Қылмыстық жауаптылық және жазаны жеңілдететін мән-жайлар
Кіріспе 3
1 Қылмыстық құқық теориясындағы қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін мән.жайлардың жалпы мазмұны мен маңызы 3
1.1 Қылмыстық жауаптылықты және жазаны жеңілдететін мән.жайлардың құқықтық мәні мен негізі 3
1.2 Қылмыстық жауаптылықты және жазаны жеңілдедетін мән.жайларды топтастыру 3
2 Қылмыстық жауаптылықты және жазаны жеңілдететін мән.жайлардың қолданылу ерекшеліктері 3
2.1 Қылмыстық қол сұғушылық объектісіне қатысты жеңілдететін мән.жайлар 3
2.2 Қылмыстық қол сұғушылық объективтік жағына қатысты жеңілдететін мән.жайлар 3
2.3 Қылмыстық қол сұғушылық субъективтік жағына қатысты жеңілдететін мән.жайлар 3
2.4 Қылмыстық қол сұғушылық субъектісіне қатысты жеңілдететін мән.жайлар 3
Қорытынды 3
Қолданылған әдебиеттер тізімі 3
1 Қылмыстық құқық теориясындағы қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін мән.жайлардың жалпы мазмұны мен маңызы 3
1.1 Қылмыстық жауаптылықты және жазаны жеңілдететін мән.жайлардың құқықтық мәні мен негізі 3
1.2 Қылмыстық жауаптылықты және жазаны жеңілдедетін мән.жайларды топтастыру 3
2 Қылмыстық жауаптылықты және жазаны жеңілдететін мән.жайлардың қолданылу ерекшеліктері 3
2.1 Қылмыстық қол сұғушылық объектісіне қатысты жеңілдететін мән.жайлар 3
2.2 Қылмыстық қол сұғушылық объективтік жағына қатысты жеңілдететін мән.жайлар 3
2.3 Қылмыстық қол сұғушылық субъективтік жағына қатысты жеңілдететін мән.жайлар 3
2.4 Қылмыстық қол сұғушылық субъектісіне қатысты жеңілдететін мән.жайлар 3
Қорытынды 3
Қолданылған әдебиеттер тізімі 3
Қазақстан өзінің мемлекеттік тәуелсіздігін алғаннан кейін, егемен мемлекеттің және оның барлық азаматтарының өміріне арқау болатын бүкіл құқықтық базаны түбегейлә қайта құру қажеттілігі туындады. Бұл арада аз жұмыс жасалған жоқ: мемлекеттік басқару, экономика, ұлттық қауіпсіздік, сыртқы саясат, қоғамдық саяси өмір, мәдениет эәне халықты әлеуметтік қорғау, табиғатты қорғау, құқықтық тәртіпті нығайту салаларында көптеген заңдар мен жарлықтар талқыланып қабылданды.
Таяуда онжылдығы зор жетістіктермен аталып өткен Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, біздің мемлекет демократиялық және құқықтық мемлекет деп жарияланады. Бұл біріншіден демократиялық режимді ұстанады, екіншіден азаматтық қоғамды қалыптастырады дегенді білдіреді. Демократиялық режимнің негізгі көрсеткіші азаматтық және саяси құқықтар мен бостандықтардың қорғану кепілдіктері. Конституцияның негізгі принциптеріне сәйкес, кез-келген адамның ата заңда және басқа да заңда да көзделген мүдделерін қорғауды жүзеге асыруда қылмыстық заңдылықтың маңызы ерекше. Қылмыстық заңның ең басты міндеттерінің бірі адам, қоғам, мемлекет мүддесін қорғау болып табылады.
Қазақстан Республикасының 2014 жылғы қабылданған Қылмыстық кодексінің 3-4 бөлімдері тұтас жаза институтына арналып, жаза институтының барлық проблемаларына арналған ұғымдар қазіргі заман талабына сай жаңаша түзілді. Алайда, қылмыстық құқық бойынша жазаларды топтастыру негіздері теориялық тұрғыда әлде де өз шешімін толық таппаған. Жаза жүйелерін жіктеу, оның белгілерін анықтауға жеткілікті мән берілмеген. Теорияда және заң қабылдауда орын алған осындай ағаттықтар, жаза институтын тереңірек зерттеуді, оның көптеген тұстарын жаңаша бағалауды, саралауды қажет етеді.
Осыған орай, жұмыста қылмыстың заңның жаза институтын жетілдірудің өзекті проблемалары, қылмыстық жазаларды жіктеу мен жеке даралаудың жазаны жеңілдететін мән-жайларына әсер етуінің теориялық негіздер жүйесін әрі қарай реформалауға бағытталған ұсыныстар келтіріліп, республикадағы қылмыстық заңды жетілдіру проблемалары қарастырылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біздің елімізде XX ғасырдың 90-жылдарының басынан бастап болып жатқан әлеуметтік, саяси, экономикалық өзгеріс – жаңғырулар қоғамның құқықтық саласындағы өзгерістерге де еріксіз алып келді. Тәуелсіздік алғаннан бері Қазақстан Республикасында іргелі саяси, экономикалық, құқықтық реформалар жүзеге асты. Елімізде жылдан жылға өрлеушілік, дүниежүзілік деңгейге көтерілуге қадам басқандық айқын көрініс тапты. Тәуелсіз Қазақстан Республикасында екі мәрте 1993 жылы және 1995 жылы Конституция қабылданды. Мемлекетіміздің құқықтық негізі берік қаланды. Осы аз уақыт ішінде кез-келген құқықтық мемлекеттің алғашқы тұғыры, берік ірге тасы болып табылатын бірқатар заңдар: Конституция, Азаматтық кодекс, Қылмыстық кодекс, Қылмыстық атқарушылық кодекс және т.б. қабылданды.
Таяуда онжылдығы зор жетістіктермен аталып өткен Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, біздің мемлекет демократиялық және құқықтық мемлекет деп жарияланады. Бұл біріншіден демократиялық режимді ұстанады, екіншіден азаматтық қоғамды қалыптастырады дегенді білдіреді. Демократиялық режимнің негізгі көрсеткіші азаматтық және саяси құқықтар мен бостандықтардың қорғану кепілдіктері. Конституцияның негізгі принциптеріне сәйкес, кез-келген адамның ата заңда және басқа да заңда да көзделген мүдделерін қорғауды жүзеге асыруда қылмыстық заңдылықтың маңызы ерекше. Қылмыстық заңның ең басты міндеттерінің бірі адам, қоғам, мемлекет мүддесін қорғау болып табылады.
Қазақстан Республикасының 2014 жылғы қабылданған Қылмыстық кодексінің 3-4 бөлімдері тұтас жаза институтына арналып, жаза институтының барлық проблемаларына арналған ұғымдар қазіргі заман талабына сай жаңаша түзілді. Алайда, қылмыстық құқық бойынша жазаларды топтастыру негіздері теориялық тұрғыда әлде де өз шешімін толық таппаған. Жаза жүйелерін жіктеу, оның белгілерін анықтауға жеткілікті мән берілмеген. Теорияда және заң қабылдауда орын алған осындай ағаттықтар, жаза институтын тереңірек зерттеуді, оның көптеген тұстарын жаңаша бағалауды, саралауды қажет етеді.
Осыған орай, жұмыста қылмыстың заңның жаза институтын жетілдірудің өзекті проблемалары, қылмыстық жазаларды жіктеу мен жеке даралаудың жазаны жеңілдететін мән-жайларына әсер етуінің теориялық негіздер жүйесін әрі қарай реформалауға бағытталған ұсыныстар келтіріліп, республикадағы қылмыстық заңды жетілдіру проблемалары қарастырылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біздің елімізде XX ғасырдың 90-жылдарының басынан бастап болып жатқан әлеуметтік, саяси, экономикалық өзгеріс – жаңғырулар қоғамның құқықтық саласындағы өзгерістерге де еріксіз алып келді. Тәуелсіздік алғаннан бері Қазақстан Республикасында іргелі саяси, экономикалық, құқықтық реформалар жүзеге асты. Елімізде жылдан жылға өрлеушілік, дүниежүзілік деңгейге көтерілуге қадам басқандық айқын көрініс тапты. Тәуелсіз Қазақстан Республикасында екі мәрте 1993 жылы және 1995 жылы Конституция қабылданды. Мемлекетіміздің құқықтық негізі берік қаланды. Осы аз уақыт ішінде кез-келген құқықтық мемлекеттің алғашқы тұғыры, берік ірге тасы болып табылатын бірқатар заңдар: Конституция, Азаматтық кодекс, Қылмыстық кодекс, Қылмыстық атқарушылық кодекс және т.б. қабылданды.
1. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы 2001. 325 б.
2. Кайыржанов Е.И. Уголовное право. Р. К. Общая часть. Алматы, 2007. 456 б.
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексi. Қазақстан Республикасының Кодексі 2014 жылғы 3 шiлдедегі № 226-V ҚРЗ
4. Г.Л. Кригер Социальная обусловленность уголовно-правовых норм. - М., 2008., с. 256
5. Алауханов Е.О. Рахметов С.Н. Жаза практикалық оқу құралы. Алматы: Өркениет 2009 ж., б. 325
6. Рахметов С.Н. Кулмуханбетова Б.А. Нурумбетов А.А. Наказание. Алматы, 2008. 346 б.
7. Чукмайтов Д.С. Применение уголовное наказания в делах предупреждения редедивных преступлений. Алматы, 2007. 356 с.
8. Алексеев С.С. Проблемы теории права. Курс лекций в 2-х томах. Т. 1. - Свердловск, 2012. 250 с.
9. Бербешкина З.А. Справедливость как социально-философская категория. - М., 2013. 389 с.
10. Боннер А.Т. Законность и справедливость в правоприменительной деятельности. - М., 2012. 243 с.
11. Бородин C.B. Преступления против жизни. - М., 2009. 292 с.
12. Уголовное право РК. Общая часть, Жеті жарғы, Алматы. - 2008. 325 с.
13. Уголовно-исполнительное право Р.К. Алматы, 2007. 482 с.
14. Буранов Г.К. Отягчающие наказание обстоятельства в уголовном праве России. - Ульяновск, 2012. 632 с.
15. ҚР ҚК түсініктеме. Алматы, Алматы, 2011. 326 с.
16. Быщевский Ю.В., Марцев А.И. Наказание и его назначение. Учебное пособие. - Омск, 2005. 222 с.
17. Гаверов Г.С. Назначение осужденному наказания ниже низшего предела и условного осуждения. - Иркутск — Омск, 2011. 452 с.
18. Гаухман J1. Д. Борьба с насильственными посягательствами. - М., 2009. 522 с.
19. Горелик А. С. Назначение наказания по совокупности. - Красноярск, 2014. 352 с.
20. Исаев М. Назначение, применение и отмена наказания, М.: МГУ, - 2008. -№ 17. 265 с.
21. Исаева С.Г. Уголовно-правовое значение смягчающих и отягчающих обстоятельств // Вестн. Моск. ун-та. Сер. Право. М.: МГУ - 2009. -№1. 223 с.
22. Плешаков A.M. Применение более мягкого наказания, чем предусмотрено законом: Учебное пособие. - М., 2012. 366 с.
23. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Конституция 1995 жылы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданды.
24. Познышев C.B. Основные начала науки уголовного права. Общая часть уголовного права. - М., 2012. 366 с.
25. Долиненко Л. А. Смягчающие ответственность обстоятельства по действующему уголовному кодексу и в судебной практике: Учебное пособие. - Иркутск, 2010. 320 с.
26. Уголовное право. Общая часть / Под ред. Ветрова Н.И., Ляпунова Ю.И. - М., 2008. 250 с.
27. Уголовное право. Общая часть / Под ред. Журавлева М.П., Рарога А.И. - М., 2009. 362 с.
28. Уголовное право. Общая часть / Под ред. Козаченко И.Я. и Незнамовой З.А.-М., 2009. 260 с.
29. Лесниевски-Костарева Т.А. Дифференциация уголовной ответственности. Теория и законодательная практика. - М., 2010. 220 с.
30. Чучаев А.И. Личность преступника и вопросы наказания. - М., 2010. С. 324
31. Меньшагин В. Д. К вопросу об определении наказания по уго¬ловному праву // Ученые записки ВИЮН. Вып. 1. - М., 2009, с. 352
32. Уголовное право. Общая часть / Под ред. Кузнецовой Н.Ф., Ткачевского Ю.М., Борзенкова Г.Н. - М., 2013, с. 542.
33. Попов А.Н. Преступления против личности при смягчающих обстоятельствах. - С.-Пб., 2011. с. 125
34. Ткаченко В.И. Общие начала назначения наказания. - М., 2013, с. 642.
35. Анашкин Г. Обстоятельства, смягчающие и отягчающие ответственность // Советская юстиция, - 2010. -№ 16. С. 244
36. Становский М. Н. Назначение наказания. - СПб., 2009. - С. 235
37. Мельникова Ю.Б. Дифференциация ответственности и индивидуализация наказания. - Красноярск, 2009. С. 524
38. Разумов С.А.Нравственные начала уголовного права. - М., 2012. С. 352
39. Осипов П.П. Теоретические основы построения и применения уголовно- правовых санкций.-Л., 2009. С. 587
40. Прохоров J1.A. Общие начала назначения наказания и предупреждение рецидивной преступности. - Омск, 2010. С. 245
41. Стручков H.А. Уголовная ответственность и ее реализация в борьбе с преступностью. - Саратов, 2008. С. 423
42. Уголовное право на современном этапе: Проблемы преступления и наказания. - С.-Пб., 2012. С. 354
43. Михеев Р. И. Актуальные проблемы уголовного права // Потерпевший от преступления. - Владивосток. - 2014. С. 356
44. Уголовное право. Часть Общая. Часть Особенная / Под ред. Гаухмана Л.Д., Солодкина Л.М. и Максимова C.B. - М., 2009. С. 330
45. Черненко Т.Г. Квалификация преступлений: Вопросы теории. - Кемерово, 2008. С. 253
46. Никулин С. И. Уголовный закон о деятельном раскаянии // социалистическая законность. - 2012. - № 3. С. 354
47. Матвеева Ю. В. Освобождение от уголовной ответственности в связи с деятельным раскаянием: Автореф. дисс. ... канд. юрид. наук. - М., 2011. С. 102
48. Щерба С. П., Савкин А. В. Деятельное раскаяние в совершенном престу¬плении. Практическое пособие / Под общ. ред. С. П. Щерба. - М., 2007. С. 356
49. Красиков Ю.А. Соотношение престпления и наказания: вопросы совершенстрования уголовного законодательства. - М., 2007.с. 356
50. Чечель Г.И. Смягчающие ответственность обстоятельства и их значение в индивидуализации наказания. - Саратов, 2008. С. 354
51. Герасимова Е. Явка с повинной // Социалистическая законность. - 2008. - №8. С. 300
52. Аннилова В.Г. Чистосердечное раскаяние или явка с повинной как обстоя¬тельство, смягчающее ответственность // Труды Высшей школы. Вып. 24.-М., 2009. С. 542
53. Зенин В. Кругликов J1. Совершение преступления несовершеннолетним как обстоятельство, смягчающего ответственность // Советская юстиция. - 2007. -№ 18. С. 356
54. Бажанов М.И. Смягчающие и отягчающие ответственность обстоятельства при назначении наказания // Вопросы государства и права. Вып. 2. - М., 2009. С. 325
55. Барков A.B. Значение, понятие, виды и принципы конструирования квалифицирующих признаков преступлений // Проблемы совершенствования законодательства и правоприменительной деятельности. - Минск, 2013. С. 425
56. Долиненко J1.A. О смягчающих ответственность обстоятельствах, харак¬теризующих личность преступника // Проблемы борьбы с преступностью. - Омск, 2009. С. 566
57. Благов Е.В. Пределы реализации уголовной ответственности при назначении наказания // Уголовная ответственность: проблемы содержания, установле¬ния, реализации. - Воронеж, 2009.с. 325
58. Блум М.И. Установление закона, смягчающего наказание // Актуальные во¬просы борьбы с преступностью. Т. 258,- Рига, 2009. С. 358
59. Гаверов Г. С. Условия установления уголовной наказуемости // Правоведе¬ние. - 2010,-№4. С. 344
60. Никифиров Б.С. Учет смягчающих и отягчающих обстоятельств при назначении наказания // Нормотворческая и правоприменительная техника в уголовном и уголовно-процессуальном праве. - Ярославль, 2010. С. 458
61. Зорина М., Карпец И. Обстоятельства, смягчающие ответственность // Российская юстиция. - 2010. - №1. С. 256
62. Исаева С.Г. Уголовно-правовое значение смягчающих и отягчающих об¬стоятельств // Вестн. Моск. ун-та. Сер. Право. - 2009. -№1. С. 252
63. Карлов В.В. К вопросу о критериях отбора квалифицированных составов преступлений // Уголовное право в борьбе с преступностью. - Свердловск, 2007.с. 350
64. Колоколов H.A. Уголовное наказание: проблемы социальной справедливости // Российский судья. - 2009. - №1. С. 645
2. Кайыржанов Е.И. Уголовное право. Р. К. Общая часть. Алматы, 2007. 456 б.
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексi. Қазақстан Республикасының Кодексі 2014 жылғы 3 шiлдедегі № 226-V ҚРЗ
4. Г.Л. Кригер Социальная обусловленность уголовно-правовых норм. - М., 2008., с. 256
5. Алауханов Е.О. Рахметов С.Н. Жаза практикалық оқу құралы. Алматы: Өркениет 2009 ж., б. 325
6. Рахметов С.Н. Кулмуханбетова Б.А. Нурумбетов А.А. Наказание. Алматы, 2008. 346 б.
7. Чукмайтов Д.С. Применение уголовное наказания в делах предупреждения редедивных преступлений. Алматы, 2007. 356 с.
8. Алексеев С.С. Проблемы теории права. Курс лекций в 2-х томах. Т. 1. - Свердловск, 2012. 250 с.
9. Бербешкина З.А. Справедливость как социально-философская категория. - М., 2013. 389 с.
10. Боннер А.Т. Законность и справедливость в правоприменительной деятельности. - М., 2012. 243 с.
11. Бородин C.B. Преступления против жизни. - М., 2009. 292 с.
12. Уголовное право РК. Общая часть, Жеті жарғы, Алматы. - 2008. 325 с.
13. Уголовно-исполнительное право Р.К. Алматы, 2007. 482 с.
14. Буранов Г.К. Отягчающие наказание обстоятельства в уголовном праве России. - Ульяновск, 2012. 632 с.
15. ҚР ҚК түсініктеме. Алматы, Алматы, 2011. 326 с.
16. Быщевский Ю.В., Марцев А.И. Наказание и его назначение. Учебное пособие. - Омск, 2005. 222 с.
17. Гаверов Г.С. Назначение осужденному наказания ниже низшего предела и условного осуждения. - Иркутск — Омск, 2011. 452 с.
18. Гаухман J1. Д. Борьба с насильственными посягательствами. - М., 2009. 522 с.
19. Горелик А. С. Назначение наказания по совокупности. - Красноярск, 2014. 352 с.
20. Исаев М. Назначение, применение и отмена наказания, М.: МГУ, - 2008. -№ 17. 265 с.
21. Исаева С.Г. Уголовно-правовое значение смягчающих и отягчающих обстоятельств // Вестн. Моск. ун-та. Сер. Право. М.: МГУ - 2009. -№1. 223 с.
22. Плешаков A.M. Применение более мягкого наказания, чем предусмотрено законом: Учебное пособие. - М., 2012. 366 с.
23. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Конституция 1995 жылы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданды.
24. Познышев C.B. Основные начала науки уголовного права. Общая часть уголовного права. - М., 2012. 366 с.
25. Долиненко Л. А. Смягчающие ответственность обстоятельства по действующему уголовному кодексу и в судебной практике: Учебное пособие. - Иркутск, 2010. 320 с.
26. Уголовное право. Общая часть / Под ред. Ветрова Н.И., Ляпунова Ю.И. - М., 2008. 250 с.
27. Уголовное право. Общая часть / Под ред. Журавлева М.П., Рарога А.И. - М., 2009. 362 с.
28. Уголовное право. Общая часть / Под ред. Козаченко И.Я. и Незнамовой З.А.-М., 2009. 260 с.
29. Лесниевски-Костарева Т.А. Дифференциация уголовной ответственности. Теория и законодательная практика. - М., 2010. 220 с.
30. Чучаев А.И. Личность преступника и вопросы наказания. - М., 2010. С. 324
31. Меньшагин В. Д. К вопросу об определении наказания по уго¬ловному праву // Ученые записки ВИЮН. Вып. 1. - М., 2009, с. 352
32. Уголовное право. Общая часть / Под ред. Кузнецовой Н.Ф., Ткачевского Ю.М., Борзенкова Г.Н. - М., 2013, с. 542.
33. Попов А.Н. Преступления против личности при смягчающих обстоятельствах. - С.-Пб., 2011. с. 125
34. Ткаченко В.И. Общие начала назначения наказания. - М., 2013, с. 642.
35. Анашкин Г. Обстоятельства, смягчающие и отягчающие ответственность // Советская юстиция, - 2010. -№ 16. С. 244
36. Становский М. Н. Назначение наказания. - СПб., 2009. - С. 235
37. Мельникова Ю.Б. Дифференциация ответственности и индивидуализация наказания. - Красноярск, 2009. С. 524
38. Разумов С.А.Нравственные начала уголовного права. - М., 2012. С. 352
39. Осипов П.П. Теоретические основы построения и применения уголовно- правовых санкций.-Л., 2009. С. 587
40. Прохоров J1.A. Общие начала назначения наказания и предупреждение рецидивной преступности. - Омск, 2010. С. 245
41. Стручков H.А. Уголовная ответственность и ее реализация в борьбе с преступностью. - Саратов, 2008. С. 423
42. Уголовное право на современном этапе: Проблемы преступления и наказания. - С.-Пб., 2012. С. 354
43. Михеев Р. И. Актуальные проблемы уголовного права // Потерпевший от преступления. - Владивосток. - 2014. С. 356
44. Уголовное право. Часть Общая. Часть Особенная / Под ред. Гаухмана Л.Д., Солодкина Л.М. и Максимова C.B. - М., 2009. С. 330
45. Черненко Т.Г. Квалификация преступлений: Вопросы теории. - Кемерово, 2008. С. 253
46. Никулин С. И. Уголовный закон о деятельном раскаянии // социалистическая законность. - 2012. - № 3. С. 354
47. Матвеева Ю. В. Освобождение от уголовной ответственности в связи с деятельным раскаянием: Автореф. дисс. ... канд. юрид. наук. - М., 2011. С. 102
48. Щерба С. П., Савкин А. В. Деятельное раскаяние в совершенном престу¬плении. Практическое пособие / Под общ. ред. С. П. Щерба. - М., 2007. С. 356
49. Красиков Ю.А. Соотношение престпления и наказания: вопросы совершенстрования уголовного законодательства. - М., 2007.с. 356
50. Чечель Г.И. Смягчающие ответственность обстоятельства и их значение в индивидуализации наказания. - Саратов, 2008. С. 354
51. Герасимова Е. Явка с повинной // Социалистическая законность. - 2008. - №8. С. 300
52. Аннилова В.Г. Чистосердечное раскаяние или явка с повинной как обстоя¬тельство, смягчающее ответственность // Труды Высшей школы. Вып. 24.-М., 2009. С. 542
53. Зенин В. Кругликов J1. Совершение преступления несовершеннолетним как обстоятельство, смягчающего ответственность // Советская юстиция. - 2007. -№ 18. С. 356
54. Бажанов М.И. Смягчающие и отягчающие ответственность обстоятельства при назначении наказания // Вопросы государства и права. Вып. 2. - М., 2009. С. 325
55. Барков A.B. Значение, понятие, виды и принципы конструирования квалифицирующих признаков преступлений // Проблемы совершенствования законодательства и правоприменительной деятельности. - Минск, 2013. С. 425
56. Долиненко J1.A. О смягчающих ответственность обстоятельствах, харак¬теризующих личность преступника // Проблемы борьбы с преступностью. - Омск, 2009. С. 566
57. Благов Е.В. Пределы реализации уголовной ответственности при назначении наказания // Уголовная ответственность: проблемы содержания, установле¬ния, реализации. - Воронеж, 2009.с. 325
58. Блум М.И. Установление закона, смягчающего наказание // Актуальные во¬просы борьбы с преступностью. Т. 258,- Рига, 2009. С. 358
59. Гаверов Г. С. Условия установления уголовной наказуемости // Правоведе¬ние. - 2010,-№4. С. 344
60. Никифиров Б.С. Учет смягчающих и отягчающих обстоятельств при назначении наказания // Нормотворческая и правоприменительная техника в уголовном и уголовно-процессуальном праве. - Ярославль, 2010. С. 458
61. Зорина М., Карпец И. Обстоятельства, смягчающие ответственность // Российская юстиция. - 2010. - №1. С. 256
62. Исаева С.Г. Уголовно-правовое значение смягчающих и отягчающих об¬стоятельств // Вестн. Моск. ун-та. Сер. Право. - 2009. -№1. С. 252
63. Карлов В.В. К вопросу о критериях отбора квалифицированных составов преступлений // Уголовное право в борьбе с преступностью. - Свердловск, 2007.с. 350
64. Колоколов H.A. Уголовное наказание: проблемы социальной справедливости // Российский судья. - 2009. - №1. С. 645
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:
Дипломдық жұмыс: Қылмыстық жауаптылық және жазаны жеңілдететін мән-жайлар
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Қылмыстық құқық теориясындағы қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлардың жалпы мазмұны мен маңызы 8
1.1 Қылмыстық жауаптылықты және жазаны жеңілдететін мән-жайлардың құқықтық мәні мен негізі 8
1.2 Қылмыстық жауаптылықты және жазаны жеңілдедетін мән-жайларды топтастыру 14
2 Қылмыстық жауаптылықты және жазаны жеңілдететін мән-жайлардың қолданылу ерекшеліктері 30
2.1 Қылмыстық қол сұғушылық объектісіне қатысты жеңілдететін мән-жайлар 30
2.2 Қылмыстық қол сұғушылық объективтік жағына қатысты жеңілдететін мән-жайлар 41
2.3 Қылмыстық қол сұғушылық субъективтік жағына қатысты жеңілдететін мән-жайлар 44
2.4 Қылмыстық қол сұғушылық субъектісіне қатысты жеңілдететін мән-жайлар 54
Қорытынды 62
Қолданылған әдебиеттер тізімі 70
Кіріспе
Қазақстан өзінің мемлекеттік тәуелсіздігін алғаннан кейін, егемен мемлекеттің және оның барлық азаматтарының өміріне арқау болатын бүкіл құқықтық базаны түбегейлә қайта құру қажеттілігі туындады. Бұл арада аз жұмыс жасалған жоқ: мемлекеттік басқару, экономика, ұлттық қауіпсіздік, сыртқы саясат, қоғамдық саяси өмір, мәдениет эәне халықты әлеуметтік қорғау, табиғатты қорғау, құқықтық тәртіпті нығайту салаларында көптеген заңдар мен жарлықтар талқыланып қабылданды.
Таяуда онжылдығы зор жетістіктермен аталып өткен Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, біздің мемлекет демократиялық және құқықтық мемлекет деп жарияланады. Бұл біріншіден демократиялық режимді ұстанады, екіншіден азаматтық қоғамды қалыптастырады дегенді білдіреді. Демократиялық режимнің негізгі көрсеткіші азаматтық және саяси құқықтар мен бостандықтардың қорғану кепілдіктері. Конституцияның негізгі принциптеріне сәйкес, кез-келген адамның ата заңда және басқа да заңда да көзделген мүдделерін қорғауды жүзеге асыруда қылмыстық заңдылықтың маңызы ерекше. Қылмыстық заңның ең басты міндеттерінің бірі адам, қоғам, мемлекет мүддесін қорғау болып табылады.
Қазақстан Республикасының 2014 жылғы қабылданған Қылмыстық кодексінің 3-4 бөлімдері тұтас жаза институтына арналып, жаза институтының барлық проблемаларына арналған ұғымдар қазіргі заман талабына сай жаңаша түзілді. Алайда, қылмыстық құқық бойынша жазаларды топтастыру негіздері теориялық тұрғыда әлде де өз шешімін толық таппаған. Жаза жүйелерін жіктеу, оның белгілерін анықтауға жеткілікті мән берілмеген. Теорияда және заң қабылдауда орын алған осындай ағаттықтар, жаза институтын тереңірек зерттеуді, оның көптеген тұстарын жаңаша бағалауды, саралауды қажет етеді.
Осыған орай, жұмыста қылмыстың заңның жаза институтын жетілдірудің өзекті проблемалары, қылмыстық жазаларды жіктеу мен жеке даралаудың жазаны жеңілдететін мән-жайларына әсер етуінің теориялық негіздер жүйесін әрі қарай реформалауға бағытталған ұсыныстар келтіріліп, республикадағы қылмыстық заңды жетілдіру проблемалары қарастырылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біздің елімізде XX ғасырдың 90-жылдарының басынан бастап болып жатқан әлеуметтік, саяси, экономикалық өзгеріс - жаңғырулар қоғамның құқықтық саласындағы өзгерістерге де еріксіз алып келді. Тәуелсіздік алғаннан бері Қазақстан Республикасында іргелі саяси, экономикалық, құқықтық реформалар жүзеге асты. Елімізде жылдан жылға өрлеушілік, дүниежүзілік деңгейге көтерілуге қадам басқандық айқын көрініс тапты. Тәуелсіз Қазақстан Республикасында екі мәрте 1993 жылы және 1995 жылы Конституция қабылданды. Мемлекетіміздің құқықтық негізі берік қаланды. Осы аз уақыт ішінде кез-келген құқықтық мемлекеттің алғашқы тұғыры, берік ірге тасы болып табылатын бірқатар заңдар: Конституция, Азаматтық кодекс, Қылмыстық кодекс, Қылмыстық атқарушылық кодекс және т.б. қабылданды.
Қазақстан Республикасының 1995 жылы қабылданған Конституциясының негізінде елімізде демократиялық, зайырлы құқықтық және әлеуметтік мемлекет орнату жүзеге асырылуда. Оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп жарияланды. Оған сәйкес біздің мемлекетімізде президенттік басқару нысаны берік орнықты. Тұрақты жұмыс істейтін қос палаталы Парламент күннен күнге жемісті жұмыс істеуде. Атқарушы билікті нығайту және жетілдіру жөнінде шаралар қолданылды. Біртұтас сот жүйесі құрылды, судьялардың тәуелсіздігін қамтамасыз ету жөнінде шаралар қабылданды.
Жеке меншік, азаматтық қоғам, еркін кәсіпкерлік қатынастарын реттейтін, азаматтық құқық одан әрі дами түсуде. Қылмыстық құқықта адамның табиғи ажырамас құқықтары мен бостандықтарының басымдығына негізделген, қорғалуға тиіс әлеуметтік құндылықтардың түбегейлі жаңа сатылары айқындалуда.
Елімізде орын алған оңды жетістіктермен бірге қоғамның одан әрі серпінді дамуына кедергі келтіріп жатқан теріс құбылыстарда бар. Сондай қоғамға жат құбылыстардың бірі - қылмыстылық болып табылады. Қылмыстылық көрсеткіші де жылма жыл өсе түсуде. Дегенмен де қылмысқа қарсы күрестің бірі - кінәлі адамға заңда белгіленген тәртіппен қылмыстық жаза тағайындау болып табылады.
Қазақстан Республикасының 2014 жылғы Қылмыстық кодексі қылмыстылықпен күрес бойынша жаңа нормативтік базаның қалыптасуында маңызды бір белес болды. Ол бұрынғы кеңестік кезеңдегі кодекстерден барынша ерекшеленді, ең бастысы идеологиялық қастандықтардан және қылмыстылық пен жаза проблемаларын шешу барысында таптық көзқарас, бір жақты ұстанымдардан арылды.
Жаза институты бұрында қолданыста болып келген Қазақстан Республикасының 1997 жылғы Қылмыстық Кодексімен салыстырғанда мейлінше көп өзгерістерге ұшырады. Атап айтқанда, жаза институтының барлық проблемаларына арналған баптардың редакциясының көпшілігі дерлік мүлде жаңаша түзілді.
Қоғам өмірінің үрдіс дамуы, замана көшінің адымдап алға озуы соған сәйкес әлеуметтік, саяси ахуалдың жаңаша жағдайға жылдам бейімделіп, осы салаларға қатысты заңнамалардың, нормативтік құқықтық актілердің де дер кезінде өзгертіліп отыруы міндет. Қылмыстық-құқықтық қатынастарды реттейтін заңдарды жетілдіру талап етіледі.
Қылмыстық заң әдебиеттерінде жаза туралы проблемалар әр уақыттарда заңгер ғалымдардың еңбектерінде жарияланды. Бұл проблемалар: Г.З.Анашкин, Н.А.Беляев, М.Д.Шаргородский, Я.М.Брайнин, М.И.Бажанов, Е.В.Благов, А.С.Горелик, В.К.Дуюнов, И.И.Карпец, С.Г.Келина, В.Н.Кудрявцев, П.В.Коробов, Л.Л.Кругликов, А.И.Коробеев, Г.Л. Кригер, А.П.Козлов, Ю.Б.Мельникова, П.П.Осипов, В.В.Похмелкин, З.О.Ашитов, Е.И.Қайыржанов, Б.Х.Төлеубекова, А.Н.Ағыбаев, У.С.Жекебаев, М.С.Нәрікбаев, А.А.Исаев, Е.О.Алауханов, И.И.Рогов, Б.Ж.Жүнісов, Н.О.Дулатбеков, А.Ф.Мицкевич, М.Н.Становский, Д.С.Чукмаитов, Ю.Н.Юшков және т.б. ғалымдардың еңбектерінде жарық көрді.
Дегенмен осы саладағы бірден-бір заңды құжат болып табылатын қылмыстық заң қабылданып, жаза институтының әрбір аспектісі бойынша жекелеген қадау-қадау еңбектер жарияланып, түрлі дәрежеде батыл пікірлер білдіріп, орнықты ой түйіндері көптеп келтіріліп келе жатқанына қарамастан, жаза проблемасы күн тәртібінен түскен жоқ. Бұл тұрғыдағы барлық проблемалар шешімін тапты деп тіпті де айта алмасақ керек. Заман алға охған сайын, қоғамдық құрылым өзгерген сайын оның көптеген тұстарына көлеңке түсіп, қоғамдық құрылым өзгерген сайын оның көптеген тұстарына көлеңке түсіп, жаңаша бағалауды, саралауды қажет етеді. Осы айтылғандарға байланысты қылмыстық жазаларды топтастыру негіздерін анықтау, олардың бөліну белгілерін теориялық, қылмыстық құқықтық тұрғыдан зерттеп, жазаны жеңілдететін мән-жайлар институты мәнін, жаза жүйелеріне кірген жазаның жекелеген түрлерінің мазмұнын ашып, сот тергеу тәжірибелерін ғылыми ой-елегінен өткізу қажет, зерттеу тақырыбының өзектілігі де осыған байланысты. Зерттеу тақырыбының өзектілігінің бір ұшы осындай алғы шарттарға келіп тіреледі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеліп отырған проблема Қазақстан Республикасында арнайы зерттелмеген. Жаза тағайындау проблемасында әр түрлі көзқарастар, ой-пікірлер баршылық, бірақ та осы проблемаға, оның ішінде қылмыстық жазаларды топтастыру, оларға негіз боларлық белгілер жөнінде, жаза жүйелерінің орналасу тәртібі, жазаны жеңілдететін мән-жайлар институты арнаулы, терең зерттеу объектісі болмаған. Бұл проблемаға арналған бірлі жарым мақалалардан басқа Республика көлемінде осы институттың табиғатын бейнелейтін арнайы зерттелген ғылыми теориялық, іргелі еңбектер жоқ. Осы проблемаға арналған бұрынғы кеңестік жүйедегі заңдарға негізделген ғылыми еңбектер қазіргі заман талабына, жаңа қылмыстық заңдарға, сот-тергеу практикасына сәйкес келмейді. Осыған орай, осы проблеманың құқықтық тарихи, әлеуметтік, қырларын кешенді түрде зерттеу қажеттілігі айқын көрінеді.
Осыған орай, зерттеу жұмысында жазаларды топтастырудың ғылыми негіздерін белгілеуге мүмкіндік беретін теориялық принциптерді анықтауға, қылмыстық жазалардың рет-ретімен орналасу заңдылықтары, сондай-ақ жазаларды топтастырудың атқаратын рөлін жан-жақты зерттеу мақсаты көзделген. Осы мақсатұа жету үшін қылмыстық жаза ұғымы, оның белгілері, жазаларды жіктеуге және даралауға негіз болатын мән-жайларды, олардың өзара реттелуінде топтастыру институтының атқаратын маңызы, жаза жүйелерін жетілдірудің қылмыстылықпен күресу саласындағы атқаратын қызметі жөніндегі тұжырымдар мен қорытындылар ғылыми түрде қарастырылды.
Зерттеудің нысаны жазаларды топтастырудың ғылыми негіздерін белгілеуге мүмкіндік беретін теориялық принциптерді анықтау және жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлардың атқаратын рөліне байланысты қатынастар болып табылады.
Зерттеу пәні қылмыстық жаза ұғымы, оның белгілері, жазаларды жіктеуге негіз болатын мән-жайлар, жазалардың өзара жеке даралану институтының атқаратын маңызы, жаза жүйелерін жетілдірудің қылмыстылықпен күрес саласындағы атқаратын қызметі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты пен міндеті. Дипломдық зерттеудің басты мақсаты мен міндеті - кінәліге әділ жаза таңдау немесе қылмыстық құқықтық сипаттағы басқа да шара тағайындаумен байланысты теориялық, нормативтік құқықтық проблемаларды кешенді түрде, кең тұрғыда талдау негізінде жаза институтына қатысты жазаны топтастырудың теориялық ережелерін жүйелеп шығару және сот практикасына осыған орай кепілдемелер беру болып табылады. Көрсетілген мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу жолы қарастырылды:
- Қылмыстық құқық теориясындағы қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлардың жалпы мазмұны мен маңызын қарастыру;
- Қылмыстық жауаптылықты және жазаны жеңілдететін мән-жайлардың қолданылу ерекшеліктерін зерттеу;
- Қылмыстық қол сұғушылық объектісіне қатысты жеңілдететін мән-жайларды анықтау;
- Қылмыстық қол сұғушылық объективтік жағына қатысты жеңілдететін мән-жайларды қарастыру;
- Қылмыстық қол сұғушылық субъективтік жағына қатысты жеңілдететін мән-жайларды айқындау;
- Қылмыстық қол сұғушылық субъектісіне қатысты жеңілдететін мән-жайларды зерттеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диплом Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық заңы қабылданғаннан кейінгі қылмыстық жазаларды қолдануды құқықтық реттеу мен қолдану практикасына арналған зерттеу жұмысы болып табылады.
Зерттеу жұмысы Қазақстан Республикасы Конституциясының принциптеріне, қолданыстағы қылмыстық кодекс пен халықаралық нормативтік актілердің нормаларына негізделген және жаза институтының проблемаларын зерттеу барысында нормативтік, ғылыми заң әдебиеттері пайдаланылды, қылмыстық заңның қылмыстылық жазаларды реттеуге қатысты реформалау процесі тарихи аспектіде талданды.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік құндылығы мен теориялық маңыздылығы. Зерттеу барысында қол жеткен нәтижелері Қазақстан Республикасының қылмыстық, қылмыстық атқарушылық заңдарын жетілдіру проблемаларына, соттардың жаза тағайындау практикасын жақсартуға, қылмыстық жазаларды орындау процестерін одан әрі дамытуға септігін тигізуі мүмкін. Зерттеу нәтижесінде жасалған түйіндер мен ұсынысттар қылмыстық заңдарды жетілдіруге, қылмыстық жазалар жүйесін, жекелеген жаза түрлерінің редакциясын қайта қарап, оларды жетілдіруге, Жоғарғы Соттың осы проблемаға байланысты нормативтік қаулыларын әзірлеу барысында басшылыққа алуға негіз болады. Зерттеу нәтижелерін сондай-ақ ғылыми зерттеу жұмыстарында және оқу процесінде, қылмыстық құқық, қылмыстық атқарушылық құқығы, криминология пәндері бойынша лекция және семинарлық дәрістерді жүргізгенде пайдаланылуы мүмкін.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы зерттеудің негізгі мақсаты мен міндеттеріне сай келеді. Зерттеу жұмысы кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қылмыстық құқық теориясындағы қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлардың жалпы мазмұны мен маңызы
1.1 Қылмыстық жауаптылықты және жазаны жеңілдететін мән-жайлардың құқықтық мәні мен негізі
2014 жылы 3 шілдеде күшіне енген Қылмыстық кодекс ізгілік қағидасын және әділеттілік қағидасын басшылыққа алады. Жаңа қылмыстық заңның ең басты міндеттерінің бірі - адам, қоғам, мемлекет мүддесін қорғау болып табылады. Қылмыстық заңның нормаларында көрсетілген жазалар бұрынғыға қарағанда біршама жеңілірек. Біздің пікірімізге бұл өте дұрыс. Себебі ұсақ, болымсыз қылмыстар үшін қатаң жазаларды тағайындау кері әсерін тигізеді.
Осыдан жазалау шараларын үнемдеу қажеттілігі туындайды. Себебі жазаның сақтандыру мақсаты оның қаталдығымен емес, жазаның әрбір қылмыс үшін міндетті түрде орын алатындығымен түсіндіріледі.
Жазаның жүйелер деп қолданылып жүрген қылмыстық заңда белгіленген соттар үшін міндетті және тұжырымды, ауырлығына қарай белгілі тәртіппен орналасқан жазаның түрлерін айтамыз.
Қылмыстық заңның өзінде барлық соттар үшін міндетті болып табылатын жекелеген жазаларды қолданудың шарты, шегі және тәртібі белгіленген. Мұның өзі республика аумағында қылмысқа қарсы күрес саласында береді [1, б. 86].
Сотталған адамға келтіретін құқықтарынан айырудың мәніне қарай жазаның түрлері мынадай топтарға бөлінеді:
1. Сотталған адамға моральдық жағынан әсер ететін жаза түрлері. Бұған жататындар, қоғамдық жұмыстарға тарту, арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық шенінен, дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік наградадан айыру.
2. Сотталған адамның құқығына шек қоюмен байланысты жаза түрлері: белгілі бір лауазым атқару немесе белгілі бір қызметпен шұғылдану құқығынан айыру, әскери қызмет бойынша шектету.
3. Сотталған адамды материалдық жағынан айыруға байланысты жазалар: түзеу жұмыстары, айыппұл, мүлікті тәркілеу.
4. Сотталған адамның құқығынан немесе бас бостандығынан айыруға байланысты жаза түрлері: өлім жазасы, бас бостандығынан айыру. Қамау, тәртіптік әскери бөлімде ұстау.
Жаза жүйелеріне кіретін барлық жаза түрлері негізінен үш топқа бөлінеді: 1) негізгі жазалар; 2) қосымша жазалар; 3) негізгі де, қосымша жаза да ретінде қолданылатын жазалар [2, б. 54].
Қылмыстық құқық жаза тағайындағанда кінәлінің жеке-дара жауапкершілік принципін негігі басшылыққа алады. Сотталушының нақты қылмыс істеудегі кінәсі анықталғанжағдайда сот оған жазаны, істеген қылмысы үшін жауаптылық қаралған заңнын тиісті баптарында көрсеттілген шектен шықпай тағайындайды. Мұндай ретте,сөз жоқ, істелген қылмыстың ерекшелігі және кінәлінің жеке тұлғасы жан-жақты еске алынады. Тек қана осы мәселелерді есепке алған жаза ғана әділ әрі заңға сай деп танылады.
Қылмыстық кодекстің 52-бабында жаза тағайындаудың жалпы негіздері көрсетілген. Онда былай делінген:
52-бап. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері [3].
1. Қылмыс жасауға айыпты деп танылған адамға осы Кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті бабында белгіленген шектежәне осы Кодекстің Жалпы бөлімінің ережелері ескеріле отырып, әділ жаза тағайындалады.
2. Қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және жаңа қылмыстардың алдын алу үшін қажетті және жеткілікті жаза тағайындалуға тиіс. Егер жасалған қылмыс үшін көзделген жазаның онша қатаң емес түрі жазаның мақсатына жетуді қамтамасыз ете алмайтын болса ғана ол үшін көзделгендері арасынан неғұрлым қатаң жаза тағайындалады. Жасалған қылмыс үшін осы Кодекстің Ерекше бөліміндегі тиісті баптарда көзделгеннен неғұрлым қатаң жаза осы Кодекстің 58 және 60-баптарына сәйкес қылмыстардың жиынтығы бойынша тағайындалуы мүмкін. Жасалған қылмыс үшін осы Кодекстің Ерекше бөліміндегі тиісті баптарда көзделгеннен қатаңдығы төменірек жаза тағайындау үшін негіз осы Кодекстің 55-бабында белгіленеді.
3. Жаза тағайындау кезінде қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілігк дәрежесі, айыпкердің жеке басы, сонымен бірге оның қылмыс жасағанға дейінгі және одан кейінгі мінез-құлқы, жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар, сондай-ақ тағайындалған жазаның сотталған адамның түзелуіне және оның отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайының ықпал ескеріледі.
Қылмыстық заңнын осы бабында көрсеттілген талаптарды бірнеше топқа бөлуге болады. Оның біріншісі, әділ жаза тағайындалуы бодып табылады. Әділеттілік принципі Қылмыстық кодекстің 3-бабында арнайы көрсетілген. Осы бапқа сәйкес адамның қылмыс қүрамының белгілері бар іс-әрекеті ғана қылмыстық жауаптылықтың негізі болады. Бір қылмыс үшін ешкімді де қайтадан қылмыстық жауапқа тартуға болмайды делінген. Жазаның әділеттілігі істелген қылмыстың ауырлығына, оны істеу жағдайларына және кінәлінің жеке басының кім екендігіне сай келуі қажет.Тағайындалған жаза қылмыскердің іс-әрекеті нің заңдылық зардабы, нәтижесі болуы керек. Жазаның шегі оның іс-әрекетінің шегіне сайма-сай дәл келуі керек. Осыған байланысты тым жеңіл немесе тым ауыр жаза тағайындалуға жол бермеуі керек. Тағайындалған жаза істелген қылмысына пара-пар келетін әділ болғанда ғана ол өз мақсатына жетері анық. Жаза тағайындаудың қағидалары деп қылмыстық шара қолданудың негіздері, жай-жапсары және тәртібін белгілейтің, қылмыстық және қылмыстық- процесстік құқық шамаларында бекітілген ережелер айтылатың. Бұл ережелердің бір нешеуі жаза тағайындау үшін жалпы қағйдалық маңызға ие болды да (ең алдымен, қылмыстық әрекет үшін жазалаушылық қағидасы және жазаны даралау қағидасы), осыған орай жаза тағайындаудың жалпы қағидалары деп дәлме-дәл аталады. 1958 жылы қылмыстық заңдардың негіздерін қабылдағаннан кейін қылмыстық-құқықтық әдебиеттерде жаза тағайындаудыңжалпы негіздері жаза тағайындаудың қағидаларымен қатар ерекшеленеді. Дегенмен, Г.Л. Кригердің әділ тұжырымдағанындай, жаза тағайындаудың қағидалары жаза тағайындаудың жалпы негіздерінде айшықталуына, атап айтқанда 1958 жылғы Негіздерде олардың жазалауына байланысты, жаза тағайындаудың ұағидалары туралы мәселені дербес күйде ерекшелеу бір ережелерді жөнсіз қайталауға әкеліп соғады [4, б. 24].
Жазаа Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті бабында белгіленген шекте тағайындалады. Яғни, сот жаза тағайындағанда кінәлінің істеген қылмысы үшін жазаның мөлшерін, түрін сол баптың санкциясы көрсеткен шектен шықпай тағайындауға міндетті. Сондықтан да әділ жаза тағайындаудың алғы шарты іс-әрекетті дұрыс саралау, яғни істелген іс-әрекеттің белгілерінің нақты қылмыс қүрамы белгілеріне дәлме-дәл сай болуын анықтау өте қажет. Қылмысты дұрыс сараламау әділетсіз жаза тағайындауға әкеліп соғады. Қылмыстық заңның нақты құрамының санкциясында көрсетілген жаза мөлшерінің ең жоғарғы шегінен шығып, жаза тағайындауға заң ешқандай жол бермейді. Керісінше, сот жаза тағайындағанда қылмыстық заңның 55-бабында көрсетілген шарттарды еске ала отырып,кінәліге белгілі бір қылмыс үшін көзделген жазадан гөрі неғұрлым жеңіл жаза тағайындауға құқылы.
Сондай-ақ жаза тағайындағанда Ерекше бөлімнің нақты бабының санкциясының шегін ескермеумен бірге Кодекстегі Жалпы бөлімнің ережелерін де басшылыққа алуға міндетті. Яғни, сот адамды қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін алдымен оның іс-әрекетінде қылмыс құрамы бар ма, жоқ па осы мәселені анықтайды. Егер қылмыс құрамы бар болса, ол біткен немесе бітпеген қылмыс па, қылмыскер оны жеке өзі немесе басқалармен бірге істеді ме деген мәселелерді анықтайды. Бұл сүрақтарға жауап алу үшін ең алдымен Қылмыстық кодекстің Жалпы бөліміндегі қылмыстың ұғымы, оның сатылары, қылмысқа қатысу ұғымы, іс-әрекеттің қылмыстылығын жояатын жағдайлар, қылмыстық заңның уақыттағы, кеңістіктегі, қылмыс жасаған адамдарға қатысты қолданылуы сияқты мәселелерді анықтау керек. Қылмыстың құрамы бір іс-әрекеттерге жаза тағайындағанда сот ең алдымен адамды қылмысты жауаптылықтан және жазадан босатуға негіздер бар ма, жоқ па деген мәселелерді анықтауға міндетті. Егер сот жасаған қылмысы үшін жаза тағайындау қажет деп тапса, онда ол Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлімінен жаза туралы бөліміндегі негізгі қағидаларды-жазаның ұғымы мен мақсаты, жазалау түрлері, жаза тағайындаудың жалпы негіздерін басшылыққа ала отырып біткен немесе бітпеген қылмыстарға, қайталанған, қатысып жасалған қылмыс үшін, қылмыстардың, үкімдердің жиынтығы үшін жаза тағайындаудың ерекшеліктерін ескереді. Сондай-ақ мерзімдердіқосу кезінде оларды белгілеу, жаза мерзімдерін есептеу және жазаны есепке алу туралы Жалпы бөлімінің ережелері негізгі басшылыққа алады.
Егер жасалған қылмыс үшін көзделген жазаның онша қатаң емес түрі жазаның мақсатына жетуді қамтамасыз ете алмайтын болса ғана сол үшін көзделгендердің арасынан неғұрлым қатаң жаза тағайындалады. Бұл жерде балама санкйияларды қолдану туралы сөз болып отыр. Қылмыстық кодекстің 39-бабында жазаның түрлерінің тізбегі онша қатаң еместен, қатаң түріне қарай тізбектеліп берілген. Осыған орай сот жазаның мақсатына жету үшін қажет деп тапса, санкцияда көрсетілген балама жазалардың қатаң түрін тағайындауға құқылы. Қылмыстық кодекстің 48-бабының 3-бөлігінде қылмыстардың және үкімдердің жиынтығы бойынша жазаның қатаң түрін тағайындаудың тәртібі және оның шегі арнайы көрсетілген [5, б. 65].
Сот жаза тағайындағанда істелген қылмыстың сипатын және қоғаға қауіптілік дәрежесін, айыптының жеке басының кім екендігін, істің жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән-жайларын еске алады. Осы айтылған факторлардың мазмұнын нақтылап толықтыратын, оларға бағынышты түсініг болып табылады.
Осы жоғарыда айтылған екі негіз факторға сипаттама берелік. Бірінші, істелген қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтау арқылы жаза тағайындау. Заң бойынша әрбір әстелген нақты қылмыстың қоғамға қауіптілігі екі жағынан: сапалық (қоғамға қауіптілік сипаты) және сандық (оның дәрежесі) белгілері арқылы белгіленеді. Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі қылмыстың объективтік және субъективтік белгілері арқылы анықталады. Мүның ішінде объктивтік белгілері (қылмыстың объективті зардабы, іс-әрекеттің мәні, қылмыстың істелген уақыты, тәсілі, оның жағдайы) субъктивтік белгілері, кінәнің формасы, қылмыстық ниет немесе мақсат жан-жақты еске алынады.
Қылмыстық кодекстің 52-бабының келесі бір маңызды талабы айыптының жеке басының кім екендігін анықтау болып табылады. Өйткені оны сипаттайтын мән-жайларды дұрыс анықтаудың жазаны даралаудағы маңызы зор.
Сот нақты жағдайларға байланысты әр уақытта да кінәлінің жеке басын сипаттайтын әлеуметтік мәні бар барлық жайттарды анықтау қажет. Оның ішінде кінәлінің қылмыс істегенге дейінгі немесе одан кейінгі мінез-құлқы, оның еңбекке, оқуға деген көзқарасы, өмір сүру салты, өзін қоршаған ортаға қатынасы, оны сипаттайтын оң немесе теріс мән-жайлардың бәрі де ескерілуге жатады. Бұнын сотталғандарға, ішімдікпен, нашақорлықпен әуестенушілерге, қоғамдық тәртіпті бұзушыларға, қатыгездікпен немесе сыбайласып қылмыс жасағандарға шектен тыс жеңіл жаза тағайындауға болмайды. Керісінше, мемлекет, қоғам, отбасы алдындағы өз міндеттерін адал орындап жүрген, өндірісте, түрмыста жағымды мінездерімен сипатталатын адамдардың бірінші рет қылмыс жасауы олар үшін жеңілірек жаза тағайындауға негіз бола алады.
Соттардың сотталушының жеке басының мәліметтерін жан-жақты объективті түрде тексеруін оларға тағайындалатын жазаның түрі мен көлемін белгілеу үшін елеулі маңызы болып табылады. Сондықтан да қылмыстық құқықтың адамгершілік принципін басшылыққа ала отырып, сот жаза тағайындағанда сотталушының денсаулығын, отбасы жағдайын, еңбеке қабілеттілігі мен оған деген көзқарасын, білімін, мүгедектігін, асырауындағы адамдардың санын, тағы да басқа мәліметтерді жан-жақты еске алады.
Жазалардың осындай үш түрде бөлінуін қазіргі уақытта көптеген ғалымдар қолдайды. Және бұл қылмыстық заңның өзінде көрсетілген. Жазалардың қазіргі қылмыстық заңда осылай топқа бөлінуі жазалардың жеңілдететін мән-жайларын, объективті және тұтастай еске алуға мүмкіндік береді.
Жаза тағайындау қылмыстық заңды қолдану барысындағы ең жауапты эәне маңызды саты болып табылады. Өйткені, жаза тағайындау, оны жүзеге асыру сотталған адамды түзеуге, әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіруге, қылмыстың алдын алуға ықпал етеді. Жазаның осы мақсаттарына қол жеткізу көбіне қылмыстық жазаны әділ әрі негізді тағайындау арқылы мүмкін болады [6, б. 43].
Қылмыс жасаған адамға белгілі бір жазаны жеке дара тағайындау Жаза тағайындаудың жалпы негіздері деп аталатын арнайы ережелерге сәйкес жүргізіледі. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері дегеніміз - әрбір нақты іс бойынша жаза тағайындау кезінде сот басшылыққа алуы тиіс заңмен бекітілген белгілер. Қылмыстық заңда жаза тағайындаудың жалпы негіздері ретінде жазаның әділеттілігі, мақсатқа лайықтылығы, тиімділігі айтылады. Қылмыстың кодекстің 52-бабы 1-бөлігінде Қылмыс жасауға айыпты деп танылған адамға ҚК-тің Ерекше бөлімінің тиісті бабында белгіленген шекте және ҚК-тің Жалпы бөлімінің ережелері ескеріле отырып, әділ жаза тағайындалады делінген.
Жаза егер ол жасалған қылмыстың ауырлығына, қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесіне, кінәлінің жеке тұлғасына және қылмысты жасау жағдайларына сәйкес тағайындалатын болса әділетті деп танылады. Мұнда сәйкес термині бір ғана ұқсастық емес, тепе-теңдік деген мағынада қолданылады, яғни жаза қылмысқа сыртқы формальды жағынан емес, әлеуметтік жағынан және арифметикалық жағынан емес, заңдық жағынан тең болуы керек дегенді білдіреді. Сонымен бірге, жаза мәні жағынан заңды және негізді болуы керек. Егер оны барлығы, сотталғаннан бастап қоғамның барлық мүшелері заңды, негізді және көз жетерлік жаза ретінде қабылдаса ғана ол әділнтті деп танылады. Тағайындалатын жазаның заңға сәйкестік талаптары ерекше маңызды. Жасалған қылмыстың қауіптілігін бағалай отырып, сот ең алдымен, аталған қылмыстың түріне ҚК-нің Ерекше бөліміндегі заң шығарушының берген бағасын ескеруі керек. Сондықтан, әділетті жаза тағайындаудың міндетті алғышарты ретінде қылмыстың нақты заңдық саралануы саналады. Қылмысты саралаудағы қате әділетсіз жаза тағайындауға әкеп соғады.
Жазаның мақсатқа лайықтылығы дегеніміз соттың тағайындаған мәжбүрлеу шарасының сотталған адамға оң ықпал етуге сәйкес келу талабын білдіреді. Соттың таңдаған жазасы оның жалпы мақсаттарына қол жеткізудің жеткілікті құралы болуы керек. Осыған байланысты ҚК-нің 52-бабы 2-бөлігінде Қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және жаңа қылмыстардың алдын алу үшін қажетті және жеткілікті жаза тағайындалуы тиіс... деп көрсетілген. Қылмыстық заң сотты жаза тағайындау кезінде жаза мақсаттарының біреуіне қол жеткізу болып саналатын - жазаның сотталған адамның түзелуіне әсер ететіндігін көре білуді және жасалған қылмыс пен қылмыскерді сипаттайтын барлық мән-жайларды ескере отырып, жазаның мүмкіндігінше ең қатал емес түрін дұрыс тағайындау білуді, оның мөлшерін анықтауды міндеттейді. Сот жазаны ҚК-тің Жалпы бөлімінің ережелерін ескере отырып тағайындайды.
Жаза тағайындау кезінде сот мына жағдайларды міндетті түрде ескеруі тиіс:
1) Жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесі;
2) Кінәлінің жеке басы;
3) Кінәлінің қылмыс жасағанға дейінгі және одан кейінгі мінез-құлқы;
4 ) Жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар;
5) Жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жайлар;
6) Тағайындалған жазаның сотталған адамның түзелуіне және оның отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына ықпалы.
Қылмыстың қоғамға қауіптілігі - бұл ҚК-нен қарастырылған іс-әрекеттің қылмыстың заңмен қорғалатын объектілерге нақты зиян келтіру немесе нақты зиян келтіру қауіпін тудыруының объективті қасиеті. Әрбір қылмыстың қоғамға қауіптілігі қылмыстық құқық теориясында екі категория: қоғамға қауіптілік сипаты (сапалық белгі) және қоғамға қауіптілік дәрежесі (сандық белгі) арқылы ашылады [7, б. 46].
Қылмыстың қоғамға қауіптілік сипаты - қылмыстың сапалық категориясы, ол ең алдымен, қол сұғушылық объектісінің ерекшелігімен, яғни объектінің қоғам мен мемлекет үшін құндылығымен, қылмыс нәтижесінде келтірілген зиянның мөлшерімен және т.б. жағдайлармен анықталады.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі - қылмыстың сандық категориясы. Бұл жасалған қылмыстың ауырлығына байланысты шешіледі. Ол ең алдымен, қылмыс құрамының белгілерімен, объектіге келтірілген зардаптың мөлшері мен сипаты; кінәнің нысаны, мақсат пен ниет; қылмыстың жасалу тәсілі; субъектінің ерекшелігі және т.б. жағдайлармен анықталады.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі көбінесе қылмыстың объективтік жағымен, ал қоғамға қауіптілік сипаты - қылмыстың объектісімен және субъективтік жағымен сипатталады. Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы қаулысының 2-тармағына сәйкес жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтағанда, соттар қылмыстың ауырлығын анықтау тәртібін реттейтін ҚК-тің 10-бабы талаптарын, сондай-ақ нақты қылмыстық әрекет (кінәнің түрі, себебі, тәсілі, жасаған қылмыстық жағдай мен кезеңі, одан болған ауыртпалық, сотталушылардың әрқайсысының қылмысқа қатыстылығының дәрежесі мен сипаты т.б.) жағдайының барлығын ескеруі тиіс. Жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесін анықтау кезінде нақты іс бойынша жинақталған барлық объективтік және субъективтік белгілерін есепке алу қажет.
Соттар жазаның түрі мен мөлшерін белгілеу үшін елеулі мәні бар сотталушының жеке басының мәліметтерін жан-жақты, толық және объективті түрде тексеруі тиіс. Атап айтқанда, сотталушының денсаулығын, еңбекке қабілеттілігі мен қатыстылығын, білімін, сотталғандығы туралы мәліметтерді, сонымен бірге сотталушының отбасы анықталғаннан кейін тағайындалған жаза оның отбасы немесе ның асырауындағы адамдардың жағдайына қандай әсер ететінін ескеруі қажет [8, б. 35].
Жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар деп - кінәлінің жеке басына және ол жасаған қылмысқа қатысты, бірақ қылмыс құрамынан тысқары тұратын қылмыс пен қылмыскердің қоғамға қауіптілігін азайтатын және оның жауаптылығы мен жазаның дәрежесін төмендететін түрлі факторларды түсіну қажет. Жасалған қылмыста жеңілдетілген жағдайлардың бар болуы бап санкциясы шегіндегі жазалардың жеңілдеу түрін тағайындауға, сонымен бірге қылмыстық жауаптылықтан толықтай босатуды не шартты соттауды қолдануға мүмкіндік береді.
1.2 Қылмыстық жауаптылықты және жазаны жеңілдедетін мән-жайларды топтастыру
ҚР ҚК-тің 53-бабы 1-бөлігіне сәйкес, қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайларға мыналар жатқызылады:
1) Мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет ауырлығы онша емес қылмыс жасау. Бұл жеңілдететін жағдайдың түрі бір-бірімен байланысты үш элемент жиынтықтарының бар болуын қарастырады:
А) Қылмысты бірінші рет жасау, яғни, кінәлі бұрын мүлдем қылмыс жасамаған болса немесе ол бұрын қылмыс жасағанымен жауаптылыққа тартудың ескіру мерзімі (ҚК-тің 71-бабы), айыптау үкімін орындалудың ескіру мерзімі (ҚК-тің 77-бабы) өтіп кетсе, бұрын жасаған қылмысы үшін заңмен белгіленген тәртіппен соттылығы алынған не өтелген болса (ҚК-тің 79-бабы) ғана танылады [3].
Ә) Онша ауыр емес қылмыс жасау, яғни, қылмыс жасағаны үшін Қылмыстық кодексте көзделген ең ауыр жаза 2 жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет, ең ауыр жаза 5 жылға бас бостандығынан аспайтын абайсызда жасалған әрекеттерді жасау.
Б) Мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан жасау, бұл бағалаушы категория болғандықтан, істің наұты барлық жағдайларын зерттеу кезінде анықталады. Сонымен қатар, мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы ретінде кінәліні қылмыс жасауға итермелейтін объективтік және субъективтік факторларды да түсіну қажет. Мысалы, кінәлі үшін кенеттенпайда болған, алдын ала дайындықсыз, жеке бастың қайғы-қасіреті әсерінен, қылмыс жасап жатқан адамдар тобына кездейсоқ тап болуы және осы іс-әрекеттерді жасауға еріксіз қатысуы, қолайсыз жау-жанжал жағдайында пайда болған қызбалық әсерімен қылмыс жасау.
2) Айыпкердің кәмелет жасқа толмауы - қылмыс жасау сәтінде он төртке толған бірақ он сегіз жасқа толмаған тұлғаның қылмыс жасауы. Заң шығарушы аталған жағдайды жеңілдетуші мән-жайлардың қатарына жатқызу себебін адамның санасы мұндай жаста қалыптасу сатысында болатындығымен және кәмелетке толмағанның көзқарасы толық бекімегендіктен өз әрекетіне дұрыс баға бере алмайтындығымен түсіндіреді.
3) Жүктілік жағдайында қылмыс жасау - жүктілік мерзіміне қарамастан кез-келген ауырлықтағы қылмысты жасау жеңілдетуші мән-жай болып табылады. Бұл жағдай әйелдің жүктілік жағдайындағы ерекше психофизикалық, жоғары сезімталдық, тез ашуланшақ, ұстамсыздық және жүйке қозуы жағдайларында жиі болатындығын ескеріп жеңілдетуші жағдайлар қатарына енгізілген [9, б. 56].
4) Айыпкердің жас балалары болуы - сотталған адамның (ер адамдарға да қатысты) 14 жасқа толмаған балаларының болуы. Аталған жағжай егер кінәлі ата-аналық құқығынан айырылған немесе отбасымен ұзақ уақыт бірге тұрмайтын болса, балаларды тәрбиелеумен, оларға материалдық қолдау берумен айналыспаса, оларға қатал қарайтын болса немесе балаларға қатысты қылмыс жасаса ескерілмейді.
5) Қылмыс жасағаннан кейін зардап шегушіге тікелей зардап шегушіге тікелей медициналық және өзге де көмек көрсету, қылмыс салдарынан келтірілген мүліктік залал пен моральдық зиянның орнын өз еркімен толтыру, қылмыспен келтірілген зиянды жоюға бағытталған өзге де іс-әрекеттер - қылмыстан келтірілген зиянның орнын толтырумен байланысты жағдайлар.
6) Жеке бастық, отбасылық немесе өзге де ауыр мән-жайлар тоғысуының салдарынан не жаны ашығандық себебімен қылмыс жасау - сыртқы факторлардың әсер етуінен (жеке, отбасылық, қызметтік қатынастардан туындайтын қиыншылықтар) кінәлінің қарсы түру мүмкіндігінің болмауынан қылмыс жасауы. Ауыр мән-жайлардың тоғысуы ретінде жұмысынан айырылуынан материалдық жағдайының қиындауын, кінәлінің мүгедектігіне немесе ауруға шалдығуына байланысты отбасын асырай алмауы және т.б. жағдайлар. Жаны ашығандық себебімен қылмыс жасаса, мысалы, ауыр хәлде жатқан туысына қымбат бағалы дәрі-дәрмекті алуға мүмкіндігі болмаған жағдайда, ұрлап алу әрекеті немесе үмітсіз ауыр өлім халіндегі адамды оның сұрауы бойынша өлтіруі және т.б. жағдайлар. Мұндай аталған жағдайларда жаны ашу себебін тудырған фактор мен жасалған қылмыс арасындағы себепті байланысты анықтау міндетті болып табылады [10, б. 58].
7) Күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу салдарынан немесе материалдық қызметтік немесе өзге де тәуелділігі себепті қылмыс жасау - бұл қылмыс жасайтын адамның өз іс-қимылын таңдауға оған зорлық-зомбылық көрсету нәтижесінен еркінің болмауы және оның қылмыс жасау туралы шешім қабылдауына материалдық, қызметтік және өзге де тәуелділігін (туыстық, жеке, мұғалім мен оқушы арасындағы және т.б.) пайдаланып тікелей қысым жасау арқылы жасалатын жағдайлар. Аталған жағдайлар аса қажеттілік ретінде бағаланбаған жағдайда жауаптылықты жеңілдетеді.
8) Қажетті қорғануғ аса қажеттілік, қылмыс жасаған адамды ұстау, орынды тәуекел, бұйрықты немесе өкімді орындаудың құқықтық дұрыстығының шартын бұзу жағдайларында қылмыс жасау - яғни, ҚК-нің 32-37 баптарында қарастырылған әрекеттің қылмыстылығын жоятын мән-жайлардың заңға сәйкестік шарттарын сақтамау нәтижесінде қылмыс жасауды түсіну қажет. Бұл мысалы, ҚК-тің 101,102,103 - баптарындағы адам өлтіру қылмысыеың жеңілдететін түрлері [3].
9) Қылмыс жасау үшін түрткі болып табылатын жәбірленушінің заңға қайшы немесе адамгершілікке жатпайтын қылығы - кінәлінің қылмысты жәбірленуші тарапынан орын алған ұрып-соғу, азаптау, жала жабу, қорлау және т.б. құқықбұзушылық сипатындағы әрекеттер немесе моральға, адамгершілікке жат әрекеттер себебімен қылмыс жасау. Аталған әрекеттер бір мәрте немесе жүйелі түрде де жасалуы мүмкін. Алайда, заңға қайшылық немесе адамгершілікке жатпайтын қылықтарды сот істің мән-жайларына сәйкес барлық уақытта анықтап отыруы қажет.
10) Шын жүректен өкіну, айыбын мойындап келу, қылмысты ашуға, қылмысқа басқа қатысушыларды әшкерелеуге және қылмыс жасау нәтижесінде алынған мүлікті іздеуге белсенді жәрдемдесу - аталған әрекеттердің әрбірі не олардың жиынтығы қылмыс жасаған адамның қауіптілігін төмендетеді, оның өз кінәсін түсінгендігін және өкінетіндігін дәлелдейді. Бұл жағдайлар мазмұны мен мағынасы жағынан бір-біріне жақын болып табылады және қылмыскердің тез мүзелу мүмкіндігін куәландырады.
Жоғарыда қарастырылған жауаптылық пен жазаны жеңілдететін жағдайлардың тізімі соттар үшін міндетті, бірақ түпкілікті болып табылмайды, сот бұл бапта қарастырылмаған басқа да жағдайларды үкімде көрсете отырып жеңілдетугі мән-жай ретінде тануға құқылы. Тәжірибеде мұндай жеңілдететін жағдайлардың қатарына кінәлінің денсаулық жағдайы, қоғамға пайдалы қызметі, асырауында қарт және науқас ата-анасының болуы, Отан алдындағы қызметі, жетістіктері үшін алған наградаларының болуы, тұрғылықты немесе жұмыс орнынан жағымды мінездеесінің болуы және т.б. жағдайлар жатқызылады.
ҚК 53-бабы 1-бөлігінде көрсетілген жағдайлар жазаны жеңілдетуші жағдайлар ретінде сотқа ҚК-тің Жалпы бөлімінің барлық ережелерін ескере отырып нақты қылмыс үшін қарастырылған баптың санкциясы шегінде өз қарауы бойынша жаза тағайындау құқығын береді.
ҚК-тің 53-бабы 3-бөлігіне сәйкес, егер жеңілдететін жағдай ҚК-тің Ерекше бөлімінің тиісті бабында қылмыс белгісі ретінде көзделген болса, жаза тағайындау кезінде ол қайталау ескеріле алмайды.
Жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлар қылмыстық заң арқылы белгіленеді. Қылмыстық заңда (53-бап) жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлардың, үлгі тізбегі ғана берілген, өйткені жаза тағайындағанда жауаптылықты жеңілдететін, занда көрсетілген басқа мән-жайларды да соттың еске алуына болады.
Жауаптылықты жеңілдететін мән-жайларды қылмыс құрамының қажетті, жетілген мемесе жеңілдетілген белгілерімен шатастыруға болмайды. Мазмұны немесе атауы жөнінен олар бір-біріне сәйкес болады. Мысалы, басқа біреудің мүлікін қорқытып алушылықта ұйымдасқан топ жасаған қылмыс осы қылмыстың жетілдірілген құрамының белгісін көрсетеді. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты пленумының № 3 Қаулысында "Егер заңда көрсетілген жауаптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын жағдай қылмыстың бір белгісі рстінде Қылмыстық кодекстің айырықша бөліміндегі заңының, диспозициясында келтірілген болса, онда ол сол қылмысы үшін жаза тағайындаған кезде жауаптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын жағдай ретінде қосымша есепке алынбайды деп көрсетілген. Мысалы, жан күйзелісі үстінде ашумен кісі өлтіруде жан күйзелу осы қылмыс үшін жаза тағайындағанда жауаптылықты жеңілдететін мән-жай ретінде есепке алынбайды [11, б. 28].
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 53-бабында қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар болып мына төмендегілер есептелінеді:
1) мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет қылмыстық теріс қылық не алғаш рет онша ауыр емес немесе ауырлығы орташа қылмыс жасау;
2) кінәлі адамның кәмелетке толмауы;
3) жүктілік;
4) кінәлі адамның жас балаларының болуы;
5) медициналық немесе өзге де көмекті көрсету салдарына қарамастан, қылмыстық құқық бұзушылық жасағаннан кейiн жәбірленушіге тiкелей осындай көмек көрсету;
6) қылмыстық құқық бұзушылық салдарынан келтiрiлген мүлiктiк залалды ерікті түрде өтеу, қылмыстық құқық бұзушылықпен келтірілген моральдық және өзге де зиянның орнын толтыру;
7) жеке басындағы, отбасылық немесе өзге де ауыр мән-жайлардың тоғысуы салдарынан не жаны ашығандық уәжімен қылмыстық құқық бұзушылық жасау;
8) күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу салдарынан не материалдық, қызметтiк немесе өзге де тәуелдiлiгiне қарай қылмыстық құқық бұзушылық жасау;
9) қажеттi қорғаныстың, аса қажеттiлiктің, құқық бұзушылық жасаған адамды ұстап алудың, негізді тәуекелдің, бұйрықты немесе өкiмдi орындаудың, жедел-іздестіру іс-шараларын немесе жасырын тергеу әрекеттерін жүзеге асыру кезінде құқыққа сыйымдылық шарттарын бұзу жағдайында қылмыстық құқық бұзушылық жасау;
10) жәбiрленушiнiң қылмыстық құқық бұзушылыққа түрткi болған заңға қайшы немесе бейморальдық мінез-құлқы;
11) шын ниетпен өкiну, айыбын мойындап келу, қылмыстық құқық бұзушылықты ашуға, қылмыстық құқық бұзушылықтың басқа да сыбайлас қатысушыларын әшкерелеуге және қылмыстық құқық бұзушылық нәтижесiнде алынған мүлiктi іздестіруге белсенді түрде ықпал ету.
2. Осы баптың бірінші бөлігінде көзделмеген мән-жайларда жаза қолдану кезінде жеңілдетуші ретінде ескерілуі мүмкін.
3. Егер жеңілдететін мән-жай осы Кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті бабында қылмыс белгісі ретінде көзделген болса, ол өзінен-өзі жаза тағайындау кезінде кайталап есксріле алмайды.
4. Осы баптың бірінші бөлігінің д) және к) тармақтарында көзделген жеңілдетуші мән-жайлар болып, ауырлататын мән-жайлар болмаған кезде жазанын, мерзімі немесе мөлшері осы Кодекстің Ерекше бөліміндегі тиісті бапта көзделген жазаның неғұрлым қатан, түрінің ең жоғары мерзімінің немесе мөлшерінің төрттен үшінен аспауға тиіс [12, б. 25].
Енді осы жеңілдетілетін мән-жайлардын, ішкі мазмұнына тоқталайық;
1. Мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет онша ауыр емес қылмыс істеу. Бұл жерде іс-әрекетті жеңілдететін мән-жайға жатқызу үшін біріншіден, қылмыс тұңғыш рет істелуі, екіншіден, ол қылмыс онша ауыр емес қылмыс санатына жатқызылуы, үшіншіден, қылмыс кездейсоқ жағдайға байланысты істелуі керек. Кездейсок, жағдайда, мысалы, өте өнегелі адамның қылмыстық топқа ксздейсоқ катысып, қылмысқа катысуы. Іс-әрекетті кездейсоқ жағдайға жатқызу немесе жаткызбау нақты жағдайға байланысты шешіледі [13, б. 24].
2. Айыпкердің кәмелетке толмауы, жасы он сегізге толмай қылмыс істегенде көп жағдайда өмірлік тәжірибенін жеткіліксіздігінен, ересектердің теріс ықпал етуінен немесе үлкендерге еліктеп я болмаса басқалардан калмау мақсатымен, өзінің тентектігін көрсету аркылы істеледі. Бұл жерде бұлардын. ақылойының әлі жетіліп, қалыптаспағаны жастықтың салдарына ұстамдылық жасамай қылмыс жасайтыны еске алынып, олардың кәмелетке толмай қылмыс жасауы жауаптылықты жеңілдететін мән-жайларға жатады. Республика Жоғарғы Сотының Пленумы қаулысында барлық соттарға жасы толмағандарға жаза тағайындағанда олардын қылмысын өте мұкият зерттеп, оларды мүмкіндігінше қоғамнан оқшауламайтын жаза түрін немесе жазаға жатпайтын тәрбиелік мәні бар шараларды кеңінен қолдану туралы бірнеше ұсыныстар берген. Жаңа Қылмыстық кодексте (VI бөлім) кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы жеке берілген.
3. Жүкті әйелдің қылмыс істеуі. Қылмыстық заң адамгершілік принципін басшылыққа ала отырып, ана мен баланың мүддесін қорғайды. Жүкті әйелдін істеген қылмысын жауаптылықты жеңіддететін мән-жайларға жаткызу - осының, айғағы. Жүкті күйдегі әйелде психологиялық, физиологиялық өзгерістер болады. Осыған байланысты мұндай жағдайда олардың өзін-өзі ұстауы кеміп, ашуланшақ, міншіл, кінәмшіл күйде болады. Көрсетілген жағдайларда жүкті әйелдер өзін-өзі ұстауы кеміп, қылмыс жасайды. Олардың бұл әрекеті жазаны жеңілдететін мән-жайға жатады.
4. Айыпкердің жас балалары болуы.
Жас балалар деп жасы он төртке толмағандар саналады. Егер айыпкердің жасы 14-ке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Қылмыстық құқық теориясындағы қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлардың жалпы мазмұны мен маңызы 8
1.1 Қылмыстық жауаптылықты және жазаны жеңілдететін мән-жайлардың құқықтық мәні мен негізі 8
1.2 Қылмыстық жауаптылықты және жазаны жеңілдедетін мән-жайларды топтастыру 14
2 Қылмыстық жауаптылықты және жазаны жеңілдететін мән-жайлардың қолданылу ерекшеліктері 30
2.1 Қылмыстық қол сұғушылық объектісіне қатысты жеңілдететін мән-жайлар 30
2.2 Қылмыстық қол сұғушылық объективтік жағына қатысты жеңілдететін мән-жайлар 41
2.3 Қылмыстық қол сұғушылық субъективтік жағына қатысты жеңілдететін мән-жайлар 44
2.4 Қылмыстық қол сұғушылық субъектісіне қатысты жеңілдететін мән-жайлар 54
Қорытынды 62
Қолданылған әдебиеттер тізімі 70
Кіріспе
Қазақстан өзінің мемлекеттік тәуелсіздігін алғаннан кейін, егемен мемлекеттің және оның барлық азаматтарының өміріне арқау болатын бүкіл құқықтық базаны түбегейлә қайта құру қажеттілігі туындады. Бұл арада аз жұмыс жасалған жоқ: мемлекеттік басқару, экономика, ұлттық қауіпсіздік, сыртқы саясат, қоғамдық саяси өмір, мәдениет эәне халықты әлеуметтік қорғау, табиғатты қорғау, құқықтық тәртіпті нығайту салаларында көптеген заңдар мен жарлықтар талқыланып қабылданды.
Таяуда онжылдығы зор жетістіктермен аталып өткен Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, біздің мемлекет демократиялық және құқықтық мемлекет деп жарияланады. Бұл біріншіден демократиялық режимді ұстанады, екіншіден азаматтық қоғамды қалыптастырады дегенді білдіреді. Демократиялық режимнің негізгі көрсеткіші азаматтық және саяси құқықтар мен бостандықтардың қорғану кепілдіктері. Конституцияның негізгі принциптеріне сәйкес, кез-келген адамның ата заңда және басқа да заңда да көзделген мүдделерін қорғауды жүзеге асыруда қылмыстық заңдылықтың маңызы ерекше. Қылмыстық заңның ең басты міндеттерінің бірі адам, қоғам, мемлекет мүддесін қорғау болып табылады.
Қазақстан Республикасының 2014 жылғы қабылданған Қылмыстық кодексінің 3-4 бөлімдері тұтас жаза институтына арналып, жаза институтының барлық проблемаларына арналған ұғымдар қазіргі заман талабына сай жаңаша түзілді. Алайда, қылмыстық құқық бойынша жазаларды топтастыру негіздері теориялық тұрғыда әлде де өз шешімін толық таппаған. Жаза жүйелерін жіктеу, оның белгілерін анықтауға жеткілікті мән берілмеген. Теорияда және заң қабылдауда орын алған осындай ағаттықтар, жаза институтын тереңірек зерттеуді, оның көптеген тұстарын жаңаша бағалауды, саралауды қажет етеді.
Осыған орай, жұмыста қылмыстың заңның жаза институтын жетілдірудің өзекті проблемалары, қылмыстық жазаларды жіктеу мен жеке даралаудың жазаны жеңілдететін мән-жайларына әсер етуінің теориялық негіздер жүйесін әрі қарай реформалауға бағытталған ұсыныстар келтіріліп, республикадағы қылмыстық заңды жетілдіру проблемалары қарастырылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біздің елімізде XX ғасырдың 90-жылдарының басынан бастап болып жатқан әлеуметтік, саяси, экономикалық өзгеріс - жаңғырулар қоғамның құқықтық саласындағы өзгерістерге де еріксіз алып келді. Тәуелсіздік алғаннан бері Қазақстан Республикасында іргелі саяси, экономикалық, құқықтық реформалар жүзеге асты. Елімізде жылдан жылға өрлеушілік, дүниежүзілік деңгейге көтерілуге қадам басқандық айқын көрініс тапты. Тәуелсіз Қазақстан Республикасында екі мәрте 1993 жылы және 1995 жылы Конституция қабылданды. Мемлекетіміздің құқықтық негізі берік қаланды. Осы аз уақыт ішінде кез-келген құқықтық мемлекеттің алғашқы тұғыры, берік ірге тасы болып табылатын бірқатар заңдар: Конституция, Азаматтық кодекс, Қылмыстық кодекс, Қылмыстық атқарушылық кодекс және т.б. қабылданды.
Қазақстан Республикасының 1995 жылы қабылданған Конституциясының негізінде елімізде демократиялық, зайырлы құқықтық және әлеуметтік мемлекет орнату жүзеге асырылуда. Оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп жарияланды. Оған сәйкес біздің мемлекетімізде президенттік басқару нысаны берік орнықты. Тұрақты жұмыс істейтін қос палаталы Парламент күннен күнге жемісті жұмыс істеуде. Атқарушы билікті нығайту және жетілдіру жөнінде шаралар қолданылды. Біртұтас сот жүйесі құрылды, судьялардың тәуелсіздігін қамтамасыз ету жөнінде шаралар қабылданды.
Жеке меншік, азаматтық қоғам, еркін кәсіпкерлік қатынастарын реттейтін, азаматтық құқық одан әрі дами түсуде. Қылмыстық құқықта адамның табиғи ажырамас құқықтары мен бостандықтарының басымдығына негізделген, қорғалуға тиіс әлеуметтік құндылықтардың түбегейлі жаңа сатылары айқындалуда.
Елімізде орын алған оңды жетістіктермен бірге қоғамның одан әрі серпінді дамуына кедергі келтіріп жатқан теріс құбылыстарда бар. Сондай қоғамға жат құбылыстардың бірі - қылмыстылық болып табылады. Қылмыстылық көрсеткіші де жылма жыл өсе түсуде. Дегенмен де қылмысқа қарсы күрестің бірі - кінәлі адамға заңда белгіленген тәртіппен қылмыстық жаза тағайындау болып табылады.
Қазақстан Республикасының 2014 жылғы Қылмыстық кодексі қылмыстылықпен күрес бойынша жаңа нормативтік базаның қалыптасуында маңызды бір белес болды. Ол бұрынғы кеңестік кезеңдегі кодекстерден барынша ерекшеленді, ең бастысы идеологиялық қастандықтардан және қылмыстылық пен жаза проблемаларын шешу барысында таптық көзқарас, бір жақты ұстанымдардан арылды.
Жаза институты бұрында қолданыста болып келген Қазақстан Республикасының 1997 жылғы Қылмыстық Кодексімен салыстырғанда мейлінше көп өзгерістерге ұшырады. Атап айтқанда, жаза институтының барлық проблемаларына арналған баптардың редакциясының көпшілігі дерлік мүлде жаңаша түзілді.
Қоғам өмірінің үрдіс дамуы, замана көшінің адымдап алға озуы соған сәйкес әлеуметтік, саяси ахуалдың жаңаша жағдайға жылдам бейімделіп, осы салаларға қатысты заңнамалардың, нормативтік құқықтық актілердің де дер кезінде өзгертіліп отыруы міндет. Қылмыстық-құқықтық қатынастарды реттейтін заңдарды жетілдіру талап етіледі.
Қылмыстық заң әдебиеттерінде жаза туралы проблемалар әр уақыттарда заңгер ғалымдардың еңбектерінде жарияланды. Бұл проблемалар: Г.З.Анашкин, Н.А.Беляев, М.Д.Шаргородский, Я.М.Брайнин, М.И.Бажанов, Е.В.Благов, А.С.Горелик, В.К.Дуюнов, И.И.Карпец, С.Г.Келина, В.Н.Кудрявцев, П.В.Коробов, Л.Л.Кругликов, А.И.Коробеев, Г.Л. Кригер, А.П.Козлов, Ю.Б.Мельникова, П.П.Осипов, В.В.Похмелкин, З.О.Ашитов, Е.И.Қайыржанов, Б.Х.Төлеубекова, А.Н.Ағыбаев, У.С.Жекебаев, М.С.Нәрікбаев, А.А.Исаев, Е.О.Алауханов, И.И.Рогов, Б.Ж.Жүнісов, Н.О.Дулатбеков, А.Ф.Мицкевич, М.Н.Становский, Д.С.Чукмаитов, Ю.Н.Юшков және т.б. ғалымдардың еңбектерінде жарық көрді.
Дегенмен осы саладағы бірден-бір заңды құжат болып табылатын қылмыстық заң қабылданып, жаза институтының әрбір аспектісі бойынша жекелеген қадау-қадау еңбектер жарияланып, түрлі дәрежеде батыл пікірлер білдіріп, орнықты ой түйіндері көптеп келтіріліп келе жатқанына қарамастан, жаза проблемасы күн тәртібінен түскен жоқ. Бұл тұрғыдағы барлық проблемалар шешімін тапты деп тіпті де айта алмасақ керек. Заман алға охған сайын, қоғамдық құрылым өзгерген сайын оның көптеген тұстарына көлеңке түсіп, қоғамдық құрылым өзгерген сайын оның көптеген тұстарына көлеңке түсіп, жаңаша бағалауды, саралауды қажет етеді. Осы айтылғандарға байланысты қылмыстық жазаларды топтастыру негіздерін анықтау, олардың бөліну белгілерін теориялық, қылмыстық құқықтық тұрғыдан зерттеп, жазаны жеңілдететін мән-жайлар институты мәнін, жаза жүйелеріне кірген жазаның жекелеген түрлерінің мазмұнын ашып, сот тергеу тәжірибелерін ғылыми ой-елегінен өткізу қажет, зерттеу тақырыбының өзектілігі де осыған байланысты. Зерттеу тақырыбының өзектілігінің бір ұшы осындай алғы шарттарға келіп тіреледі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеліп отырған проблема Қазақстан Республикасында арнайы зерттелмеген. Жаза тағайындау проблемасында әр түрлі көзқарастар, ой-пікірлер баршылық, бірақ та осы проблемаға, оның ішінде қылмыстық жазаларды топтастыру, оларға негіз боларлық белгілер жөнінде, жаза жүйелерінің орналасу тәртібі, жазаны жеңілдететін мән-жайлар институты арнаулы, терең зерттеу объектісі болмаған. Бұл проблемаға арналған бірлі жарым мақалалардан басқа Республика көлемінде осы институттың табиғатын бейнелейтін арнайы зерттелген ғылыми теориялық, іргелі еңбектер жоқ. Осы проблемаға арналған бұрынғы кеңестік жүйедегі заңдарға негізделген ғылыми еңбектер қазіргі заман талабына, жаңа қылмыстық заңдарға, сот-тергеу практикасына сәйкес келмейді. Осыған орай, осы проблеманың құқықтық тарихи, әлеуметтік, қырларын кешенді түрде зерттеу қажеттілігі айқын көрінеді.
Осыған орай, зерттеу жұмысында жазаларды топтастырудың ғылыми негіздерін белгілеуге мүмкіндік беретін теориялық принциптерді анықтауға, қылмыстық жазалардың рет-ретімен орналасу заңдылықтары, сондай-ақ жазаларды топтастырудың атқаратын рөлін жан-жақты зерттеу мақсаты көзделген. Осы мақсатұа жету үшін қылмыстық жаза ұғымы, оның белгілері, жазаларды жіктеуге және даралауға негіз болатын мән-жайларды, олардың өзара реттелуінде топтастыру институтының атқаратын маңызы, жаза жүйелерін жетілдірудің қылмыстылықпен күресу саласындағы атқаратын қызметі жөніндегі тұжырымдар мен қорытындылар ғылыми түрде қарастырылды.
Зерттеудің нысаны жазаларды топтастырудың ғылыми негіздерін белгілеуге мүмкіндік беретін теориялық принциптерді анықтау және жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлардың атқаратын рөліне байланысты қатынастар болып табылады.
Зерттеу пәні қылмыстық жаза ұғымы, оның белгілері, жазаларды жіктеуге негіз болатын мән-жайлар, жазалардың өзара жеке даралану институтының атқаратын маңызы, жаза жүйелерін жетілдірудің қылмыстылықпен күрес саласындағы атқаратын қызметі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты пен міндеті. Дипломдық зерттеудің басты мақсаты мен міндеті - кінәліге әділ жаза таңдау немесе қылмыстық құқықтық сипаттағы басқа да шара тағайындаумен байланысты теориялық, нормативтік құқықтық проблемаларды кешенді түрде, кең тұрғыда талдау негізінде жаза институтына қатысты жазаны топтастырудың теориялық ережелерін жүйелеп шығару және сот практикасына осыған орай кепілдемелер беру болып табылады. Көрсетілген мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу жолы қарастырылды:
- Қылмыстық құқық теориясындағы қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлардың жалпы мазмұны мен маңызын қарастыру;
- Қылмыстық жауаптылықты және жазаны жеңілдететін мән-жайлардың қолданылу ерекшеліктерін зерттеу;
- Қылмыстық қол сұғушылық объектісіне қатысты жеңілдететін мән-жайларды анықтау;
- Қылмыстық қол сұғушылық объективтік жағына қатысты жеңілдететін мән-жайларды қарастыру;
- Қылмыстық қол сұғушылық субъективтік жағына қатысты жеңілдететін мән-жайларды айқындау;
- Қылмыстық қол сұғушылық субъектісіне қатысты жеңілдететін мән-жайларды зерттеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диплом Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық заңы қабылданғаннан кейінгі қылмыстық жазаларды қолдануды құқықтық реттеу мен қолдану практикасына арналған зерттеу жұмысы болып табылады.
Зерттеу жұмысы Қазақстан Республикасы Конституциясының принциптеріне, қолданыстағы қылмыстық кодекс пен халықаралық нормативтік актілердің нормаларына негізделген және жаза институтының проблемаларын зерттеу барысында нормативтік, ғылыми заң әдебиеттері пайдаланылды, қылмыстық заңның қылмыстылық жазаларды реттеуге қатысты реформалау процесі тарихи аспектіде талданды.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік құндылығы мен теориялық маңыздылығы. Зерттеу барысында қол жеткен нәтижелері Қазақстан Республикасының қылмыстық, қылмыстық атқарушылық заңдарын жетілдіру проблемаларына, соттардың жаза тағайындау практикасын жақсартуға, қылмыстық жазаларды орындау процестерін одан әрі дамытуға септігін тигізуі мүмкін. Зерттеу нәтижесінде жасалған түйіндер мен ұсынысттар қылмыстық заңдарды жетілдіруге, қылмыстық жазалар жүйесін, жекелеген жаза түрлерінің редакциясын қайта қарап, оларды жетілдіруге, Жоғарғы Соттың осы проблемаға байланысты нормативтік қаулыларын әзірлеу барысында басшылыққа алуға негіз болады. Зерттеу нәтижелерін сондай-ақ ғылыми зерттеу жұмыстарында және оқу процесінде, қылмыстық құқық, қылмыстық атқарушылық құқығы, криминология пәндері бойынша лекция және семинарлық дәрістерді жүргізгенде пайдаланылуы мүмкін.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы зерттеудің негізгі мақсаты мен міндеттеріне сай келеді. Зерттеу жұмысы кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қылмыстық құқық теориясындағы қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлардың жалпы мазмұны мен маңызы
1.1 Қылмыстық жауаптылықты және жазаны жеңілдететін мән-жайлардың құқықтық мәні мен негізі
2014 жылы 3 шілдеде күшіне енген Қылмыстық кодекс ізгілік қағидасын және әділеттілік қағидасын басшылыққа алады. Жаңа қылмыстық заңның ең басты міндеттерінің бірі - адам, қоғам, мемлекет мүддесін қорғау болып табылады. Қылмыстық заңның нормаларында көрсетілген жазалар бұрынғыға қарағанда біршама жеңілірек. Біздің пікірімізге бұл өте дұрыс. Себебі ұсақ, болымсыз қылмыстар үшін қатаң жазаларды тағайындау кері әсерін тигізеді.
Осыдан жазалау шараларын үнемдеу қажеттілігі туындайды. Себебі жазаның сақтандыру мақсаты оның қаталдығымен емес, жазаның әрбір қылмыс үшін міндетті түрде орын алатындығымен түсіндіріледі.
Жазаның жүйелер деп қолданылып жүрген қылмыстық заңда белгіленген соттар үшін міндетті және тұжырымды, ауырлығына қарай белгілі тәртіппен орналасқан жазаның түрлерін айтамыз.
Қылмыстық заңның өзінде барлық соттар үшін міндетті болып табылатын жекелеген жазаларды қолданудың шарты, шегі және тәртібі белгіленген. Мұның өзі республика аумағында қылмысқа қарсы күрес саласында береді [1, б. 86].
Сотталған адамға келтіретін құқықтарынан айырудың мәніне қарай жазаның түрлері мынадай топтарға бөлінеді:
1. Сотталған адамға моральдық жағынан әсер ететін жаза түрлері. Бұған жататындар, қоғамдық жұмыстарға тарту, арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық шенінен, дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік наградадан айыру.
2. Сотталған адамның құқығына шек қоюмен байланысты жаза түрлері: белгілі бір лауазым атқару немесе белгілі бір қызметпен шұғылдану құқығынан айыру, әскери қызмет бойынша шектету.
3. Сотталған адамды материалдық жағынан айыруға байланысты жазалар: түзеу жұмыстары, айыппұл, мүлікті тәркілеу.
4. Сотталған адамның құқығынан немесе бас бостандығынан айыруға байланысты жаза түрлері: өлім жазасы, бас бостандығынан айыру. Қамау, тәртіптік әскери бөлімде ұстау.
Жаза жүйелеріне кіретін барлық жаза түрлері негізінен үш топқа бөлінеді: 1) негізгі жазалар; 2) қосымша жазалар; 3) негізгі де, қосымша жаза да ретінде қолданылатын жазалар [2, б. 54].
Қылмыстық құқық жаза тағайындағанда кінәлінің жеке-дара жауапкершілік принципін негігі басшылыққа алады. Сотталушының нақты қылмыс істеудегі кінәсі анықталғанжағдайда сот оған жазаны, істеген қылмысы үшін жауаптылық қаралған заңнын тиісті баптарында көрсеттілген шектен шықпай тағайындайды. Мұндай ретте,сөз жоқ, істелген қылмыстың ерекшелігі және кінәлінің жеке тұлғасы жан-жақты еске алынады. Тек қана осы мәселелерді есепке алған жаза ғана әділ әрі заңға сай деп танылады.
Қылмыстық кодекстің 52-бабында жаза тағайындаудың жалпы негіздері көрсетілген. Онда былай делінген:
52-бап. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері [3].
1. Қылмыс жасауға айыпты деп танылған адамға осы Кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті бабында белгіленген шектежәне осы Кодекстің Жалпы бөлімінің ережелері ескеріле отырып, әділ жаза тағайындалады.
2. Қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және жаңа қылмыстардың алдын алу үшін қажетті және жеткілікті жаза тағайындалуға тиіс. Егер жасалған қылмыс үшін көзделген жазаның онша қатаң емес түрі жазаның мақсатына жетуді қамтамасыз ете алмайтын болса ғана ол үшін көзделгендері арасынан неғұрлым қатаң жаза тағайындалады. Жасалған қылмыс үшін осы Кодекстің Ерекше бөліміндегі тиісті баптарда көзделгеннен неғұрлым қатаң жаза осы Кодекстің 58 және 60-баптарына сәйкес қылмыстардың жиынтығы бойынша тағайындалуы мүмкін. Жасалған қылмыс үшін осы Кодекстің Ерекше бөліміндегі тиісті баптарда көзделгеннен қатаңдығы төменірек жаза тағайындау үшін негіз осы Кодекстің 55-бабында белгіленеді.
3. Жаза тағайындау кезінде қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілігк дәрежесі, айыпкердің жеке басы, сонымен бірге оның қылмыс жасағанға дейінгі және одан кейінгі мінез-құлқы, жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар, сондай-ақ тағайындалған жазаның сотталған адамның түзелуіне және оның отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайының ықпал ескеріледі.
Қылмыстық заңнын осы бабында көрсеттілген талаптарды бірнеше топқа бөлуге болады. Оның біріншісі, әділ жаза тағайындалуы бодып табылады. Әділеттілік принципі Қылмыстық кодекстің 3-бабында арнайы көрсетілген. Осы бапқа сәйкес адамның қылмыс қүрамының белгілері бар іс-әрекеті ғана қылмыстық жауаптылықтың негізі болады. Бір қылмыс үшін ешкімді де қайтадан қылмыстық жауапқа тартуға болмайды делінген. Жазаның әділеттілігі істелген қылмыстың ауырлығына, оны істеу жағдайларына және кінәлінің жеке басының кім екендігіне сай келуі қажет.Тағайындалған жаза қылмыскердің іс-әрекеті нің заңдылық зардабы, нәтижесі болуы керек. Жазаның шегі оның іс-әрекетінің шегіне сайма-сай дәл келуі керек. Осыған байланысты тым жеңіл немесе тым ауыр жаза тағайындалуға жол бермеуі керек. Тағайындалған жаза істелген қылмысына пара-пар келетін әділ болғанда ғана ол өз мақсатына жетері анық. Жаза тағайындаудың қағидалары деп қылмыстық шара қолданудың негіздері, жай-жапсары және тәртібін белгілейтің, қылмыстық және қылмыстық- процесстік құқық шамаларында бекітілген ережелер айтылатың. Бұл ережелердің бір нешеуі жаза тағайындау үшін жалпы қағйдалық маңызға ие болды да (ең алдымен, қылмыстық әрекет үшін жазалаушылық қағидасы және жазаны даралау қағидасы), осыған орай жаза тағайындаудың жалпы қағидалары деп дәлме-дәл аталады. 1958 жылы қылмыстық заңдардың негіздерін қабылдағаннан кейін қылмыстық-құқықтық әдебиеттерде жаза тағайындаудыңжалпы негіздері жаза тағайындаудың қағидаларымен қатар ерекшеленеді. Дегенмен, Г.Л. Кригердің әділ тұжырымдағанындай, жаза тағайындаудың қағидалары жаза тағайындаудың жалпы негіздерінде айшықталуына, атап айтқанда 1958 жылғы Негіздерде олардың жазалауына байланысты, жаза тағайындаудың ұағидалары туралы мәселені дербес күйде ерекшелеу бір ережелерді жөнсіз қайталауға әкеліп соғады [4, б. 24].
Жазаа Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті бабында белгіленген шекте тағайындалады. Яғни, сот жаза тағайындағанда кінәлінің істеген қылмысы үшін жазаның мөлшерін, түрін сол баптың санкциясы көрсеткен шектен шықпай тағайындауға міндетті. Сондықтан да әділ жаза тағайындаудың алғы шарты іс-әрекетті дұрыс саралау, яғни істелген іс-әрекеттің белгілерінің нақты қылмыс қүрамы белгілеріне дәлме-дәл сай болуын анықтау өте қажет. Қылмысты дұрыс сараламау әділетсіз жаза тағайындауға әкеліп соғады. Қылмыстық заңның нақты құрамының санкциясында көрсетілген жаза мөлшерінің ең жоғарғы шегінен шығып, жаза тағайындауға заң ешқандай жол бермейді. Керісінше, сот жаза тағайындағанда қылмыстық заңның 55-бабында көрсетілген шарттарды еске ала отырып,кінәліге белгілі бір қылмыс үшін көзделген жазадан гөрі неғұрлым жеңіл жаза тағайындауға құқылы.
Сондай-ақ жаза тағайындағанда Ерекше бөлімнің нақты бабының санкциясының шегін ескермеумен бірге Кодекстегі Жалпы бөлімнің ережелерін де басшылыққа алуға міндетті. Яғни, сот адамды қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін алдымен оның іс-әрекетінде қылмыс құрамы бар ма, жоқ па осы мәселені анықтайды. Егер қылмыс құрамы бар болса, ол біткен немесе бітпеген қылмыс па, қылмыскер оны жеке өзі немесе басқалармен бірге істеді ме деген мәселелерді анықтайды. Бұл сүрақтарға жауап алу үшін ең алдымен Қылмыстық кодекстің Жалпы бөліміндегі қылмыстың ұғымы, оның сатылары, қылмысқа қатысу ұғымы, іс-әрекеттің қылмыстылығын жояатын жағдайлар, қылмыстық заңның уақыттағы, кеңістіктегі, қылмыс жасаған адамдарға қатысты қолданылуы сияқты мәселелерді анықтау керек. Қылмыстың құрамы бір іс-әрекеттерге жаза тағайындағанда сот ең алдымен адамды қылмысты жауаптылықтан және жазадан босатуға негіздер бар ма, жоқ па деген мәселелерді анықтауға міндетті. Егер сот жасаған қылмысы үшін жаза тағайындау қажет деп тапса, онда ол Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлімінен жаза туралы бөліміндегі негізгі қағидаларды-жазаның ұғымы мен мақсаты, жазалау түрлері, жаза тағайындаудың жалпы негіздерін басшылыққа ала отырып біткен немесе бітпеген қылмыстарға, қайталанған, қатысып жасалған қылмыс үшін, қылмыстардың, үкімдердің жиынтығы үшін жаза тағайындаудың ерекшеліктерін ескереді. Сондай-ақ мерзімдердіқосу кезінде оларды белгілеу, жаза мерзімдерін есептеу және жазаны есепке алу туралы Жалпы бөлімінің ережелері негізгі басшылыққа алады.
Егер жасалған қылмыс үшін көзделген жазаның онша қатаң емес түрі жазаның мақсатына жетуді қамтамасыз ете алмайтын болса ғана сол үшін көзделгендердің арасынан неғұрлым қатаң жаза тағайындалады. Бұл жерде балама санкйияларды қолдану туралы сөз болып отыр. Қылмыстық кодекстің 39-бабында жазаның түрлерінің тізбегі онша қатаң еместен, қатаң түріне қарай тізбектеліп берілген. Осыған орай сот жазаның мақсатына жету үшін қажет деп тапса, санкцияда көрсетілген балама жазалардың қатаң түрін тағайындауға құқылы. Қылмыстық кодекстің 48-бабының 3-бөлігінде қылмыстардың және үкімдердің жиынтығы бойынша жазаның қатаң түрін тағайындаудың тәртібі және оның шегі арнайы көрсетілген [5, б. 65].
Сот жаза тағайындағанда істелген қылмыстың сипатын және қоғаға қауіптілік дәрежесін, айыптының жеке басының кім екендігін, істің жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән-жайларын еске алады. Осы айтылған факторлардың мазмұнын нақтылап толықтыратын, оларға бағынышты түсініг болып табылады.
Осы жоғарыда айтылған екі негіз факторға сипаттама берелік. Бірінші, істелген қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтау арқылы жаза тағайындау. Заң бойынша әрбір әстелген нақты қылмыстың қоғамға қауіптілігі екі жағынан: сапалық (қоғамға қауіптілік сипаты) және сандық (оның дәрежесі) белгілері арқылы белгіленеді. Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі қылмыстың объективтік және субъективтік белгілері арқылы анықталады. Мүның ішінде объктивтік белгілері (қылмыстың объективті зардабы, іс-әрекеттің мәні, қылмыстың істелген уақыты, тәсілі, оның жағдайы) субъктивтік белгілері, кінәнің формасы, қылмыстық ниет немесе мақсат жан-жақты еске алынады.
Қылмыстық кодекстің 52-бабының келесі бір маңызды талабы айыптының жеке басының кім екендігін анықтау болып табылады. Өйткені оны сипаттайтын мән-жайларды дұрыс анықтаудың жазаны даралаудағы маңызы зор.
Сот нақты жағдайларға байланысты әр уақытта да кінәлінің жеке басын сипаттайтын әлеуметтік мәні бар барлық жайттарды анықтау қажет. Оның ішінде кінәлінің қылмыс істегенге дейінгі немесе одан кейінгі мінез-құлқы, оның еңбекке, оқуға деген көзқарасы, өмір сүру салты, өзін қоршаған ортаға қатынасы, оны сипаттайтын оң немесе теріс мән-жайлардың бәрі де ескерілуге жатады. Бұнын сотталғандарға, ішімдікпен, нашақорлықпен әуестенушілерге, қоғамдық тәртіпті бұзушыларға, қатыгездікпен немесе сыбайласып қылмыс жасағандарға шектен тыс жеңіл жаза тағайындауға болмайды. Керісінше, мемлекет, қоғам, отбасы алдындағы өз міндеттерін адал орындап жүрген, өндірісте, түрмыста жағымды мінездерімен сипатталатын адамдардың бірінші рет қылмыс жасауы олар үшін жеңілірек жаза тағайындауға негіз бола алады.
Соттардың сотталушының жеке басының мәліметтерін жан-жақты объективті түрде тексеруін оларға тағайындалатын жазаның түрі мен көлемін белгілеу үшін елеулі маңызы болып табылады. Сондықтан да қылмыстық құқықтың адамгершілік принципін басшылыққа ала отырып, сот жаза тағайындағанда сотталушының денсаулығын, отбасы жағдайын, еңбеке қабілеттілігі мен оған деген көзқарасын, білімін, мүгедектігін, асырауындағы адамдардың санын, тағы да басқа мәліметтерді жан-жақты еске алады.
Жазалардың осындай үш түрде бөлінуін қазіргі уақытта көптеген ғалымдар қолдайды. Және бұл қылмыстық заңның өзінде көрсетілген. Жазалардың қазіргі қылмыстық заңда осылай топқа бөлінуі жазалардың жеңілдететін мән-жайларын, объективті және тұтастай еске алуға мүмкіндік береді.
Жаза тағайындау қылмыстық заңды қолдану барысындағы ең жауапты эәне маңызды саты болып табылады. Өйткені, жаза тағайындау, оны жүзеге асыру сотталған адамды түзеуге, әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіруге, қылмыстың алдын алуға ықпал етеді. Жазаның осы мақсаттарына қол жеткізу көбіне қылмыстық жазаны әділ әрі негізді тағайындау арқылы мүмкін болады [6, б. 43].
Қылмыс жасаған адамға белгілі бір жазаны жеке дара тағайындау Жаза тағайындаудың жалпы негіздері деп аталатын арнайы ережелерге сәйкес жүргізіледі. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері дегеніміз - әрбір нақты іс бойынша жаза тағайындау кезінде сот басшылыққа алуы тиіс заңмен бекітілген белгілер. Қылмыстық заңда жаза тағайындаудың жалпы негіздері ретінде жазаның әділеттілігі, мақсатқа лайықтылығы, тиімділігі айтылады. Қылмыстың кодекстің 52-бабы 1-бөлігінде Қылмыс жасауға айыпты деп танылған адамға ҚК-тің Ерекше бөлімінің тиісті бабында белгіленген шекте және ҚК-тің Жалпы бөлімінің ережелері ескеріле отырып, әділ жаза тағайындалады делінген.
Жаза егер ол жасалған қылмыстың ауырлығына, қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесіне, кінәлінің жеке тұлғасына және қылмысты жасау жағдайларына сәйкес тағайындалатын болса әділетті деп танылады. Мұнда сәйкес термині бір ғана ұқсастық емес, тепе-теңдік деген мағынада қолданылады, яғни жаза қылмысқа сыртқы формальды жағынан емес, әлеуметтік жағынан және арифметикалық жағынан емес, заңдық жағынан тең болуы керек дегенді білдіреді. Сонымен бірге, жаза мәні жағынан заңды және негізді болуы керек. Егер оны барлығы, сотталғаннан бастап қоғамның барлық мүшелері заңды, негізді және көз жетерлік жаза ретінде қабылдаса ғана ол әділнтті деп танылады. Тағайындалатын жазаның заңға сәйкестік талаптары ерекше маңызды. Жасалған қылмыстың қауіптілігін бағалай отырып, сот ең алдымен, аталған қылмыстың түріне ҚК-нің Ерекше бөліміндегі заң шығарушының берген бағасын ескеруі керек. Сондықтан, әділетті жаза тағайындаудың міндетті алғышарты ретінде қылмыстың нақты заңдық саралануы саналады. Қылмысты саралаудағы қате әділетсіз жаза тағайындауға әкеп соғады.
Жазаның мақсатқа лайықтылығы дегеніміз соттың тағайындаған мәжбүрлеу шарасының сотталған адамға оң ықпал етуге сәйкес келу талабын білдіреді. Соттың таңдаған жазасы оның жалпы мақсаттарына қол жеткізудің жеткілікті құралы болуы керек. Осыған байланысты ҚК-нің 52-бабы 2-бөлігінде Қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және жаңа қылмыстардың алдын алу үшін қажетті және жеткілікті жаза тағайындалуы тиіс... деп көрсетілген. Қылмыстық заң сотты жаза тағайындау кезінде жаза мақсаттарының біреуіне қол жеткізу болып саналатын - жазаның сотталған адамның түзелуіне әсер ететіндігін көре білуді және жасалған қылмыс пен қылмыскерді сипаттайтын барлық мән-жайларды ескере отырып, жазаның мүмкіндігінше ең қатал емес түрін дұрыс тағайындау білуді, оның мөлшерін анықтауды міндеттейді. Сот жазаны ҚК-тің Жалпы бөлімінің ережелерін ескере отырып тағайындайды.
Жаза тағайындау кезінде сот мына жағдайларды міндетті түрде ескеруі тиіс:
1) Жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесі;
2) Кінәлінің жеке басы;
3) Кінәлінің қылмыс жасағанға дейінгі және одан кейінгі мінез-құлқы;
4 ) Жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар;
5) Жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жайлар;
6) Тағайындалған жазаның сотталған адамның түзелуіне және оның отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына ықпалы.
Қылмыстың қоғамға қауіптілігі - бұл ҚК-нен қарастырылған іс-әрекеттің қылмыстың заңмен қорғалатын объектілерге нақты зиян келтіру немесе нақты зиян келтіру қауіпін тудыруының объективті қасиеті. Әрбір қылмыстың қоғамға қауіптілігі қылмыстық құқық теориясында екі категория: қоғамға қауіптілік сипаты (сапалық белгі) және қоғамға қауіптілік дәрежесі (сандық белгі) арқылы ашылады [7, б. 46].
Қылмыстың қоғамға қауіптілік сипаты - қылмыстың сапалық категориясы, ол ең алдымен, қол сұғушылық объектісінің ерекшелігімен, яғни объектінің қоғам мен мемлекет үшін құндылығымен, қылмыс нәтижесінде келтірілген зиянның мөлшерімен және т.б. жағдайлармен анықталады.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі - қылмыстың сандық категориясы. Бұл жасалған қылмыстың ауырлығына байланысты шешіледі. Ол ең алдымен, қылмыс құрамының белгілерімен, объектіге келтірілген зардаптың мөлшері мен сипаты; кінәнің нысаны, мақсат пен ниет; қылмыстың жасалу тәсілі; субъектінің ерекшелігі және т.б. жағдайлармен анықталады.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі көбінесе қылмыстың объективтік жағымен, ал қоғамға қауіптілік сипаты - қылмыстың объектісімен және субъективтік жағымен сипатталады. Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы қаулысының 2-тармағына сәйкес жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтағанда, соттар қылмыстың ауырлығын анықтау тәртібін реттейтін ҚК-тің 10-бабы талаптарын, сондай-ақ нақты қылмыстық әрекет (кінәнің түрі, себебі, тәсілі, жасаған қылмыстық жағдай мен кезеңі, одан болған ауыртпалық, сотталушылардың әрқайсысының қылмысқа қатыстылығының дәрежесі мен сипаты т.б.) жағдайының барлығын ескеруі тиіс. Жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесін анықтау кезінде нақты іс бойынша жинақталған барлық объективтік және субъективтік белгілерін есепке алу қажет.
Соттар жазаның түрі мен мөлшерін белгілеу үшін елеулі мәні бар сотталушының жеке басының мәліметтерін жан-жақты, толық және объективті түрде тексеруі тиіс. Атап айтқанда, сотталушының денсаулығын, еңбекке қабілеттілігі мен қатыстылығын, білімін, сотталғандығы туралы мәліметтерді, сонымен бірге сотталушының отбасы анықталғаннан кейін тағайындалған жаза оның отбасы немесе ның асырауындағы адамдардың жағдайына қандай әсер ететінін ескеруі қажет [8, б. 35].
Жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар деп - кінәлінің жеке басына және ол жасаған қылмысқа қатысты, бірақ қылмыс құрамынан тысқары тұратын қылмыс пен қылмыскердің қоғамға қауіптілігін азайтатын және оның жауаптылығы мен жазаның дәрежесін төмендететін түрлі факторларды түсіну қажет. Жасалған қылмыста жеңілдетілген жағдайлардың бар болуы бап санкциясы шегіндегі жазалардың жеңілдеу түрін тағайындауға, сонымен бірге қылмыстық жауаптылықтан толықтай босатуды не шартты соттауды қолдануға мүмкіндік береді.
1.2 Қылмыстық жауаптылықты және жазаны жеңілдедетін мән-жайларды топтастыру
ҚР ҚК-тің 53-бабы 1-бөлігіне сәйкес, қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайларға мыналар жатқызылады:
1) Мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет ауырлығы онша емес қылмыс жасау. Бұл жеңілдететін жағдайдың түрі бір-бірімен байланысты үш элемент жиынтықтарының бар болуын қарастырады:
А) Қылмысты бірінші рет жасау, яғни, кінәлі бұрын мүлдем қылмыс жасамаған болса немесе ол бұрын қылмыс жасағанымен жауаптылыққа тартудың ескіру мерзімі (ҚК-тің 71-бабы), айыптау үкімін орындалудың ескіру мерзімі (ҚК-тің 77-бабы) өтіп кетсе, бұрын жасаған қылмысы үшін заңмен белгіленген тәртіппен соттылығы алынған не өтелген болса (ҚК-тің 79-бабы) ғана танылады [3].
Ә) Онша ауыр емес қылмыс жасау, яғни, қылмыс жасағаны үшін Қылмыстық кодексте көзделген ең ауыр жаза 2 жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет, ең ауыр жаза 5 жылға бас бостандығынан аспайтын абайсызда жасалған әрекеттерді жасау.
Б) Мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан жасау, бұл бағалаушы категория болғандықтан, істің наұты барлық жағдайларын зерттеу кезінде анықталады. Сонымен қатар, мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы ретінде кінәліні қылмыс жасауға итермелейтін объективтік және субъективтік факторларды да түсіну қажет. Мысалы, кінәлі үшін кенеттенпайда болған, алдын ала дайындықсыз, жеке бастың қайғы-қасіреті әсерінен, қылмыс жасап жатқан адамдар тобына кездейсоқ тап болуы және осы іс-әрекеттерді жасауға еріксіз қатысуы, қолайсыз жау-жанжал жағдайында пайда болған қызбалық әсерімен қылмыс жасау.
2) Айыпкердің кәмелет жасқа толмауы - қылмыс жасау сәтінде он төртке толған бірақ он сегіз жасқа толмаған тұлғаның қылмыс жасауы. Заң шығарушы аталған жағдайды жеңілдетуші мән-жайлардың қатарына жатқызу себебін адамның санасы мұндай жаста қалыптасу сатысында болатындығымен және кәмелетке толмағанның көзқарасы толық бекімегендіктен өз әрекетіне дұрыс баға бере алмайтындығымен түсіндіреді.
3) Жүктілік жағдайында қылмыс жасау - жүктілік мерзіміне қарамастан кез-келген ауырлықтағы қылмысты жасау жеңілдетуші мән-жай болып табылады. Бұл жағдай әйелдің жүктілік жағдайындағы ерекше психофизикалық, жоғары сезімталдық, тез ашуланшақ, ұстамсыздық және жүйке қозуы жағдайларында жиі болатындығын ескеріп жеңілдетуші жағдайлар қатарына енгізілген [9, б. 56].
4) Айыпкердің жас балалары болуы - сотталған адамның (ер адамдарға да қатысты) 14 жасқа толмаған балаларының болуы. Аталған жағжай егер кінәлі ата-аналық құқығынан айырылған немесе отбасымен ұзақ уақыт бірге тұрмайтын болса, балаларды тәрбиелеумен, оларға материалдық қолдау берумен айналыспаса, оларға қатал қарайтын болса немесе балаларға қатысты қылмыс жасаса ескерілмейді.
5) Қылмыс жасағаннан кейін зардап шегушіге тікелей зардап шегушіге тікелей медициналық және өзге де көмек көрсету, қылмыс салдарынан келтірілген мүліктік залал пен моральдық зиянның орнын өз еркімен толтыру, қылмыспен келтірілген зиянды жоюға бағытталған өзге де іс-әрекеттер - қылмыстан келтірілген зиянның орнын толтырумен байланысты жағдайлар.
6) Жеке бастық, отбасылық немесе өзге де ауыр мән-жайлар тоғысуының салдарынан не жаны ашығандық себебімен қылмыс жасау - сыртқы факторлардың әсер етуінен (жеке, отбасылық, қызметтік қатынастардан туындайтын қиыншылықтар) кінәлінің қарсы түру мүмкіндігінің болмауынан қылмыс жасауы. Ауыр мән-жайлардың тоғысуы ретінде жұмысынан айырылуынан материалдық жағдайының қиындауын, кінәлінің мүгедектігіне немесе ауруға шалдығуына байланысты отбасын асырай алмауы және т.б. жағдайлар. Жаны ашығандық себебімен қылмыс жасаса, мысалы, ауыр хәлде жатқан туысына қымбат бағалы дәрі-дәрмекті алуға мүмкіндігі болмаған жағдайда, ұрлап алу әрекеті немесе үмітсіз ауыр өлім халіндегі адамды оның сұрауы бойынша өлтіруі және т.б. жағдайлар. Мұндай аталған жағдайларда жаны ашу себебін тудырған фактор мен жасалған қылмыс арасындағы себепті байланысты анықтау міндетті болып табылады [10, б. 58].
7) Күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу салдарынан немесе материалдық қызметтік немесе өзге де тәуелділігі себепті қылмыс жасау - бұл қылмыс жасайтын адамның өз іс-қимылын таңдауға оған зорлық-зомбылық көрсету нәтижесінен еркінің болмауы және оның қылмыс жасау туралы шешім қабылдауына материалдық, қызметтік және өзге де тәуелділігін (туыстық, жеке, мұғалім мен оқушы арасындағы және т.б.) пайдаланып тікелей қысым жасау арқылы жасалатын жағдайлар. Аталған жағдайлар аса қажеттілік ретінде бағаланбаған жағдайда жауаптылықты жеңілдетеді.
8) Қажетті қорғануғ аса қажеттілік, қылмыс жасаған адамды ұстау, орынды тәуекел, бұйрықты немесе өкімді орындаудың құқықтық дұрыстығының шартын бұзу жағдайларында қылмыс жасау - яғни, ҚК-нің 32-37 баптарында қарастырылған әрекеттің қылмыстылығын жоятын мән-жайлардың заңға сәйкестік шарттарын сақтамау нәтижесінде қылмыс жасауды түсіну қажет. Бұл мысалы, ҚК-тің 101,102,103 - баптарындағы адам өлтіру қылмысыеың жеңілдететін түрлері [3].
9) Қылмыс жасау үшін түрткі болып табылатын жәбірленушінің заңға қайшы немесе адамгершілікке жатпайтын қылығы - кінәлінің қылмысты жәбірленуші тарапынан орын алған ұрып-соғу, азаптау, жала жабу, қорлау және т.б. құқықбұзушылық сипатындағы әрекеттер немесе моральға, адамгершілікке жат әрекеттер себебімен қылмыс жасау. Аталған әрекеттер бір мәрте немесе жүйелі түрде де жасалуы мүмкін. Алайда, заңға қайшылық немесе адамгершілікке жатпайтын қылықтарды сот істің мән-жайларына сәйкес барлық уақытта анықтап отыруы қажет.
10) Шын жүректен өкіну, айыбын мойындап келу, қылмысты ашуға, қылмысқа басқа қатысушыларды әшкерелеуге және қылмыс жасау нәтижесінде алынған мүлікті іздеуге белсенді жәрдемдесу - аталған әрекеттердің әрбірі не олардың жиынтығы қылмыс жасаған адамның қауіптілігін төмендетеді, оның өз кінәсін түсінгендігін және өкінетіндігін дәлелдейді. Бұл жағдайлар мазмұны мен мағынасы жағынан бір-біріне жақын болып табылады және қылмыскердің тез мүзелу мүмкіндігін куәландырады.
Жоғарыда қарастырылған жауаптылық пен жазаны жеңілдететін жағдайлардың тізімі соттар үшін міндетті, бірақ түпкілікті болып табылмайды, сот бұл бапта қарастырылмаған басқа да жағдайларды үкімде көрсете отырып жеңілдетугі мән-жай ретінде тануға құқылы. Тәжірибеде мұндай жеңілдететін жағдайлардың қатарына кінәлінің денсаулық жағдайы, қоғамға пайдалы қызметі, асырауында қарт және науқас ата-анасының болуы, Отан алдындағы қызметі, жетістіктері үшін алған наградаларының болуы, тұрғылықты немесе жұмыс орнынан жағымды мінездеесінің болуы және т.б. жағдайлар жатқызылады.
ҚК 53-бабы 1-бөлігінде көрсетілген жағдайлар жазаны жеңілдетуші жағдайлар ретінде сотқа ҚК-тің Жалпы бөлімінің барлық ережелерін ескере отырып нақты қылмыс үшін қарастырылған баптың санкциясы шегінде өз қарауы бойынша жаза тағайындау құқығын береді.
ҚК-тің 53-бабы 3-бөлігіне сәйкес, егер жеңілдететін жағдай ҚК-тің Ерекше бөлімінің тиісті бабында қылмыс белгісі ретінде көзделген болса, жаза тағайындау кезінде ол қайталау ескеріле алмайды.
Жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлар қылмыстық заң арқылы белгіленеді. Қылмыстық заңда (53-бап) жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлардың, үлгі тізбегі ғана берілген, өйткені жаза тағайындағанда жауаптылықты жеңілдететін, занда көрсетілген басқа мән-жайларды да соттың еске алуына болады.
Жауаптылықты жеңілдететін мән-жайларды қылмыс құрамының қажетті, жетілген мемесе жеңілдетілген белгілерімен шатастыруға болмайды. Мазмұны немесе атауы жөнінен олар бір-біріне сәйкес болады. Мысалы, басқа біреудің мүлікін қорқытып алушылықта ұйымдасқан топ жасаған қылмыс осы қылмыстың жетілдірілген құрамының белгісін көрсетеді. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты пленумының № 3 Қаулысында "Егер заңда көрсетілген жауаптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын жағдай қылмыстың бір белгісі рстінде Қылмыстық кодекстің айырықша бөліміндегі заңының, диспозициясында келтірілген болса, онда ол сол қылмысы үшін жаза тағайындаған кезде жауаптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын жағдай ретінде қосымша есепке алынбайды деп көрсетілген. Мысалы, жан күйзелісі үстінде ашумен кісі өлтіруде жан күйзелу осы қылмыс үшін жаза тағайындағанда жауаптылықты жеңілдететін мән-жай ретінде есепке алынбайды [11, б. 28].
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 53-бабында қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар болып мына төмендегілер есептелінеді:
1) мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет қылмыстық теріс қылық не алғаш рет онша ауыр емес немесе ауырлығы орташа қылмыс жасау;
2) кінәлі адамның кәмелетке толмауы;
3) жүктілік;
4) кінәлі адамның жас балаларының болуы;
5) медициналық немесе өзге де көмекті көрсету салдарына қарамастан, қылмыстық құқық бұзушылық жасағаннан кейiн жәбірленушіге тiкелей осындай көмек көрсету;
6) қылмыстық құқық бұзушылық салдарынан келтiрiлген мүлiктiк залалды ерікті түрде өтеу, қылмыстық құқық бұзушылықпен келтірілген моральдық және өзге де зиянның орнын толтыру;
7) жеке басындағы, отбасылық немесе өзге де ауыр мән-жайлардың тоғысуы салдарынан не жаны ашығандық уәжімен қылмыстық құқық бұзушылық жасау;
8) күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу салдарынан не материалдық, қызметтiк немесе өзге де тәуелдiлiгiне қарай қылмыстық құқық бұзушылық жасау;
9) қажеттi қорғаныстың, аса қажеттiлiктің, құқық бұзушылық жасаған адамды ұстап алудың, негізді тәуекелдің, бұйрықты немесе өкiмдi орындаудың, жедел-іздестіру іс-шараларын немесе жасырын тергеу әрекеттерін жүзеге асыру кезінде құқыққа сыйымдылық шарттарын бұзу жағдайында қылмыстық құқық бұзушылық жасау;
10) жәбiрленушiнiң қылмыстық құқық бұзушылыққа түрткi болған заңға қайшы немесе бейморальдық мінез-құлқы;
11) шын ниетпен өкiну, айыбын мойындап келу, қылмыстық құқық бұзушылықты ашуға, қылмыстық құқық бұзушылықтың басқа да сыбайлас қатысушыларын әшкерелеуге және қылмыстық құқық бұзушылық нәтижесiнде алынған мүлiктi іздестіруге белсенді түрде ықпал ету.
2. Осы баптың бірінші бөлігінде көзделмеген мән-жайларда жаза қолдану кезінде жеңілдетуші ретінде ескерілуі мүмкін.
3. Егер жеңілдететін мән-жай осы Кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті бабында қылмыс белгісі ретінде көзделген болса, ол өзінен-өзі жаза тағайындау кезінде кайталап есксріле алмайды.
4. Осы баптың бірінші бөлігінің д) және к) тармақтарында көзделген жеңілдетуші мән-жайлар болып, ауырлататын мән-жайлар болмаған кезде жазанын, мерзімі немесе мөлшері осы Кодекстің Ерекше бөліміндегі тиісті бапта көзделген жазаның неғұрлым қатан, түрінің ең жоғары мерзімінің немесе мөлшерінің төрттен үшінен аспауға тиіс [12, б. 25].
Енді осы жеңілдетілетін мән-жайлардын, ішкі мазмұнына тоқталайық;
1. Мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет онша ауыр емес қылмыс істеу. Бұл жерде іс-әрекетті жеңілдететін мән-жайға жатқызу үшін біріншіден, қылмыс тұңғыш рет істелуі, екіншіден, ол қылмыс онша ауыр емес қылмыс санатына жатқызылуы, үшіншіден, қылмыс кездейсоқ жағдайға байланысты істелуі керек. Кездейсок, жағдайда, мысалы, өте өнегелі адамның қылмыстық топқа ксздейсоқ катысып, қылмысқа катысуы. Іс-әрекетті кездейсоқ жағдайға жатқызу немесе жаткызбау нақты жағдайға байланысты шешіледі [13, б. 24].
2. Айыпкердің кәмелетке толмауы, жасы он сегізге толмай қылмыс істегенде көп жағдайда өмірлік тәжірибенін жеткіліксіздігінен, ересектердің теріс ықпал етуінен немесе үлкендерге еліктеп я болмаса басқалардан калмау мақсатымен, өзінің тентектігін көрсету аркылы істеледі. Бұл жерде бұлардын. ақылойының әлі жетіліп, қалыптаспағаны жастықтың салдарына ұстамдылық жасамай қылмыс жасайтыны еске алынып, олардың кәмелетке толмай қылмыс жасауы жауаптылықты жеңілдететін мән-жайларға жатады. Республика Жоғарғы Сотының Пленумы қаулысында барлық соттарға жасы толмағандарға жаза тағайындағанда олардын қылмысын өте мұкият зерттеп, оларды мүмкіндігінше қоғамнан оқшауламайтын жаза түрін немесе жазаға жатпайтын тәрбиелік мәні бар шараларды кеңінен қолдану туралы бірнеше ұсыныстар берген. Жаңа Қылмыстық кодексте (VI бөлім) кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы жеке берілген.
3. Жүкті әйелдің қылмыс істеуі. Қылмыстық заң адамгершілік принципін басшылыққа ала отырып, ана мен баланың мүддесін қорғайды. Жүкті әйелдін істеген қылмысын жауаптылықты жеңіддететін мән-жайларға жаткызу - осының, айғағы. Жүкті күйдегі әйелде психологиялық, физиологиялық өзгерістер болады. Осыған байланысты мұндай жағдайда олардың өзін-өзі ұстауы кеміп, ашуланшақ, міншіл, кінәмшіл күйде болады. Көрсетілген жағдайларда жүкті әйелдер өзін-өзі ұстауы кеміп, қылмыс жасайды. Олардың бұл әрекеті жазаны жеңілдететін мән-жайға жатады.
4. Айыпкердің жас балалары болуы.
Жас балалар деп жасы он төртке толмағандар саналады. Егер айыпкердің жасы 14-ке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz