Көлік құралдарын заңсыз иеленудің түсінігі мен ол үшін белгіленген қылмыстық жауаптылықтың пайда болу тарихы және оның мәні
КІРІСПЕ 3
1 КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫН ЗАҢСЫЗ ИЕЛЕНУДІҢ ТҮСІНІГІ МЕН ОЛ ҮШІН БЕЛГІЛЕНГЕН ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ ПАЙДА БОЛУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МӘНІ 3
1.1 Қазақстандағы көлік құралдарын айдап кетумен қылмыстық.құқықтық күресудің қалыптасу тарихы 3
1.2 Көлік құралдарын айдап кетудің түсінігі мен белгілері 3
2 ҚАЗАҚСТАН ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢНАМА БОЙЫНША КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫН АЙДАП КЕТУДІҢ ҚҰРАМЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҰ ТАЛДАМАСЫ 3
2.1 Көлік құралдарын айдап кетудегі қылмыстық құқық бұзушылық объектісі мен заты 3
2.2 Көлік құралдарын айдап кетудің объективті жағының қылмыстық.құқықтық сипаттамасы 3
2.3 Көлік құралдарын айдап кетудің субъективті жағы мен субъектісі 3
3 КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫН АЙДАП КЕТУДІҢ ТҮРЛЕРІН ЖІКТЕУДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 3
3.1 Көлік құралдарын айдап кетуді жіктеудің мәселелері 3
3.2 Көлік құралдарын айдап кету туралы заңнаманың жетілдірілу мәселелері 3
ҚОРЫТЫНДЫ 3
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 3
1 КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫН ЗАҢСЫЗ ИЕЛЕНУДІҢ ТҮСІНІГІ МЕН ОЛ ҮШІН БЕЛГІЛЕНГЕН ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ ПАЙДА БОЛУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МӘНІ 3
1.1 Қазақстандағы көлік құралдарын айдап кетумен қылмыстық.құқықтық күресудің қалыптасу тарихы 3
1.2 Көлік құралдарын айдап кетудің түсінігі мен белгілері 3
2 ҚАЗАҚСТАН ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢНАМА БОЙЫНША КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫН АЙДАП КЕТУДІҢ ҚҰРАМЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҰ ТАЛДАМАСЫ 3
2.1 Көлік құралдарын айдап кетудегі қылмыстық құқық бұзушылық объектісі мен заты 3
2.2 Көлік құралдарын айдап кетудің объективті жағының қылмыстық.құқықтық сипаттамасы 3
2.3 Көлік құралдарын айдап кетудің субъективті жағы мен субъектісі 3
3 КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫН АЙДАП КЕТУДІҢ ТҮРЛЕРІН ЖІКТЕУДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 3
3.1 Көлік құралдарын айдап кетуді жіктеудің мәселелері 3
3.2 Көлік құралдарын айдап кету туралы заңнаманың жетілдірілу мәселелері 3
ҚОРЫТЫНДЫ 3
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 3
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Көлік құралдары олардың жоғары қауіпті көздерге жататындығына байланысты әрқашан қылмыстық заңнаманың қорғауында болды.
Көлікке қатысты қылмыстардың барынша кең таралған түрі – әуе кемесін айдап әкету болып есептеледі. Егер Ресейде авиацияның бүкіл тарихындағы айдап әкету фактілері салыстырмалы түрде шамалы көлемде есептелсе, ал шет елдерді соңғы уақыттарда көлік қарақшылығының толқыны шарпып тұр. Қылмыстық әрекеттің бұл түрінің шыңы – 60-шы жылдардың соңы, 70-ші жылдардың ортасына келді. БҰҰ-ның деректері бойынша егер 1930-1961 жылдар аралығында 42 іске асқан және іске аспаған ұшақ айдап әкету жағдайлары байқалған.
Айдап әкетуші – камикадзелер кейіннен оларды Нью-Иорктағы және Вашингтондағы лаңкестік актілерді іске асыру құралы ретінде пайдаланған, АҚШ-ғы 11 қыркүйектегі төрт жолаушылар ұшағын біруақытта айдап әкету адамзат тарихында болып көрмеген көлік лаңкестігі акциясына айналды. Жасалған қылмыстың нәтижесінде жалпы алғанда бірнеше мың адам опат болды, мүліктік залал 20 млрд доллардан асып кетті.
2009-2014 жылдары Қазақстан аумағында көлік кемелерін немесе су көлігін, не теміржолдың қозғалатын құрамын айдап әкету туралы статистикалық деректер мынадай: 2009 жылдары – 20, 2010 – 18, 2011 - 10, 2012 - 12, 2013 - 14, 2014 жылы– 10 қылмыс тіркелген. [1, б. 20]
Қазақстан Республикасының Кылмыстық кодексінде «көлікті айдап әкету» терминімен объективті жағының жалпы элементтері бар, екі қылмысты айтады, сонымен қатар көлікті айдап әкетуге жауапкершілікті көздейтін, баптар Қылмыстық кодекстің әр түрлі тарауларында орналасқан, сондай-ақ олар қоғамдық қауіптілігінің әр түрлі дәрежелерімен сипатталады. Осы ұқсастық және едәуір маңызды айырмашылықтар аталған қылмысты саралауда қиыншылықтар тудырады.
Мәселен, құқық қорғау органдарының қызметкерлері 2007 жылдан бастап ҚР Қылмыстық кодексі әрекет етіп келе жатқан жылдар бойы 211 бапта және сондай-ақ көлік құралдарын айдап әкетудің объективті жағы бойынша онымен ұқсас ҚР ҚК 200 бабында көзделген, қылмыстың мәнін анықтауда қиыншылық көреді.
Зерттеу тақырыбының маңыздылығы көлік құралдарын айдап кету туралы қылмыстық заңның қолданылуымен байланысты қиындықтармен түсіндіріледі. Бұл адамдарды сату үшін жауаптылық туралы қылмыстық-құқықтық норманы толық зерттеу мен түсіндірудің қажеттілігін негіздейді.
Зерттеудің мақсаты көлік құралдарын айдап кету: қылмыстық-құқықтық жіктелудің және құқықтық базаның бағалануының теориялық негіздерін жасау болып табылады.
Көлікке қатысты қылмыстардың барынша кең таралған түрі – әуе кемесін айдап әкету болып есептеледі. Егер Ресейде авиацияның бүкіл тарихындағы айдап әкету фактілері салыстырмалы түрде шамалы көлемде есептелсе, ал шет елдерді соңғы уақыттарда көлік қарақшылығының толқыны шарпып тұр. Қылмыстық әрекеттің бұл түрінің шыңы – 60-шы жылдардың соңы, 70-ші жылдардың ортасына келді. БҰҰ-ның деректері бойынша егер 1930-1961 жылдар аралығында 42 іске асқан және іске аспаған ұшақ айдап әкету жағдайлары байқалған.
Айдап әкетуші – камикадзелер кейіннен оларды Нью-Иорктағы және Вашингтондағы лаңкестік актілерді іске асыру құралы ретінде пайдаланған, АҚШ-ғы 11 қыркүйектегі төрт жолаушылар ұшағын біруақытта айдап әкету адамзат тарихында болып көрмеген көлік лаңкестігі акциясына айналды. Жасалған қылмыстың нәтижесінде жалпы алғанда бірнеше мың адам опат болды, мүліктік залал 20 млрд доллардан асып кетті.
2009-2014 жылдары Қазақстан аумағында көлік кемелерін немесе су көлігін, не теміржолдың қозғалатын құрамын айдап әкету туралы статистикалық деректер мынадай: 2009 жылдары – 20, 2010 – 18, 2011 - 10, 2012 - 12, 2013 - 14, 2014 жылы– 10 қылмыс тіркелген. [1, б. 20]
Қазақстан Республикасының Кылмыстық кодексінде «көлікті айдап әкету» терминімен объективті жағының жалпы элементтері бар, екі қылмысты айтады, сонымен қатар көлікті айдап әкетуге жауапкершілікті көздейтін, баптар Қылмыстық кодекстің әр түрлі тарауларында орналасқан, сондай-ақ олар қоғамдық қауіптілігінің әр түрлі дәрежелерімен сипатталады. Осы ұқсастық және едәуір маңызды айырмашылықтар аталған қылмысты саралауда қиыншылықтар тудырады.
Мәселен, құқық қорғау органдарының қызметкерлері 2007 жылдан бастап ҚР Қылмыстық кодексі әрекет етіп келе жатқан жылдар бойы 211 бапта және сондай-ақ көлік құралдарын айдап әкетудің объективті жағы бойынша онымен ұқсас ҚР ҚК 200 бабында көзделген, қылмыстың мәнін анықтауда қиыншылық көреді.
Зерттеу тақырыбының маңыздылығы көлік құралдарын айдап кету туралы қылмыстық заңның қолданылуымен байланысты қиындықтармен түсіндіріледі. Бұл адамдарды сату үшін жауаптылық туралы қылмыстық-құқықтық норманы толық зерттеу мен түсіндірудің қажеттілігін негіздейді.
Зерттеудің мақсаты көлік құралдарын айдап кету: қылмыстық-құқықтық жіктелудің және құқықтық базаның бағалануының теориялық негіздерін жасау болып табылады.
1. Қазақстан аумағында көлік кемелерін немесе су көлігін, не теміржолдың қозғалатын құрамын айдап әкету. 2001 ж. 13 ақпандағы. //Егемен Қазақстан. 52 б.
2. Бюллетень Верховного Суда РСФСР. - 1998. // Юридический вестник. – - № 3. - С. 150.
3. Әблезов Е. ҚР Қылмыстық заңы бойынша автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын заңсыз айдап әкету қылмыстары үшін қылмыстық жауаптылық. З.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. Алматы, 2003 ж. 243 б.
4. Власть: криминологические и правовые проблемы /Под ред. Долговой А.И. М., Юрайт 2003.- 380 с.
5. Ромашов Ю. С. Борьба с преступлениями международного характера, совершенными на море. М., Норма. 2011.- 144 с.
6. Каиржанов А.Е. Проблема предупреждения нарушений правил, обеспечивающих безопасную работу автотранспорта; Автореф. Дисс...к.ю.н. – Караганда., 2010, 240 с.
7. Дьяков С. Ответственность за угон воздушного судна //Социалистическая законность.- 1979. -№6. - М.: Изд-во БЕК, С. 330.
8. Иванов Н. Ответственность за угон воздушного судна // Советская юстиция.- 1973. -№ 11.- Изд-во ЛГУ, С. 114.
9. Ляхов А. Г. Преступления против безопасности международной гражданской авиации и советское уголовное законодательство // Советское государство и право. 1989. -№ 7. - -М.: ВШ МВД СССР, С. 126.
10. Научно-практический комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации / Под ред. Панченко П.Н. Т. 2. Н. Новгород, 1996. - 254 с.
11. Бакишев К.А. Ответственность за нарушение правил дорожного движения и эксплуатции транспортных средств по законодательству РК. Автореф. дис. канд. Алматы, 2007, 280 с.
12. Лебедев А.В. Законодательная борьба с кражами и угона автотранспорта//Зарубежная полиция.-2003.-№4.- Изд-во ЛГУ, С.130.
13. Гаухман Л. Д., Максимов С. В. Ответственность за преступления против собственности. М., 1997. - 164 с.
14. Иванов И. Ответственность за неправомерное завладение транспортным средством//Российская юстиция.- 1995.- №1.- М.: Изд-во МГУ, С. 226.
15. Кочои С. И. Ответственность за корыстные преступления против собственности. М., Юринформцентр. 2005.- 256 с.
16. Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений. М., 2012. - 282 с.
17. Нагаев Е. Угон и кража автотранспорта: вопросы разграничения составов преступлений // Российская юстиция.- 2000.- № 8.- Изд-во МГУ, С. 344.
18. Лозовицкая Г.П. Общий сравнительно-правовой комментарий и сравнительные таблицы уголовных кодексов государств - участников Содружества Независимых Государств. Саратов, 2002.- 560 с.
19. Рустемова Г.Р. Проблемы борьбы с преступлениями в сфере медицинского обслуживания населения. - Алматы: Академия МВД РК, 2009, 296 с.
20. “Сақшы” 19. /3315/, 9 мамыр 2012 ж. Алматы: Жеті жарғы, 104 б.
21. Даль В. Толковый словарь живого великорусского языка. М.: 1955 Т. 1566 с.
22. Гусейнов Ф. А. Автомобиль и безопасность. М., Росич. 2002. - 98 с.
23. Коржанский Н.И. Объект и предмет уголовно-правовой охраны в СССР. Автореф. дис... д-ра юрид. наук. М., 1981. - 324 с.
24. Каиржанов Е. И. Криминология. Алматы, 2005, 202стр.
25. Коробеев А.И. Транспортные преступления. СПб. Юридический центр Пресс.2003. - 356 с.
26. Қазақстан Республикасы Жоғары Соты Пленумының бюллетендері. 70 - 2002 жыл - Алматы; Жеті жарғы, 206 б.
27. Иванов А.М.Угон машин: современные аспекты / Сборник научных статей. М., 1999.- С. 287.
28. Скляров С.В. Уголовное право Украины: состояние и перспективы развития. Минск, 2002. - 290 с.
29. Преступность, статистика, закон/Под ред. Долговой А.И. М., Юрайт. 2011. - 560 с.
30. Курс российского уголовного права. Особенная часть / Под ред. Кудрявцева В.Н. и Наумова А.В.. М., Норма. 2002. - 562 с.
31. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексi. Қазақстан Республикасының Кодексі 2014 жылғы 3 шiлдедегі № 226-V ҚРЗ
32. Курс уголовного права. Особенная часть/Под ред. Борзенкова Г.Н., Комисарова В.С, М., Норма. 2003. - 462 с.
33. Ожегов С. И. Словарь русского языка. М., 2003- 1080 с.
34. Панова Ю Угон автомобиля или иного транспортного средства без цели хищения//Российская юстиция.- 2007.- № 7.- М.: Госюриздат, С. 223.
35. Пантелеев В. П. Угон автомототранспортных средств (Уголовно-правовые и криминологические вопросы)- Учеб. пособие. Караганда, 2012. - 128 с.
36. Коновалов С.И. Теоретико-методологические проблемы криминалистики. Ростов н/Д. 2011. 218с.
37. Скляров С.В. Мотивы индивидуального преступного поведения и их уголовно-правовое значение. М., Юрайт. 2012.- 274 с.
38. Скляров С.В.Вина и мотивы преступного поведения. СПб. Юридический центр Пресс.2004. -198 с.
39. Корнелюк B.C. Особенности расследования краж автотранспортных средств. Волгоград, 2001. 84с.
40. Криминалистика: тактика, организация и методика расследования преступлений: Учебник / Под ред. А.П. Резвана, М.В. Субботиной. Волгоград, 2011.162с.
41. Яблоков Н.П. Преступная деятельность и криминалистическая деятельность как двуединый объект криминалистического изучения // Криминалистика. М., 2009. С. 139.1У. Диссертации и авторефераты диссертаций.
42. Яблоков Н.П. Расследование организованной преступной деятельности. М., 2002. 172с.1. Ш. Статьи и тезисы.
43. Горин В.В. Организационно-тактические особенности раскрытия и методика расследования грабежей и разбоев, совершаемых в отношении водителей автотранспорта: Дисс.канд. юрид. наук. Волгоград, 2009. 288с.
44. Контемиров В.Т. Криминалистическая характеристика групп в сфере организованной преступности: Автореф. дисс. канд. юрид. наук. Волгоград, 2009. 225с.
45. Мишуточкин A.JT. Особенности расследования краж автотранспортных средств, совершаемых организованными преступными группами: Автореф. дис.канд. юрид. наук. Омск, 2010. 224с.
46. Субботина М.В. Криминалистические проблемы расследования хищений чужого имущества: Дис.докт. юрид. наук. Волгоград, 2004. 406с.
47. Демидченко Ю.В. Особенности первоначального этапа расследования краж автотранспортных средств, совершаемых межрегиональными преступными группами: Дисс.канд. юрид. наук, Волгоград, 2012. 160с.
48. Карагодин В.Н. Преодоление противодействия предварительному расследованию. Свердловск, 2012.270 с.
49. Журавлев С.Ю. Противодействие деятельности по раскрытию и расследованию преступлений и тактика его преодоления. Дисс.канд. юрид. наук. Нижний Новгород, 2012. 154с.
50. Осин В.В. Особенности расследования уголовных дел об угонах и кражах автомобилей: Автореф. дис.канд. юрид. наук. М., 2005. 104с.
51. Криминалистика / Под ред. Л.Я. Драпкина. М., 2014. 594с.
52. Батищев В.И. Расследование неоднократных преступлений отдельных лиц и постоянных-групп (процессуальные и криминалистические аспекты): Автореф. дис. докт. юрид^наук. Воронеж, 2014. 243с.
53. Барсукова Т.В. Неотложные следственные действия и ошибки при их производстве: Автореф. дис. канд. юрид. наук. Воронеж, 2013. 207с.
54. Корнелюк B.C. Криминалистическая характеристика краж автотранспортных средств и ее использование в следственной практике: Дисс.канд. юрид. наук. Волгоград, 2007. 160с.
55. Чаюк В.К. Использование связей элементов криминалистической характеристики для построения методики расследования краж государственного или общественного имущества. Автореф. дис.канд. юрид. наук.Киев, 2010.234с.
2. Бюллетень Верховного Суда РСФСР. - 1998. // Юридический вестник. – - № 3. - С. 150.
3. Әблезов Е. ҚР Қылмыстық заңы бойынша автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын заңсыз айдап әкету қылмыстары үшін қылмыстық жауаптылық. З.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. Алматы, 2003 ж. 243 б.
4. Власть: криминологические и правовые проблемы /Под ред. Долговой А.И. М., Юрайт 2003.- 380 с.
5. Ромашов Ю. С. Борьба с преступлениями международного характера, совершенными на море. М., Норма. 2011.- 144 с.
6. Каиржанов А.Е. Проблема предупреждения нарушений правил, обеспечивающих безопасную работу автотранспорта; Автореф. Дисс...к.ю.н. – Караганда., 2010, 240 с.
7. Дьяков С. Ответственность за угон воздушного судна //Социалистическая законность.- 1979. -№6. - М.: Изд-во БЕК, С. 330.
8. Иванов Н. Ответственность за угон воздушного судна // Советская юстиция.- 1973. -№ 11.- Изд-во ЛГУ, С. 114.
9. Ляхов А. Г. Преступления против безопасности международной гражданской авиации и советское уголовное законодательство // Советское государство и право. 1989. -№ 7. - -М.: ВШ МВД СССР, С. 126.
10. Научно-практический комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации / Под ред. Панченко П.Н. Т. 2. Н. Новгород, 1996. - 254 с.
11. Бакишев К.А. Ответственность за нарушение правил дорожного движения и эксплуатции транспортных средств по законодательству РК. Автореф. дис. канд. Алматы, 2007, 280 с.
12. Лебедев А.В. Законодательная борьба с кражами и угона автотранспорта//Зарубежная полиция.-2003.-№4.- Изд-во ЛГУ, С.130.
13. Гаухман Л. Д., Максимов С. В. Ответственность за преступления против собственности. М., 1997. - 164 с.
14. Иванов И. Ответственность за неправомерное завладение транспортным средством//Российская юстиция.- 1995.- №1.- М.: Изд-во МГУ, С. 226.
15. Кочои С. И. Ответственность за корыстные преступления против собственности. М., Юринформцентр. 2005.- 256 с.
16. Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений. М., 2012. - 282 с.
17. Нагаев Е. Угон и кража автотранспорта: вопросы разграничения составов преступлений // Российская юстиция.- 2000.- № 8.- Изд-во МГУ, С. 344.
18. Лозовицкая Г.П. Общий сравнительно-правовой комментарий и сравнительные таблицы уголовных кодексов государств - участников Содружества Независимых Государств. Саратов, 2002.- 560 с.
19. Рустемова Г.Р. Проблемы борьбы с преступлениями в сфере медицинского обслуживания населения. - Алматы: Академия МВД РК, 2009, 296 с.
20. “Сақшы” 19. /3315/, 9 мамыр 2012 ж. Алматы: Жеті жарғы, 104 б.
21. Даль В. Толковый словарь живого великорусского языка. М.: 1955 Т. 1566 с.
22. Гусейнов Ф. А. Автомобиль и безопасность. М., Росич. 2002. - 98 с.
23. Коржанский Н.И. Объект и предмет уголовно-правовой охраны в СССР. Автореф. дис... д-ра юрид. наук. М., 1981. - 324 с.
24. Каиржанов Е. И. Криминология. Алматы, 2005, 202стр.
25. Коробеев А.И. Транспортные преступления. СПб. Юридический центр Пресс.2003. - 356 с.
26. Қазақстан Республикасы Жоғары Соты Пленумының бюллетендері. 70 - 2002 жыл - Алматы; Жеті жарғы, 206 б.
27. Иванов А.М.Угон машин: современные аспекты / Сборник научных статей. М., 1999.- С. 287.
28. Скляров С.В. Уголовное право Украины: состояние и перспективы развития. Минск, 2002. - 290 с.
29. Преступность, статистика, закон/Под ред. Долговой А.И. М., Юрайт. 2011. - 560 с.
30. Курс российского уголовного права. Особенная часть / Под ред. Кудрявцева В.Н. и Наумова А.В.. М., Норма. 2002. - 562 с.
31. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексi. Қазақстан Республикасының Кодексі 2014 жылғы 3 шiлдедегі № 226-V ҚРЗ
32. Курс уголовного права. Особенная часть/Под ред. Борзенкова Г.Н., Комисарова В.С, М., Норма. 2003. - 462 с.
33. Ожегов С. И. Словарь русского языка. М., 2003- 1080 с.
34. Панова Ю Угон автомобиля или иного транспортного средства без цели хищения//Российская юстиция.- 2007.- № 7.- М.: Госюриздат, С. 223.
35. Пантелеев В. П. Угон автомототранспортных средств (Уголовно-правовые и криминологические вопросы)- Учеб. пособие. Караганда, 2012. - 128 с.
36. Коновалов С.И. Теоретико-методологические проблемы криминалистики. Ростов н/Д. 2011. 218с.
37. Скляров С.В. Мотивы индивидуального преступного поведения и их уголовно-правовое значение. М., Юрайт. 2012.- 274 с.
38. Скляров С.В.Вина и мотивы преступного поведения. СПб. Юридический центр Пресс.2004. -198 с.
39. Корнелюк B.C. Особенности расследования краж автотранспортных средств. Волгоград, 2001. 84с.
40. Криминалистика: тактика, организация и методика расследования преступлений: Учебник / Под ред. А.П. Резвана, М.В. Субботиной. Волгоград, 2011.162с.
41. Яблоков Н.П. Преступная деятельность и криминалистическая деятельность как двуединый объект криминалистического изучения // Криминалистика. М., 2009. С. 139.1У. Диссертации и авторефераты диссертаций.
42. Яблоков Н.П. Расследование организованной преступной деятельности. М., 2002. 172с.1. Ш. Статьи и тезисы.
43. Горин В.В. Организационно-тактические особенности раскрытия и методика расследования грабежей и разбоев, совершаемых в отношении водителей автотранспорта: Дисс.канд. юрид. наук. Волгоград, 2009. 288с.
44. Контемиров В.Т. Криминалистическая характеристика групп в сфере организованной преступности: Автореф. дисс. канд. юрид. наук. Волгоград, 2009. 225с.
45. Мишуточкин A.JT. Особенности расследования краж автотранспортных средств, совершаемых организованными преступными группами: Автореф. дис.канд. юрид. наук. Омск, 2010. 224с.
46. Субботина М.В. Криминалистические проблемы расследования хищений чужого имущества: Дис.докт. юрид. наук. Волгоград, 2004. 406с.
47. Демидченко Ю.В. Особенности первоначального этапа расследования краж автотранспортных средств, совершаемых межрегиональными преступными группами: Дисс.канд. юрид. наук, Волгоград, 2012. 160с.
48. Карагодин В.Н. Преодоление противодействия предварительному расследованию. Свердловск, 2012.270 с.
49. Журавлев С.Ю. Противодействие деятельности по раскрытию и расследованию преступлений и тактика его преодоления. Дисс.канд. юрид. наук. Нижний Новгород, 2012. 154с.
50. Осин В.В. Особенности расследования уголовных дел об угонах и кражах автомобилей: Автореф. дис.канд. юрид. наук. М., 2005. 104с.
51. Криминалистика / Под ред. Л.Я. Драпкина. М., 2014. 594с.
52. Батищев В.И. Расследование неоднократных преступлений отдельных лиц и постоянных-групп (процессуальные и криминалистические аспекты): Автореф. дис. докт. юрид^наук. Воронеж, 2014. 243с.
53. Барсукова Т.В. Неотложные следственные действия и ошибки при их производстве: Автореф. дис. канд. юрид. наук. Воронеж, 2013. 207с.
54. Корнелюк B.C. Криминалистическая характеристика краж автотранспортных средств и ее использование в следственной практике: Дисс.канд. юрид. наук. Волгоград, 2007. 160с.
55. Чаюк В.К. Использование связей элементов криминалистической характеристики для построения методики расследования краж государственного или общественного имущества. Автореф. дис.канд. юрид. наук.Киев, 2010.234с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫН ЗАҢСЫЗ ИЕЛЕНУДІҢ ТҮСІНІГІ МЕН ОЛ ҮШІН БЕЛГІЛЕНГЕН ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ ПАЙДА БОЛУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МӘНІ 5
1.1 Қазақстандағы көлік құралдарын айдап кетумен қылмыстық-құқықтық күресудің қалыптасу тарихы 5
1.2 Көлік құралдарын айдап кетудің түсінігі мен белгілері 14
2 ҚАЗАҚСТАН ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢНАМА БОЙЫНША КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫН АЙДАП КЕТУДІҢ ҚҰРАМЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҰ ТАЛДАМАСЫ 21
2.1 Көлік құралдарын айдап кетудегі қылмыстық құқық бұзушылық объектісі мен заты 21
2.2 Көлік құралдарын айдап кетудің объективті жағының қылмыстық-құқықтық сипаттамасы 32
2.3 Көлік құралдарын айдап кетудің субъективті жағы мен субъектісі 34
3 КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫН АЙДАП КЕТУДІҢ ТҮРЛЕРІН ЖІКТЕУДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 38
3.1 Көлік құралдарын айдап кетуді жіктеудің мәселелері 38
3.2 Көлік құралдарын айдап кету туралы заңнаманың жетілдірілу мәселелері 43
ҚОРЫТЫНДЫ 54
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 59
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Көлік құралдары олардың жоғары қауіпті көздерге жататындығына байланысты әрқашан қылмыстық заңнаманың қорғауында болды.
Көлікке қатысты қылмыстардың барынша кең таралған түрі - әуе кемесін айдап әкету болып есептеледі. Егер Ресейде авиацияның бүкіл тарихындағы айдап әкету фактілері салыстырмалы түрде шамалы көлемде есептелсе, ал шет елдерді соңғы уақыттарда көлік қарақшылығының толқыны шарпып тұр. Қылмыстық әрекеттің бұл түрінің шыңы - 60-шы жылдардың соңы, 70-ші жылдардың ортасына келді. БҰҰ-ның деректері бойынша егер 1930-1961 жылдар аралығында 42 іске асқан және іске аспаған ұшақ айдап әкету жағдайлары байқалған.
Айдап әкетуші - камикадзелер кейіннен оларды Нью-Иорктағы және Вашингтондағы лаңкестік актілерді іске асыру құралы ретінде пайдаланған, АҚШ-ғы 11 қыркүйектегі төрт жолаушылар ұшағын біруақытта айдап әкету адамзат тарихында болып көрмеген көлік лаңкестігі акциясына айналды. Жасалған қылмыстың нәтижесінде жалпы алғанда бірнеше мың адам опат болды, мүліктік залал 20 млрд доллардан асып кетті.
2009-2014 жылдары Қазақстан аумағында көлік кемелерін немесе су көлігін, не теміржолдың қозғалатын құрамын айдап әкету туралы статистикалық деректер мынадай: 2009 жылдары - 20, 2010 - 18, 2011 - 10, 2012 - 12, 2013 - 14, 2014 жылы - 10 қылмыс тіркелген. [1, б. 20]
Қазақстан Республикасының Кылмыстық кодексінде көлікті айдап әкету терминімен объективті жағының жалпы элементтері бар, екі қылмысты айтады, сонымен қатар көлікті айдап әкетуге жауапкершілікті көздейтін, баптар Қылмыстық кодекстің әр түрлі тарауларында орналасқан, сондай-ақ олар қоғамдық қауіптілігінің әр түрлі дәрежелерімен сипатталады. Осы ұқсастық және едәуір маңызды айырмашылықтар аталған қылмысты саралауда қиыншылықтар тудырады.
Мәселен, құқық қорғау органдарының қызметкерлері 2007 жылдан бастап ҚР Қылмыстық кодексі әрекет етіп келе жатқан жылдар бойы 211 бапта және сондай-ақ көлік құралдарын айдап әкетудің объективті жағы бойынша онымен ұқсас ҚР ҚК 200 бабында көзделген, қылмыстың мәнін анықтауда қиыншылық көреді.
Зерттеу тақырыбының маңыздылығы көлік құралдарын айдап кету туралы қылмыстық заңның қолданылуымен байланысты қиындықтармен түсіндіріледі. Бұл адамдарды сату үшін жауаптылық туралы қылмыстық-құқықтық норманы толық зерттеу мен түсіндірудің қажеттілігін негіздейді.
Зерттеудің мақсаты көлік құралдарын айдап кету: қылмыстық-құқықтық жіктелудің және құқықтық базаның бағалануының теориялық негіздерін жасау болып табылады.
Көрсетілген мақсат келесідей міндеттер арқылы қол жеткізілді:
- Көлік құралдарын заңсыз иеленудiң түсiнiгi мен ол үшін белгіленген қылмыстық жауаптылықтың пайда болу тарихы және оның мәнін қарастыру;
- Қазақстандағы көлік құралдарын айдап кетумен қылмыстық-құқықтық күресудің қалыптасу тарихын зерттеу;
- Көлік құралдарын айдап кетудің түсінігі мен белгілерін қарастыру;
- Қазақстан қылмыстық заңнама бойынша көлік құралдарын айдап кетудің құрамының қылмыстық-құқықтық талдамасын зерттеу;
- Көлік құралдарын айдап кетудегі қылмыстық құқық бұзушылық объектісі мен затын айқындау;
- Көлік құралдарын айдап кетудің объективті жағының қылмыстық-құқықтық сипаттамасын қарастыру;
- Көлік құралдарын айдап кетудің субъективті жағы мен субъектісін қарастыру;
- Көлік құралдарын айдап кетудің түрлерін жіктеудің ерекшеліктерін зерттеу;
- Көлік құралдарын айдап кету туралы заңнаманың жетілдірілу мәселелерін қарастыру.
Зерттеудің объектісі: көлік құралдарын айдап кетудің қылмыстық құқықтық мәселелерін қарастыру.
Зерттеудің пәні: көлік құралдарын айдап кетудің құқықтық реттелуін зерттеу.
Зерттеудің әдістемелік негізін қоғамдық процестер мен әлеуметтік-құқықтық құбылыстарды танудың диалектикалық әдісі құрайды. Зерттеу барысында жалпы ғылыми, жеке-ғылыми және арнайы таным әдістері қолданылды: тарихи-құқықтық, ресми-логикалық, салыстырмалы-құқықтық, статистикалық, нақты-әлеуметтік және т.б.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы ҚР ҚК көлік құралдарын айдап кету туралы қарастырылған жаңа қылмыстық құрам шеңберіндегі көлік құралдарын айдап кету қылмыстық-құқықтық мәселесінің бірінші рет кешенді теориялық талдануы қолданылды, ол барлық элементтер мен белгілер, сондай-ақ сараланған және ерекше сараланған белгілері толық қарастырылған.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫН ЗАҢСЫЗ ИЕЛЕНУДІҢ ТҮСІНІГІ МЕН ОЛ ҮШІН БЕЛГІЛЕНГЕН ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ ПАЙДА БОЛУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МӘНІ
1.1 Қазақстандағы көлік құралдарын айдап кетумен қылмыстық-құқықтық күресудің қалыптасу тарихы
Әрбір қылмыс құрамы өздігінше даму сипатына ие. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленуге қатысты қылмыс құрамының қылмыстық жауаптылық белгілерін анықтаудың даму кезеңдері аса терең емес. Себебі, автокөліктің өзі біздің елімізге келуінің өзіне ұзақ уақт бола қоймады. Бүгінгі таңда ғылыми-техникалық прогрестің жарқын даму жетістіктерінің бірі болып автокөлік танылады.
Жалпы, Ресейдегі болған қазан төңкерісіне дейін Қазақстан өңірінде, механикалық көлік құралы болмағандықтан жолсыздықтың өңірі болып танылды. Көп тараған көлік түрі ретінде ат арба немесе теңдеп жүк артылатын жануарлар танылды. Автопарк 1910 жылдары шет елдермен өндірілген 20 автомобиль және 12 мотоциклды құралы, ал еліміздің кейбір өңірлерінде автокөлік туралы түсінікті тіптен жұрт білмеді.
Қазақстанның жерінде көлік құралдарының қозғалысы қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған және үлкен рөл атқарған, Қазақ КСР 1923 жылы 15-сәуірде қабылданған Жүк немесе жеңіл автокөлік құралдарының және мотоциклдың Қазақ КСР аумағындағы қозғалыс тәртібі туралы қаулысы табылды. Зерттеушілердің мәлімдеуі бойынша, алдыңғы Кеңес Одағының қылмыстық кодексі қабылданғанға дейін, осыған ұқсас әрекеттер бұзақылық, кей жағдайларда мүлікті жою немесе бүлдіру, өзінше билік ету әрекеттері ретінде сараланды. Сонымен қатар, олар әкімшілік тәртіппен де қудаланған. Мысалы, елімізде 1930 жылдары көлік құралдарын ұрлау немесе тонау әрекеттері аса көп кездесе қойған жоқ болатын.
Еліміздің 1960 жылдардағы халық шаруашылығының дамуы, белгілі бір мөлшерде көлік құралдарының мәні мен алатын орнын көтермелейтін мән-жайларға әкеп соқтырды. Өйткені, көлік құралдарына деген сұранысқа, адамдар саны күннен-күнге арта түсті. Осыған байланысты осы жылдары көлік құралдары санының көбеюіне қатысты автокөлікті немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену сияқты қылмыстар халық арасында тарай бастады. Көлік құралдарын айдап кетуі үшін қылмыстық жауаптылық қылмыстық кодексте нақты орын алмағандықтан, сол кездегі қолданылған 19 желтоқсан 1956 жылғы РСФСР Жоғарғы кеңесі Жарғысымен ұсақ бұзақылық ретінде жауаптылыққа тартылды.
Қылмыстық заңдағы автокөлікті немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену туралы қылмыстық жауаптылықты реттейтін арнайы норманың орын алмауы, осындай қылмыстық қол сұғушылық түрлерімен күрес жүргізуде және қауіпті қылмыстардың бірі көліктерді ұрлау сияқты қылмыстарға да кері әсерін тигізді. 1960 жылы 27-қазандағы Ресейдің Қылмыстық кодексінде автотранспортпен байланысты үш қылмыс құрамы орын алды. Қазақ КСР 1960 жылғы 1 қаңтарда заң күшіне енген қылмыстық заңында арнайы 221-бабымен көзделген, автомашиналарды, мотоцикл немесе басқа қозғалыс құралдарын өз бетімен ұрлау мақсатынсыз мініп кеткендігі үшін қылмыстық жауаптылықты көздеу нормасы алғашқы рет орын алды.
Бұл қылмысты әрекеттер үшін жазалау ретінде бір жылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына жазалауды не болмаса ықпал ету шараларының қолданылуы белгіленген болатын. Осы белгіленген баптың өзіне тән ерекшелігі болып, нақты қылмыс құрамының атауында мотоцикл деген түсініктің тікелей айтылуымен ерекшеленеді. Ал, қазіргі кезеңде еліміздегі қылмыстық заңмен белгіленген аталған бап бойынга мотоцикл деген ұғым өзге де көлік құралдары қатарына жатқызылған.
КСРО Жоғарғы Кеңесі Президумның 3-шілде 1965 жылғы Қылмыстық кодекске өзгертулер енгізу туралы жарғысымен, ҚК 221(1)-бабын автотранспорт құралдары мен өзге де өздігінен жүретін машиналарды ұрлау мақсатынсыз айдап кету деп толықтырылды. Осы аталған норма Қоғамдық қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіпке және халықтың денсаулығына қарсы қылмыстар атты РСФСР-дің ҚК 10-тарауындағы 212-1 бабымен белгіленді. Бұл көлік құралын айдап кетуді көздеген қылмыс құрамының диспозициясында, айтылған норманы қолдануда, теріске бұрмалайтын айдап кетудің түсінігі нақты орын алмаған болатын [2, б. 36].
Кейіннен, заңдылық пен құқықтық тәртіпті одан әрі жетілдіруімен қатар және де көлік құралдарын қолдану мәнділігінің арта түсуімен байланысты, осы аталған қылмыс құрамы тағы да заң атқарушылықпен елеулі өзгерістерге ұшырады.
Қазақ КСР Жоғарғы Советі Призидиумның 1966 жылғы 3-қаңтардағы Жарғысының басылымы бойынша аталған бап Автомототранспорт құралдарын өз бетімен мініп кетуі деп белгіленді.
Осы аталған баптың диспозициясымен автомототранспорт құралдарын немесе өздігінен жүретін басқа машиналарды ұрлау мақсатымен емес, өз бетімен мініп кету, деп анықталынып және ол үшін, мерзімі үш жылға дейінгі бас бостандығынан айыруға немесе бір жылға түзеу жұмыстарына жазалауды, не болмаса жүз сомға дейін штраф салуды, яки қоғамдық тез шаралары қолдануы белгіленген болатын.
Кейіннен, заңдылық пен құқықтық тәртіпті одан әрі жетілдіруімен қатар және де көлік құралдарын қолдану мәнділігінің арта түсуімен байланысты, осы аталған қылмыс құрамы тағы да заң атқарушылықпен елеулі өзгерістерге ұшырады.
Қазақ КСР Жоғарғы Советі Президиумының 1966 жылғы 3-қаңтардағы Жарғысының басылымы бойынша аталған бап Автомат транспорт құралдарын өз бетімен мініп кетуі деп белгіленеді.
Осы аталған баптың диспозициясымен Автотранспорт құралдарын немесе өздігінен жүретін басқа машиналарды ұрлау мақсатымен емес, өз бетімен мініп кетуі деп анықталынып және ол үшін, мерзімі үш жылға дейінгі бас бостандығынан айыруға немесе бір жылға түзеу жұмыстарына жазалауды, не болмаса жүз сомға дейін штраф салуды, яки қоғамдық тез шаралары қолдануы белгіленген болатын.
Бұл кезекті елеулі өзгеріске ұшыраған қылмыс құрамы бойынша заң шығарушылықпен біздер аңғарып отырғанымыздай ұрлаумен байланыссыз екендігін нақтылай келе, сонымен қатар қылмысты әрекеттері үшін жазалау шараларының едәуір арта түскендігін байқаймыз.
Сол кезеңде одақтас республикаларда осы аталған көлік құралдарын айдап кеткендігі үшін қылмыстық жауаптылықты белгілейтін нормаларды белгілеген. Бірақ та біздердің салыстырмалы-құқықтық талдаумен байланысты болған зерттеулеріміздің көрсеткеніндей, олармен көлік құралдарын айдап кеткендігі және ол үшін тағайындалынатын жазалаудың белгілерін әр түрлі тұрғыда қарастыратындығы анықталды.
Қылмыстық заңдағы келесі өзгерістердің бірі болып, 1970 жылғы 6-қазанындағы КСРО Жоғарғы Соты Пленумының Автокөлік қылмыстары туралы істер жөніндегі сот тәжірибесі туралы №11 қаулысымен, аталған қылмыс құрамына қатысты сұрақтардың бірқатары анықталынды. Соның ішінде көлік құралын айдап кету автомотранспорттық қылмыстар тобына жатқызылған болатын.
Жалпы қылмыстық заң нормаларын пайдаланудағы Қазақ КСР белгілеген ҚК 221-бабын қолдану, сол кезеңдері өзінің құндылығын жоғалта қойған жоқ еді, дегенмен де, осы қылмыс құрамына қатысты ғылыми пікірталастықтар қайтадан жаңа деңгейге шықты. Осыған байланысты болған негізгі қойылған сұрақтардың бірі болып, бірінші кезекте біздердің заң шығарушылығымыз бойынша осы талдауға жатқызылған қылмыс құрамы, көліктегі қылмыстар тобында ма, жоқ әлде жасалуы кезінде меншік қатынасына қол сұғатындығын нақты түрде расталуын анықталуы қажеттілігі табылды.
Көп ұзамастан осы қылмыстық әрекетті қылмыс құрамы кезекті елеулі өзгерістер мен толықтыруларға ұшырады. Ол қазіргі кезеңдегң, яғни біздердің заң жүзінде қолданып отырған 1998 жылғы 1-қаңтардан бастап заң күшіне енген Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық заңымен белгіленген норма болып табылады.
Осы жаңа қылмыстық заңмен Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену үшін қылмыстық жауаптылықты белгілеген қылмыс құрамы ҚР ҚК-нің Ерекше бөлімінде белгіленген Меншікке қарсы қылмыстар атты тарауында көрсетілген.
Көлік құралын айдап әкету немесе айдап әкету мақсатында тартып алу - соңғы жылдары шетелде және біздің елде де ерекше белең алып келе жатқан, өрескел қылмыс. Оның қоғамдық қауіптілігі - оның көлік кеңістігін пайдаланудың белгіленген тәртібін бұзуымен, жолаушылардың, экипаж мүшелерінің, өзге адамдардың өмірі мен денсаулығына жоғары қауіп төндіруімен, авария, апат тудыруымен, мемлекетаралық қатынастарды шиеленістіруіменанықталады.
Тек 1994 - 1998 жылдар аралығында Қазақстанның азаматтық авиациясының қызметіне заңсыз араласуға қатысты 900-ден артық акт жасалған, соның ішінде көлік кемесін тартып алу әрекеті - 10, жер шабуылы -22, азаматтық авиацияның атына қорқыту - 54, көлік көлігі объектілеріне санкциясыз ену жағдайлары - 70.
Қазақстан Республикасының, сондай-ақ бүкіләлемдік бірлестіктің ішкі және сыртқы қауіпсіздігіне қауіп төндіріп отырған - қылмыстық мақсаттарын жүзеге асыру құралы ретінде көлік көлігін, көлік кемесін тартып алу немесе айдап әкету таңдалуы мүмкін болатын, лаңкестік.
Лаңкестікпен байланысты, аталған әрекеттердің мазмұнын талдау оны халықаралық сипаттағы қылмыстарға жатқызады. Қазіргі уақытта көптеген елдегі ұлттық заңдар ұшақты айдап әкеткендігі, олардың экипажына шабуыл жасағандығы, ұшу қауіпсіздігіне қауіп төндіретін, әрекеттер үшін жауапкершілік көздейді.
Бұл заңдар бастапқыда кеме қатынасына - теңіз қарақшылығына қарсы қылмыстарды қарастыратын, құқық саласымен ұқсастығы бойынша әзірленген. Содан кейін олар нақты көлік көлігіне қолданылатын, ерекше сипатқа ие болды [3, б. 49].
Батыс елдерінде қолданылатын, мұндай заңнаманың айрықша ерекшеліктерінің бірі - қолданылатын санкцияның ауырлығы болып есептеледі. Мәселен, Францияның Қылмыстық кодексінде бортында адамдары бар, ұшу аппаратын, кемені немесе басқа көлік құралдарын тартып алғандығы немесе бақылауды өз қолына алғандығы үшін (физикалық күш көрсету немесе күш көрсетемін деп қорқыту арқылы) жиырма жылға қамау жазасы кесіледі (224.6 б.). Егер бұл қылмыстық іс азаптау немесе қатыгездік актілерімен ілесе жүретін болса немесе егер оның нәтижесінде бір немесе бірнеше адам опат болса, кінәлі өмір бойы бас бостандығынан айрылады (224.7 б.).
Көлік қарақшылығына қарсы заңнама АҚШ-да біршама тыңғылықты әзірленген. Бұл жерде шабуыл жасау, бұқтыру немесе қорқыту жолымен, экипаждың немесе ұшаққа қызмет көрсететін, құрамның (аспансерікті қоса алғанда) әрекетіне араласу қылмыстың жеке түрлері ретінде ажыратылады. АҚШ-ның заңдар Жинағы бөлімінде осы параграф бойынша санкция 10 мың долларға дейін айып төлеуді немесе 20 жылға дейінгі мерзімге абақтыға жабуды, не екеуін де бірге қолдануды көздейді, Егер осындай әрекетті жасау кезінде қару қолданылатын болса, өмір бойы бас бостандығынан айрылуы мүмкін.
Кейінірек АҚШ заңдар Жинағына көлік қарақшылығы ұғымы енгізілді. Бұл - күш қолдану немесе қолдану қауіпімен қылмыстық ниетте жасалған, азаматтық коммерциялық авиакөлік құралын тартып алу, не ұшу кезінде оған бақылау жүргізу. Жаза - өлім жазасы, не кем дегенде 20 жылға түрмеге жабу.
Көлік құралдарына және ұшу қауіпсіздігіне қол сұғумен күресте жекелеген елдердің күшінің жеткіліксіз екендігін, көпжылдық тәжірибе нақты растады. Бұл мәселе ұлттық шеңберге дейін өсті және халықаралық сипатқа ие болды.
Сондықтанда, азаматтық авиация объектілеріне қарсы бағытталған, қылмыстармен күреске үш халықаралық конвенцияның арналуы кездейсоқтық емес: көлік кемесінің бортында жасалған, қылмыстар және кейбір басқа актілер туралы Конвенция (Токио, 1963 ж.), көлік кемелерін заңсыз тартып алумен күрес туралы Конвенция (Гаага, 1970 ж.) және азаматтық ациация қауіпсіздігіне қарсы бағытталған, заңсыз актілермен күрес туралы Конвенция (Монреаль, 1971 ж.).
Әрбір келесі құжаттарда аталған қылмыстардың құрамы едәуір толығырақ тәптіштеледі. Токио конвенциясы азаматтық авиацияның қызметіне заңсыз араласу деп, - көлік кемесінің, не оның бортындағы адамдардың немесе мүліктердің қауіпсіздігін қатерге тігуі мүмкін болатын немесе қауіп төндіретін немесе борттағы тәртіпті сақтауға қауіп төндіретін, құқық бұзушылық болып есептелетін немесе есептелмейтін, қылмыстық құқық бұзушылықты немесе әрекетті түсінеді [4, б. 45].
Сонымен қатар, аталған іс-әрекеттерге борттағы адам күшпен немесе араласу актісінің күшімен қорқытып , ұшып бара жатқан көлік кемесін тартып алған немесе басқаруды қылмыстық пайдаланған немесе ол осындай актіні жасауға дайындалған жағдайлар жатқызылған.
Гаага конвенциясында көлік кемесін тартып алу ұғымы нақтыланған. 1 бапта, күшпен немесе күшпен қорқыту-ды көрсетумен қатар, кез-келген басқа қорқытулар ұғымы енгізілген. Сонымен қатар, көлік кемесін басқаруды қылмыстық пайдалану ұғымы тәптіштелген. Гаага конвенциясының тұжырымдамасы көлік кемесін тартып алуды немесе оған бақылау жүргізуді, не аталған актіні жасауға әрекеттенуді осылай таниды. Сыбайластарының әрекеттерін қылмыстық деп тану маңызды қосымша болды.
Монреаль конвенциясының тұжырымдамасы едәуір толық болып есептеледі. Онда егер ол ұшып бара жатқан көлік кемесінің бортындағы адамдарға қатысты заңсыз күш көрсететін болса және егер бұл акт кеменің қауіпсіздігіне қауіп төндіретін болса, онда ол кінәлінің қылмыстық әрекеті деп белгіленген. Көлік кемесін қирату, оны істен шығаратын немесе ұшу қауіпсіздігіне қатер төндіретін, зақым келтіретін актілер де осылай танылады.
Бұл құрамға қандай да бір тәсілмен көлік кемесіне, оны бүлдіретін, зақым келтіретін, істен шығаратын немесе ұшу қауіпсіздігі үшін қатер төндіретін, құрылғыларды немесе заттарды орналастыру (немесе осыған алып келетін әрекеттер жасау) жатады.
Соған қарамастан, біздің ойымызша, халықаралық заңнама, сондай-ақ шетелдік мемлекеттердің заңнамасы да ұшу қауіпсіздігіне қол сұғуды, көлік қарақшылығын анықтауда және саралауда оның тиімділігін төмендететін, бірқатар олқылықтардан зардап шегеді.
Мәселен, соңғы екі конвенцияның қағидалары келісетін мемлекеттер, ешқандай ерекшеліксіз қылмыстық қудалау мақсаты үшін істі өзінің құзіретті органдарына беруге міндетті екендігін тиянақтайды. Алайда мақсаты үшін деген сөз біршама тиянақсыз. Шын мәнінде алғанда, аталған мақсат ұлттық заңнама шеңберінде сотпен қарастырылатын, мақсатпен сәйкес келмеуі мүмкін. Және де егер, қылмыскерлер өздерінің әрекеттерінің саяси дәлелдерін тануды талап ететін болса, онда нақты түрде қылмыс құрамы мүлдем болмауы да мүмкін [5, б. 59].
Міне, сондықтанда Қазақстан Республикасымен 2000 жылы 7 тамызда бекітілген, лаңкестікке жол бермеу туралы Еуропа Конвенциясының қатысушылары бірқатар қылмыстарды саяси ретінде қарастырмауға келісті. Бұл - Гаага және Монреал конвенцияларымен көзделген, құқық бұзушылық. Яғни, аталған конвенцияда көзделген, әрекетті жасаған, қылмыскер келіскен мемлекеттердің аумағында оны саяси қылмыскер деп тануды және осы негізде ұлттық соттың төрелігіне бермеуді талап етіп, халықаралық жанжал шығара алмайды.
Сонымен қатар, лаңкестікке жол бермеу туралы Конвенцияның 8 бабының 2 бөлімінде, егер қылмыскерді шет мемлекетке беру туралы өтініш іс жүзінде осы адамды нәсілі, ұлты немесе саяси көзқарастарының пайымдаулары бойынша ізіне түсу немесе жазалау мақсатында ұсынылған деп ойлауға мемлекеттің елеулі себептері болса, оның ешқандай жағдайы заңдық өзара көмек туралы тұжырымдаушы міндеттеме ретінде түсіндірілуі мүмкін емес екендігі жайлы императив берілген.
Қазақстан конвенцияны ескертпемен бекіткен, соның ішінде осы нормаға қатыстысы бар: Қазақстан Республикасы Конвенцияның 5 бабы және 8 бабының 2 тармағының қағидалары, беру және құқықтық көмек мәселелері бойынша халықаралық ынтымақтастықтың тиімділігіне нұқсан келтірмей, Конвенцияның ықпалына жататын, қылмысты жасағандығы үшін жауапкершіліктің болмай қалмауын қамтамасыз ететіндей түрде, қолданылуы керек дегенді басшылыққа алады [6, б. 67].
Қазақстанның құқықтық жүйесінің құрамдас бөлігі ҚР халықаралық құқық және халықаралық шарттарының жалпыға танымал қағидалары мен нормаларын салыстырмалы тануға қатысты ҚР Конституциясының 15 бабы, 4 бөлімінің тұжырымдамасына сүйене отырып, соттардың, прокуратуралардың, құқық қорғау органдарының халықаралық шарттарды қолдануы туралы федеральдық заңдар мен басқа нормативтік құқықтық актілердің ұйғарымы елеулі мәнге ие болады. Бұл әсіресе, Кодекстің ҚР Конституциясынан басқа халықаралық құқықтың жалпыға танымал қағидалары мен нормаларына (1 б., 2 бөл.) негізделетіндігі, Қылмыстық кодекспен реттелетін, қатынастарға халықаралық шарттарды тікелей қолдану туралы қазіргі таңда ресей заңнамаларында кең таралған ұйғарыммен толықтырылмайтындығы жайлы қағида айтылатын, ҚР Қылмыстық кодексіне қатысты.
ҚК-тің Ерекше бөлімінде халықаралық шарттарға сілтеме Бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыс атты 4 тараудың тек екі бабында: жаппай қырып-жою қаруын өндіргену, иемдену немесе өткізу үшін (162 б.) және соғыс жүргізудің тиым салынған құралдарыы мен әдістерін қолданғаны үшін жауапкершілік (163 б.) белгілеуге қатысты берілген.
1960 жылғы РСФСР ҚК-нің Көлік кемесін айдап әкету 2013. 2 бабымен салыстырғанда оның біршама ауқымдырақ қылмыс мәнінің сипатын атап өтпеске болмайды. 211 бап көлік көлігінен басқа су көлігін немесе теміржолдың жылжымалы құрамын айдап әкеткені үшін қылмыстық жауапкершілікті көздейді. Су көлігі кемелерінің қатарына әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы Кодекстің 110 бабына берілген ескертуге сәйкес, басты қозғалтқышының қуаты 75 л.с. өздігінен жүретін кемелер және сыйымдылығы 80 регистрлік тонадан кем болмайтын, өздігінен жүрмейтін, кемелер, азаматтарға тиесілі моторлы кемелер деп түсінуге болатын, (қозғалтқышының қуатына ткөліклсіз) тар моторлы кемелерді, ал көлік көлігі кемелеріне - мотодельтапландарды, көлік шарларын және басқаларды жатқызуға болады [7, б. 67].
РСФСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының 17.04.1973 жылғы Жарлығымен РСФСР ҚК-сі Қоғамдық қауіпсіздікке, қоғамдық тәртіпке және халықтың денсаулығына қарсы қылмыс атты 10 тарауға орналастырылған, Көлік кемесін айдап әкету 213.2 бабымен толықтырылды. 1960 жылғы РСФСР ҚК-де сол 10 тарауда айдап әкеткені үшін жауапкершілікті көздейтін (Көлік құралдарын айдап әкету 212.1 б.), норма болған еді.
РСФСР ҚК-нің 2121 бабын енгізгенге дейін 1965 жылдың 3 шілдесіндегі РСФСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығымен көлік құралдарын айдап әкету практикада бұзақылық көрініс ретінде қарастырылды және РСФСР ҚК-нің 206 бабы бойынша сараланды. Осыған орай ең алдымен, көлік құралын айдап әкеткен, әрі осыған ұқсас тәртібімен көрініс тапқан, бұзақылығы үшін бұрын сотталған, тұлғаның әрекетінде қайталанушылық белгісі барма деген сұрақ туындады. Қойылған сұраққа теріс жауап беру керек, өйткені РСФСР ҚК-нің 212.1 бабының 2 бөлімінде қайтадан жасалған сол әрекеттер жайлы айтылған. Заңдық тұрғыдан сол әрекеттер дегеніміз - ол РСФСР ҚК-нің 212.1 бабының 1 бөлімінде көзделген, қылмыс құрамының белгілерінен құралған, әрекет. Қарастырылып отырған жағдайда тұлға бұрын РСФСР ҚК-нің 212.1 бабының белгілеріне келетін, көлік құралын айдап әкеткені үшін емес, РСФСР ҚК-нің 206 бабының 1 бөлімі бұзақылық, яғни мүлдем басқа қылмыс үшін сотталған. Қозғалған мәселенің басқа шешімі оның жанына және рухына қайшы келетін, заңды негізсіз таратушы түсіндірме болар еді.
Содан кейін қарастырылып отырған мәселе 1969 жылғы 22 қазандағы РСФСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының қаулысында нақты рұқсат алды, онда Автомотокөлік құралдарын айдап әкетуді адам бұрын осыған ұқсас қылмыс жасағанда оның осы қылмыс үшін сотталған, сотталмағандығына қарамастан, барлық жағдайда да қайта жасалған ретінде саралау керек, - деп түсіндіріледі. Ұқсас және осы қылмыс туралы айта отырып, РСФСР Жоғарғы Соты еш күмәнсіз, тек РСФСР ҚК-нің 212.1 бабында көзделген, әрекетті ескерді.
01.07.1994 жылғы Заңмен РСФСР ҚК-нің 212.1 бабы алып тасталды, бірақ РСФСР ҚК-нің Меншікке қарсы қылмыс V тарауына Көлік құралдарын, атты немесе өзге құнды мүліктерді ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену 148.1 бап енгізілді. Аталмыш жағдайда заң шығарушы айдап әкету терминінен бас тартты [8, б. 39].
1973 жылдан 1994 жылдың ортасына дейін РСФСР ҚК-де айдап әкеткені үшін жауапкершілікті көздейтін, екі қылмыстық-құқықтық норма болды, әрі олар тек қылмыс мәні бойынша ажыратылды - жол қозғалысында қатысатын, көлік құралдары және көлік кемесі. 1994 жылдың ортасынан бастап тек бір қылмыс айдап әкету деген атқа ие болды, Көлік кемесін айдап әкету 213.2 бабы. ҚР ҚК-нің жобаларының бірінде осы қылмыстың екеуі де Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыс бөлімінің Көлік қылмыстары бір тарауына орналастырылған болатын.
ҚК-тің 185 бабы көлік құралын немесе өзге де көлік құралдарын заңсыз иеленуді және оны бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсусіз айдауды қылмыстық әрекет деп таниды.
Көлік құралдарын немесе өзге де көлік құралдарын заңсыз иелену ҚК-тің алтыншы тарауында қарастырылған барлық қылмыстар сияқты бір объектіге - меншік қатынастарына қол сұғылады. Алайда аталған қылмыс тағы бір объектіге - көлік қозғалысының және оны пайдаланудың қауіпсіздігіне қастандық жасайды.
ҚК-тің алтыншы тарауында қарастырылған басқа қылмыстарға қарағанда, көлік құралдарын немесе өзге де көлік құралдарын айдап әкетудің өзіндік ерекше қастандық жасау заты бар: 1) көлік құралы; 2) өзге де көлік құралдары. Өзге де көлік құралдарына тракторлар, мотоциклдер және өзге де өздігінен жүретін машиналар (жол, құрылыс немесе ауылшаруашылық машиналары), басқа механикалық көлік құралдары (комбайн, автогрейдер, асфальт төсегіш) деп түсініледі.Темір жол, көлік немесе су көлігі (шағын су кемесі, моторлы қайық, байдарка, яхтадан басқалары) осы көрсетілген қылмыс құралының заты болып табылмайды, аталған көлік құралдары басқа арнаулы қылмыс құрамының заты ретінде саналады (295-бап). Бұл жағдайда көлік құралы бөтен болу керек. Айдап әкетушінің оны иелену немесе пайдалану құқығы болмау керек. Сондықтан оттұлғаның басқа мүшелерінің келісімінсіз өз бетінше көлік құралын пайдаланып отырған және бұрын оны пайдалануға мүмкіндік берілген отбасы мүшесінің әрекеттерінде қылмыстық нышандар құрамы жоқ. Еңбек қатынастарына байланысты көлік құралы бекітілген тұлғаның әрекеттерінде де қылмыстық нышандары жоқ деп саналады.
ҚК 295 бабының ескертпесіне сәйкес, жолдармен қозғалуға және жолаушыларды, жүктерді немесе оған орнатылған құрал-жабдықтарды тасымалдауға арналған механикалық көлік құралы, сондай-ақ өздігінен жүретін машина көлік құралдары болып табылады.
Айта кететін жайт, қарастырылып отырылған 185 баптағы қылмыс құрамының заты болып өздігінен жүретін, моторлы механикалық көлік құралдары ғана танылады. Мотормен жабдықталмаған көлік құралдары (велосипед, ат көлігі) бұл қылмыс құрамының затына жатпайды. Сондай-ақ жол қозғалысы ережесіне сәйкес двигателінің жұмыс сыйымдылығының көлемі 50 км аспайтын, жылдамдығы сағатына 40 км аспайтын көліктер де механикалық көлік құралдары болып табылмайды (мотовелосипед).
Қарастырылып жатқан қылмыстың объективті жағы екі өзара байланысты әрекеттерден құралады: көлік құралын немесе өзге де көлік құралдарын заңсыз иелену және оны айдау. Қылмысты аяқталған деп тану үшін айыптының көлік құралын заңсыз иеленуі жеткіліксіз, оның оны айдаған болуы қажет [9, б. 83].
Иеленіп алу - бұл көлік құралын иеленушінің немесе иеленушінің иелігінен әр түрлі тәсілдер арқылы ашық немесе жасырын, алдау арқылы, күш қолдану немесе қолданбай, итеріп әкету арқылы уақытша алу болып табылады. Айыптының көлік құралына қатысты ешқандай құқықтары жоқ болса (иелену, пайдалану), оның әрекеттері заңсыз деп танылады.
Айыптының көлік құралына мініп оның тұрған жерінен (тұрақтан, азамат, кәсіпорын аумағынан, жағалаудан және т.б.) алшақтап кетуі оны айдау болып саналады. Бұл жағдайда айыптының жүрген ара қашықтығының мағынасы жоқ. Айдау қалай жүзеге асып отырғанының қылмыс құрамы үшін маңызы жоқ: қозғалтқышты пайдалану, итеру немесе тарту, есу арқылы және т.б.
Әрекеттерді ҚК-тің 185 бабы бойынша саралау үшін мүлік тек уақытша алынғандығы анықталу керек. Тұлғаның көлік құралын пайдаланған немесе пайдалануға ниеті болған уақыт кесіндісі маңызды емес.
Қарастырылып жатқан қылмыстың субъектісіне жасы 16 толған жауапқа қабілетті тұлғалар жатады, ал 185 баптың 2б, 3б, 4б бойынша 14 жасқа толған есі дұрыс адамдар танылады.
Субъективті жағынан көлік құралын немесе өзге де көлік құралдарын айдап әкету тікелей қасақаналықпен сипатталады. Айыпты көлік құралын уақытша заңсыз алып отырғанын және оны заңсыз айдап жүргенін түсінеді және соны қалайды. Бұл жағдайда айыптының мақсаты бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу болып табылмайды.
ҚК-тің 185 бабында қарастырылған қылмыстың бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсуден айырмашылығы, оның субъективті жағында. Бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу кезінде мүлік, оның ішінде көлік құралы заңсыз пайдакүнемдік мақсатпен иеленушінің немесе өзге заңды иеленушінің иелігінен алынып, айыптының немесе оның жақын адамдарының меншігіне айналдырылады. Ал көлік құралын айдап әкету кезінде көлік құралы айдау, жүк тасымалдау және тағы басқа мақсатпен уақытша алынады [10, б. 35].
Қарастырылып жатқан қылмыстың құрамына талдау жасаған кезде мына сауал туындайды: неге көлік құралын айдап әкету меншікке қарсы қылмыс деп танылады, ал теміржол жылжымалы құрамды, көлік немесе су кемесін айдап әкету қозғалыс пен көлікті пайдалану қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарға жатқызылған? (ҚК 295 б.). Оның үстіне, әрекеттегі қылмыстық заң автожол, су көлік құралдарының бұзылуын немесе жойылуын меншікке қарсы қылмыстарға емес, қозғалыс пен көлікті пайдалану қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарға жатқызады (ҚК 296 б.). Мұндай шешім белгілі-бір күмән талас-пікірді туғызады. Теміржол, көлік немесе су көліктері меншік заты болып табылмай ма, оларды айдап әкету меншікке қастандық келтірмей ме? Сонымен қатар автожол көлік құралын, өзге де көлік құралдарын айдап әкету қозғалыс пен көлікті пайдалану қауіпсіздігіне қастандық келтірмей ме? Теміржол, көлік және су көлік құралын айдап әкету сияқты, автожол көлік құралын немесе өзге де көлік құралдарын айдап әкетуді көліктік қылмыстарға жатқызған жөн болар еді.
Елдегі қылмыстық жағдайдың белең алуы жалғыз құқық қорғау органдарын ғана емес, жұртшылықты да алаңдатып отырғаны белгілі. Мұны ескере білген Ішкі істер министрлігі соңғы кездері көпшілікпен қоян-қолтық жұмыс істеу тәсіліне ден қоя бастады. Ал енді қазіргі уақытта автокөліктерді ұрлау жиілеп кетті. Соған байланысты біз "Астана көлік ұрлығына қарсы" жария акциясын өткізуге бел будық, дейді журналистермен кездескен криминалдық полиция комитетінің төрағасы С. Күсетов.
Ішкі істер министрлігінің көздеп отырған мақсаты ұрылардың ізіне қалың көпшіліктің назарын аудару. Әсіресе, автокөліктерді айдап әкетушілерді жүргізушілердің тап басатыны анық. Сондықтан, ең алдымен, жұртшылықты көліктерді айдап әкету мен тонауға қарсы қам жасауға, қырағылықтарын арттыруға, сөйтіп автокөлікті айдап әкету ұрлығын төмендетуге жұмылдырып отыр. Оның үстіне аталған комитет ұялы телефон байланыс кампаниясымен қосылып "Айдап әкету" атты қосымша қызмет көрсетуді ұйымдастырып отыр. Бұл қызмет көрсету арқылы ұялы телефоны бар азаматтар өздеріне "SMS" хабарламасы түскенде айдауда жүрген автокөлікті бірден байқайды. Ұрланған көліктің нөмірі, түсі, маркасы, жылы және т.б. бір ерекше белгілері жазылады. Мұны анықтаған жүргізуші ұялы телефонымен "SMS" хабарлама сында көрсетілген жедел басқару орталығындағы 714255 немесе 102 нөмірге өзі көрген ұрланған көлікті бірден хабарлайды. Бұл полиция үшін ұрланған барлық автокөліктерді ұзатпай ұстауда теңдесі жоқ көмек болмақ, дейді құқық қорғаушылар.
Көлік санының көптігіне қарай оны ұрлау да күннен күнге артып барады. Мәселен, 16-20 ақпан аралығында комитет "Қақпан" жедел шарасын өткізу барысында бұрын жасалған 32 қылмысты ашты. 12 іздеуде жүрген қандыбалақ қылмыскер ұсталып, бұрын қолды болған 55 автокөлік табылды. Сол сияқты 9-12 наурыз аралығында "Айдап әкету" операциясы ұйымдастырылды. Оның нәтижесінде 77 ұрланған автокөлік табылып, заңды иелеріне қайтарылды. Осы шара барысында 115 күдікті адам ұсталып, бұрын жасалған 38 ұрлық түрі әшкереленді. Бұған қоса 7 бірдей қылмыстық топ таратылды. Дегенмен, бүгінгі күні көлікті ұрлау 90-нан 109-ға дейін, яғни 21 пайызға өсіп отыр. Сондықтан полиция үшін қалың көпшіліктің көмегі қажет [11, б. 36].
1.2 Көлік құралдарын айдап кетудің түсінігі мен белгілері
Автокөлікті немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену, яғни айдап кету үшін жауаптылықты реттейтін қылмыстық-құқықтық норманың мазмұнына сипаттама беру аталған қылмыс құрамының түсінігі мен белгілерін, оның қол сұғушылық объектісін, ұқсас қылмыс құрамдарынан ажырата білуімізге немесе дұрыс дәрежелеуімізге зор мүмкіндік береді.
Автокөлік немесе өзге де көлік туралы тез дамыған пайдалы қарым-қатынастың қажетті түрі ретіндегі еліміздегі көлік туралы жүйесінің бірі болып саналады. Осыған қатысты болған қылмыстардың барлығы да өз алдына көлік құралдарымен байланысты қылмыстардың жүйесін құрайды. Ұзақ уақыт аралығында осы қылмыс құрамына қатысты оның түсінігі мен белгілерін анықтауда заң ғылымдарымен әр түрлі анықталамалар берілген болатын.
Алғашқы рет көлік құралдарын айдап кету туралы норма Қазақ ССР 1960 жылғы 1-қаңтарда күшіне енген қылмыстық заңының 221-бабында орын алып, онда автомашиналарды, мотоцикл немесе басқа қозғалыс құралдарын өз бетімен ұрлау мақсатынсыз мініп кетуі туралы айтылды. Көлік құралдарын айдап кету сол кезеңдегі қазақ ССР қылмыстық кодексіндегі Көліктегі қылмыстар атты 11-тарауында қарастырылды.
Осыған байланысты, көлік құралын айдап кетуді белгілеген қылмыс құрамы қазіргі кезеңде бөтеннің меншігіне емес, керісінше көлік құралының қозғалысқа келтірілуі мен қолданылуы саласындағы қалыпты қызметі мен тәртібіне қол сұғылады деп, көліктегі қылмыстардың қатарына жатқызылған болатын.
Қазақ КСР-нің Қылмыстық кодексінде көлік құралдарына автомобильдердің барлық түрлері, тракторлар және өздігінен жүретін өзге машиналар, трамвайлар мен троллейбустар, сондай-ақ мотоциклдер және басқа механикалық көлік құралдары жатады деп белгілеген. Айдап кету, өз алдына жеке түсінік ретінде алғаш рет Ресей Қылмыстық кодексінің 2012-1-бабымен Автомототранспорт құралдарын айдап кету деп танылып, көлік құралдарын басып алу және оны мініп кету деп түсіндірілді.
Бұл мәселеге қатысты көлік құралын айдап кетуді белгілейтін ноома, әрине өзгерместен осылай қала қойған жоқ, себебі, қылмыстық жауаптылыққа тарту мен жаза тағайындау барысындағы жеке даралау мен жекелеу қағидаларының сақталуында өз дәрежесінде көрінбеді.
Қазақстан Республикасының 1997 жылы 16-шілдедегі қабылдаған қылмыстық заңының жүйесі елеулі өзгерістерге ұшырауымен байланысты аталған норманы қолданудағы ғылыми пікірталастық кейіннен өз жаңа жолын тапты. Негізгі мәселелердің бірі болып, алғашқы кезекте қандай мүддеге қол сұғылатындығы туралы мәселе болды. Көлік құралын айдап кетуде, ең алдымен адамның өз көлігін пайдалануына немесе иелік етуіне не осы мүдделерін жүзеге асыруы құқығына қол сұғылады және негізгі зиян меншік қатынастарына келтіріледі - деген ұғымды бірқатар заңгерлер қолдайды.
Сонымен, еліміздің қылмыстық заң шығарушылығы, автомобиль немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленумен байланысты қылмыстарды Меншікке қарсы қылмыстар тобына жатқыза отырып оған қатысты шешімді түрде нақты нүкте қойды. Сөйтіп, заң шығарушылық арқылы, осы аталған қылмыстық-құқықтық меншік қатынастары, көлік құралдарын иелік ету құқығы, меншік иесінің көлікті пайдалану мен өкімдік етуін қорғау мүдделері өз қажеттілігін тапты.
Қазақстанның қылмыстық құқығында автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену ҚР ҚК 200-бабымен белгіленді. Бұл қылмыс бойынша меншік иесі, өзінің көлігін бір адамның айдап әкету салдарынан зиян шегеді, яғни көлік иесі белгілі бір уақыт аралығында өз көлігін пайдалану немесе билік ету мүмкіндігінен айрылады. Демек, бірінші кезекте көлік иесінің меншік құқығына қол сұғылса, екіншіден, жол қозғалысы қауіпсіздігіне зардап келтіруі мүмкін. Сондықтан аталған қылмыс түрін меншікке қарсы бағытталған және соған сәйкес жазалау түрін айқындау дұрыс болып табылады.
Меншікке қарсы қылмыстар пайда табу мақсатында және пайда табу мақсатынсыз болып екіге бөлінеді. Пайда табу мақсатындағы қылмыстар, мүлікті алумен байланысты талан-таражбен байланысты және талан-таражбен байланысты емес қылмыстарға бөлуге болады. Аталған қылмыс құрамы талан-таражбен байланысты емес қылмыстар қатарына жатады. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену құрамы күрделі сипатқа ие және қылмыстық құқық теориясында біртекті талданбаған. Бірқатар авторлар айдап кетуді өз еркімен көлік құралдарын басып алу және оны мініп жүру деп түсіндіреді. Кейбір авторлар мысалы, мұндай әрекет өз еркімен көлік құралдарын басып алу және оны тұрған орнынан белгілі бір қашықтықта қозғалысқа келтіруі деп таниды. Бұдан басқа да осы қылмыс құрамына қатысты айтылған анықтамалар да бар. Олар: автокөлік құралдарын заңсыз иелену және оны жүргізу; көлікті жүргізуге құқығы жоқ адамның көлік құралының кабинасына заңсыз енуі және оны тұрған орнынан алып кетуі; өз еркімен көлік құралдарын заңсыз иелену.
Адамның көлік құралын өз бетімен және де заңсыз жасаған әрекетін біртектес айдап әкету - деген түсінікпен қамти атай отырып, заң шығарушы дұрыс анықтама берген. Себебі, айдап кетудің өзі қылмыскердің өз мақсатын жүзеге асыру ниетімен байланысқан, яғни өз бетімен заңсыз түрде меншік иесінің ырқына қарсы түрде бағытталған әрекетін айқындайды.
Біздің ойымызша, жоғарыда айтылған анықтамалармен салыстырғанда анағұрлым дұрыс анықтама болып бөтеннің көлік құралын заңсыз түрде уақытша пайдалануы және оны табылған орнынан қозғалысқа келтіруі танылатын сияқты.
Көлік құралын айдап кетудегі ұрлау мақсатының болмауы нақты осы қылмыс құрамының нақты белгілерін ашып көрсетеді. Сондықтан да ұрлау мақсатынсыз деген ұғым, осы айтылған қылмыс құрамының міндетті белгісі ретінде көрініп, оны ұрлаудан айырып алуымызға мүмкіндік береді. Ал ҚК 191 бабындағы анықтамасына келетін болсақ, пайдакүнемдік мақсатта бөтен мүлікті осы мүліктің меншік иесіне немесе өзге иеленушісіне залал келтіре отырып айыптының немесе басқа адамның пайдасына заңсыз, қайтарымсыз алып қою және айналдыру деп көзделген.
Ал осы аталған қылмыс құрамына қатысты берілген ұрлау мақсатынсыз деген ұғым тар шеңберде көрініп тұрған секілді. Біздің ойымызша, ұрлау мақсатынсыз деген тіркесті талан-таражға салу мақсатынсыз деген сөзбен ауыстыру анағұрлым әрі түсінікті болар еді.
Автокөлікті немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену орташа ауырлықтағы қылмыстар санатына жатқызылады. Ал, осы құрамның басқа бөліктері ауыр қылмыстар санатына жатады.
Біздің көзқарасымызша, автокөлікті немесе өщге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленуді талдаудағы оның аталған белгілері мен критерийлері осы қылмыс құрамын толық тұрғыда сипаттайды. Жоғарыда айтылғандарға орай біздер, автокөлікті немесе өзге де көлік құралдары ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену - деп адамның өз бетімен бөтеннің көлік құралын тұрған орнынан жеке басы пайдасы үшін, өз меншігіне айналжыру ниетінсіз қозғалысқа келтіруі танылады.
Көлік құралдарын ұрлаудың қылмыстардың ең кең таралған санаттарының бірін құрайтындығын ескере отырып, онымен күрес шетелдік мамандардың пікірі бойынша тиісті құқықтық және заңнамалық шараларды жүзеге асыруды талап етеді.
Автомобильдерді ұрлау және айдап әкету сияқты қылмыстардың өсуі кейбір мемлекеттерде осы қылмыстар үшін жауапкершілікті реттейтін, нормалардан құралған, арнайы заңдар қабылдау қажеттілігін туындатты. Осыған қатысты алғанда АҚШ заңнамалары айтуға тұрарлықтай.
АҚШ-да ұрланған автомобильдерді бір штаттан екіншісіне тасымалдаумен күресуге бағытталған, алғашқы заңнамалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫН ЗАҢСЫЗ ИЕЛЕНУДІҢ ТҮСІНІГІ МЕН ОЛ ҮШІН БЕЛГІЛЕНГЕН ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ ПАЙДА БОЛУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МӘНІ 5
1.1 Қазақстандағы көлік құралдарын айдап кетумен қылмыстық-құқықтық күресудің қалыптасу тарихы 5
1.2 Көлік құралдарын айдап кетудің түсінігі мен белгілері 14
2 ҚАЗАҚСТАН ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢНАМА БОЙЫНША КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫН АЙДАП КЕТУДІҢ ҚҰРАМЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҰ ТАЛДАМАСЫ 21
2.1 Көлік құралдарын айдап кетудегі қылмыстық құқық бұзушылық объектісі мен заты 21
2.2 Көлік құралдарын айдап кетудің объективті жағының қылмыстық-құқықтық сипаттамасы 32
2.3 Көлік құралдарын айдап кетудің субъективті жағы мен субъектісі 34
3 КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫН АЙДАП КЕТУДІҢ ТҮРЛЕРІН ЖІКТЕУДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 38
3.1 Көлік құралдарын айдап кетуді жіктеудің мәселелері 38
3.2 Көлік құралдарын айдап кету туралы заңнаманың жетілдірілу мәселелері 43
ҚОРЫТЫНДЫ 54
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 59
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Көлік құралдары олардың жоғары қауіпті көздерге жататындығына байланысты әрқашан қылмыстық заңнаманың қорғауында болды.
Көлікке қатысты қылмыстардың барынша кең таралған түрі - әуе кемесін айдап әкету болып есептеледі. Егер Ресейде авиацияның бүкіл тарихындағы айдап әкету фактілері салыстырмалы түрде шамалы көлемде есептелсе, ал шет елдерді соңғы уақыттарда көлік қарақшылығының толқыны шарпып тұр. Қылмыстық әрекеттің бұл түрінің шыңы - 60-шы жылдардың соңы, 70-ші жылдардың ортасына келді. БҰҰ-ның деректері бойынша егер 1930-1961 жылдар аралығында 42 іске асқан және іске аспаған ұшақ айдап әкету жағдайлары байқалған.
Айдап әкетуші - камикадзелер кейіннен оларды Нью-Иорктағы және Вашингтондағы лаңкестік актілерді іске асыру құралы ретінде пайдаланған, АҚШ-ғы 11 қыркүйектегі төрт жолаушылар ұшағын біруақытта айдап әкету адамзат тарихында болып көрмеген көлік лаңкестігі акциясына айналды. Жасалған қылмыстың нәтижесінде жалпы алғанда бірнеше мың адам опат болды, мүліктік залал 20 млрд доллардан асып кетті.
2009-2014 жылдары Қазақстан аумағында көлік кемелерін немесе су көлігін, не теміржолдың қозғалатын құрамын айдап әкету туралы статистикалық деректер мынадай: 2009 жылдары - 20, 2010 - 18, 2011 - 10, 2012 - 12, 2013 - 14, 2014 жылы - 10 қылмыс тіркелген. [1, б. 20]
Қазақстан Республикасының Кылмыстық кодексінде көлікті айдап әкету терминімен объективті жағының жалпы элементтері бар, екі қылмысты айтады, сонымен қатар көлікті айдап әкетуге жауапкершілікті көздейтін, баптар Қылмыстық кодекстің әр түрлі тарауларында орналасқан, сондай-ақ олар қоғамдық қауіптілігінің әр түрлі дәрежелерімен сипатталады. Осы ұқсастық және едәуір маңызды айырмашылықтар аталған қылмысты саралауда қиыншылықтар тудырады.
Мәселен, құқық қорғау органдарының қызметкерлері 2007 жылдан бастап ҚР Қылмыстық кодексі әрекет етіп келе жатқан жылдар бойы 211 бапта және сондай-ақ көлік құралдарын айдап әкетудің объективті жағы бойынша онымен ұқсас ҚР ҚК 200 бабында көзделген, қылмыстың мәнін анықтауда қиыншылық көреді.
Зерттеу тақырыбының маңыздылығы көлік құралдарын айдап кету туралы қылмыстық заңның қолданылуымен байланысты қиындықтармен түсіндіріледі. Бұл адамдарды сату үшін жауаптылық туралы қылмыстық-құқықтық норманы толық зерттеу мен түсіндірудің қажеттілігін негіздейді.
Зерттеудің мақсаты көлік құралдарын айдап кету: қылмыстық-құқықтық жіктелудің және құқықтық базаның бағалануының теориялық негіздерін жасау болып табылады.
Көрсетілген мақсат келесідей міндеттер арқылы қол жеткізілді:
- Көлік құралдарын заңсыз иеленудiң түсiнiгi мен ол үшін белгіленген қылмыстық жауаптылықтың пайда болу тарихы және оның мәнін қарастыру;
- Қазақстандағы көлік құралдарын айдап кетумен қылмыстық-құқықтық күресудің қалыптасу тарихын зерттеу;
- Көлік құралдарын айдап кетудің түсінігі мен белгілерін қарастыру;
- Қазақстан қылмыстық заңнама бойынша көлік құралдарын айдап кетудің құрамының қылмыстық-құқықтық талдамасын зерттеу;
- Көлік құралдарын айдап кетудегі қылмыстық құқық бұзушылық объектісі мен затын айқындау;
- Көлік құралдарын айдап кетудің объективті жағының қылмыстық-құқықтық сипаттамасын қарастыру;
- Көлік құралдарын айдап кетудің субъективті жағы мен субъектісін қарастыру;
- Көлік құралдарын айдап кетудің түрлерін жіктеудің ерекшеліктерін зерттеу;
- Көлік құралдарын айдап кету туралы заңнаманың жетілдірілу мәселелерін қарастыру.
Зерттеудің объектісі: көлік құралдарын айдап кетудің қылмыстық құқықтық мәселелерін қарастыру.
Зерттеудің пәні: көлік құралдарын айдап кетудің құқықтық реттелуін зерттеу.
Зерттеудің әдістемелік негізін қоғамдық процестер мен әлеуметтік-құқықтық құбылыстарды танудың диалектикалық әдісі құрайды. Зерттеу барысында жалпы ғылыми, жеке-ғылыми және арнайы таным әдістері қолданылды: тарихи-құқықтық, ресми-логикалық, салыстырмалы-құқықтық, статистикалық, нақты-әлеуметтік және т.б.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы ҚР ҚК көлік құралдарын айдап кету туралы қарастырылған жаңа қылмыстық құрам шеңберіндегі көлік құралдарын айдап кету қылмыстық-құқықтық мәселесінің бірінші рет кешенді теориялық талдануы қолданылды, ол барлық элементтер мен белгілер, сондай-ақ сараланған және ерекше сараланған белгілері толық қарастырылған.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫН ЗАҢСЫЗ ИЕЛЕНУДІҢ ТҮСІНІГІ МЕН ОЛ ҮШІН БЕЛГІЛЕНГЕН ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ ПАЙДА БОЛУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МӘНІ
1.1 Қазақстандағы көлік құралдарын айдап кетумен қылмыстық-құқықтық күресудің қалыптасу тарихы
Әрбір қылмыс құрамы өздігінше даму сипатына ие. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленуге қатысты қылмыс құрамының қылмыстық жауаптылық белгілерін анықтаудың даму кезеңдері аса терең емес. Себебі, автокөліктің өзі біздің елімізге келуінің өзіне ұзақ уақт бола қоймады. Бүгінгі таңда ғылыми-техникалық прогрестің жарқын даму жетістіктерінің бірі болып автокөлік танылады.
Жалпы, Ресейдегі болған қазан төңкерісіне дейін Қазақстан өңірінде, механикалық көлік құралы болмағандықтан жолсыздықтың өңірі болып танылды. Көп тараған көлік түрі ретінде ат арба немесе теңдеп жүк артылатын жануарлар танылды. Автопарк 1910 жылдары шет елдермен өндірілген 20 автомобиль және 12 мотоциклды құралы, ал еліміздің кейбір өңірлерінде автокөлік туралы түсінікті тіптен жұрт білмеді.
Қазақстанның жерінде көлік құралдарының қозғалысы қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған және үлкен рөл атқарған, Қазақ КСР 1923 жылы 15-сәуірде қабылданған Жүк немесе жеңіл автокөлік құралдарының және мотоциклдың Қазақ КСР аумағындағы қозғалыс тәртібі туралы қаулысы табылды. Зерттеушілердің мәлімдеуі бойынша, алдыңғы Кеңес Одағының қылмыстық кодексі қабылданғанға дейін, осыған ұқсас әрекеттер бұзақылық, кей жағдайларда мүлікті жою немесе бүлдіру, өзінше билік ету әрекеттері ретінде сараланды. Сонымен қатар, олар әкімшілік тәртіппен де қудаланған. Мысалы, елімізде 1930 жылдары көлік құралдарын ұрлау немесе тонау әрекеттері аса көп кездесе қойған жоқ болатын.
Еліміздің 1960 жылдардағы халық шаруашылығының дамуы, белгілі бір мөлшерде көлік құралдарының мәні мен алатын орнын көтермелейтін мән-жайларға әкеп соқтырды. Өйткені, көлік құралдарына деген сұранысқа, адамдар саны күннен-күнге арта түсті. Осыған байланысты осы жылдары көлік құралдары санының көбеюіне қатысты автокөлікті немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену сияқты қылмыстар халық арасында тарай бастады. Көлік құралдарын айдап кетуі үшін қылмыстық жауаптылық қылмыстық кодексте нақты орын алмағандықтан, сол кездегі қолданылған 19 желтоқсан 1956 жылғы РСФСР Жоғарғы кеңесі Жарғысымен ұсақ бұзақылық ретінде жауаптылыққа тартылды.
Қылмыстық заңдағы автокөлікті немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену туралы қылмыстық жауаптылықты реттейтін арнайы норманың орын алмауы, осындай қылмыстық қол сұғушылық түрлерімен күрес жүргізуде және қауіпті қылмыстардың бірі көліктерді ұрлау сияқты қылмыстарға да кері әсерін тигізді. 1960 жылы 27-қазандағы Ресейдің Қылмыстық кодексінде автотранспортпен байланысты үш қылмыс құрамы орын алды. Қазақ КСР 1960 жылғы 1 қаңтарда заң күшіне енген қылмыстық заңында арнайы 221-бабымен көзделген, автомашиналарды, мотоцикл немесе басқа қозғалыс құралдарын өз бетімен ұрлау мақсатынсыз мініп кеткендігі үшін қылмыстық жауаптылықты көздеу нормасы алғашқы рет орын алды.
Бұл қылмысты әрекеттер үшін жазалау ретінде бір жылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына жазалауды не болмаса ықпал ету шараларының қолданылуы белгіленген болатын. Осы белгіленген баптың өзіне тән ерекшелігі болып, нақты қылмыс құрамының атауында мотоцикл деген түсініктің тікелей айтылуымен ерекшеленеді. Ал, қазіргі кезеңде еліміздегі қылмыстық заңмен белгіленген аталған бап бойынга мотоцикл деген ұғым өзге де көлік құралдары қатарына жатқызылған.
КСРО Жоғарғы Кеңесі Президумның 3-шілде 1965 жылғы Қылмыстық кодекске өзгертулер енгізу туралы жарғысымен, ҚК 221(1)-бабын автотранспорт құралдары мен өзге де өздігінен жүретін машиналарды ұрлау мақсатынсыз айдап кету деп толықтырылды. Осы аталған норма Қоғамдық қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіпке және халықтың денсаулығына қарсы қылмыстар атты РСФСР-дің ҚК 10-тарауындағы 212-1 бабымен белгіленді. Бұл көлік құралын айдап кетуді көздеген қылмыс құрамының диспозициясында, айтылған норманы қолдануда, теріске бұрмалайтын айдап кетудің түсінігі нақты орын алмаған болатын [2, б. 36].
Кейіннен, заңдылық пен құқықтық тәртіпті одан әрі жетілдіруімен қатар және де көлік құралдарын қолдану мәнділігінің арта түсуімен байланысты, осы аталған қылмыс құрамы тағы да заң атқарушылықпен елеулі өзгерістерге ұшырады.
Қазақ КСР Жоғарғы Советі Призидиумның 1966 жылғы 3-қаңтардағы Жарғысының басылымы бойынша аталған бап Автомототранспорт құралдарын өз бетімен мініп кетуі деп белгіленді.
Осы аталған баптың диспозициясымен автомототранспорт құралдарын немесе өздігінен жүретін басқа машиналарды ұрлау мақсатымен емес, өз бетімен мініп кету, деп анықталынып және ол үшін, мерзімі үш жылға дейінгі бас бостандығынан айыруға немесе бір жылға түзеу жұмыстарына жазалауды, не болмаса жүз сомға дейін штраф салуды, яки қоғамдық тез шаралары қолдануы белгіленген болатын.
Кейіннен, заңдылық пен құқықтық тәртіпті одан әрі жетілдіруімен қатар және де көлік құралдарын қолдану мәнділігінің арта түсуімен байланысты, осы аталған қылмыс құрамы тағы да заң атқарушылықпен елеулі өзгерістерге ұшырады.
Қазақ КСР Жоғарғы Советі Президиумының 1966 жылғы 3-қаңтардағы Жарғысының басылымы бойынша аталған бап Автомат транспорт құралдарын өз бетімен мініп кетуі деп белгіленеді.
Осы аталған баптың диспозициясымен Автотранспорт құралдарын немесе өздігінен жүретін басқа машиналарды ұрлау мақсатымен емес, өз бетімен мініп кетуі деп анықталынып және ол үшін, мерзімі үш жылға дейінгі бас бостандығынан айыруға немесе бір жылға түзеу жұмыстарына жазалауды, не болмаса жүз сомға дейін штраф салуды, яки қоғамдық тез шаралары қолдануы белгіленген болатын.
Бұл кезекті елеулі өзгеріске ұшыраған қылмыс құрамы бойынша заң шығарушылықпен біздер аңғарып отырғанымыздай ұрлаумен байланыссыз екендігін нақтылай келе, сонымен қатар қылмысты әрекеттері үшін жазалау шараларының едәуір арта түскендігін байқаймыз.
Сол кезеңде одақтас республикаларда осы аталған көлік құралдарын айдап кеткендігі үшін қылмыстық жауаптылықты белгілейтін нормаларды белгілеген. Бірақ та біздердің салыстырмалы-құқықтық талдаумен байланысты болған зерттеулеріміздің көрсеткеніндей, олармен көлік құралдарын айдап кеткендігі және ол үшін тағайындалынатын жазалаудың белгілерін әр түрлі тұрғыда қарастыратындығы анықталды.
Қылмыстық заңдағы келесі өзгерістердің бірі болып, 1970 жылғы 6-қазанындағы КСРО Жоғарғы Соты Пленумының Автокөлік қылмыстары туралы істер жөніндегі сот тәжірибесі туралы №11 қаулысымен, аталған қылмыс құрамына қатысты сұрақтардың бірқатары анықталынды. Соның ішінде көлік құралын айдап кету автомотранспорттық қылмыстар тобына жатқызылған болатын.
Жалпы қылмыстық заң нормаларын пайдаланудағы Қазақ КСР белгілеген ҚК 221-бабын қолдану, сол кезеңдері өзінің құндылығын жоғалта қойған жоқ еді, дегенмен де, осы қылмыс құрамына қатысты ғылыми пікірталастықтар қайтадан жаңа деңгейге шықты. Осыған байланысты болған негізгі қойылған сұрақтардың бірі болып, бірінші кезекте біздердің заң шығарушылығымыз бойынша осы талдауға жатқызылған қылмыс құрамы, көліктегі қылмыстар тобында ма, жоқ әлде жасалуы кезінде меншік қатынасына қол сұғатындығын нақты түрде расталуын анықталуы қажеттілігі табылды.
Көп ұзамастан осы қылмыстық әрекетті қылмыс құрамы кезекті елеулі өзгерістер мен толықтыруларға ұшырады. Ол қазіргі кезеңдегң, яғни біздердің заң жүзінде қолданып отырған 1998 жылғы 1-қаңтардан бастап заң күшіне енген Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық заңымен белгіленген норма болып табылады.
Осы жаңа қылмыстық заңмен Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену үшін қылмыстық жауаптылықты белгілеген қылмыс құрамы ҚР ҚК-нің Ерекше бөлімінде белгіленген Меншікке қарсы қылмыстар атты тарауында көрсетілген.
Көлік құралын айдап әкету немесе айдап әкету мақсатында тартып алу - соңғы жылдары шетелде және біздің елде де ерекше белең алып келе жатқан, өрескел қылмыс. Оның қоғамдық қауіптілігі - оның көлік кеңістігін пайдаланудың белгіленген тәртібін бұзуымен, жолаушылардың, экипаж мүшелерінің, өзге адамдардың өмірі мен денсаулығына жоғары қауіп төндіруімен, авария, апат тудыруымен, мемлекетаралық қатынастарды шиеленістіруіменанықталады.
Тек 1994 - 1998 жылдар аралығында Қазақстанның азаматтық авиациясының қызметіне заңсыз араласуға қатысты 900-ден артық акт жасалған, соның ішінде көлік кемесін тартып алу әрекеті - 10, жер шабуылы -22, азаматтық авиацияның атына қорқыту - 54, көлік көлігі объектілеріне санкциясыз ену жағдайлары - 70.
Қазақстан Республикасының, сондай-ақ бүкіләлемдік бірлестіктің ішкі және сыртқы қауіпсіздігіне қауіп төндіріп отырған - қылмыстық мақсаттарын жүзеге асыру құралы ретінде көлік көлігін, көлік кемесін тартып алу немесе айдап әкету таңдалуы мүмкін болатын, лаңкестік.
Лаңкестікпен байланысты, аталған әрекеттердің мазмұнын талдау оны халықаралық сипаттағы қылмыстарға жатқызады. Қазіргі уақытта көптеген елдегі ұлттық заңдар ұшақты айдап әкеткендігі, олардың экипажына шабуыл жасағандығы, ұшу қауіпсіздігіне қауіп төндіретін, әрекеттер үшін жауапкершілік көздейді.
Бұл заңдар бастапқыда кеме қатынасына - теңіз қарақшылығына қарсы қылмыстарды қарастыратын, құқық саласымен ұқсастығы бойынша әзірленген. Содан кейін олар нақты көлік көлігіне қолданылатын, ерекше сипатқа ие болды [3, б. 49].
Батыс елдерінде қолданылатын, мұндай заңнаманың айрықша ерекшеліктерінің бірі - қолданылатын санкцияның ауырлығы болып есептеледі. Мәселен, Францияның Қылмыстық кодексінде бортында адамдары бар, ұшу аппаратын, кемені немесе басқа көлік құралдарын тартып алғандығы немесе бақылауды өз қолына алғандығы үшін (физикалық күш көрсету немесе күш көрсетемін деп қорқыту арқылы) жиырма жылға қамау жазасы кесіледі (224.6 б.). Егер бұл қылмыстық іс азаптау немесе қатыгездік актілерімен ілесе жүретін болса немесе егер оның нәтижесінде бір немесе бірнеше адам опат болса, кінәлі өмір бойы бас бостандығынан айрылады (224.7 б.).
Көлік қарақшылығына қарсы заңнама АҚШ-да біршама тыңғылықты әзірленген. Бұл жерде шабуыл жасау, бұқтыру немесе қорқыту жолымен, экипаждың немесе ұшаққа қызмет көрсететін, құрамның (аспансерікті қоса алғанда) әрекетіне араласу қылмыстың жеке түрлері ретінде ажыратылады. АҚШ-ның заңдар Жинағы бөлімінде осы параграф бойынша санкция 10 мың долларға дейін айып төлеуді немесе 20 жылға дейінгі мерзімге абақтыға жабуды, не екеуін де бірге қолдануды көздейді, Егер осындай әрекетті жасау кезінде қару қолданылатын болса, өмір бойы бас бостандығынан айрылуы мүмкін.
Кейінірек АҚШ заңдар Жинағына көлік қарақшылығы ұғымы енгізілді. Бұл - күш қолдану немесе қолдану қауіпімен қылмыстық ниетте жасалған, азаматтық коммерциялық авиакөлік құралын тартып алу, не ұшу кезінде оған бақылау жүргізу. Жаза - өлім жазасы, не кем дегенде 20 жылға түрмеге жабу.
Көлік құралдарына және ұшу қауіпсіздігіне қол сұғумен күресте жекелеген елдердің күшінің жеткіліксіз екендігін, көпжылдық тәжірибе нақты растады. Бұл мәселе ұлттық шеңберге дейін өсті және халықаралық сипатқа ие болды.
Сондықтанда, азаматтық авиация объектілеріне қарсы бағытталған, қылмыстармен күреске үш халықаралық конвенцияның арналуы кездейсоқтық емес: көлік кемесінің бортында жасалған, қылмыстар және кейбір басқа актілер туралы Конвенция (Токио, 1963 ж.), көлік кемелерін заңсыз тартып алумен күрес туралы Конвенция (Гаага, 1970 ж.) және азаматтық ациация қауіпсіздігіне қарсы бағытталған, заңсыз актілермен күрес туралы Конвенция (Монреаль, 1971 ж.).
Әрбір келесі құжаттарда аталған қылмыстардың құрамы едәуір толығырақ тәптіштеледі. Токио конвенциясы азаматтық авиацияның қызметіне заңсыз араласу деп, - көлік кемесінің, не оның бортындағы адамдардың немесе мүліктердің қауіпсіздігін қатерге тігуі мүмкін болатын немесе қауіп төндіретін немесе борттағы тәртіпті сақтауға қауіп төндіретін, құқық бұзушылық болып есептелетін немесе есептелмейтін, қылмыстық құқық бұзушылықты немесе әрекетті түсінеді [4, б. 45].
Сонымен қатар, аталған іс-әрекеттерге борттағы адам күшпен немесе араласу актісінің күшімен қорқытып , ұшып бара жатқан көлік кемесін тартып алған немесе басқаруды қылмыстық пайдаланған немесе ол осындай актіні жасауға дайындалған жағдайлар жатқызылған.
Гаага конвенциясында көлік кемесін тартып алу ұғымы нақтыланған. 1 бапта, күшпен немесе күшпен қорқыту-ды көрсетумен қатар, кез-келген басқа қорқытулар ұғымы енгізілген. Сонымен қатар, көлік кемесін басқаруды қылмыстық пайдалану ұғымы тәптіштелген. Гаага конвенциясының тұжырымдамасы көлік кемесін тартып алуды немесе оған бақылау жүргізуді, не аталған актіні жасауға әрекеттенуді осылай таниды. Сыбайластарының әрекеттерін қылмыстық деп тану маңызды қосымша болды.
Монреаль конвенциясының тұжырымдамасы едәуір толық болып есептеледі. Онда егер ол ұшып бара жатқан көлік кемесінің бортындағы адамдарға қатысты заңсыз күш көрсететін болса және егер бұл акт кеменің қауіпсіздігіне қауіп төндіретін болса, онда ол кінәлінің қылмыстық әрекеті деп белгіленген. Көлік кемесін қирату, оны істен шығаратын немесе ұшу қауіпсіздігіне қатер төндіретін, зақым келтіретін актілер де осылай танылады.
Бұл құрамға қандай да бір тәсілмен көлік кемесіне, оны бүлдіретін, зақым келтіретін, істен шығаратын немесе ұшу қауіпсіздігі үшін қатер төндіретін, құрылғыларды немесе заттарды орналастыру (немесе осыған алып келетін әрекеттер жасау) жатады.
Соған қарамастан, біздің ойымызша, халықаралық заңнама, сондай-ақ шетелдік мемлекеттердің заңнамасы да ұшу қауіпсіздігіне қол сұғуды, көлік қарақшылығын анықтауда және саралауда оның тиімділігін төмендететін, бірқатар олқылықтардан зардап шегеді.
Мәселен, соңғы екі конвенцияның қағидалары келісетін мемлекеттер, ешқандай ерекшеліксіз қылмыстық қудалау мақсаты үшін істі өзінің құзіретті органдарына беруге міндетті екендігін тиянақтайды. Алайда мақсаты үшін деген сөз біршама тиянақсыз. Шын мәнінде алғанда, аталған мақсат ұлттық заңнама шеңберінде сотпен қарастырылатын, мақсатпен сәйкес келмеуі мүмкін. Және де егер, қылмыскерлер өздерінің әрекеттерінің саяси дәлелдерін тануды талап ететін болса, онда нақты түрде қылмыс құрамы мүлдем болмауы да мүмкін [5, б. 59].
Міне, сондықтанда Қазақстан Республикасымен 2000 жылы 7 тамызда бекітілген, лаңкестікке жол бермеу туралы Еуропа Конвенциясының қатысушылары бірқатар қылмыстарды саяси ретінде қарастырмауға келісті. Бұл - Гаага және Монреал конвенцияларымен көзделген, құқық бұзушылық. Яғни, аталған конвенцияда көзделген, әрекетті жасаған, қылмыскер келіскен мемлекеттердің аумағында оны саяси қылмыскер деп тануды және осы негізде ұлттық соттың төрелігіне бермеуді талап етіп, халықаралық жанжал шығара алмайды.
Сонымен қатар, лаңкестікке жол бермеу туралы Конвенцияның 8 бабының 2 бөлімінде, егер қылмыскерді шет мемлекетке беру туралы өтініш іс жүзінде осы адамды нәсілі, ұлты немесе саяси көзқарастарының пайымдаулары бойынша ізіне түсу немесе жазалау мақсатында ұсынылған деп ойлауға мемлекеттің елеулі себептері болса, оның ешқандай жағдайы заңдық өзара көмек туралы тұжырымдаушы міндеттеме ретінде түсіндірілуі мүмкін емес екендігі жайлы императив берілген.
Қазақстан конвенцияны ескертпемен бекіткен, соның ішінде осы нормаға қатыстысы бар: Қазақстан Республикасы Конвенцияның 5 бабы және 8 бабының 2 тармағының қағидалары, беру және құқықтық көмек мәселелері бойынша халықаралық ынтымақтастықтың тиімділігіне нұқсан келтірмей, Конвенцияның ықпалына жататын, қылмысты жасағандығы үшін жауапкершіліктің болмай қалмауын қамтамасыз ететіндей түрде, қолданылуы керек дегенді басшылыққа алады [6, б. 67].
Қазақстанның құқықтық жүйесінің құрамдас бөлігі ҚР халықаралық құқық және халықаралық шарттарының жалпыға танымал қағидалары мен нормаларын салыстырмалы тануға қатысты ҚР Конституциясының 15 бабы, 4 бөлімінің тұжырымдамасына сүйене отырып, соттардың, прокуратуралардың, құқық қорғау органдарының халықаралық шарттарды қолдануы туралы федеральдық заңдар мен басқа нормативтік құқықтық актілердің ұйғарымы елеулі мәнге ие болады. Бұл әсіресе, Кодекстің ҚР Конституциясынан басқа халықаралық құқықтың жалпыға танымал қағидалары мен нормаларына (1 б., 2 бөл.) негізделетіндігі, Қылмыстық кодекспен реттелетін, қатынастарға халықаралық шарттарды тікелей қолдану туралы қазіргі таңда ресей заңнамаларында кең таралған ұйғарыммен толықтырылмайтындығы жайлы қағида айтылатын, ҚР Қылмыстық кодексіне қатысты.
ҚК-тің Ерекше бөлімінде халықаралық шарттарға сілтеме Бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыс атты 4 тараудың тек екі бабында: жаппай қырып-жою қаруын өндіргену, иемдену немесе өткізу үшін (162 б.) және соғыс жүргізудің тиым салынған құралдарыы мен әдістерін қолданғаны үшін жауапкершілік (163 б.) белгілеуге қатысты берілген.
1960 жылғы РСФСР ҚК-нің Көлік кемесін айдап әкету 2013. 2 бабымен салыстырғанда оның біршама ауқымдырақ қылмыс мәнінің сипатын атап өтпеске болмайды. 211 бап көлік көлігінен басқа су көлігін немесе теміржолдың жылжымалы құрамын айдап әкеткені үшін қылмыстық жауапкершілікті көздейді. Су көлігі кемелерінің қатарына әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы Кодекстің 110 бабына берілген ескертуге сәйкес, басты қозғалтқышының қуаты 75 л.с. өздігінен жүретін кемелер және сыйымдылығы 80 регистрлік тонадан кем болмайтын, өздігінен жүрмейтін, кемелер, азаматтарға тиесілі моторлы кемелер деп түсінуге болатын, (қозғалтқышының қуатына ткөліклсіз) тар моторлы кемелерді, ал көлік көлігі кемелеріне - мотодельтапландарды, көлік шарларын және басқаларды жатқызуға болады [7, б. 67].
РСФСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының 17.04.1973 жылғы Жарлығымен РСФСР ҚК-сі Қоғамдық қауіпсіздікке, қоғамдық тәртіпке және халықтың денсаулығына қарсы қылмыс атты 10 тарауға орналастырылған, Көлік кемесін айдап әкету 213.2 бабымен толықтырылды. 1960 жылғы РСФСР ҚК-де сол 10 тарауда айдап әкеткені үшін жауапкершілікті көздейтін (Көлік құралдарын айдап әкету 212.1 б.), норма болған еді.
РСФСР ҚК-нің 2121 бабын енгізгенге дейін 1965 жылдың 3 шілдесіндегі РСФСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығымен көлік құралдарын айдап әкету практикада бұзақылық көрініс ретінде қарастырылды және РСФСР ҚК-нің 206 бабы бойынша сараланды. Осыған орай ең алдымен, көлік құралын айдап әкеткен, әрі осыған ұқсас тәртібімен көрініс тапқан, бұзақылығы үшін бұрын сотталған, тұлғаның әрекетінде қайталанушылық белгісі барма деген сұрақ туындады. Қойылған сұраққа теріс жауап беру керек, өйткені РСФСР ҚК-нің 212.1 бабының 2 бөлімінде қайтадан жасалған сол әрекеттер жайлы айтылған. Заңдық тұрғыдан сол әрекеттер дегеніміз - ол РСФСР ҚК-нің 212.1 бабының 1 бөлімінде көзделген, қылмыс құрамының белгілерінен құралған, әрекет. Қарастырылып отырған жағдайда тұлға бұрын РСФСР ҚК-нің 212.1 бабының белгілеріне келетін, көлік құралын айдап әкеткені үшін емес, РСФСР ҚК-нің 206 бабының 1 бөлімі бұзақылық, яғни мүлдем басқа қылмыс үшін сотталған. Қозғалған мәселенің басқа шешімі оның жанына және рухына қайшы келетін, заңды негізсіз таратушы түсіндірме болар еді.
Содан кейін қарастырылып отырған мәселе 1969 жылғы 22 қазандағы РСФСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының қаулысында нақты рұқсат алды, онда Автомотокөлік құралдарын айдап әкетуді адам бұрын осыған ұқсас қылмыс жасағанда оның осы қылмыс үшін сотталған, сотталмағандығына қарамастан, барлық жағдайда да қайта жасалған ретінде саралау керек, - деп түсіндіріледі. Ұқсас және осы қылмыс туралы айта отырып, РСФСР Жоғарғы Соты еш күмәнсіз, тек РСФСР ҚК-нің 212.1 бабында көзделген, әрекетті ескерді.
01.07.1994 жылғы Заңмен РСФСР ҚК-нің 212.1 бабы алып тасталды, бірақ РСФСР ҚК-нің Меншікке қарсы қылмыс V тарауына Көлік құралдарын, атты немесе өзге құнды мүліктерді ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену 148.1 бап енгізілді. Аталмыш жағдайда заң шығарушы айдап әкету терминінен бас тартты [8, б. 39].
1973 жылдан 1994 жылдың ортасына дейін РСФСР ҚК-де айдап әкеткені үшін жауапкершілікті көздейтін, екі қылмыстық-құқықтық норма болды, әрі олар тек қылмыс мәні бойынша ажыратылды - жол қозғалысында қатысатын, көлік құралдары және көлік кемесі. 1994 жылдың ортасынан бастап тек бір қылмыс айдап әкету деген атқа ие болды, Көлік кемесін айдап әкету 213.2 бабы. ҚР ҚК-нің жобаларының бірінде осы қылмыстың екеуі де Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыс бөлімінің Көлік қылмыстары бір тарауына орналастырылған болатын.
ҚК-тің 185 бабы көлік құралын немесе өзге де көлік құралдарын заңсыз иеленуді және оны бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсусіз айдауды қылмыстық әрекет деп таниды.
Көлік құралдарын немесе өзге де көлік құралдарын заңсыз иелену ҚК-тің алтыншы тарауында қарастырылған барлық қылмыстар сияқты бір объектіге - меншік қатынастарына қол сұғылады. Алайда аталған қылмыс тағы бір объектіге - көлік қозғалысының және оны пайдаланудың қауіпсіздігіне қастандық жасайды.
ҚК-тің алтыншы тарауында қарастырылған басқа қылмыстарға қарағанда, көлік құралдарын немесе өзге де көлік құралдарын айдап әкетудің өзіндік ерекше қастандық жасау заты бар: 1) көлік құралы; 2) өзге де көлік құралдары. Өзге де көлік құралдарына тракторлар, мотоциклдер және өзге де өздігінен жүретін машиналар (жол, құрылыс немесе ауылшаруашылық машиналары), басқа механикалық көлік құралдары (комбайн, автогрейдер, асфальт төсегіш) деп түсініледі.Темір жол, көлік немесе су көлігі (шағын су кемесі, моторлы қайық, байдарка, яхтадан басқалары) осы көрсетілген қылмыс құралының заты болып табылмайды, аталған көлік құралдары басқа арнаулы қылмыс құрамының заты ретінде саналады (295-бап). Бұл жағдайда көлік құралы бөтен болу керек. Айдап әкетушінің оны иелену немесе пайдалану құқығы болмау керек. Сондықтан оттұлғаның басқа мүшелерінің келісімінсіз өз бетінше көлік құралын пайдаланып отырған және бұрын оны пайдалануға мүмкіндік берілген отбасы мүшесінің әрекеттерінде қылмыстық нышандар құрамы жоқ. Еңбек қатынастарына байланысты көлік құралы бекітілген тұлғаның әрекеттерінде де қылмыстық нышандары жоқ деп саналады.
ҚК 295 бабының ескертпесіне сәйкес, жолдармен қозғалуға және жолаушыларды, жүктерді немесе оған орнатылған құрал-жабдықтарды тасымалдауға арналған механикалық көлік құралы, сондай-ақ өздігінен жүретін машина көлік құралдары болып табылады.
Айта кететін жайт, қарастырылып отырылған 185 баптағы қылмыс құрамының заты болып өздігінен жүретін, моторлы механикалық көлік құралдары ғана танылады. Мотормен жабдықталмаған көлік құралдары (велосипед, ат көлігі) бұл қылмыс құрамының затына жатпайды. Сондай-ақ жол қозғалысы ережесіне сәйкес двигателінің жұмыс сыйымдылығының көлемі 50 км аспайтын, жылдамдығы сағатына 40 км аспайтын көліктер де механикалық көлік құралдары болып табылмайды (мотовелосипед).
Қарастырылып жатқан қылмыстың объективті жағы екі өзара байланысты әрекеттерден құралады: көлік құралын немесе өзге де көлік құралдарын заңсыз иелену және оны айдау. Қылмысты аяқталған деп тану үшін айыптының көлік құралын заңсыз иеленуі жеткіліксіз, оның оны айдаған болуы қажет [9, б. 83].
Иеленіп алу - бұл көлік құралын иеленушінің немесе иеленушінің иелігінен әр түрлі тәсілдер арқылы ашық немесе жасырын, алдау арқылы, күш қолдану немесе қолданбай, итеріп әкету арқылы уақытша алу болып табылады. Айыптының көлік құралына қатысты ешқандай құқықтары жоқ болса (иелену, пайдалану), оның әрекеттері заңсыз деп танылады.
Айыптының көлік құралына мініп оның тұрған жерінен (тұрақтан, азамат, кәсіпорын аумағынан, жағалаудан және т.б.) алшақтап кетуі оны айдау болып саналады. Бұл жағдайда айыптының жүрген ара қашықтығының мағынасы жоқ. Айдау қалай жүзеге асып отырғанының қылмыс құрамы үшін маңызы жоқ: қозғалтқышты пайдалану, итеру немесе тарту, есу арқылы және т.б.
Әрекеттерді ҚК-тің 185 бабы бойынша саралау үшін мүлік тек уақытша алынғандығы анықталу керек. Тұлғаның көлік құралын пайдаланған немесе пайдалануға ниеті болған уақыт кесіндісі маңызды емес.
Қарастырылып жатқан қылмыстың субъектісіне жасы 16 толған жауапқа қабілетті тұлғалар жатады, ал 185 баптың 2б, 3б, 4б бойынша 14 жасқа толған есі дұрыс адамдар танылады.
Субъективті жағынан көлік құралын немесе өзге де көлік құралдарын айдап әкету тікелей қасақаналықпен сипатталады. Айыпты көлік құралын уақытша заңсыз алып отырғанын және оны заңсыз айдап жүргенін түсінеді және соны қалайды. Бұл жағдайда айыптының мақсаты бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу болып табылмайды.
ҚК-тің 185 бабында қарастырылған қылмыстың бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсуден айырмашылығы, оның субъективті жағында. Бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу кезінде мүлік, оның ішінде көлік құралы заңсыз пайдакүнемдік мақсатпен иеленушінің немесе өзге заңды иеленушінің иелігінен алынып, айыптының немесе оның жақын адамдарының меншігіне айналдырылады. Ал көлік құралын айдап әкету кезінде көлік құралы айдау, жүк тасымалдау және тағы басқа мақсатпен уақытша алынады [10, б. 35].
Қарастырылып жатқан қылмыстың құрамына талдау жасаған кезде мына сауал туындайды: неге көлік құралын айдап әкету меншікке қарсы қылмыс деп танылады, ал теміржол жылжымалы құрамды, көлік немесе су кемесін айдап әкету қозғалыс пен көлікті пайдалану қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарға жатқызылған? (ҚК 295 б.). Оның үстіне, әрекеттегі қылмыстық заң автожол, су көлік құралдарының бұзылуын немесе жойылуын меншікке қарсы қылмыстарға емес, қозғалыс пен көлікті пайдалану қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарға жатқызады (ҚК 296 б.). Мұндай шешім белгілі-бір күмән талас-пікірді туғызады. Теміржол, көлік немесе су көліктері меншік заты болып табылмай ма, оларды айдап әкету меншікке қастандық келтірмей ме? Сонымен қатар автожол көлік құралын, өзге де көлік құралдарын айдап әкету қозғалыс пен көлікті пайдалану қауіпсіздігіне қастандық келтірмей ме? Теміржол, көлік және су көлік құралын айдап әкету сияқты, автожол көлік құралын немесе өзге де көлік құралдарын айдап әкетуді көліктік қылмыстарға жатқызған жөн болар еді.
Елдегі қылмыстық жағдайдың белең алуы жалғыз құқық қорғау органдарын ғана емес, жұртшылықты да алаңдатып отырғаны белгілі. Мұны ескере білген Ішкі істер министрлігі соңғы кездері көпшілікпен қоян-қолтық жұмыс істеу тәсіліне ден қоя бастады. Ал енді қазіргі уақытта автокөліктерді ұрлау жиілеп кетті. Соған байланысты біз "Астана көлік ұрлығына қарсы" жария акциясын өткізуге бел будық, дейді журналистермен кездескен криминалдық полиция комитетінің төрағасы С. Күсетов.
Ішкі істер министрлігінің көздеп отырған мақсаты ұрылардың ізіне қалың көпшіліктің назарын аудару. Әсіресе, автокөліктерді айдап әкетушілерді жүргізушілердің тап басатыны анық. Сондықтан, ең алдымен, жұртшылықты көліктерді айдап әкету мен тонауға қарсы қам жасауға, қырағылықтарын арттыруға, сөйтіп автокөлікті айдап әкету ұрлығын төмендетуге жұмылдырып отыр. Оның үстіне аталған комитет ұялы телефон байланыс кампаниясымен қосылып "Айдап әкету" атты қосымша қызмет көрсетуді ұйымдастырып отыр. Бұл қызмет көрсету арқылы ұялы телефоны бар азаматтар өздеріне "SMS" хабарламасы түскенде айдауда жүрген автокөлікті бірден байқайды. Ұрланған көліктің нөмірі, түсі, маркасы, жылы және т.б. бір ерекше белгілері жазылады. Мұны анықтаған жүргізуші ұялы телефонымен "SMS" хабарлама сында көрсетілген жедел басқару орталығындағы 714255 немесе 102 нөмірге өзі көрген ұрланған көлікті бірден хабарлайды. Бұл полиция үшін ұрланған барлық автокөліктерді ұзатпай ұстауда теңдесі жоқ көмек болмақ, дейді құқық қорғаушылар.
Көлік санының көптігіне қарай оны ұрлау да күннен күнге артып барады. Мәселен, 16-20 ақпан аралығында комитет "Қақпан" жедел шарасын өткізу барысында бұрын жасалған 32 қылмысты ашты. 12 іздеуде жүрген қандыбалақ қылмыскер ұсталып, бұрын қолды болған 55 автокөлік табылды. Сол сияқты 9-12 наурыз аралығында "Айдап әкету" операциясы ұйымдастырылды. Оның нәтижесінде 77 ұрланған автокөлік табылып, заңды иелеріне қайтарылды. Осы шара барысында 115 күдікті адам ұсталып, бұрын жасалған 38 ұрлық түрі әшкереленді. Бұған қоса 7 бірдей қылмыстық топ таратылды. Дегенмен, бүгінгі күні көлікті ұрлау 90-нан 109-ға дейін, яғни 21 пайызға өсіп отыр. Сондықтан полиция үшін қалың көпшіліктің көмегі қажет [11, б. 36].
1.2 Көлік құралдарын айдап кетудің түсінігі мен белгілері
Автокөлікті немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену, яғни айдап кету үшін жауаптылықты реттейтін қылмыстық-құқықтық норманың мазмұнына сипаттама беру аталған қылмыс құрамының түсінігі мен белгілерін, оның қол сұғушылық объектісін, ұқсас қылмыс құрамдарынан ажырата білуімізге немесе дұрыс дәрежелеуімізге зор мүмкіндік береді.
Автокөлік немесе өзге де көлік туралы тез дамыған пайдалы қарым-қатынастың қажетті түрі ретіндегі еліміздегі көлік туралы жүйесінің бірі болып саналады. Осыған қатысты болған қылмыстардың барлығы да өз алдына көлік құралдарымен байланысты қылмыстардың жүйесін құрайды. Ұзақ уақыт аралығында осы қылмыс құрамына қатысты оның түсінігі мен белгілерін анықтауда заң ғылымдарымен әр түрлі анықталамалар берілген болатын.
Алғашқы рет көлік құралдарын айдап кету туралы норма Қазақ ССР 1960 жылғы 1-қаңтарда күшіне енген қылмыстық заңының 221-бабында орын алып, онда автомашиналарды, мотоцикл немесе басқа қозғалыс құралдарын өз бетімен ұрлау мақсатынсыз мініп кетуі туралы айтылды. Көлік құралдарын айдап кету сол кезеңдегі қазақ ССР қылмыстық кодексіндегі Көліктегі қылмыстар атты 11-тарауында қарастырылды.
Осыған байланысты, көлік құралын айдап кетуді белгілеген қылмыс құрамы қазіргі кезеңде бөтеннің меншігіне емес, керісінше көлік құралының қозғалысқа келтірілуі мен қолданылуы саласындағы қалыпты қызметі мен тәртібіне қол сұғылады деп, көліктегі қылмыстардың қатарына жатқызылған болатын.
Қазақ КСР-нің Қылмыстық кодексінде көлік құралдарына автомобильдердің барлық түрлері, тракторлар және өздігінен жүретін өзге машиналар, трамвайлар мен троллейбустар, сондай-ақ мотоциклдер және басқа механикалық көлік құралдары жатады деп белгілеген. Айдап кету, өз алдына жеке түсінік ретінде алғаш рет Ресей Қылмыстық кодексінің 2012-1-бабымен Автомототранспорт құралдарын айдап кету деп танылып, көлік құралдарын басып алу және оны мініп кету деп түсіндірілді.
Бұл мәселеге қатысты көлік құралын айдап кетуді белгілейтін ноома, әрине өзгерместен осылай қала қойған жоқ, себебі, қылмыстық жауаптылыққа тарту мен жаза тағайындау барысындағы жеке даралау мен жекелеу қағидаларының сақталуында өз дәрежесінде көрінбеді.
Қазақстан Республикасының 1997 жылы 16-шілдедегі қабылдаған қылмыстық заңының жүйесі елеулі өзгерістерге ұшырауымен байланысты аталған норманы қолданудағы ғылыми пікірталастық кейіннен өз жаңа жолын тапты. Негізгі мәселелердің бірі болып, алғашқы кезекте қандай мүддеге қол сұғылатындығы туралы мәселе болды. Көлік құралын айдап кетуде, ең алдымен адамның өз көлігін пайдалануына немесе иелік етуіне не осы мүдделерін жүзеге асыруы құқығына қол сұғылады және негізгі зиян меншік қатынастарына келтіріледі - деген ұғымды бірқатар заңгерлер қолдайды.
Сонымен, еліміздің қылмыстық заң шығарушылығы, автомобиль немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленумен байланысты қылмыстарды Меншікке қарсы қылмыстар тобына жатқыза отырып оған қатысты шешімді түрде нақты нүкте қойды. Сөйтіп, заң шығарушылық арқылы, осы аталған қылмыстық-құқықтық меншік қатынастары, көлік құралдарын иелік ету құқығы, меншік иесінің көлікті пайдалану мен өкімдік етуін қорғау мүдделері өз қажеттілігін тапты.
Қазақстанның қылмыстық құқығында автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену ҚР ҚК 200-бабымен белгіленді. Бұл қылмыс бойынша меншік иесі, өзінің көлігін бір адамның айдап әкету салдарынан зиян шегеді, яғни көлік иесі белгілі бір уақыт аралығында өз көлігін пайдалану немесе билік ету мүмкіндігінен айрылады. Демек, бірінші кезекте көлік иесінің меншік құқығына қол сұғылса, екіншіден, жол қозғалысы қауіпсіздігіне зардап келтіруі мүмкін. Сондықтан аталған қылмыс түрін меншікке қарсы бағытталған және соған сәйкес жазалау түрін айқындау дұрыс болып табылады.
Меншікке қарсы қылмыстар пайда табу мақсатында және пайда табу мақсатынсыз болып екіге бөлінеді. Пайда табу мақсатындағы қылмыстар, мүлікті алумен байланысты талан-таражбен байланысты және талан-таражбен байланысты емес қылмыстарға бөлуге болады. Аталған қылмыс құрамы талан-таражбен байланысты емес қылмыстар қатарына жатады. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену құрамы күрделі сипатқа ие және қылмыстық құқық теориясында біртекті талданбаған. Бірқатар авторлар айдап кетуді өз еркімен көлік құралдарын басып алу және оны мініп жүру деп түсіндіреді. Кейбір авторлар мысалы, мұндай әрекет өз еркімен көлік құралдарын басып алу және оны тұрған орнынан белгілі бір қашықтықта қозғалысқа келтіруі деп таниды. Бұдан басқа да осы қылмыс құрамына қатысты айтылған анықтамалар да бар. Олар: автокөлік құралдарын заңсыз иелену және оны жүргізу; көлікті жүргізуге құқығы жоқ адамның көлік құралының кабинасына заңсыз енуі және оны тұрған орнынан алып кетуі; өз еркімен көлік құралдарын заңсыз иелену.
Адамның көлік құралын өз бетімен және де заңсыз жасаған әрекетін біртектес айдап әкету - деген түсінікпен қамти атай отырып, заң шығарушы дұрыс анықтама берген. Себебі, айдап кетудің өзі қылмыскердің өз мақсатын жүзеге асыру ниетімен байланысқан, яғни өз бетімен заңсыз түрде меншік иесінің ырқына қарсы түрде бағытталған әрекетін айқындайды.
Біздің ойымызша, жоғарыда айтылған анықтамалармен салыстырғанда анағұрлым дұрыс анықтама болып бөтеннің көлік құралын заңсыз түрде уақытша пайдалануы және оны табылған орнынан қозғалысқа келтіруі танылатын сияқты.
Көлік құралын айдап кетудегі ұрлау мақсатының болмауы нақты осы қылмыс құрамының нақты белгілерін ашып көрсетеді. Сондықтан да ұрлау мақсатынсыз деген ұғым, осы айтылған қылмыс құрамының міндетті белгісі ретінде көрініп, оны ұрлаудан айырып алуымызға мүмкіндік береді. Ал ҚК 191 бабындағы анықтамасына келетін болсақ, пайдакүнемдік мақсатта бөтен мүлікті осы мүліктің меншік иесіне немесе өзге иеленушісіне залал келтіре отырып айыптының немесе басқа адамның пайдасына заңсыз, қайтарымсыз алып қою және айналдыру деп көзделген.
Ал осы аталған қылмыс құрамына қатысты берілген ұрлау мақсатынсыз деген ұғым тар шеңберде көрініп тұрған секілді. Біздің ойымызша, ұрлау мақсатынсыз деген тіркесті талан-таражға салу мақсатынсыз деген сөзбен ауыстыру анағұрлым әрі түсінікті болар еді.
Автокөлікті немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену орташа ауырлықтағы қылмыстар санатына жатқызылады. Ал, осы құрамның басқа бөліктері ауыр қылмыстар санатына жатады.
Біздің көзқарасымызша, автокөлікті немесе өщге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленуді талдаудағы оның аталған белгілері мен критерийлері осы қылмыс құрамын толық тұрғыда сипаттайды. Жоғарыда айтылғандарға орай біздер, автокөлікті немесе өзге де көлік құралдары ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену - деп адамның өз бетімен бөтеннің көлік құралын тұрған орнынан жеке басы пайдасы үшін, өз меншігіне айналжыру ниетінсіз қозғалысқа келтіруі танылады.
Көлік құралдарын ұрлаудың қылмыстардың ең кең таралған санаттарының бірін құрайтындығын ескере отырып, онымен күрес шетелдік мамандардың пікірі бойынша тиісті құқықтық және заңнамалық шараларды жүзеге асыруды талап етеді.
Автомобильдерді ұрлау және айдап әкету сияқты қылмыстардың өсуі кейбір мемлекеттерде осы қылмыстар үшін жауапкершілікті реттейтін, нормалардан құралған, арнайы заңдар қабылдау қажеттілігін туындатты. Осыған қатысты алғанда АҚШ заңнамалары айтуға тұрарлықтай.
АҚШ-да ұрланған автомобильдерді бір штаттан екіншісіне тасымалдаумен күресуге бағытталған, алғашқы заңнамалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz