қиындықпен кездесе отырып олардың жаңа білімдерді алудың немесе бұрынғы білімдерді жаңа жағдайда қолданудың қажеттілігіне көздері жетеді. Үнемі қауырттылықты - талап ететін жұмыс қана қызықты. Ақыл-ойдың қысылуын қажет етпейтін жеңіл материал қызығушылық тудырмайды. Оқу іс-әрекетіндегі қиындықтардан өту-оған деген қызығушылықтардың пайда болуының маңызды шарты. Оқу материалының және оқу міндетінің қиындығы қай кезде қызығушылықтың өсуіне әкеледі десек, онда тек қиындық шама жетерлік, жеңе алатындай, болған кезде ғана, кері жағдайда қызығу тез төмендейді.
Оқу материалы және оқу жұмысының тәсілдері жеткілікті түрде сан-алуан болуы керек. Әр түрлілік оқушылардың оқу барысында түрлі объектілермен қақтығысуымен ғана емес, сондай-ақ бір объектіде жаңа жақтар ашылу мүмкін болуымен қамтамасыз етіледі. Оқушыларда танымдық қызығушылықты қоздырудың амалдарының бірі-шеттеу, яғни оқушыларға үйреншікті және күнделіктіден жаңаны, күтпегенді, маңыздыны көрсету. Материалдың жаңалылығы - оған қызығушылықтың пайда болуының аса маңызды алғышарты. Алайда, жаңаны танып білу оқушыда осы уақытқа дейін жинақталған білімге сүйенуі тиіс. Бұрын меңгерілген білімді пайдалану - қызығушылықтың пайда болуының маңызды шарттарының бірі. Оқу материалына деген қызығушылықтың пайда болуының мәнді факторы - бұл эмоционалдық бояу, мұғалімнің жанды сөзі.
Осы жағдайлар арнайы қызығушылықты қалыптастыруға бағытталған оқу процесін ұйымдастырудың белгілі бағдарламасы ретінде қызмет ете алады.
Білім - қоғамды әлеуметтік-мәдени, ғылыми үрдіспен қамтамасыз ететін жоғары құндылық. Болашақтың бүгінгіден нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын күш тек білімде ғана. Қай елдін болсын өсіп-өркендеуі, ғаламдық дүниеде өзіндік орын алуы оның ұлттық білім жүйесінің деңгейіне, даму бағытына байланысты. Жаңа ғасыр табалдырығын білім мен ғылымды инновациялық технология бағытымен дамыту мақсатымен аттауымыз үлкен үміттің басты нышаны болып табылады. Ұрпағы білімді халықтың болашағы бұлыңғыр болмайды дегендей, жас ұрпаққа сапалы, мән-мағыналы білім беру - бүгінгі күннің басты талабы. Қазіргі таңда өркениетті ел ретінде көптеген шет елдермен қарым-қатынасымыз күннен-күнге нығайып,беделіміз артып келеді.Бұл шетел тілін оқытуды жақсартуды, оны терең меңгертуді талап етеді. Ал, оқытуды жақсарту дегеніміз, біздіңше, оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру. Дегенмен, шетел тілін меңгертуде көптеген қиыншылықтар кездесетіні белгілі. Солардың бірі - мәтін мазмұнын баяндау немесе шет ел тілінде өз ойын айту. Сондықтан оқушылардың тілді толық дәрежеде меңгеруі үшін оның сол тілге деген мотивациясын арттыруымыз қажет.
Білімнің өлшемі - бұл білімнің нұсқасы. Оның төрт деңгейі бар: нақты, концептуалды, процедуралық және метакогнитивті. Нақты білім өзіне оқшауланған ақпараттың фрагменттерінен кіргізеді, соның ішінде сөздік анықтамалары мен өзгеше бөлшектерді білу. Концептуалды білім ақпараттардың жүйесінен тұрады, соның ішінде жіктеу мен деңгейлер.
Процедуралық білім алгоритмдерден, эвристикадан, эмпирикалық әдістерден, сонымен бірге ол процедураларды қашан қолдану керек деген процедуралардан тұрады. Метакогнитивті білім ойлау процестері туралы білімге және сол процестерді қаншалықты тиімді басқаруға болады деген ақпараттардан тұрады.
Нақтыланған Блумның таксономиясындағы когнитивті процестерді өлшеу түпнұсқалық нұсқа сынды алты қабілеттерден тұрады. Ол өзіне ең қарапайымынан күрделісіне дейінгіні енгізеді: (a) есте сақтау, (b) түсіну, (c) қолдану, (d) талдау, (e) бағалау, және (f) жасау [11, б. 34].
Есте сақтау ұзақ мерзімді естен сәйкес мәліметті тану мен есіне түсіруден тұрады. Түсіну - бұл білім материалынан өзінің жеке мәндерін қалыптастыр алу қабілеті, соның ішінде оқылған мәтін немесе оқытушының түсініктемесі. Осы үрдіске енгізілген қабілеттер үлгілердегі интерпретациядан, түсініктемелерден, жалпылаудан, ойды қорытудан, салыстырудан тұрады.
Үшінші үрдіс, қолдану таныс немесе жаңа жағдайда меңгерілген процедураны қолдануға жатқызылады. Келесі үрдіс талдау білімнің компоненттерге бөлінуінен және бөлшектердің қатынасының жалпы құрылымға ойластырылуынан тұрады. Оқушылар дифференциацияның, ұйымдастырудың және түсіндірудің барысында талдауға үйренеді. Түпнұсқалық таксономияның жоғарысында орналасқан бағалау нақтыланған нұсқадағы алты процестің бесіншісі болып табылады.
Ертеректегі таксономияға енгізілмеген үрдіс ретіндегі шығармашылық жаңа нұсқадағы ең жоғарғы компонент болып табылады. Ол қандай да бір жаңаны жасау үшін танымалдың қосылуын білдіреді. Шығармашылық тапсырмаларды орындау үшін оқушылар өндіреді, жоспарлауды және өзгертеді.
Осы таксономияға сәйкес, білімнің әр деңгейі когнитивті процестің әр деңгейімен сәйкестендіріле алынады, сондықтан оқушылар нақты немесе процедуралық білімді есінде ұстап, концептуалды немесе метакогнитивті білімді түсініп, метакогнитивті немесе нақты білімді талдай алады. Андерсен растағандай, саналы түрде оқыту оқушыларға когнитивті процестерге білім мен қол жетімділікті ұсынады, олар оған мәселелерді табысты шешу үшін қажет [12, б. 65].
Кесте 4 - Когнитивті үрдістерді өлшеу Білімді өлшеу
Нақты білім - негізгі ақпарат
Терминологияны білу
Сөздік түсініктері, математикалық белгілер, музыкалық нотация, әліпби
Өзгеше бөлшектер мен элементтерді білу
Азық-түліктік тізбектің элементтері, конгрессмендердің атттары, Екінші дүниежүзілік соғыстың негізгі шайқастары.
Концептуалды - білім - оларға біртұтас ретінде әрекет етуге мүмкіндік беретін үлкен құрылымның бөлшектерінің арасындағы қатынас.
Жіктеулер мен деңгейлердің білімі
Жануарлардың түрлері, аргументтердің әр түрі, геологиялық эралар.
Жалпылаудың принциптері мен әдістерін білу.
Типы конфликтов в литературе, Ньютоновские законы механики, принципы демократии
Теорияларды, үлгілерді және құрылымдарды білу
Эволюцияның, экономикалық теорияның теориясы, ДНК үлгісі
Процедуралық білім - Қандай да бір нәрсені қалайша жасау керек?
Өзгеше дағдылар мен алгоритмдерді меңгеру
Квадраттық теңдеулерді шешуге арналған формулалар, бояуларды араластыру ережесі, волейбол берілісін бере білу.
Өзгеше техника мен әдістерді меңгеру
Әдеби сын, тарихи құжаттарды талдау, математикалық тапсырмаларды шешудің әдістері
Сәйкес процедураларды қашан қолдану керектігін білу
Әр түрлі тәжірибелерге сәйкес келетін, әр түрлі жағдайларда қолданылатын әдістер, статистикалық талдаудың процедуралары, әр түрлі әдеби стильдердің стандарттары.
Метакогнитивті білім - жалпы ойлаудың және жеке өзіңіздің ойыңыздың білімі
Стратегиялық білім
Фактілерді есте ұстаудың әдістері, оқығанды түсінудің стратегиясы, Веб парақшаларды жасаудың әдістері.
Когнитивті міндеттер туралы білім, соның ішінде мәнмәтіндік және шартты білім.
Оқулықтар мен көркем әдебиеттерді оқыған кездегі әр түрлі талаптар, компьютерлік мәліметтердің базасын қолданғандағы жоспарлау, іскерлік және электрондық хатты жазудағы стильдердегі айырмашылық.
Өзін-өзі тану
Кешенді процестерді түсінуге арналған диаграммалар мен сызбаларды қолданудың қажеттілігі, тыныштықта мәліметті жақсы меңгеру, әлдекіммен өзінің идеяларын жазудың алдында талқылаудың қажеттілігі.
1.2 Блум таксономиясын оқытуда қолданудың мәні
Білім
Түсіну
Қолдану
Талдау
Синтез
Бағалау
Аргументтерді келтіру, көзқарасын қорғау, дәлелдеу, болжау
Жасау, дизайнын құрастыру
Талдау, тексеру, сынақ жүргізу, салыстыру, айырмашылықтарын анықтау
Қолдану, көрсету, шешу
Сипаттау, түсіндіру, белгілерін анықтау, басқаша құрастыру
Тізбекті құрастыру, бөліп көрсету, әңгімелеу, көрсету, атау
Сурет 1 - Блум таксономиясының сатылары
Оқушылардағы қазіргі кездегі білімнің, дағдының, қабілеттердің қалыптасу деңгейін анықтаудың, өлшеудің, бағалаудың мәселелері оқыту тәжірибесіндегі негізгілердің бірі болып табылады.
Егер оқытудың мақсаты оқушының нені білу, істей алу керектігін анықтау болса, онда оқытудың міндеттері мақсатқа қалай қол жеткізуді көрсетеді.
Б.Блумның таксономиясы М.Е.Бершадскиймен және М.Е.Гузеевпен оқушылардың нақты қабілеттерін анықтау үшін негізгі тапсырмаларда қолданылған болатын. Олар әр түрлі салалардан оқушыларға арналған мысалдарды келтіреді, оның нәтижелері бойынша оқығандықтың әр түрлі деңгейлері туралы айтуға болады.
Б.Блумның таксономиясының негізінде Л.С.Илюшин күрделілігі әр түрлі деңгейдегі тапсырмаларды жасауға мүмкіндік беретін тапсырмалардың құрылымын жасап шығарды, соның ішінде бірнеше оқу пәндерінен білімнің енгізілуін білдіретін нақты өнімді, тапсырманы жасауды болжайды [13, б. 90].
Сіз педагог сыныпқа кірместен бұрын алдына қандай міндеттер қоятыны туралы ойланбаған едіңіз? Тақырып бойынша білімді қайталау, жалпылау немесе жүйелеу...? Қабілеттерді бекіту? Пәнге деген қызығушылықты арттыру ма? Жарайды, солай болсын. Бірақ қалайша сондай әр түрлі деңгейлер бір-бірімен байланысты? Және қойылған мақсатқа жете алатындығын қалайша тексеруге болады?
Осы сұрақтарды Чикаго Университетінің педагогиканың профессоры Бенджамин Блум XX ғасырдың 50-ші жылдары өзіне қойған болатын. Әртараптанған мақсаттар мен міндеттердің жиынтығын біріңғай жүйеге келтіруге тырысып, Блум міне алтыншы онжылдықта үлкен даулар мен талқылауларды туғызып отырған теорияны жасады.
Оқу мақсаттарының таксономиясы: Танымның саласы негізгі еңбегінде Блум когнитивті саланы қамтитын оқу мақсаттарының иерархиясын құрастыруға тырысты, ол сатыдан сатыға адам ойының деңгейін және содан шығатын оқытудың мақсаттарын сипаттайды. Блумның көзқарасымен алғанда оқытудың мақсаты ойлау процестерінің иерархиясына тәуелді болады, солардың ішінде есте сақтау (remembering), түсіндіру (understanding), қолдану (applying), талдау (analizing), синтез (evalueting) және бағалау (creating).
Әр деңгейге сәйкес белгілі бір етістіктерге тапсырмалардың жиынтығы ұсыныла алынады. Мысалы, есте сақтау деңгейіне естеріңізде ұстаңыздар, қайталаңыздар, атап шығыңыздар, тізіп шығыңыз, еліктеңіз, анықтаңыз, жаттап алыңыз және т.б. етістіктерінен басталатын тапсырмалар сәйкес келеді.
Түсіну түсіндірудің, сипаттаудың, талқылаудың, жүйелеудің, елестетудің, көрсетудің жолымен жеткізіледі. Білімдерді қолдануға бағытталған міндеттер шешу, жоспарлау, түсіндіру, сараптау, жаттығу, көрсету, үйрету және т.б. етістіктерінің көмегімен реттеледі.
Аналитикалық қабілеттер зерттеу, салыстыру, қарама-қайшы қою, бөлу, интерпретациялау, талдау, топтастыру, таңдау, жүйелеу және т.б. негізгі етістіктерінің көмегімен реттеледі. Өз кезегінде талдауға қабілеттер құрастыру, тудыру, жалғастыру, елестету, жүйелеу, құрастыру, ойлап шығаруға бағытталған тапсырмалармен жаттықтырылады.
Соңғы топ дербес интеллектуалдық қызметке бағытталған және қорытынды жасау, бағалай білу, қолдау, ұсыну, сынау мен қорытындылар жасау сынды қабілеттерді талап етеді.
Бұл ретте когнитивті пирамиданың әр деңгейі Блум бойынша алдыңғысына негізделеді. Оның бәрінің негізінде есте сақтау жатыр, ал когнитивті қасиеттердің және оқыту мақсаттарының ең жоғарғы нүктесі тәуелсіз бағалауға деген қабілет болып табылады. Көрініп тұрғандай, идея түсінікті: есте сақтаусыз және білімсіз түсіну мүмкін емес, ал түсінусіз қолдану мүмкін емес, алдыңғы негізгі деңгейлерді меңгерместен талдау мен синтез мүмкін емес, ал оның бәрінсіз құбылыстар мен жағдайлардың шығармашылық бағалануы мүмкін емес [14, б. 63].
Ғалымдардың ойынша, Блум таксономиясының кемшілігі де осында: өйткені, қатаң айтқанда, оның иерархиясында тәртіп түсінігі араласады, дәл сол, нақты оқытудың мақсаттары мен ойлау операциялары (есте сақтау, түсіну, қолдану) осы нәтижелерге қол жеткізу үшін қажет (талдау, синтез, бағалау). Сонда, бұл өкінішті бір қателік әр түрлі мемлекеттердің педагогтарына ұсынылған иерархияны қолдануға және ойластырылған және жүйеленген, оқушылардың интеллектуалдық дамуына бағытталған тапсырмаларды жасауға мүмкіндік береді.
Сурет 2 - Блум таксономиясының ағашы
Осылайша, жақында Алан Каррингтонның блогында Педагогикалық дөңгелек (Padagogical Weel, от iPad) атты үлгі пайда болды, онда Блум таксономиясының мақсаттары мен сәйкес топтарға арналған iPad қосымшаларын қолданудың нұсқалары табылды.
Мысалы, Аланның ойынша есте сақтау мен түсіну деңгейлері үшін Facebook, Google Search, Twitter, Blog Docs, Mental Case, DocsToGo, QuizCast, FeedlerRSS және т.б. қосымшалары керемет сәйкес келеді. Қолдану деңгейін дамыту мен жетілдіру үшін - Evernote, AudioBoo, Explain Everything, Keynote. Аналитикалық қабілеттерін дамыту үшін - Mind Mush, Syrvey Pro, Poplet, Inspiration Maps, Pages, DropVox, Comic Life. Синтезге деген қабілет ең жақсы көрінетін: WikiNodes, Web to PDF, Share Board, Prompter Pro. Ал бағалау мен жасай алу қабілеті Creative Book Builder, Interview Assistant, Aurasma, Fotobabble, iMovie, WordPress, Skype, Tapose, Google+, Student Pad қосымшаларында қажет. Осы қосымшалардың көбісі iOS пен Android қосымшаларына арналған ресми дүкендерінен ресми сайттарынан сатып алуға қол жетімді [15, б. 54].
Сурет 3 - Алан Каррингтонның блогындағы Педагогикалық дөңгелек (Padagogical Weel, от iPad) атты үлгісі
Кесте 5 - Оқушылардың қызметін анықтауға арналған тапсырмалар
Танымдық мақсаттардағы таксономиялар
Оқушылардың қызметін анықтауға арналған тапсырмалар
Веб-құралдар
Бағалау
Ашып түсіндіріңіз, жағдайға сараптама жасаңыз, бағалаудың мүмкін белгілерін анықтаңыз
Синтез
Ойынды құрастырыңыз, сәйкес жоспарды құрастырыңыз, дамудың мүмкін сценарийін жазыңыз
Талдау
Жіктеуді құрастырыңыз, көзқарастарды салыстырыңыз, негізгі қасиеттердің тізімін құрастырыңыз
Қолдану
Графикалық белгілеңіз, презентацияны жасаңыз және келтіріңіз, берілген мәліметтердің негізінде есептеңіз
Түсіну
Байланыстарды көрсетіңіз, себебін түсіндіріңіз, сынаңыз, мысал келтіріңіз
Танысу
Бәрін топтастырыңыз, түсініктердің тізімін құрастырыңыз, белгілі бір тәртіпте орналастырыңыз.
Блум таксономиясының құндылығы туралы шексіз дауласуға болады. Алайда көрінетіндей нәтиже - таксономия өзінің өзектілігін жоғалтқан емес. Сонымен бірге, оған тек дәстүрлі білімнің шеңберінде ғана қолданыс табылып қана қоймай, сонымен бірге мүлдем оқытудың интерактивтілігі ен оның жаңа технологияларға ашықтылығын білдіретін жаңа үлгілерде де қолданыс табады.
Талдау. Синтез
verb тақырыбы бойынша әр түрлі деңгейлік тапсырмалар 7-ші сынып
1-ші деңгей.
1. Жалғастыр: Етістік - бұл ...
2. ... сұрақтарына жауап береді.
3 ... білдіреді.
4. Мысалы: :...
5. Сөйлемдегі синтаксистік рөлі - ...
2-ші деңгей
1. зат есім+есімше сөз тіркесін табыңыз да, оны көшіріп алып, басты сөзді белгілеңіз.
Қара түн, сары жапырақ, қараланған тесік, сарғайған жапырақтар, ағарған шаштар, еріп жатқан қардың астында боялған, жаңа дәндер, ағарған күн, өсіп кеткен шөптер, тасталынған үй, ыстық пешке, ылғалды қар, сарғайып жатқан жапырақ, жаңа піскен бүлдірген.
2. Жақшаның ішінде берілген сөздерден есімшелер құрастырыңдар, тыныс белгілерін қойып шығыңдар.
Осы күзде алтын күндер болмады, күннің астында қайың жапырақтары (күңіренді) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz