Халықаралық қылмыстық құқық бойынша соғыс қылмыстары және оларды жасау үшін жауаптылық сұрақтары
Кіріспе 3
1. Халықаралық қылмыстық құқық жүйесіндегі соғыс қылмыстары 3
1.1 Соғыс қылмыстары туралы халықаралық құқықтағы қайнар көздер 3
1.2 Халықаралық қылмыстық құқықтағы «соғыс қылмыстар» түсінігі 3
1.3 Халықаралық қылмытық құқықтағы соғыс қылмыстары бойынша жауаптылық мәселелері 3
1.4 Соғыс қылмыстарын жасағаны үшін заңды тұлғалар мен мемлекеттің қылмыстық жауапкершілігінің мәселесі 3
1.5 Соғыс қылмыстарда халықаралық.құқықтық нормалардың қолданылуының мәселесі 3
2 Ұлттық қылмыстық құқықтағы соғыс қылмыстары 3
2.1 ҚР заңнамасы бойынша соғыс қылмыстарының түсінігі 3
2.2 Соғыс қылмыстарының обьективті және суъективті белгілері 3
2.3 Шет мемлекеттердің қылмыстық заңнамасындағы соғыс қылмыстары 3
2.4 Қазақстанның қылмыстық заңнамасындағы соғыс қылмыстарына қолданылатын шаралар 3
Қорытынды 3
Қолданылған әдебиеттер тізімі 3
1. Халықаралық қылмыстық құқық жүйесіндегі соғыс қылмыстары 3
1.1 Соғыс қылмыстары туралы халықаралық құқықтағы қайнар көздер 3
1.2 Халықаралық қылмыстық құқықтағы «соғыс қылмыстар» түсінігі 3
1.3 Халықаралық қылмытық құқықтағы соғыс қылмыстары бойынша жауаптылық мәселелері 3
1.4 Соғыс қылмыстарын жасағаны үшін заңды тұлғалар мен мемлекеттің қылмыстық жауапкершілігінің мәселесі 3
1.5 Соғыс қылмыстарда халықаралық.құқықтық нормалардың қолданылуының мәселесі 3
2 Ұлттық қылмыстық құқықтағы соғыс қылмыстары 3
2.1 ҚР заңнамасы бойынша соғыс қылмыстарының түсінігі 3
2.2 Соғыс қылмыстарының обьективті және суъективті белгілері 3
2.3 Шет мемлекеттердің қылмыстық заңнамасындағы соғыс қылмыстары 3
2.4 Қазақстанның қылмыстық заңнамасындағы соғыс қылмыстарына қолданылатын шаралар 3
Қорытынды 3
Қолданылған әдебиеттер тізімі 3
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жиырмасыншы ғасырдың тарихи тәжірибесі ең жаман зұлымдықтар мен айуандықтардың соғыс уақытында және қарулы қақтығыстар кезінде болғанын көрсетті. Ғылыми-техникалық прогресс мен онымен байланысты қару-жарақтардың жетілдірілуі, қарулы қақтығыстардың артып келе жатқан толқыны өткен ғасырдың ортасына қарай адам өркениеттінің өзінің тіршілік етуін қауіпке алып келді. Қазіргі кезде дүниежүзілік соғыс пен ғаламдық жойылудың қаупі үлкен болмағанына қарамастан, әлемде халықаралық және ішкі мемлекеттік сипаттағы бір уақытта 20-дан астам қақтығыстар бар. Оның бәрі дерлік ең ауыр қылмыстарды жасаумен бірге жүреді, оның дәлелі жаңа уақытта 1993 және 1994 жылдары БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесімен құрылған бұрынғы Югославия мен Руанда бойынша Халықаралық трибунал қалаларындағы қызметі болып табылады.
Өршіп келе жатқан соғыс конфликтілері, олардың Жаңа және Ең жаңа тарихта толық соғыстарға, толық жою соғыстарына алып келуі әлемдік қауымдастықты тек әлеуметтік-экономикалық және саяси жолдарын іздеумен ғана емес, сонымен бірге соғыстар, сондай-ақ барлық қарулы қақтығыстар жүргізілуі қажет ережелерді анықтауға көмектесті.
Бірінші және екінші дүниежүзілік соғыстардың жағдайлары мен ұлтшылдардың әрекеттерімен жасалынған гуманитарлық апатты қайталауды болдырмаудың әлемдік қауымдастықтың ұмтылысы мемлекетті сондай әрекеттерге тыйым салатын және оларды жасағаны үшін жауапкершілікті білдіретін нормаларды қарастыруға алып келді.
1945 ж. Нюрнберлік Халықаралық соғыс трибуналының Жарғысында Еуропа мемлекеттерінің басты соғыс қылмыскерлерін жазалау мен соттау үшін соғыс қылмыстарының анықтамасын соғыстың дәстүрлері мен заңдарын бұзушы ретінде берді, оған адам өлтіру, қинау немесе құлдыққа алу немесе азаматтық тұрғындардың басқа мақсаттарына қолдану; теңіздегі соғыс тұтқындардың немесе тұлғалардың өлтірілуі немесе қиналуы; тұтқындарды өлтіру; қоғамдық немесе жеке меншікті тонау; қалалар мен ауылдарды мәнсіз жою; соғыс қажеттілікпен ақталмаған тонау және де басқа қылмыстар.
Кейіннен халықаралық қылмыстық құқық Нюрнберлік процестің тікелей әсерімен дамыды. Соғыс қылмыстарын жасағаны үшін жауапкершілікті анықтайтын халықаралық құқықтық қайнар көзінің қалыптасуының маңызды құбылысы 1998 жылы 17 тамызда Халықаралық қылмыстық соттың Римдік Статутын қабылдау болды, ол 2002 жылдың жазында күшіне енді.
Соғыс қылмыстары тек Қазақстанның ғана емес, басқа мемлекеттердің де бірнеше рет халықаралық және қылмыстық құқықтың саласындағы мамандардың зерттеу нысанына айналған. Алайда осы зерттеу жұмысы негізінен соғыс қылмыстарын жасаудың себептерін анықтау мен оларды жасаған тұлғалардың қылмыстық тергеудің тәртіптік мәселелерін зерттеуге
Өршіп келе жатқан соғыс конфликтілері, олардың Жаңа және Ең жаңа тарихта толық соғыстарға, толық жою соғыстарына алып келуі әлемдік қауымдастықты тек әлеуметтік-экономикалық және саяси жолдарын іздеумен ғана емес, сонымен бірге соғыстар, сондай-ақ барлық қарулы қақтығыстар жүргізілуі қажет ережелерді анықтауға көмектесті.
Бірінші және екінші дүниежүзілік соғыстардың жағдайлары мен ұлтшылдардың әрекеттерімен жасалынған гуманитарлық апатты қайталауды болдырмаудың әлемдік қауымдастықтың ұмтылысы мемлекетті сондай әрекеттерге тыйым салатын және оларды жасағаны үшін жауапкершілікті білдіретін нормаларды қарастыруға алып келді.
1945 ж. Нюрнберлік Халықаралық соғыс трибуналының Жарғысында Еуропа мемлекеттерінің басты соғыс қылмыскерлерін жазалау мен соттау үшін соғыс қылмыстарының анықтамасын соғыстың дәстүрлері мен заңдарын бұзушы ретінде берді, оған адам өлтіру, қинау немесе құлдыққа алу немесе азаматтық тұрғындардың басқа мақсаттарына қолдану; теңіздегі соғыс тұтқындардың немесе тұлғалардың өлтірілуі немесе қиналуы; тұтқындарды өлтіру; қоғамдық немесе жеке меншікті тонау; қалалар мен ауылдарды мәнсіз жою; соғыс қажеттілікпен ақталмаған тонау және де басқа қылмыстар.
Кейіннен халықаралық қылмыстық құқық Нюрнберлік процестің тікелей әсерімен дамыды. Соғыс қылмыстарын жасағаны үшін жауапкершілікті анықтайтын халықаралық құқықтық қайнар көзінің қалыптасуының маңызды құбылысы 1998 жылы 17 тамызда Халықаралық қылмыстық соттың Римдік Статутын қабылдау болды, ол 2002 жылдың жазында күшіне енді.
Соғыс қылмыстары тек Қазақстанның ғана емес, басқа мемлекеттердің де бірнеше рет халықаралық және қылмыстық құқықтың саласындағы мамандардың зерттеу нысанына айналған. Алайда осы зерттеу жұмысы негізінен соғыс қылмыстарын жасаудың себептерін анықтау мен оларды жасаған тұлғалардың қылмыстық тергеудің тәртіптік мәселелерін зерттеуге
1. Адельханян Р.А. Преступность деяния по международному уголовному праву. - М., 2002.
2. Алексеева Л.Б., Жуйков В.М. ^ Лукашук И.И. Международные нормы о правах человека и применение их судами Российской Федерации. - М., 1996.
3. Алексидзе Л.А. Некоторые вопросы теории международного права. Императивные нормы. - Тбилиси, 2012. 415
4. Анцилотти Д. Курс международного права. - М.,1961. - Т. 1.
5. Арцибасов И.Н,, Егоров С.А. Вооруженный конфликт: право, политика, дипломатия. - М., 2009.
6. Беккер К.Ф. Древний Рим. - М., 2011.
7. Берко А.В., Кибальник А. Г. Применение запрещенных средств и методов ведения войны. - Ставрополь, 2002.
8. Блищенко И.П. Международное и внутригосударственное право. - М., 2010.
9. Блищенко И. П. Обычное оружие и международное право. - М., 2012.
10. Блищенко И.П. , Солнцева М.М. Мировая политика и международное право. - М., 2011.
11. Блищенко И.П., Фисенко И.В. Международный уголовный суд. - М., 2008.
12 . Богатырев А.Г. Международное сотрудничество государств по борьбе с преступностью. - М., 2009.
13. Бородин СВ., Ляхов Е.Г. Международное сотрудничество государств в борьбе с преступностью. - М., 2013.
14. Брайнин Я.М. Уголовный закон и его применение. - М., 2007.
15. Волженкин Б.В. Уголовная ответственность юридических лиц. - СПб., 2008.
16. Галенская Л.Н. Международная борьба с преступностью. - М., 2012.
17. Галенская Л.Н. Сотрудничество государств в борьбе с преступностью. Правовые проблемы. - Л., 2008. 416
18. Кибальник А. Г. Преступление и ответственность в международном уголовном праве. - Ставрополь, 2002.
19. Кибальник А.Г., Соломоненко И.Г., Шибков О.Н. Принципы и нормы международного права как источники уголовного права. - Ставрополь, 2000.
20. Костенко Н.И. Международная уголовная юстиция. Проблемы развития.- М.: РКонсультант, 2002.
21. Левин Д.Б. Актуальные проблемы теории международного права. - М., 2010.
22. Лихачев В.Н. Установление пробелов в современном международном праве. - Казань, 2009.
23. Устав Организации Объединенных Наций и Статут Международного суда: Офиц. изд. ООН. - Нью-Йорк, 2008.
24. Римский Статут Международного уголовного суда от 17 июля 1998 г. A/CONF. 183/9. Russian.
25. Всеобщая декларация прав человека от 10 декабря 1948 г. // Сборник стандартов Организации Объединенных Наций в области предупреждения преступности и уголовного правосудия: Офиц. изд. ООН. - Нью-Йорк, 1992.
26. Международный пакт об экономических, социальных и культурных правах от 16 декабря 1966 г. // Сборник стандартов Организации Объединенных Наций в области предупреждения преступности и уголовного правосудия: Офиц. изд. ООН. - Нью-Йорк, 1992.
27. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексi. Қазақстан Республикасының Кодексі 2014 жылғы 3 шiлдедегі № 226-V ҚРЗ
28. Кибальник А.Г. Введение в международное уголовное право. - Ставрополь, 2001.
29. Кибальник А. Г. Преступление и ответственность в международном уголовном праве. - Ставрополь, 2002.
30. Корецкий В.М. «Общие принципы права» в междуна¬родном праве. - М., 2007.
31. Крылова Н.Е., Серебренникова A.B. Уголовное право современных зарубежных стран (Англии, США, Франции, Германии) . - М., 2012.
32. Купчишин A.M., Рулько Е.Т. Характерные черты и система принципов современного международного права. - Киев, 2009.
33. Курис П.М. Международные правонарушения и ответ¬ственность государства. - Вильнюс, 2013.
34. Левин Д.Б. Актуальные проблемы теории международного права. - М., 2012.
35. Лихачев В.Н. Установление пробелов в современном международном праве. - Казань, 2009.
36. Лукашук И. И. Конституции государств и международ¬ное право. - М., 2008.
37. Мазов В. А. Ответственность в международном праве. - М., 2011.
38. Мартене Ф.Ф. Современное международное право ци¬вилизованных народов. - СПб., 2006. - Т. II.
39. Международное право / Отв. ред. Ю.М. Колосов, В.И. Кузнецов. - М., 2005.
40. Международное уголовное право / Под ред. В.Н. Кудрявцева. 2-е изд. - М., 2009.
41. Миронов Н.В. Международное право: нормы и их юри¬дическая сила. - М., 2010.
42. Мюллерсон P.A. Соотношение международного и на¬ционального права. - М., 2012.
43. Николаева Ю.В. Преступления против мира и безопасности человечества. - М., 2009.
44. Полторак А.И. , Савинский Л.И. Вооруженные конфликты и международное право. - М., 2006.
45. Полянский H.H. Международное правосудие и преступники войны. - М., 2005.
46. Полянский H.H. Международный военный трибунал. - М., 2006.
47. Решетов Ю.А. Борьба с преступлениями против мира и безопасности. - М., 2013.
48. Ромашкин П. С. Преступления против мира и человечества. - М., 2007.
49. Рыбаков D.M. Вооруженная агрессия - тягчайшее международное преступление. - М., 2010.
50. Соломоненко И. Г. Исполнение приказа и его уголовно-правовое значение. - Ставрополь, 2010.
51. Талалаев А.Н. Право международных договоров: действие и применение договоров. - М., 1985.
52. Гунгсин Г.И. Основы современного международного права. - М. , 2006.
2. Алексеева Л.Б., Жуйков В.М. ^ Лукашук И.И. Международные нормы о правах человека и применение их судами Российской Федерации. - М., 1996.
3. Алексидзе Л.А. Некоторые вопросы теории международного права. Императивные нормы. - Тбилиси, 2012. 415
4. Анцилотти Д. Курс международного права. - М.,1961. - Т. 1.
5. Арцибасов И.Н,, Егоров С.А. Вооруженный конфликт: право, политика, дипломатия. - М., 2009.
6. Беккер К.Ф. Древний Рим. - М., 2011.
7. Берко А.В., Кибальник А. Г. Применение запрещенных средств и методов ведения войны. - Ставрополь, 2002.
8. Блищенко И.П. Международное и внутригосударственное право. - М., 2010.
9. Блищенко И. П. Обычное оружие и международное право. - М., 2012.
10. Блищенко И.П. , Солнцева М.М. Мировая политика и международное право. - М., 2011.
11. Блищенко И.П., Фисенко И.В. Международный уголовный суд. - М., 2008.
12 . Богатырев А.Г. Международное сотрудничество государств по борьбе с преступностью. - М., 2009.
13. Бородин СВ., Ляхов Е.Г. Международное сотрудничество государств в борьбе с преступностью. - М., 2013.
14. Брайнин Я.М. Уголовный закон и его применение. - М., 2007.
15. Волженкин Б.В. Уголовная ответственность юридических лиц. - СПб., 2008.
16. Галенская Л.Н. Международная борьба с преступностью. - М., 2012.
17. Галенская Л.Н. Сотрудничество государств в борьбе с преступностью. Правовые проблемы. - Л., 2008. 416
18. Кибальник А. Г. Преступление и ответственность в международном уголовном праве. - Ставрополь, 2002.
19. Кибальник А.Г., Соломоненко И.Г., Шибков О.Н. Принципы и нормы международного права как источники уголовного права. - Ставрополь, 2000.
20. Костенко Н.И. Международная уголовная юстиция. Проблемы развития.- М.: РКонсультант, 2002.
21. Левин Д.Б. Актуальные проблемы теории международного права. - М., 2010.
22. Лихачев В.Н. Установление пробелов в современном международном праве. - Казань, 2009.
23. Устав Организации Объединенных Наций и Статут Международного суда: Офиц. изд. ООН. - Нью-Йорк, 2008.
24. Римский Статут Международного уголовного суда от 17 июля 1998 г. A/CONF. 183/9. Russian.
25. Всеобщая декларация прав человека от 10 декабря 1948 г. // Сборник стандартов Организации Объединенных Наций в области предупреждения преступности и уголовного правосудия: Офиц. изд. ООН. - Нью-Йорк, 1992.
26. Международный пакт об экономических, социальных и культурных правах от 16 декабря 1966 г. // Сборник стандартов Организации Объединенных Наций в области предупреждения преступности и уголовного правосудия: Офиц. изд. ООН. - Нью-Йорк, 1992.
27. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексi. Қазақстан Республикасының Кодексі 2014 жылғы 3 шiлдедегі № 226-V ҚРЗ
28. Кибальник А.Г. Введение в международное уголовное право. - Ставрополь, 2001.
29. Кибальник А. Г. Преступление и ответственность в международном уголовном праве. - Ставрополь, 2002.
30. Корецкий В.М. «Общие принципы права» в междуна¬родном праве. - М., 2007.
31. Крылова Н.Е., Серебренникова A.B. Уголовное право современных зарубежных стран (Англии, США, Франции, Германии) . - М., 2012.
32. Купчишин A.M., Рулько Е.Т. Характерные черты и система принципов современного международного права. - Киев, 2009.
33. Курис П.М. Международные правонарушения и ответ¬ственность государства. - Вильнюс, 2013.
34. Левин Д.Б. Актуальные проблемы теории международного права. - М., 2012.
35. Лихачев В.Н. Установление пробелов в современном международном праве. - Казань, 2009.
36. Лукашук И. И. Конституции государств и международ¬ное право. - М., 2008.
37. Мазов В. А. Ответственность в международном праве. - М., 2011.
38. Мартене Ф.Ф. Современное международное право ци¬вилизованных народов. - СПб., 2006. - Т. II.
39. Международное право / Отв. ред. Ю.М. Колосов, В.И. Кузнецов. - М., 2005.
40. Международное уголовное право / Под ред. В.Н. Кудрявцева. 2-е изд. - М., 2009.
41. Миронов Н.В. Международное право: нормы и их юри¬дическая сила. - М., 2010.
42. Мюллерсон P.A. Соотношение международного и на¬ционального права. - М., 2012.
43. Николаева Ю.В. Преступления против мира и безопасности человечества. - М., 2009.
44. Полторак А.И. , Савинский Л.И. Вооруженные конфликты и международное право. - М., 2006.
45. Полянский H.H. Международное правосудие и преступники войны. - М., 2005.
46. Полянский H.H. Международный военный трибунал. - М., 2006.
47. Решетов Ю.А. Борьба с преступлениями против мира и безопасности. - М., 2013.
48. Ромашкин П. С. Преступления против мира и человечества. - М., 2007.
49. Рыбаков D.M. Вооруженная агрессия - тягчайшее международное преступление. - М., 2010.
50. Соломоненко И. Г. Исполнение приказа и его уголовно-правовое значение. - Ставрополь, 2010.
51. Талалаев А.Н. Право международных договоров: действие и применение договоров. - М., 1985.
52. Гунгсин Г.И. Основы современного международного права. - М. , 2006.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:
Халықаралық қылмыстық құқық бойынша соғыс қылмыстары және оларды жасау үшін жауаптылық сұрақтары
Мазмұны
Кіріспе 3
1. Халықаралық қылмыстық құқық жүйесіндегі соғыс қылмыстары 5
1.1 Соғыс қылмыстары туралы халықаралық құқықтағы қайнар көздер 5
1.2 Халықаралық қылмыстық құқықтағы соғыс қылмыстар түсінігі 12
1.3 Халықаралық қылмытық құқықтағы соғыс қылмыстары бойынша жауаптылық мәселелері 21
1.4 Соғыс қылмыстарын жасағаны үшін заңды тұлғалар мен мемлекеттің қылмыстық жауапкершілігінің мәселесі 27
1.5 Соғыс қылмыстарда халықаралық-құқықтық нормалардың қолданылуының мәселесі 32
2 Ұлттық қылмыстық құқықтағы соғыс қылмыстары 35
2.1 ҚР заңнамасы бойынша соғыс қылмыстарының түсінігі 35
2.2 Соғыс қылмыстарының обьективті және суъективті белгілері 42
2.3 Шет мемлекеттердің қылмыстық заңнамасындағы соғыс қылмыстары 46
2.4 Қазақстанның қылмыстық заңнамасындағы соғыс қылмыстарына қолданылатын шаралар 54
Қорытынды 63
Қолданылған әдебиеттер тізімі 67
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жиырмасыншы ғасырдың тарихи тәжірибесі ең жаман зұлымдықтар мен айуандықтардың соғыс уақытында және қарулы қақтығыстар кезінде болғанын көрсетті. Ғылыми-техникалық прогресс мен онымен байланысты қару-жарақтардың жетілдірілуі, қарулы қақтығыстардың артып келе жатқан толқыны өткен ғасырдың ортасына қарай адам өркениеттінің өзінің тіршілік етуін қауіпке алып келді. Қазіргі кезде дүниежүзілік соғыс пен ғаламдық жойылудың қаупі үлкен болмағанына қарамастан, әлемде халықаралық және ішкі мемлекеттік сипаттағы бір уақытта 20-дан астам қақтығыстар бар. Оның бәрі дерлік ең ауыр қылмыстарды жасаумен бірге жүреді, оның дәлелі жаңа уақытта 1993 және 1994 жылдары БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесімен құрылған бұрынғы Югославия мен Руанда бойынша Халықаралық трибунал қалаларындағы қызметі болып табылады.
Өршіп келе жатқан соғыс конфликтілері, олардың Жаңа және Ең жаңа тарихта толық соғыстарға, толық жою соғыстарына алып келуі әлемдік қауымдастықты тек әлеуметтік-экономикалық және саяси жолдарын іздеумен ғана емес, сонымен бірге соғыстар, сондай-ақ барлық қарулы қақтығыстар жүргізілуі қажет ережелерді анықтауға көмектесті.
Бірінші және екінші дүниежүзілік соғыстардың жағдайлары мен ұлтшылдардың әрекеттерімен жасалынған гуманитарлық апатты қайталауды болдырмаудың әлемдік қауымдастықтың ұмтылысы мемлекетті сондай әрекеттерге тыйым салатын және оларды жасағаны үшін жауапкершілікті білдіретін нормаларды қарастыруға алып келді.
1945 ж. Нюрнберлік Халықаралық соғыс трибуналының Жарғысында Еуропа мемлекеттерінің басты соғыс қылмыскерлерін жазалау мен соттау үшін соғыс қылмыстарының анықтамасын соғыстың дәстүрлері мен заңдарын бұзушы ретінде берді, оған адам өлтіру, қинау немесе құлдыққа алу немесе азаматтық тұрғындардың басқа мақсаттарына қолдану; теңіздегі соғыс тұтқындардың немесе тұлғалардың өлтірілуі немесе қиналуы; тұтқындарды өлтіру; қоғамдық немесе жеке меншікті тонау; қалалар мен ауылдарды мәнсіз жою; соғыс қажеттілікпен ақталмаған тонау және де басқа қылмыстар.
Кейіннен халықаралық қылмыстық құқық Нюрнберлік процестің тікелей әсерімен дамыды. Соғыс қылмыстарын жасағаны үшін жауапкершілікті анықтайтын халықаралық құқықтық қайнар көзінің қалыптасуының маңызды құбылысы 1998 жылы 17 тамызда Халықаралық қылмыстық соттың Римдік Статутын қабылдау болды, ол 2002 жылдың жазында күшіне енді.
Соғыс қылмыстары тек Қазақстанның ғана емес, басқа мемлекеттердің де бірнеше рет халықаралық және қылмыстық құқықтың саласындағы мамандардың зерттеу нысанына айналған. Алайда осы зерттеу жұмысы негізінен соғыс қылмыстарын жасаудың себептерін анықтау мен оларды жасаған тұлғалардың қылмыстық тергеудің тәртіптік мәселелерін зерттеуге арналған.
Зерттеу жұмысының пәні. Халықаралық қылмыстық құқық бойынша соғыс қылмыстарын зерттей отырып, Қазақстандағы соғыс қылмыстарын жасаған тұлғаларға жауаптылық мәселелерін қарастыру.
Зерттеу жұмысының нысаны: Халықаралық деңгейде соғыс қылмыстарын құқықтық жүйеде зерделеу және оларды жасау үшін жауаптылық сұрақтарын айқындау.
Зерттеудің жұмысының мақсаты. Соғыс қылмыстарының түсінігін жан-жақты қарастыра отырып, халықаралық құжаттардағы, тарихтағы соғыс қылмыстарын қарастыру және оларды жетілдірудің амалдарын іздеу.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттерді шешу керек:
- Халықаралық қылмыстық құқық жүйесіндегі соғыс қылмыстарын қарастыру;
- Халықаралық қылмытық құқықтағы соғыс қылмыстары бойынша жауаптылық мәселелерін талдау;
- Соғыс қылмыстарын жасағаны үшін заңды тұлғалар мен мемлекеттің қылмыстық жауапкершілігінің мәселесін айқындау;
- Соғыс қылмыстарда халықаралық-құқықтық нормалардың қолданылуының мәселесін зерттеу;
- ҚР заңнамасы бойынша соғыс қылмыстарының түсінігінің мәнін ашып, соғыс қылмыстарының обьективті белгілері мен субьективті белгілерін қарастыру;
- Шет мемлекеттердің қылмыстық заңнамасындағы соғыс қылмыстарын зерттеу;
- Қазақстанның қылмыстық заңнамасындағы соғыс қылмыстарына қолданылатын шараларды қарастыру.
Зерттеу жұмысының теориялық құндылығы. Зерттеу жұмысының барысында соғыс қылмыстары туралы түсініктің үлкен арнасы ашылып, өзінің ерекше зерттеу нысаны, ғылыми ұстанымдары, түрлері мен үлгілері анықталды. Зерттеудің нәтижелері құқық саласында қолданудың ерекшеліктеріне нақты үлес қосады. Зерттеу барысында жасалынған тұжырымдамалар мен нәтижелер еңбек ақы жүйесінің дамуына, қалыптасуына септігін тигізеді.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы. Алынған мәліметтер соғыс қылмыстары туралы зерттеу жұмыстары үшін қолданыла алынады, курстық, дипломдық, диссертациялық жұмыстарды жазу үшін де қолданыла алады. Сондай-ақ бұл зерттеу жұмысы заң мамандығына зерттеуде, практикалық сабақтарда, дәрістерде қолданыла алады.
Жұмыстың құрылымы зерттеудің мақсаты мен міндеті арқылы анықталады. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттерден тұрады.
1. Халықаралық қылмыстық құқық жүйесіндегі соғыс қылмыстары
1.1 Соғыс қылмыстары туралы халықаралық құқықтағы қайнар көздер
Соғыс қылмыстары түсінігінің адамның есінде шошындыратындай бейнелерді келтіретінімен келісуімізге болады: тұтқындарды бір жерге жинап ұстайтын лагерлер, этникалық тазалаулар, соғыс тұтқындарды өлім жазасына кесу, зорлау, бомбалау және қалаларды атқылау. Көптеген қатынастарда бұл бейнелердің берілген түсініктің заңды анықтамаларына сәйкес келетіндігін де мойындауымыз керек. Расында, халықаралық құқықтың анықтамалары мен жіктеулері үнемі және әр жерде барынша қорқынышты әрекеттеру туралы интуициялық түсініктемелерімізге сәйкес келе бермейді.
Егер тарихқа жүгінетін болсақ, онда соғыс әрекеттерді жүргізу ережелерін заңды регламенттеудің амалдары ежелгі және орта ғасырларда да көрінген. Осылайша, тарихшылардың куәлігі бойынша, қарулы қақтығыс кезіндегі әрекеттерге алғашқы шектеулер қытай қолбасшысы Сунь Цзыға (б.з.д. VI ғ.) келеді. Соғыс қылмыстары түсінігіне барынша анық анықтама индиялық Ману (б.з.д. 200 ж. жуық бұрын) кодексінде берілген болатын.
Көпшілікке мәлім болғандай, ежелгі гректер бірінші болып Еуропада мұндай шектеулерді соғыстың заңдары ретінде қарастыра бастады, олар гректердің өзара соғыстарында қолданылатын (мысалы, Афина мен Спартаның арасындағы Пелопонестік соғыстың барысында).
Біртіндей келе мұндай түсінік римдік және ортағасырлық еуропалық құқықта бекітілді.
К.Ф. Беккердің ойынша, римдік тарихта соғыстың ережесін орнатудың қажеттілігі Рим жүргізген тек үздіксіз соғыстармен ғана мәжбүрленіп қана қоймай, римдіктердің өзінің тумысынан қаталдығынан да көрінетін. Ежелгі римдіктердің ділін бағаламайық та, тек осы соғыстарда қаза тапқан әскерлердің саны мыңдаған екендігін атап өтейік. Сонымен бірге, ол кездегі соғыстар дәрігерлік көмектің болмауынан және нашар санитарлық жағдайлардан қанға толы болатын [1, б. 74].
Еуропалық ортағасырдың тарихындағы соғыс қылмыстары туралы істер бойынша алғашқы сот процесі Петер фон Гагенбахтың сотталуы болып табылады, ол соғыс кезінде жасаған айуандығы үшін 1474 жылы Австрияда өлім жазасына кесілген болатын.
Еуропаның тарихында соғыс әрекеттерді жүргізудің құралдары мен әдістерін регламенттеу, әдетте, қарапайым соғыс құқықтың қалыптасуымен байланыстырылады, онда серілік ар-намыс кодексі негізгі орынға ие. Сонда да ортағасырдың кезеңінде Еуропа соғыс пен даулардың кезінде жасалынатын айуан және ештеңемен ақталмайтын шошынарлық әрекеттермен бірінші рет кездесті, және көбінесе бұл соғыста жалданушыларды пайдаланумен байланыстырылды. Жалдау соғысты жүргізу әдісі ретінде ештеңемен регламенттелмейтін қақтығысқа алып келді.
Тарихи ғылымда дәл осы соғыс (қарулы) қақтығыстардың шекті түрде анық регламенттелуі тиіс екендігі негізделеді - соғысты жүргізу кезіндегі ойынның ережелерін сақтамау оны жүргізуші тараптарда кез-келген адами бастауды жояды.
483 ж. Карфагендік жиналыста қабылданған pacta sunt survanda (келісімдер сақталынуы қажет) халықаралық құқығының негізін қалаушы қағидасы өзінің құрамында соғыс қарсы тұру жүйесінің толықтығы тек оның қатысушыларының сондай ойынға қатысуға еріктігінде екендігінде көрінеді. Тиісті тараптардың біреуі соғыс ойынының ережесін сақтамай кетсе, бірден халықаралық құқықтың барлық жүйесі бұзылады (кем дегенде уақытша), немесе ойынды бұзған тарап сол қоғамның шегінен қуылуы қажет, яғни заңнан тыс қойылуы қажет.
А. Нейермен соғыс әрекеттерді тыйым салынған әдістер мен құралдарды қолдану бақыланбай жүргізілетін соғыс ultima ratio (соңғы себеп) соғысынан ultima rabies (шекті, ерікке берілмейтін ашу) көрінісі ретіндегі соғысына айналатындығынан шығады деген ойымен келісуге болады [2, б. 64].
Жүгенсіз, қандай да бір ережелері мен шектеулері жоқ жойқын соғыс еуропа (соның ішінде қазақ тарихына да) өте жақсы таныс. Сондай әрекеттер туралы барынша толық білу үшін тарихтың түкпірін зерттеу міндетті емес - теледидарлық жаңалықтардың бір шығарылымын, газет-журналдарды көріп шығу да жеткілікті және т.б.
Көпғасырлық дүниежүзілік тарих куәгер болғандай, адам қоғамының дамуы үздіксіз зорлық-зомбылыққа толы адамдардың, кейіннен рулар, тайпалар арасындағы, ал мемлекеттердің пайда болуымен - мемлекетаралық және коалициялық соғыстармен бірге жүреді. Өндірістік күштердің, ғылымның және техниканың даму деңгейі бойынша соғысты жүргізудің құралдары мен әдістері жетілдірілді, соғыстар барынша жаппай және қанға толы бола бастады. Жаппай жоюға қарудың пайда болуы және оны заманауи соғыстарда пайдалану мүмкіндігі планетадағы барлық тіршілік иедерінің өмір сүруіне қауіп төндіреді, өркениеттің жоғалуына алып келеді.
Соғыстар екі жақтың бірдей тұрғындардың ер жыныстыларын жоюмен, бейбіт азаматтардың өлімі мен жарақаттануымен, тарихи, ғылыми, мәдени және басқа да материалдық құндылықтардың жойылуымен аяқталатын. Соғыстар жеңімпаздың жеңілгеннің үстіннен билікті жүргізу, өзгелердің аудандарын, байлықтарын жаулап алу, өзінің идеологиясын сендіру, өзгеше ойлайтындарды, өзгеше ойды және өзге тілді және басқа діни сенімді жоюдың мақсатында жеңіске жету үшін жүргізіледі [3, б. 92].
Өркениеттің тіршілік етуіне қауіп төндіретін соғыстар мен қарулы қақтығыстардың қарқыны халықаралық қылмыскерліктің үстінен бақылаудың тетігін орнатуды қажет етті (және соның ішінде соғыс). XX ғасырдың алдыңғы қатарлы тарихшыларының бірі К. Поппердің ойынша, халықаралық қылмыстардың үстінен қалайша рационалды амал тұрса, онымен байланысты мәселелер сондай да бір күрделі емес болып көрінеді. Алайда осындай бақылауды орнату үшін аномальды қоғамдық құбылыс ретіндегі соғыстың терең түсіндірілуі қажет етіледі.
Соғыстар мен соғыс дауларының пайда болуының себептері әр түрлі, алайда оларды аналитикалық жолмен мақсаттар арқылы анықтау қиын емес, соларға жету үшін олар пайда басталған: біреудің байлығын, ауданын жаулап алу, көршілес халықты оны жеңімпаз елге жұмыс істеуі, оған өзінің дінін, өзінің тілін, өзінің дәстүрін, өзінің идеологиясын енгізу үшін жаулап алу. Мамандардың ойынша, мемлекеттің ішіндегі қарулы қақтығыстар (төңкерістер, азаматтық соғыс) сол себептермен сол мақсаттарға қол жеткізу үшін жүргізіледі.
Қарулы қақтығыстардың себептері, әдетте, жасырылатын, ерікті ретінде көрсетілетін, патриотизмнің, ұлттықтың, адалдықтың бетпердесімен жабылатын және т.б.
Неліктен осы факторлардың соғыс даулардың себебіне айналғандығын және неліктен адамзат одан арыла алмай жүргендігін түсіндіру қиын. Бірақ оларды жойып тастау одан да қиын. Ең алдымен, бұл себептердің алдында шағын соғыс даулары сынды дүниежүзілік соғыстарды тудырғандығын, қазір не тудырып жатқандығын және нені тудыратындығын түсіну қажет. Осы жағдайды түсінбестен оларды жою бойынша шараларды жасауға болмайды.
Кез-келген соғыстың нәтижелерін қасақана емес бағалау көрсеткендей, олардың қол жеткізген жеңістің пайдалары үнемі құрбандарға қарағанда аз. Жеңілгендерге қандай қайғылы салдарларды соғыс әкелетіндігі туралы ештеңе айтудың қажеті жоқ. Оған XX ғасырдағы жеңімпаздар мен жеңілгендер үшін шошытарлықтай болған дүниежүзілік соғыстардың қорытындылары куәлік етеді.
Құқық теориясында құқықтың қандай саласы қарулы күресті жүргізуді басқаратын біріңғай ой жоқ. Алайда көрініп тұрғандай, танымал тарихи себептермен соғыстарды жүргізудің заманауи ережелері бірінші кезекте халықаралық құқықпен регламенттелген.
Осы саладағы халықаралық-құқықтық актілерді қабылдаудың тарихы (олардың көбісі бүгінгі күнге дейін қызмет етеді) жақсы танымал - осы тақырыпқа кең әдебиет арналған. Сондықтан жаңа тарихтағы соғыс әрекеттердің халықаралық-құқықтық регламентациясының негізгі сатыларына тоқталып кетейік. Басқаша сөзбен айтқанда, ең алдымен соғыс әрекеттерді жүргізудің құралдары мен ережелерін регламенттейтін халықаралық-құқықтық көздер туралы сұрақты қарастыруға тырысайық, бұл кейіннен соғыс қылмыстары түсінігін қалыптастыру үшін қажет [4, б. 93].
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап халықаралық құқықтың доктринасында халықаралық құқық кінәлі тұлғаларға қылмыстық жауапкершілікті міндеттейтн қылмыстық әрекеттер немесе қылмыстық әрекетсіздіктер соғысты жүргізудің заңдары мен дәстүрлерімен байланысты екендігі көпшілікпен танылған болып саналады.
Бұл көзқарастар, В.Ю. Калугиннің ойынша, негізінен мемлекет ішіндегі заңнамаға негізделетін. Мысалы, танымал заңгер Ф.Либермен 1863 жылдың 24 сәуірінде дайындалған, АҚШ-ның далалық әскерлеріне арналған нұсқаулықта соғыстың ережесін бұзуға қатысқан кінәлі әскерлер олардың АҚШ-ның соғыс күштері немесе тұтқын болғанына қарамастан сот қарауына ұшырауы қажет екендігі айтылған.
Қарулы қақтығыстарды жүргізу ережелері ұзақ уақыттық тарихқа ие. Еуропада олар көптеген ғасырлардың аралығында соғысты жүргізудің дәстүрлері ретінде жасалынған, бірақ тарихи даму оларды жай ғана қарапайым түрде емес, сонымен бірге жазған тәртіпте жүргізуге мүмкіндік берді.
Соғыс әрекеттерді жүргізудің құралдары мен әдістері туралы алғашқы рет 1899 ж. Гаага конвенциясында және 1907 ж. Гаага конвенциясына қоса тіркелген, құрлықтағы соғыстың заңдары мен дәстүрлері туралы Ережеде айтылған. Соғысты жүргізудің тыйым салынған әдістеріне аталған құжаттарда мыналар жатқызылатын:
oo Артық азаптарды әкелуге қабілетті улы қаруларды немесе қару-жарақтың басқа түрлерін қолдану;
oo Қалаларды және ауылдарды негізсіз жою немесе оларды тонау, егер бұл әрекеттер соғыс қажеттіліктен туындамаса;
oo Қорғалмаған қалаларға, ауылдарға, тұрғын үйлерге немесе ғимараттарға шабуылдау немесе оларды бомбалау;
oo Жеке немесе қоғамдық мүлікті тонау;
oo опасыздық;
oo ешкімді тірі қалдырмау туралы бұйрық;
oo қаруын қойып немесе қорғалуға құралы болмай тұрып, берілген дұшпанды өлтіру немесе оған зақым келтіру;
oo Женева конвенциясымен бекітілген дұшпанның парламенттік немесе ұлттық туын, соғыс белгілерін және формалық киімін қолдану.
Соғыстың құқығын бұзғаны үшін жауапкершіліктің халықаралық жүйесін жасаудың алғашқы амалдары Бірінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін жасалған болатын.
1918 жылдың 11 қарашасында соғыс қылмыстары үшін жауапкершілікті орнатуға арналған Кеңестік комиссиясы құрылған болатын (бұл термин ол кезде бірінші рет қолданылған болатын). Версальдық бейбітшілік келісімінде Вильгельма II кайзерді және басқа кінәлілерді Германия азаматтарына қарсы соғыс қылмыстары үшін жауапкершілікті тартуға келтірілді, сондай-ақ барлық түрдегі соғыс қылмыскерлердің үстінен халықаралық сот пен ұлттық соттарды құру ұсынылды. Бұл ұсыныстар өмірге айналдырылды: кайзер Голландияға қашуымен құтылды, олар оны беруден бас тартты, ал сот қарауына түскендер не ақталды, не таза символдық түрдегі жазалауларға ұшырады. Алдында айтылғандай, Бірінші дүниежүзілік соғыстың кезінде соғыстың кейбір заңдары мен дәстүрлерін бұзу қылмыстар ретінде 1899 және 1907 жылғы конвенцияларда қалыптасқан болатын [5, б. 294].
Нюрнберлік трибуналдың 1945 ж. Жарғысының 6 бабында соғыс қылмыстарына анықтама берілген.
Нюрнберліктің легитимділігін, кейіннен Токиялық трибуналдың және оның шешімдерін қабылдаудың қарсыластары күмәндердің келесідей негізгі постулаттарын шығарды:
1945 жылдың күзіне қарай халықаралық құқықта мемлекеттің, оның органдарының және төменгі лауазымды тұлғалардың әрекеттері үшін жеке тұлғалардың жауапкершілігі туралы норма болмады;
Трибуналдың юрисдикциясы ешқайда және ешқашан орнатылмаған болатын, ал сондықтан Нюрнберлік трибуналдың ол және оның шешімдері дауластырыла алмайды дегені құқыққа сәйкес келмейді;
3) Жарғының 6 бабында қарастырылған ерікті сипатқа ие, өйткені 1945 ж. 8 тамызындағы Лондондық конференцияда олар ешқандай халықаралық немесе ұлттық құқықтық актіде бекітілмеген болатын (lex post facto теориясы).
Алдыңғы қатарлы ғалымдар жауап ретінде айтылған аргументтер негіздер бойынша сақталмаған деген ұстаныммен шықты.
Нюрнберлік трибуналдың Юрисдикциясы барынща анық жасалынған болатын. Оның негізіне келесідей құжаттар енді: Айуандықты жасағаны үшін гитлерліктердің жауапкершілігі туралы 1943 ж. 30 қазанынан Мәскеу декларациясы; Еуропалық мемлекеттердің басты соғыс қылмыскерлерінің сотқа қаралуы мен жазасы туралы 1945 ж. 8 тамызынан Лондондық келісім; Нюрнберлік трибуналдың жарғысы; 1945 ж. 20 желтоқсанынан Германияға арналған Бақылау кеңесінің № 10 заңы; 1945 ж. 18 қазанынан Германиядағы АҚШ Жоғарғы комисарының № 7 бұйрығы; Германияның жеңілісі мен Германияға қатысты өзіне жоғарғы билікті КСРО, Біріккен Корольдіктің, АҚШ пен Францияның алуы.
Демек, Нюрнберлік және кейінгі трибуналдар өздерінің құқықтық көзі, сондай-ақ юрисдикциясы бойынша халықаралық болып табылады (істерге және сотталғандарға қатысты) деген қорытындымен келіспеуге болмайды.
Мысал ретінде танымал фактіні келтірейік. Нюрнберлік трибуналдың (1946 жылдың 1 қарашасы) шығарылғанынан кейін америкалық ауданның басшысы № 10 Бақылау кеңесінің заңын Германия үшін жүргізуге және Лондондық және Потсдамдік келісімге қол қойған, төрт мемлекетпен негізделген және реттелген тапсырмаларды орындау үшін кейбір соғыс трибуналдардың ұйымдастырылуы мен міндеттемелеріне қатысты № 7 бұйрықты шығарды, олар 1943 жылы Мәскеулік декларацияға қол қойған, мемлекеттердің ортақ шешімінің өніміне айналды [6, б. 84].
Ал олардың қарастыруға құқығы бар сұрақтар және олардың юрисдикциясына кіретін қылмыстар одақтардың арасында орнатылды.
№ 10 Бақылау кеңесінің заңы екі жақты аспектіге ие болды.
Біріншіден, ол оның жағдайын бұзған тұлғаларға арналған қылмыстарды анықтайтын және жазалауды алдын алушы құқықтың материалдық нормаларынан тұрды. Бұл Германияның ауданындағы жалғыз заңды орган қызметінің заңнамалық өнімі - Бақылау кеңесінің, ол жалпы заңнамалық құқықтарға ие болды және оларды жүзеге асырды.
Халықаралық соғыс трибуналдың Жарғысы мен № 10 Бақылау кеңесінің заңы халықаралық органның заңнамалық қызметінің нәтижесі болғандықтан, осындай халықаралық заңнамалық актінің шынайы емес негізгі жағдайларын қабылдайтындай, жүгінуге болатын қандай да бір мемлекеттің ұлттық конституциясы жоқ екендігі шығады.
Басты соғыс қылмыскерлердің адвокаттары Халықаралық соғыс трибуналдың жарғысы жарамсыз деп мойындады, өйткені lex post facto қабылданған заңнамалық актінің белгілеріне ие, яғни әрекеттеі жасағаннан кейін, ол жазалана алмайды, ол үшін жазалау бар, ал бұл ол жазалана алмайды, себебі оны жасағанға дейін осындай қызметтің жазаланғыштығын орнататын сәйкес заңның жоқ болғандығын білдіреді.
Бас ассамблеямен 1950 ж. қабылданған заңдарды үйлестірудің жобасы халықаралық құқықтың комиссиясымен дайындалған, адамзаттың тыныштығы мен қауіпсіздігіне кепілдік береді, халықаралық қылмыстық құқықтың негізгі жағдайларынан тұрды. Осы жобаны өндіруге негіз Лондондық статуттың пунктілері мен жағдайлары, сондай-ақ Нюрнберлік трибуналдың бұйрығында тұратын кейбір принциптер болып табылды.
1949 ж. Женевалық конвенцияларда Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі халықаралық гуманитарлық құқық кодифицирленген, ол соғыс қылмыстардың анық тізіліміне ие. Төрт Женевалық конвенциялардың әрқайсысы: Қолданыстағы әскерлерде жараланғандар мен аурулардың қатысуын жақсарту туралы (I Женевалық конвенция), Теңіздегі қарулы күштердің құрамынан тұратын кеменің бұзылуында жәбірленуші тұлғалар мен аурулардың, жаралылардың қатысуын жақсарту туралы (II Женевалық конвенция), Соғыс тұтқындармен жұмыс істеу туралы (III Женевалық конвенция), Соғыс кезіндегі азаматтық тұрғындардың қорғалуы туралы (IV Женевалық конвенция) [7, б. 54].
1949 ж. Женевалық конвенцияларында келесідей қатаң соғыс әрекеттерді жаүргізу кезіндегі ережелер мен дәстүрлерден тұрады:
oo Қасақана адам өлтіру;
oo Зорлаулар мен адам шошынарлық қараулар;
oo биологиялық эксперименттер;
oo қасақана ауыр азаптарды шектіру, қатты жазаны келтіру және денсаулығына зиян келтіру;
oo үлкен масштабта келтірілетін заңсыз, ерікті мүлікті бұзу және оны иемдену, ол соғыс қажеттілікті талап етпейді;
oo дұшпан одақтың қарулы күштерінде соғыс тұтқынды қызмет етуге мәжбүрлеу;
oo Конвенцияларда қарастырылған қалыпты істі жүргізу құқығынан соғыс тұтқынды айыру;
oo Тұтқынды заңсыз депорттау немесе орнын ауыстырғызу;
oo Тұтқынды заңсыз тұтқындау;
oo Кепілгерлерді алу.
1.2 Халықаралық қылмыстық құқықтағы соғыс қылмыстар түсінігі
Басқару тәртібіне қарсы қылмыс деп мемлекеттік кәсіпорынның, мекеменің, ұйымның басқару саласындағы бірқалыпты, дұрыс қызметін бұзатын қылмыстық заңда көрсетілген қоғамға қауіпті әрекетті немесе әрекетсіздікті істеуді айтамыз.
Жаңа Қылмыстық кодексте осы тұрғыдағы қылмыстардың қатарына жаңадан бірнеше баптар қосылды. Олар: жауапты мемлекеттік лауазымды иеленуші лауазымды адамға қатысты қолданылатын қауіпсіздік шаралары туралы мәліметтерді жария ету (322-бап); мемлекеттік туды заңсыз көтеру (329-бап); Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасын құқыққа қарсы өзгерту (331-бап); шет мемлекеттердің саяси партиялары мен кәсіптік одақтарына жәрдем көрсету (338-бап).
Бұрынғы Қазақ ССР Қылмыстық кодексінде көрсетілген мына құрамдар: қоғамдық тәртіпті бұзатын топтасқан әрекеттерді ұйымдастыру немесе оған белсене қатысу; көлік қызметкерін өзінің қызметтік міндеттерін орындап алуға мәжбүрлеу; шекаралық өңірге немесе шекаралық аймаққа бару және сонда мекендеу ережелерін бұзу; паспорт жүйесінің ережелерін бұзу; шетелдік азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдардың СССР-де болу және СССР аумағы арқылы транзиттік сапармен өту ережелерін қасақана бұзу; әскери міндеттінің әскери есептен бұлтаруы; әскери міндеттінің оқу немесе тексеру жиындарынан бұлтаруы; азаматтық актісін тіркеу жөніндегі заңдарды бұзу қылмыс қатарынан шығарылады. Жаңа Кодексте мұндай қылмыс түрлері атымен жоқ. Бұрынғы Қазақ ССР Қылмыстық кодексінің 180-2-бабында көрсетілген әкімшілік бақылау ережелерін қасақана бұзу әрекеттері Жаңа Қылмыстық кодекстің 362-бабында көрсетілген сот үкімін, сот шешімін немесе өзге де сот актісін орындамау құрамымен қамтылатындықтан ендігәрі жеке құрам ретінде көрсетілмейді.
Қылмыстық кодекстің 14-тарауындағы осы қылмыстардың, топтық объектісі басқару тәртібі болып табылады.
Басқару тәртібі мемлекеттік ұйымдастыру, мекемелердің, кәсіпорындардың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің басқару саласындағы дұрыс қызметін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастардың жиынтығы болып табылады.
Басқару тәртібіне қарсы қылмыстар мен мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстардың топтық объектісі сырттай қарағанда бір-біріне ұқсас сияқты болғанымен, бұл қылмыстар топтың объектісі, субъектісі арқылы бір-бірінен ажыратылады.
Басқару тәртібіне қарсы қылмыстардың топтық объектісі мемлекеттік немесе мемлекеттік емес органдардың тек қана басқару саласындағы дұрыс, бірқалыпты қызметі, ал мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстардың топтық объектісі мемлекеттік аппараттың тұтастай дұрыс, әрі бірқалыпты қызметі болып табылады.
Басқару тәртібіне қарсы қылмыстардың субъектісі жай адамдар, лауазымды адамдар болуы мүмкін, ал мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстардың субъектісі мемлекеттік аппараттың лауазымды адамы немесе мемлекеттік қызметшілер болады. Міне осы көрсетілген белгілер арқылы көрсетілген қылмыстар тобы бір-бірінен оқшауланып бөлінеді. Басқару тәртібіне қарсы қылмыстардың тікелей объектісі басқару саласындағы қоғамдық қатынастардың нақты түрлері болады. Қосымша тікелей объектіге -- адамдардың өмірі, денсаулығы, ар-намысы, адамгершілігі, қауіпсіздігі жатуы мүмкін. Кейбір қылмыс құрамдарында (317, 323 -- 325, 331-баптар) қылмыстың заты және қылмыстың жәбірленушісі (318 -- 322, 327-баптар) көрсетілген.
Басқару тәртібіне қарсы қылмыстардың құрамы негізінен формальдық құрамға жатады. Тек қана ҚК-тің 322-бабының 2-тармағында, 331-бабының 2-тармағында көрсетілген қылмыс құрамдарының міндетті белгісі -- ауыр зардаптардың орын алуы қажет.
Екі қылмыс құрамының (330, 331-баптар) міндетті белгісі ретінде қылмыс істелу орны көрсетілген.
Субъективтік жағынан басқару тәртібіне қарсы қылмыстар қасақаналықпен істеледі. Қылмыстық ниет және мақсат қайсыбір қылмыс құрамдарының (318, 320, 321, 322-баптар) қажетті белгісі болып табылады.
Қылмыстың субъектісі 16-ға толған кез келген адам. ҚК-тің 326-бабында көрсетілген қылмыс субъектісі арнаулы -- әскери қызметтен жалтарған адам, ал 331-баптың 2-тармағы бойынша бірнеше рет қылмыс жасаған адам осы құрамның субъектісі болып табылады.
Тікелей объектілеріне байланысты басқару тәртібіне қарсы қылмыстар мына төмендегідей түрлерге бөлінеді:
Мемлекеттік органдарды басқару әрекетіне байланысты өкімет өкілдері мен басқа адамдарға қарсы қылмыстар: Қазақстан Республикасы Президентінің ар-ұжданы мен қадір-қасиетіне қол сұғу және оның қызметіне кедергі жасау. Депутаттың аp-ұжданы мен қадір-қасиетіне қол сұғу және қызметіне кедергі жасау. Өкімет өкілін қорлау. Өкімет өкіліне қатысты күш қолдану. Жауапты мемлекеттік лауазымды иеленуші лауазымды адамға қатысты қолданылатын қауіпсіздік шаралары туралы мәліметтерді жария ету.
Қазакстан Республикасы мемлекеттік шекарасының мызғымастығына қол сұғатын қылмыстар: Қазақстан Республикасы, күзетілетін мемлекеттік шекарасынан әдейі заңсыз өту.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасын құқыққа қарсы өзгерту.
Ресми кұжаттар мен мемлекеттік наградалардын айналым тәртібіне қарсы қылмыстар: ресми құжаттарды және мемлекеттік наградаларды сатып алу немесе өткізу. Құжаттарды, мөртаңбаларды, мөрлерді ұрлау немесе бүлдіру. Жалған құжаттарды, мөртаңбаларды, мөрлерді, мөрқағаздарды, мемлекеттік наградаларды қолдан жасау, дайындау немесе өткізу.
Әскери қызметке шақырылу тәртібіне қарсы қылмыстар: әскери қызметтен жалтару.
Казақстан Республикасының Мемлекеттік рәміздеріне қарсы қылмыстар. Қазақстан Республикасыньщ Мемлекеттік туын, Мемлекеттік елтаңбасын немесе Мемлекеттік әнұранын қорлау. Мемлекеттік туды заңсыз көтеру.
Басқару тәртібін қамтамасыз ететін жекелеген ережелерге қол сұғатын қылмыстар: өзінше билік ету. Жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын өкімет өкілінің немесе лауазым адамының атағын өз бетінше иелену. Қызыл Жарты ай және Қызыл Крест эмблемалары мен белгілерін заңсыз пайдалану. Байланыс желілерін күзету ережелерін бұзу. Жиналыстарды, митингілерді, пикеттерді, көше шерулерін және демонстрацияларды ұйымдастыру мен өткізу тәртібін бұзу. Төтенше жағдайлар кезінде тыйым салынған ереуілге басшылық жасау, кәсіпорынның, ұйымның жұмысына кедергі келтіру. Қоғамдық бірлестік мүшелерінің мемлекеттік органдардың қызметіне заңсыз араласуы. Заңсыз қоғамдық бірлестіктер құру немесе олардың қызметіне қатысу. Шет мемлекеттердің саяси партиялары мен кәсіптік одақтарына жәрдем көрсету.
Халықаралық құқықтың теориясында соғыс әрекеттерін халықаралық-құқықтың регламенттеудің заңды табиғатын түсінуде бірнеше амалдар бар. Осы амалдардың негізінде Ф.Ф.Мартенспен құрлықтың заңдары мен дәстүрлері бойынша оның 1899 ж. Гаагалық конференцияда шығарған кейбір ережелері бар.
Ф.Ф. Мартенстің концепциясының болмысы келісімдік нормалардың жоқ болғанының өзінде тұрғындар мен жауласушы жақтар халықаралық құқықтың қорғанысы мен әрекетінде болады, өйткені олар қалыптасқан халықтың дәстүрлерінен, адамзаттық заңдары мен қоғамдық танымның талаптарынан тұрады екендігі көрсетілген.
Осы концепцияның өзектілігі мен өтпейтін құндылығы уақытпен дәлелденді. 70 жылдан астам уақыт өткеннен кейін А.И. Полторак пен Л.И. Савинский былай деп көрсетті: Қарулы даулардың құқығында оның қатынастарының кеңдігі мен сөйлемдерінің анықтығы және әрекеттің ұзақтығы бойынша Декларациямен бәсекеге түсе алатын принциптер мен нормалар көп емес .
Әдебиетте ғылымда әлі күнге дейін қарулы дауларды жүргізуді реттейтін құқықтың саласы жоқ деген түсінік бар. Осындай саланы белгілеу үшін соғыстың құқығы, қарулы қақтығыстардың құқығы, соғыстың заңдары мен дәстүрлері, қарулы күрестерді жүргізудің ережелері, халықаралық гуманитарлық құқық терминдері қолданылады.
Көптеген батыстың А. Фердросс, Ф. Бербер сынды авторлары 1949 ж. Женева конвенцияларын қабылдағаннан кейін жоғарыда аталған құжаттардың соғыстың құқығын көрсететіндігін айтты, мұнда соғыс деп халықаралық құқықтың субъектілері ретіндегі мемлекеттердің арасындағы қақтығыстарды түсінеді [8, б. 73].
Батыс доктринасында соғысты жүргізудің заңдары мен дәстүрлері термині кеңінен таралған, оларды бұзу халықаралық қылмыс болып табылады. Жағымды бағыттың жақтаушылары халықаралық құқыта дәстүрлі түрде соғысты жүргізудің заңдары мен дәстүрлеріне келесілерді жатқызды:
Әскери қызметкерлердің өзімен соғыс әрекеттерін жүргізу нормаларын бұзу;
Қарулы күштердің құрамына кірмейтін тұлғалармен соғыс кезінде заңсыз актілерді жасау;
шпионаж бен сатқындық;
4) қанаушылық.
Бұл ретте аталған дәстүрлер мен заңдар берілген теорияның жақтаушыларының көзқарасымен алғанда халықаралық сипаттағы қарулы дауларға ғана қолданыла алынатын.
Белгілі болғандай, 1977 ж. қосымша хаттамалары Женевалық конвенциялардың жағдайын халықаралық емес сипаттағы қарулы дауларға да тарата отырып, тек соғыстың құқығы немесе тар мағынадағы соғысты жүргізудің заңдары мен дәстүрлері туралы айтудың негізін жойды.
Ақырында, отандық ғылымда қарулы даулардың құқығы туралы айту ұсынылды, ол өзгертілген жағдайларға соғыстың құқықтарын бейімдеуі керек және халықаралық және халықаралық емес сипаттағы кез-келген қарулы дауларды реттеуге қолданылуы тиіс.
Алайда әр түрлі түсініктерге қарамастан, барлық аталған доктриналардың ортақ концептуалды негізі соғыс әрекеттердің жүргізудің келесідей принциптері болып табылды:
1. Адамгершілік принципі, Ф.Ф.Мартенстің Декларациясында, Гаагалық конвенциялар мен ережелерде, сондай-ақ Женевалық конвенциялар мен басқа да көптеген халықаралық құжаттарға қалыптасқан негізгі адамгершіліктің түсініктерінен тұрады.
Осылайша, III және IV Женевалық конвенциялардың 3бабында соғыс әрекеттеріне қатыспайтын тұлғалар, соның ішінде қарулы күштердің құрамындағы тұлғалар, қаруын қойған, ауруының, жарақаттануының, ұсталуының және басқа да себептермен барлық жағдайларда ділдің, тері түсінің, дінінің, жынысының, болмысының, мүліктік жағдайының немесе кез-келген басқа ұқсас белгілермен адамгершілік қарауды қолдануы тиіс.
2. Соғысушылардың соғыс әрекеттерін жүргізудегі құралдар мен әдістерді таңдаудағы шектеудің принципі алғашқы рет 1907 ж. құрлықтағы соғыстың заңдары мен дәстүрлері туралы Гаага ережелерінің XXII бабында қалыптастырылған: Соғысушылар дұшпанға зиян келтіру құралын таңдауда шектеусіз құқықтарды қолданбайды, - деп онда айтылған. Кейіннен осы ереже көптеген халықаралық-құқықтық актілерде дамытылды. Осылайша, қарапайым қару түрін қолдануға тыйым салуда немесе шектеуде халықаралық құқықтың принципі қалыптастырылған, сондай-ақ соғысты жүргізудің құоалдарын қолдануға тыйым салатындарды, себебі олар артық зақымдарды немесе артық азаптарға алып келеді [9, б. 73].
Қарулы күшті таңдаусыз қолдануға тыйым салу және соғыс әрекеттерін жүргізу құралдары мен әдістерін таңдаудағы шектеу ішкі сипаттағы қарулы дауларға да қатысты қолданылады.
3. Азаматтық тұрғындар мен бейбітшілік нысандарын қорғау принципі көптеген халықаралық құжаттарда қолданысқа ие болды. Осылайша, I қосымша хаттаманың 51 бабында азаматтық тұрғындар мен жеке азаматтық тұлғалардың соғыс операцияларымен туындайтын қауіптіліктен қорғалатыны көрсетілген. Кейіннен осы құжатта тыйым салу бар, оған сәйкес азаматтық нысандар басқыншылықтың немесе репрессалийдің нысанына айналмауы қажет. Нысандарға келетін болсақ, онда соғыс нысандары өзінің сипатының күшіне, орналасуына, тағайындалуына немесе қолданылуына қарай соғыс әрекеттеріне тиімді сұранысты енгізеді немесе жарым-жартылай бұзу, ұстап алу немесе нейтралдау осы бар жағдайларда айқын әскери артықшылықты береді.
Ерекше айта кететін жайт, 52 бапқа сәйкес берілген принциптің құрамдас бөлігі өзіндік күмәндерді талқылаудың ережесі болып табылады, оған сәйкес нысан қолданылмайды ма деген күмәндерде мұндай нысан азаматтық мақсаттарда қолданылады деп айтылады.
Азаматтық тұрғындар мен бейбіт нысандарды қорғаудың осыған ұқсас жағдайлары халықаралық емес қарулы дауларға қатысты да қолданылады.
Осылайша, қарулы дауларды регламенттеудің заңды табиғаттағы барлық концепциялардың негізінде жоғарыда аталған нормативті бекітілген принциптер жатыр.
Қазіргі кезде барынша кеңінен таралған көзқарас қарулы дауларды жүргізудің ережесі халықаралық гуманитарлық құқықпен регламенттелетіндігінде болып табылады [10, б. 85].
Доктринада көпшілікпен қабылданғаны, қарулы даулардың кезінде қолданылатын халықаралық құқықтың барынша дамыған салаларының бірі болып табылады. Оның нормалары соғыс әрекеттеріне қатыспаған тұлғаларды қорғауға бағытталған, сондай-ақ соғысты жүргізудің құралдары мен әдістерін шектеуге, мәдени құндылықтарды қорғауға бағытталған.
Халықаралық гуманитарлық құқықтың теориясында әдетте халықаралық құқықтың дербес саласы ретінде анықталады, ол соғыс пен адам құқығының дәстүрлерін және заңдарын реттейтін нормалардың жүйесінен құралады.
Бұл ретте И.П. Блищенконың ойынша, мысалы, халықаралық гуманитарлық құқық үш бөліктен тұрады: 1) бейбіт уақыттағы адамның құқығы мен бостандығын анықтаушы халықаралық-құқықтық нормалардың жиынтығы; 2) қарулы қақтығыс кезіндегі адамның құқықтары мен бостандықтарын анықтаушы халықаралық-құқықтық нормалардың жиынтығы; 3) қарулардың қуылуын, шектеуін және белгілі бір қарудың түрін шектейтін және тыйым салаьын құқықтық нормалардың жиынтығы.
Халықаралық гуманитарлық құқықтың анықтамасы көптеген құжаттарда келтіріледі. Осылайша, Қызыл Кресттің халықаралық комитеті халықаралық қылмыстық құқықпен халықаралық немесе халықаралық емес сипаттағы қарулы даулармен байланысты гуманитарлық мәселелерді реттеуге арналған, қарулы қақтығыстағы тараптардың гуманитарлық түсінігі бойынша шектейді, өзінің таңдауы бойынша соғысты жүргізудің әдістері мен құралдарын қолданады, осындай даумен тиісті бола алатын тұлғалар мен мүлікке қорғау көрсетеді.
Халықаралық гуманитарлық құқық қарулы күресте қолданылатын нормалар мен принциптердің жиынтығы болып табылатындығымен келісуге болмайды; оның соғыс әрекеттерін жүргізудің рұқсат етілмейтін әдістері мен құралдарын анықтау жолымен шектеуге қойылғандығымен келісуге болмайды.
Жоғарыда аталғандардың негізінде халықаралық гуманитарлық құқықтың түсініктері мен тапсырмаларына қатысты келесідей негізгі жағдайларды қалыптастыруға болады:
халықаралық гуманитарлық құқықтың міндеттеріне қарулы даулардың қатысушыларын, азаматтық тұлғалар мен азаматтық нысандардың, сондай-ақ қамқорлық ететін тұлғалардың кері тараптың тыйым салынған, дәлелденбеген, таңдаусыз қол сұғушылығынан қорғау болып табылады;
халықаралық гуманитарлық құқықтың принциптеріне адамгершілік қараудың, соғыс әрекеттерін жүргізу құралдары мен әдістерін шектеу, азаматтық тұрғындар мен азаматтық нысандардың қорғанысы болып табылады;
халықаралық гуманитарлық құқықтың нормалары халықаралық қарулы қақтығыстарға, сонымен бірге халықаралық емес сипаттағы қарулы қақтығыстарға таралады;
халықаралық гуманитарлық құқықтың нормалары халықаралық келісімдерде бекітілген. Алдында бірнеше рет айтылғандай, берілген саладағы халықаралық негізгі келісімдерге келесілер жатады: Нюрнберлік трибуналдың жарғысы, ч1949 жылдың 12 тамызындағы төрт Женевалық конвенциялар мен оларға 1977 ж. 8 маусымындағы екі қосымша хаттама, сондай-ақ Римдік статут жатады. Халықаралық қылмыстық құқықтың негізгі құжаттарының ішінде қарулы қақтығыс кезіндегі мәдени құндылықтарды қорғау туралы Конвенцияны, табиғи ортаға әсер ету құралын қолдануға тыйым салу туралы Конвенцияны, қарапайым қарудың кез-келген түрін қолдануға және тыйым салуға Конвенцияны, қорлардың жинақталуы, өндірісі, берілісі және олардың жойылуы туралы Конвенцияны, ad hoc халықаралық трибуналдың Жарғыларын атауға болады (бұрынғы Югославия мен Руанда бойынша) [11, б. 73].
Соғыс қылмыстары түсінігін халықаралық гуманитарлық құқықтың категориялық түсінігі деп санай алмаймыз. Осы себептің пайдасына келесідей ұстанымдарды келтіруге болады:
қарулы қақтығысты жүргізуде ереже, заң, дәстүр императивті орнатылған болып саналады, ол соғысушы тараптардың қарулы қақтығыстар кезінде өздерін қалай ұстайтынына байланысты. Осылайша, халықаарлық гуманитарлық құқық белгілі бір құқық қорғаушы мүдделерді орнатады, оларды бұзуға тыйым салынады;
осындай қызығушылықтарға қол сұғушылық әр түрлі болуы мүмкін (сәйкесінше, құқық бұзушының жауапкершілігінің түрі де әр түрлі бола алады); қылмыстық қол сұғушылық (анықтамасы бойынша) қылмыстық жауапкершілікке алып келеді;
субъектінің қылмыстық жауапкершілігінің негізі халықаралық гуманитарлық құқықтың жазбасындағы нақты бұзылуындағы қылмыстың құрамының объективті және субъективті белгілерінің болуы мүмкін. Демек, халықаралық гуманитарлық құқықтың ережесі өзіндік бір қандай да бір қол сұғушылықты қылмыстық деп танудың негізгі көзі болып табылады. Бірақ мұндай қылмыс ретінде квалификацияланатын қол сұғушылықтың өзі қылмыстық сипаттағы құқықтық қатынасты тудырады, ол өз кезегінде халықаралық гуманитарлықтың негізі емес, ал халықаралық және ұлттық қылмыстық құқықтың негізі болып табылады.
Осылайша, қылмыстық деп бағаланатын халықаралық гуманитардық құқықтың нормаларын бұзу халықаралық және ұлттық қылмыстық құқықтың заңды фактісі болып табылады, соның негізінде өзінің табиғаты бойынша қылмыстық құқықтық қатынас пайда болады, оны жүзеге асыру нағыз қылмыстық-құқықтық конликтіні шешеді, гуманитарлық құқықтық конфликтіні емес.
Халықаралық қылмыстық құқықтағы соғыс қылмыстары түсінігімен анықталу үшін халықаралық қылмыстық құқықты түсінудің мәселесіне тоқталған жөн.
Халықаралық құқықтағы қылмыстық-құқықтық нормалардың болуы қазіргі кезде қандай да бір қарсылықтарды тудырады. Оған XX ғасырдың ортасында қабылданған көптеген халықаралық-құқықтық құжаттар дәлел бола алады.
Барынша кеңінен таралған көзқарасөа сәйкес, әдетте, олардың қабылдануы бейбіт тәртіпті ұстаудың халықаралық халықаралық және ішкі мемлекеттік қарулы дауларда жасалынатын, сондай-ақ кінәлілерді жазалаудағы қылмыспен күресудің халықаралық серіктестіктің міндетіне негізделді.
Отандық және әлемдік теорияда халықаралық қылмыстық құқықтың түсінігі оның халықаралық қоғамдық құқықтың саласы етінде анықтаумен дамыды. Бұл ретте қазіргі кезде осы саланың болмысын анықтайтын бірнеше негізгі доктриналар бар.
Осылайша, А.Р. Каюмова халықаралық қылмыстық құқықты халықаралық-құқықтық принциптер мен нормалардың жүйесі ретінде анықтады, олар халықаралық қылмыстардың құрамын және халықаралық сипаттағы қылмыстарды анықтайтын, халықаралық юстиция органдарының қызметін реттейтін, сондай-ақ қылмыстық істер бойынша мемлекетаралық көмекті көрсетудің мәселелері ретінде анықтайды [12, б. 89].
Шет елдік теорияда халықаралық қылмыстық құқықтың кешенді сипаты көрінеді. Бұған, соның ішінде Д. Бешаров, Я. Динштейн, М. Бассиони сынды авторитетті ғалымдар көрсетеді.
Соғыс қылмыстары түсінігі қандай әрекеттерді қамтиды?
Шет елдік әдебиетте әдетте халықаралық гуманитарлық құқық бұзушылық ретіндегі соғыс қылмыстарының бірнеше түрін бөліп көрсетуге болады.
Женева конвенциялары мен қосымша хаттамалардың көп бөлігі оларға жатқызылмайды. Бірақ қатаңдарының ішіне енбейтін бұзушылықтардың ішінде көбісі соғыс қылмыстары ретінде қарастырылады. Алайда бұл жағдайда мемлекетте кінәлілерді берудің немесе ізінен қуудың міндеткерлігі жатпайды.
Қатаңдардың қатарына жатқызылмайтын басқа бұзушылықтар өз бетінше соғыс қылмыстары болып табылмай, тек құқыққа қасы әрекеттерді білдіреді, олар үшін халықаралық құқық бойынша оны жасаған мемлекет жауапкершілікке тартылады. Мысалы, әскери тұтқындардың лагерінің бастығы тәртіптік жазалардың есебін жүргізбесе, ол соғыс қылмысын жасамауы мүмкін.
Алайда анықтап алатын жайт, әр түрлі бұзылыстардың айырмашылықтары, олардың қатаңның қатарына жатқызылмауы абсолютті сипатқа ие емес.
Бірақ қандай да бір соғыс кезінде жасалынатын айуандықтар Женева конвенцияларының немесе Қосымша хаттаманың тыйым салуларына түспейді, олар сонымен бірге қарапайым құқықтың шеңберіндегі соғыс қылмысын құрайды: мұндай қылмыс соғыстың заңдарын және дәстүрлерін бұзу деп қарастырылады (дәл осы анықтама Нюрнберлік процесте болды).
Мемлекет аралық дауларға қатысты мемлекет ондай қылмыстарға 1907 ж. Гаага конвенциясының белгілі бір бұзылыстары мен құрлықтағы соғыстың заңдары мен дәстүрлері туралы Ереже жатқызылатындығымен келісті, соның ішінде уландырушы заттарды қолдану, қалаларды мәнсіз жою, қорғалмайтын жерлерге, діни және мәдени мекемелерге шапқыншылықтар, қоғамдық және жеке мүлікті тонау [13, б. 64].
Халықаралық даулардағы соғыс қылмыстарының ішіндегі Римдік статут тек Женева конвенцияларының қатаң бұзылыстарын көрсетіп қана қоймай, сонымен бірге соғыстың заңдары мен ережедерін бұзатын 26 көрсетеді, олардың көбісі Екінші дүниежүзілік соғыстың уақытынан қылмыстық деп саналады.
Ал енді халықаралық емес сипаттағы қарулы дауларға келетін болсақ, онда көптеген авторлардың ойынша мұндай даулар мемлекеттердің тек ішкі юрисдикциясына жатқызылады, және сәйкесінше соғыс қылмыстарының тізімі бұл жерде қысқарақ.
Қосымша хаттама II, оның ережесі негізінен халықаралық емес дау кезіндегі тараптардың әрекетін реттейді, жауапкершілікті анықтайтын нормалардан тұрмайды, ал қарапайым құқықта қалыптасқан соғыс қылмыстарының анықтамасы бұл жерде халықаралық дауларға қарағанда анық емес.
Халықаралық құқық нормаларының принциптері міндетті нормалар болып табылады, олардан ауытқу мүмкін емес: jus cogens (яғни, жалпы халықаралық құқықтың императивті нормалары) нормалары. Сондықтан халықаралық құқықтың барлық қалған нормалары оларға сәйкес келуі қажет (соның ішінде халықаралық гуманитарлық және халықаралық қылмыстық құқықтың нормалары).
1975 ж. Еуропадағы қауіпсіздік пен серіктестік бойынша Жиналыстың Қорытынды актісінің X бабы мемлекеттің өзіінң суверенді құқықтарын жүзеге асыруда, өзіндік заңдарды орнату құқығын қоса алғандағы, халықаралық құқық бойынша өздерінің заңды міндеттерімен біріктірілді. Бұл кезде мұндай міндеттемелер нормативті тұрғыдан қалыптасқан болуы қажет.
Осылайша, халықаралық құқықтың негізін салушы құжаттар халықаралық және ішкі мемлекеттік сипаттағы принциптердің заңды бекітілуін білдіреді. Бұл ретте негізін салушы принциптің өзі мінез-құлық ережесіне жазылған нормаға айналады, оны бұзу немесе орындамау қандай да бір жағымсыз салдарға алып келеді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе 3
1. Халықаралық қылмыстық құқық жүйесіндегі соғыс қылмыстары 5
1.1 Соғыс қылмыстары туралы халықаралық құқықтағы қайнар көздер 5
1.2 Халықаралық қылмыстық құқықтағы соғыс қылмыстар түсінігі 12
1.3 Халықаралық қылмытық құқықтағы соғыс қылмыстары бойынша жауаптылық мәселелері 21
1.4 Соғыс қылмыстарын жасағаны үшін заңды тұлғалар мен мемлекеттің қылмыстық жауапкершілігінің мәселесі 27
1.5 Соғыс қылмыстарда халықаралық-құқықтық нормалардың қолданылуының мәселесі 32
2 Ұлттық қылмыстық құқықтағы соғыс қылмыстары 35
2.1 ҚР заңнамасы бойынша соғыс қылмыстарының түсінігі 35
2.2 Соғыс қылмыстарының обьективті және суъективті белгілері 42
2.3 Шет мемлекеттердің қылмыстық заңнамасындағы соғыс қылмыстары 46
2.4 Қазақстанның қылмыстық заңнамасындағы соғыс қылмыстарына қолданылатын шаралар 54
Қорытынды 63
Қолданылған әдебиеттер тізімі 67
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жиырмасыншы ғасырдың тарихи тәжірибесі ең жаман зұлымдықтар мен айуандықтардың соғыс уақытында және қарулы қақтығыстар кезінде болғанын көрсетті. Ғылыми-техникалық прогресс мен онымен байланысты қару-жарақтардың жетілдірілуі, қарулы қақтығыстардың артып келе жатқан толқыны өткен ғасырдың ортасына қарай адам өркениеттінің өзінің тіршілік етуін қауіпке алып келді. Қазіргі кезде дүниежүзілік соғыс пен ғаламдық жойылудың қаупі үлкен болмағанына қарамастан, әлемде халықаралық және ішкі мемлекеттік сипаттағы бір уақытта 20-дан астам қақтығыстар бар. Оның бәрі дерлік ең ауыр қылмыстарды жасаумен бірге жүреді, оның дәлелі жаңа уақытта 1993 және 1994 жылдары БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесімен құрылған бұрынғы Югославия мен Руанда бойынша Халықаралық трибунал қалаларындағы қызметі болып табылады.
Өршіп келе жатқан соғыс конфликтілері, олардың Жаңа және Ең жаңа тарихта толық соғыстарға, толық жою соғыстарына алып келуі әлемдік қауымдастықты тек әлеуметтік-экономикалық және саяси жолдарын іздеумен ғана емес, сонымен бірге соғыстар, сондай-ақ барлық қарулы қақтығыстар жүргізілуі қажет ережелерді анықтауға көмектесті.
Бірінші және екінші дүниежүзілік соғыстардың жағдайлары мен ұлтшылдардың әрекеттерімен жасалынған гуманитарлық апатты қайталауды болдырмаудың әлемдік қауымдастықтың ұмтылысы мемлекетті сондай әрекеттерге тыйым салатын және оларды жасағаны үшін жауапкершілікті білдіретін нормаларды қарастыруға алып келді.
1945 ж. Нюрнберлік Халықаралық соғыс трибуналының Жарғысында Еуропа мемлекеттерінің басты соғыс қылмыскерлерін жазалау мен соттау үшін соғыс қылмыстарының анықтамасын соғыстың дәстүрлері мен заңдарын бұзушы ретінде берді, оған адам өлтіру, қинау немесе құлдыққа алу немесе азаматтық тұрғындардың басқа мақсаттарына қолдану; теңіздегі соғыс тұтқындардың немесе тұлғалардың өлтірілуі немесе қиналуы; тұтқындарды өлтіру; қоғамдық немесе жеке меншікті тонау; қалалар мен ауылдарды мәнсіз жою; соғыс қажеттілікпен ақталмаған тонау және де басқа қылмыстар.
Кейіннен халықаралық қылмыстық құқық Нюрнберлік процестің тікелей әсерімен дамыды. Соғыс қылмыстарын жасағаны үшін жауапкершілікті анықтайтын халықаралық құқықтық қайнар көзінің қалыптасуының маңызды құбылысы 1998 жылы 17 тамызда Халықаралық қылмыстық соттың Римдік Статутын қабылдау болды, ол 2002 жылдың жазында күшіне енді.
Соғыс қылмыстары тек Қазақстанның ғана емес, басқа мемлекеттердің де бірнеше рет халықаралық және қылмыстық құқықтың саласындағы мамандардың зерттеу нысанына айналған. Алайда осы зерттеу жұмысы негізінен соғыс қылмыстарын жасаудың себептерін анықтау мен оларды жасаған тұлғалардың қылмыстық тергеудің тәртіптік мәселелерін зерттеуге арналған.
Зерттеу жұмысының пәні. Халықаралық қылмыстық құқық бойынша соғыс қылмыстарын зерттей отырып, Қазақстандағы соғыс қылмыстарын жасаған тұлғаларға жауаптылық мәселелерін қарастыру.
Зерттеу жұмысының нысаны: Халықаралық деңгейде соғыс қылмыстарын құқықтық жүйеде зерделеу және оларды жасау үшін жауаптылық сұрақтарын айқындау.
Зерттеудің жұмысының мақсаты. Соғыс қылмыстарының түсінігін жан-жақты қарастыра отырып, халықаралық құжаттардағы, тарихтағы соғыс қылмыстарын қарастыру және оларды жетілдірудің амалдарын іздеу.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттерді шешу керек:
- Халықаралық қылмыстық құқық жүйесіндегі соғыс қылмыстарын қарастыру;
- Халықаралық қылмытық құқықтағы соғыс қылмыстары бойынша жауаптылық мәселелерін талдау;
- Соғыс қылмыстарын жасағаны үшін заңды тұлғалар мен мемлекеттің қылмыстық жауапкершілігінің мәселесін айқындау;
- Соғыс қылмыстарда халықаралық-құқықтық нормалардың қолданылуының мәселесін зерттеу;
- ҚР заңнамасы бойынша соғыс қылмыстарының түсінігінің мәнін ашып, соғыс қылмыстарының обьективті белгілері мен субьективті белгілерін қарастыру;
- Шет мемлекеттердің қылмыстық заңнамасындағы соғыс қылмыстарын зерттеу;
- Қазақстанның қылмыстық заңнамасындағы соғыс қылмыстарына қолданылатын шараларды қарастыру.
Зерттеу жұмысының теориялық құндылығы. Зерттеу жұмысының барысында соғыс қылмыстары туралы түсініктің үлкен арнасы ашылып, өзінің ерекше зерттеу нысаны, ғылыми ұстанымдары, түрлері мен үлгілері анықталды. Зерттеудің нәтижелері құқық саласында қолданудың ерекшеліктеріне нақты үлес қосады. Зерттеу барысында жасалынған тұжырымдамалар мен нәтижелер еңбек ақы жүйесінің дамуына, қалыптасуына септігін тигізеді.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы. Алынған мәліметтер соғыс қылмыстары туралы зерттеу жұмыстары үшін қолданыла алынады, курстық, дипломдық, диссертациялық жұмыстарды жазу үшін де қолданыла алады. Сондай-ақ бұл зерттеу жұмысы заң мамандығына зерттеуде, практикалық сабақтарда, дәрістерде қолданыла алады.
Жұмыстың құрылымы зерттеудің мақсаты мен міндеті арқылы анықталады. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттерден тұрады.
1. Халықаралық қылмыстық құқық жүйесіндегі соғыс қылмыстары
1.1 Соғыс қылмыстары туралы халықаралық құқықтағы қайнар көздер
Соғыс қылмыстары түсінігінің адамның есінде шошындыратындай бейнелерді келтіретінімен келісуімізге болады: тұтқындарды бір жерге жинап ұстайтын лагерлер, этникалық тазалаулар, соғыс тұтқындарды өлім жазасына кесу, зорлау, бомбалау және қалаларды атқылау. Көптеген қатынастарда бұл бейнелердің берілген түсініктің заңды анықтамаларына сәйкес келетіндігін де мойындауымыз керек. Расында, халықаралық құқықтың анықтамалары мен жіктеулері үнемі және әр жерде барынша қорқынышты әрекеттеру туралы интуициялық түсініктемелерімізге сәйкес келе бермейді.
Егер тарихқа жүгінетін болсақ, онда соғыс әрекеттерді жүргізу ережелерін заңды регламенттеудің амалдары ежелгі және орта ғасырларда да көрінген. Осылайша, тарихшылардың куәлігі бойынша, қарулы қақтығыс кезіндегі әрекеттерге алғашқы шектеулер қытай қолбасшысы Сунь Цзыға (б.з.д. VI ғ.) келеді. Соғыс қылмыстары түсінігіне барынша анық анықтама индиялық Ману (б.з.д. 200 ж. жуық бұрын) кодексінде берілген болатын.
Көпшілікке мәлім болғандай, ежелгі гректер бірінші болып Еуропада мұндай шектеулерді соғыстың заңдары ретінде қарастыра бастады, олар гректердің өзара соғыстарында қолданылатын (мысалы, Афина мен Спартаның арасындағы Пелопонестік соғыстың барысында).
Біртіндей келе мұндай түсінік римдік және ортағасырлық еуропалық құқықта бекітілді.
К.Ф. Беккердің ойынша, римдік тарихта соғыстың ережесін орнатудың қажеттілігі Рим жүргізген тек үздіксіз соғыстармен ғана мәжбүрленіп қана қоймай, римдіктердің өзінің тумысынан қаталдығынан да көрінетін. Ежелгі римдіктердің ділін бағаламайық та, тек осы соғыстарда қаза тапқан әскерлердің саны мыңдаған екендігін атап өтейік. Сонымен бірге, ол кездегі соғыстар дәрігерлік көмектің болмауынан және нашар санитарлық жағдайлардан қанға толы болатын [1, б. 74].
Еуропалық ортағасырдың тарихындағы соғыс қылмыстары туралы істер бойынша алғашқы сот процесі Петер фон Гагенбахтың сотталуы болып табылады, ол соғыс кезінде жасаған айуандығы үшін 1474 жылы Австрияда өлім жазасына кесілген болатын.
Еуропаның тарихында соғыс әрекеттерді жүргізудің құралдары мен әдістерін регламенттеу, әдетте, қарапайым соғыс құқықтың қалыптасуымен байланыстырылады, онда серілік ар-намыс кодексі негізгі орынға ие. Сонда да ортағасырдың кезеңінде Еуропа соғыс пен даулардың кезінде жасалынатын айуан және ештеңемен ақталмайтын шошынарлық әрекеттермен бірінші рет кездесті, және көбінесе бұл соғыста жалданушыларды пайдаланумен байланыстырылды. Жалдау соғысты жүргізу әдісі ретінде ештеңемен регламенттелмейтін қақтығысқа алып келді.
Тарихи ғылымда дәл осы соғыс (қарулы) қақтығыстардың шекті түрде анық регламенттелуі тиіс екендігі негізделеді - соғысты жүргізу кезіндегі ойынның ережелерін сақтамау оны жүргізуші тараптарда кез-келген адами бастауды жояды.
483 ж. Карфагендік жиналыста қабылданған pacta sunt survanda (келісімдер сақталынуы қажет) халықаралық құқығының негізін қалаушы қағидасы өзінің құрамында соғыс қарсы тұру жүйесінің толықтығы тек оның қатысушыларының сондай ойынға қатысуға еріктігінде екендігінде көрінеді. Тиісті тараптардың біреуі соғыс ойынының ережесін сақтамай кетсе, бірден халықаралық құқықтың барлық жүйесі бұзылады (кем дегенде уақытша), немесе ойынды бұзған тарап сол қоғамның шегінен қуылуы қажет, яғни заңнан тыс қойылуы қажет.
А. Нейермен соғыс әрекеттерді тыйым салынған әдістер мен құралдарды қолдану бақыланбай жүргізілетін соғыс ultima ratio (соңғы себеп) соғысынан ultima rabies (шекті, ерікке берілмейтін ашу) көрінісі ретіндегі соғысына айналатындығынан шығады деген ойымен келісуге болады [2, б. 64].
Жүгенсіз, қандай да бір ережелері мен шектеулері жоқ жойқын соғыс еуропа (соның ішінде қазақ тарихына да) өте жақсы таныс. Сондай әрекеттер туралы барынша толық білу үшін тарихтың түкпірін зерттеу міндетті емес - теледидарлық жаңалықтардың бір шығарылымын, газет-журналдарды көріп шығу да жеткілікті және т.б.
Көпғасырлық дүниежүзілік тарих куәгер болғандай, адам қоғамының дамуы үздіксіз зорлық-зомбылыққа толы адамдардың, кейіннен рулар, тайпалар арасындағы, ал мемлекеттердің пайда болуымен - мемлекетаралық және коалициялық соғыстармен бірге жүреді. Өндірістік күштердің, ғылымның және техниканың даму деңгейі бойынша соғысты жүргізудің құралдары мен әдістері жетілдірілді, соғыстар барынша жаппай және қанға толы бола бастады. Жаппай жоюға қарудың пайда болуы және оны заманауи соғыстарда пайдалану мүмкіндігі планетадағы барлық тіршілік иедерінің өмір сүруіне қауіп төндіреді, өркениеттің жоғалуына алып келеді.
Соғыстар екі жақтың бірдей тұрғындардың ер жыныстыларын жоюмен, бейбіт азаматтардың өлімі мен жарақаттануымен, тарихи, ғылыми, мәдени және басқа да материалдық құндылықтардың жойылуымен аяқталатын. Соғыстар жеңімпаздың жеңілгеннің үстіннен билікті жүргізу, өзгелердің аудандарын, байлықтарын жаулап алу, өзінің идеологиясын сендіру, өзгеше ойлайтындарды, өзгеше ойды және өзге тілді және басқа діни сенімді жоюдың мақсатында жеңіске жету үшін жүргізіледі [3, б. 92].
Өркениеттің тіршілік етуіне қауіп төндіретін соғыстар мен қарулы қақтығыстардың қарқыны халықаралық қылмыскерліктің үстінен бақылаудың тетігін орнатуды қажет етті (және соның ішінде соғыс). XX ғасырдың алдыңғы қатарлы тарихшыларының бірі К. Поппердің ойынша, халықаралық қылмыстардың үстінен қалайша рационалды амал тұрса, онымен байланысты мәселелер сондай да бір күрделі емес болып көрінеді. Алайда осындай бақылауды орнату үшін аномальды қоғамдық құбылыс ретіндегі соғыстың терең түсіндірілуі қажет етіледі.
Соғыстар мен соғыс дауларының пайда болуының себептері әр түрлі, алайда оларды аналитикалық жолмен мақсаттар арқылы анықтау қиын емес, соларға жету үшін олар пайда басталған: біреудің байлығын, ауданын жаулап алу, көршілес халықты оны жеңімпаз елге жұмыс істеуі, оған өзінің дінін, өзінің тілін, өзінің дәстүрін, өзінің идеологиясын енгізу үшін жаулап алу. Мамандардың ойынша, мемлекеттің ішіндегі қарулы қақтығыстар (төңкерістер, азаматтық соғыс) сол себептермен сол мақсаттарға қол жеткізу үшін жүргізіледі.
Қарулы қақтығыстардың себептері, әдетте, жасырылатын, ерікті ретінде көрсетілетін, патриотизмнің, ұлттықтың, адалдықтың бетпердесімен жабылатын және т.б.
Неліктен осы факторлардың соғыс даулардың себебіне айналғандығын және неліктен адамзат одан арыла алмай жүргендігін түсіндіру қиын. Бірақ оларды жойып тастау одан да қиын. Ең алдымен, бұл себептердің алдында шағын соғыс даулары сынды дүниежүзілік соғыстарды тудырғандығын, қазір не тудырып жатқандығын және нені тудыратындығын түсіну қажет. Осы жағдайды түсінбестен оларды жою бойынша шараларды жасауға болмайды.
Кез-келген соғыстың нәтижелерін қасақана емес бағалау көрсеткендей, олардың қол жеткізген жеңістің пайдалары үнемі құрбандарға қарағанда аз. Жеңілгендерге қандай қайғылы салдарларды соғыс әкелетіндігі туралы ештеңе айтудың қажеті жоқ. Оған XX ғасырдағы жеңімпаздар мен жеңілгендер үшін шошытарлықтай болған дүниежүзілік соғыстардың қорытындылары куәлік етеді.
Құқық теориясында құқықтың қандай саласы қарулы күресті жүргізуді басқаратын біріңғай ой жоқ. Алайда көрініп тұрғандай, танымал тарихи себептермен соғыстарды жүргізудің заманауи ережелері бірінші кезекте халықаралық құқықпен регламенттелген.
Осы саладағы халықаралық-құқықтық актілерді қабылдаудың тарихы (олардың көбісі бүгінгі күнге дейін қызмет етеді) жақсы танымал - осы тақырыпқа кең әдебиет арналған. Сондықтан жаңа тарихтағы соғыс әрекеттердің халықаралық-құқықтық регламентациясының негізгі сатыларына тоқталып кетейік. Басқаша сөзбен айтқанда, ең алдымен соғыс әрекеттерді жүргізудің құралдары мен ережелерін регламенттейтін халықаралық-құқықтық көздер туралы сұрақты қарастыруға тырысайық, бұл кейіннен соғыс қылмыстары түсінігін қалыптастыру үшін қажет [4, б. 93].
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап халықаралық құқықтың доктринасында халықаралық құқық кінәлі тұлғаларға қылмыстық жауапкершілікті міндеттейтн қылмыстық әрекеттер немесе қылмыстық әрекетсіздіктер соғысты жүргізудің заңдары мен дәстүрлерімен байланысты екендігі көпшілікпен танылған болып саналады.
Бұл көзқарастар, В.Ю. Калугиннің ойынша, негізінен мемлекет ішіндегі заңнамаға негізделетін. Мысалы, танымал заңгер Ф.Либермен 1863 жылдың 24 сәуірінде дайындалған, АҚШ-ның далалық әскерлеріне арналған нұсқаулықта соғыстың ережесін бұзуға қатысқан кінәлі әскерлер олардың АҚШ-ның соғыс күштері немесе тұтқын болғанына қарамастан сот қарауына ұшырауы қажет екендігі айтылған.
Қарулы қақтығыстарды жүргізу ережелері ұзақ уақыттық тарихқа ие. Еуропада олар көптеген ғасырлардың аралығында соғысты жүргізудің дәстүрлері ретінде жасалынған, бірақ тарихи даму оларды жай ғана қарапайым түрде емес, сонымен бірге жазған тәртіпте жүргізуге мүмкіндік берді.
Соғыс әрекеттерді жүргізудің құралдары мен әдістері туралы алғашқы рет 1899 ж. Гаага конвенциясында және 1907 ж. Гаага конвенциясына қоса тіркелген, құрлықтағы соғыстың заңдары мен дәстүрлері туралы Ережеде айтылған. Соғысты жүргізудің тыйым салынған әдістеріне аталған құжаттарда мыналар жатқызылатын:
oo Артық азаптарды әкелуге қабілетті улы қаруларды немесе қару-жарақтың басқа түрлерін қолдану;
oo Қалаларды және ауылдарды негізсіз жою немесе оларды тонау, егер бұл әрекеттер соғыс қажеттіліктен туындамаса;
oo Қорғалмаған қалаларға, ауылдарға, тұрғын үйлерге немесе ғимараттарға шабуылдау немесе оларды бомбалау;
oo Жеке немесе қоғамдық мүлікті тонау;
oo опасыздық;
oo ешкімді тірі қалдырмау туралы бұйрық;
oo қаруын қойып немесе қорғалуға құралы болмай тұрып, берілген дұшпанды өлтіру немесе оған зақым келтіру;
oo Женева конвенциясымен бекітілген дұшпанның парламенттік немесе ұлттық туын, соғыс белгілерін және формалық киімін қолдану.
Соғыстың құқығын бұзғаны үшін жауапкершіліктің халықаралық жүйесін жасаудың алғашқы амалдары Бірінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін жасалған болатын.
1918 жылдың 11 қарашасында соғыс қылмыстары үшін жауапкершілікті орнатуға арналған Кеңестік комиссиясы құрылған болатын (бұл термин ол кезде бірінші рет қолданылған болатын). Версальдық бейбітшілік келісімінде Вильгельма II кайзерді және басқа кінәлілерді Германия азаматтарына қарсы соғыс қылмыстары үшін жауапкершілікті тартуға келтірілді, сондай-ақ барлық түрдегі соғыс қылмыскерлердің үстінен халықаралық сот пен ұлттық соттарды құру ұсынылды. Бұл ұсыныстар өмірге айналдырылды: кайзер Голландияға қашуымен құтылды, олар оны беруден бас тартты, ал сот қарауына түскендер не ақталды, не таза символдық түрдегі жазалауларға ұшырады. Алдында айтылғандай, Бірінші дүниежүзілік соғыстың кезінде соғыстың кейбір заңдары мен дәстүрлерін бұзу қылмыстар ретінде 1899 және 1907 жылғы конвенцияларда қалыптасқан болатын [5, б. 294].
Нюрнберлік трибуналдың 1945 ж. Жарғысының 6 бабында соғыс қылмыстарына анықтама берілген.
Нюрнберліктің легитимділігін, кейіннен Токиялық трибуналдың және оның шешімдерін қабылдаудың қарсыластары күмәндердің келесідей негізгі постулаттарын шығарды:
1945 жылдың күзіне қарай халықаралық құқықта мемлекеттің, оның органдарының және төменгі лауазымды тұлғалардың әрекеттері үшін жеке тұлғалардың жауапкершілігі туралы норма болмады;
Трибуналдың юрисдикциясы ешқайда және ешқашан орнатылмаған болатын, ал сондықтан Нюрнберлік трибуналдың ол және оның шешімдері дауластырыла алмайды дегені құқыққа сәйкес келмейді;
3) Жарғының 6 бабында қарастырылған ерікті сипатқа ие, өйткені 1945 ж. 8 тамызындағы Лондондық конференцияда олар ешқандай халықаралық немесе ұлттық құқықтық актіде бекітілмеген болатын (lex post facto теориясы).
Алдыңғы қатарлы ғалымдар жауап ретінде айтылған аргументтер негіздер бойынша сақталмаған деген ұстаныммен шықты.
Нюрнберлік трибуналдың Юрисдикциясы барынща анық жасалынған болатын. Оның негізіне келесідей құжаттар енді: Айуандықты жасағаны үшін гитлерліктердің жауапкершілігі туралы 1943 ж. 30 қазанынан Мәскеу декларациясы; Еуропалық мемлекеттердің басты соғыс қылмыскерлерінің сотқа қаралуы мен жазасы туралы 1945 ж. 8 тамызынан Лондондық келісім; Нюрнберлік трибуналдың жарғысы; 1945 ж. 20 желтоқсанынан Германияға арналған Бақылау кеңесінің № 10 заңы; 1945 ж. 18 қазанынан Германиядағы АҚШ Жоғарғы комисарының № 7 бұйрығы; Германияның жеңілісі мен Германияға қатысты өзіне жоғарғы билікті КСРО, Біріккен Корольдіктің, АҚШ пен Францияның алуы.
Демек, Нюрнберлік және кейінгі трибуналдар өздерінің құқықтық көзі, сондай-ақ юрисдикциясы бойынша халықаралық болып табылады (істерге және сотталғандарға қатысты) деген қорытындымен келіспеуге болмайды.
Мысал ретінде танымал фактіні келтірейік. Нюрнберлік трибуналдың (1946 жылдың 1 қарашасы) шығарылғанынан кейін америкалық ауданның басшысы № 10 Бақылау кеңесінің заңын Германия үшін жүргізуге және Лондондық және Потсдамдік келісімге қол қойған, төрт мемлекетпен негізделген және реттелген тапсырмаларды орындау үшін кейбір соғыс трибуналдардың ұйымдастырылуы мен міндеттемелеріне қатысты № 7 бұйрықты шығарды, олар 1943 жылы Мәскеулік декларацияға қол қойған, мемлекеттердің ортақ шешімінің өніміне айналды [6, б. 84].
Ал олардың қарастыруға құқығы бар сұрақтар және олардың юрисдикциясына кіретін қылмыстар одақтардың арасында орнатылды.
№ 10 Бақылау кеңесінің заңы екі жақты аспектіге ие болды.
Біріншіден, ол оның жағдайын бұзған тұлғаларға арналған қылмыстарды анықтайтын және жазалауды алдын алушы құқықтың материалдық нормаларынан тұрды. Бұл Германияның ауданындағы жалғыз заңды орган қызметінің заңнамалық өнімі - Бақылау кеңесінің, ол жалпы заңнамалық құқықтарға ие болды және оларды жүзеге асырды.
Халықаралық соғыс трибуналдың Жарғысы мен № 10 Бақылау кеңесінің заңы халықаралық органның заңнамалық қызметінің нәтижесі болғандықтан, осындай халықаралық заңнамалық актінің шынайы емес негізгі жағдайларын қабылдайтындай, жүгінуге болатын қандай да бір мемлекеттің ұлттық конституциясы жоқ екендігі шығады.
Басты соғыс қылмыскерлердің адвокаттары Халықаралық соғыс трибуналдың жарғысы жарамсыз деп мойындады, өйткені lex post facto қабылданған заңнамалық актінің белгілеріне ие, яғни әрекеттеі жасағаннан кейін, ол жазалана алмайды, ол үшін жазалау бар, ал бұл ол жазалана алмайды, себебі оны жасағанға дейін осындай қызметтің жазаланғыштығын орнататын сәйкес заңның жоқ болғандығын білдіреді.
Бас ассамблеямен 1950 ж. қабылданған заңдарды үйлестірудің жобасы халықаралық құқықтың комиссиясымен дайындалған, адамзаттың тыныштығы мен қауіпсіздігіне кепілдік береді, халықаралық қылмыстық құқықтың негізгі жағдайларынан тұрды. Осы жобаны өндіруге негіз Лондондық статуттың пунктілері мен жағдайлары, сондай-ақ Нюрнберлік трибуналдың бұйрығында тұратын кейбір принциптер болып табылды.
1949 ж. Женевалық конвенцияларда Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі халықаралық гуманитарлық құқық кодифицирленген, ол соғыс қылмыстардың анық тізіліміне ие. Төрт Женевалық конвенциялардың әрқайсысы: Қолданыстағы әскерлерде жараланғандар мен аурулардың қатысуын жақсарту туралы (I Женевалық конвенция), Теңіздегі қарулы күштердің құрамынан тұратын кеменің бұзылуында жәбірленуші тұлғалар мен аурулардың, жаралылардың қатысуын жақсарту туралы (II Женевалық конвенция), Соғыс тұтқындармен жұмыс істеу туралы (III Женевалық конвенция), Соғыс кезіндегі азаматтық тұрғындардың қорғалуы туралы (IV Женевалық конвенция) [7, б. 54].
1949 ж. Женевалық конвенцияларында келесідей қатаң соғыс әрекеттерді жаүргізу кезіндегі ережелер мен дәстүрлерден тұрады:
oo Қасақана адам өлтіру;
oo Зорлаулар мен адам шошынарлық қараулар;
oo биологиялық эксперименттер;
oo қасақана ауыр азаптарды шектіру, қатты жазаны келтіру және денсаулығына зиян келтіру;
oo үлкен масштабта келтірілетін заңсыз, ерікті мүлікті бұзу және оны иемдену, ол соғыс қажеттілікті талап етпейді;
oo дұшпан одақтың қарулы күштерінде соғыс тұтқынды қызмет етуге мәжбүрлеу;
oo Конвенцияларда қарастырылған қалыпты істі жүргізу құқығынан соғыс тұтқынды айыру;
oo Тұтқынды заңсыз депорттау немесе орнын ауыстырғызу;
oo Тұтқынды заңсыз тұтқындау;
oo Кепілгерлерді алу.
1.2 Халықаралық қылмыстық құқықтағы соғыс қылмыстар түсінігі
Басқару тәртібіне қарсы қылмыс деп мемлекеттік кәсіпорынның, мекеменің, ұйымның басқару саласындағы бірқалыпты, дұрыс қызметін бұзатын қылмыстық заңда көрсетілген қоғамға қауіпті әрекетті немесе әрекетсіздікті істеуді айтамыз.
Жаңа Қылмыстық кодексте осы тұрғыдағы қылмыстардың қатарына жаңадан бірнеше баптар қосылды. Олар: жауапты мемлекеттік лауазымды иеленуші лауазымды адамға қатысты қолданылатын қауіпсіздік шаралары туралы мәліметтерді жария ету (322-бап); мемлекеттік туды заңсыз көтеру (329-бап); Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасын құқыққа қарсы өзгерту (331-бап); шет мемлекеттердің саяси партиялары мен кәсіптік одақтарына жәрдем көрсету (338-бап).
Бұрынғы Қазақ ССР Қылмыстық кодексінде көрсетілген мына құрамдар: қоғамдық тәртіпті бұзатын топтасқан әрекеттерді ұйымдастыру немесе оған белсене қатысу; көлік қызметкерін өзінің қызметтік міндеттерін орындап алуға мәжбүрлеу; шекаралық өңірге немесе шекаралық аймаққа бару және сонда мекендеу ережелерін бұзу; паспорт жүйесінің ережелерін бұзу; шетелдік азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдардың СССР-де болу және СССР аумағы арқылы транзиттік сапармен өту ережелерін қасақана бұзу; әскери міндеттінің әскери есептен бұлтаруы; әскери міндеттінің оқу немесе тексеру жиындарынан бұлтаруы; азаматтық актісін тіркеу жөніндегі заңдарды бұзу қылмыс қатарынан шығарылады. Жаңа Кодексте мұндай қылмыс түрлері атымен жоқ. Бұрынғы Қазақ ССР Қылмыстық кодексінің 180-2-бабында көрсетілген әкімшілік бақылау ережелерін қасақана бұзу әрекеттері Жаңа Қылмыстық кодекстің 362-бабында көрсетілген сот үкімін, сот шешімін немесе өзге де сот актісін орындамау құрамымен қамтылатындықтан ендігәрі жеке құрам ретінде көрсетілмейді.
Қылмыстық кодекстің 14-тарауындағы осы қылмыстардың, топтық объектісі басқару тәртібі болып табылады.
Басқару тәртібі мемлекеттік ұйымдастыру, мекемелердің, кәсіпорындардың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің басқару саласындағы дұрыс қызметін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастардың жиынтығы болып табылады.
Басқару тәртібіне қарсы қылмыстар мен мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстардың топтық объектісі сырттай қарағанда бір-біріне ұқсас сияқты болғанымен, бұл қылмыстар топтың объектісі, субъектісі арқылы бір-бірінен ажыратылады.
Басқару тәртібіне қарсы қылмыстардың топтық объектісі мемлекеттік немесе мемлекеттік емес органдардың тек қана басқару саласындағы дұрыс, бірқалыпты қызметі, ал мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстардың топтық объектісі мемлекеттік аппараттың тұтастай дұрыс, әрі бірқалыпты қызметі болып табылады.
Басқару тәртібіне қарсы қылмыстардың субъектісі жай адамдар, лауазымды адамдар болуы мүмкін, ал мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстардың субъектісі мемлекеттік аппараттың лауазымды адамы немесе мемлекеттік қызметшілер болады. Міне осы көрсетілген белгілер арқылы көрсетілген қылмыстар тобы бір-бірінен оқшауланып бөлінеді. Басқару тәртібіне қарсы қылмыстардың тікелей объектісі басқару саласындағы қоғамдық қатынастардың нақты түрлері болады. Қосымша тікелей объектіге -- адамдардың өмірі, денсаулығы, ар-намысы, адамгершілігі, қауіпсіздігі жатуы мүмкін. Кейбір қылмыс құрамдарында (317, 323 -- 325, 331-баптар) қылмыстың заты және қылмыстың жәбірленушісі (318 -- 322, 327-баптар) көрсетілген.
Басқару тәртібіне қарсы қылмыстардың құрамы негізінен формальдық құрамға жатады. Тек қана ҚК-тің 322-бабының 2-тармағында, 331-бабының 2-тармағында көрсетілген қылмыс құрамдарының міндетті белгісі -- ауыр зардаптардың орын алуы қажет.
Екі қылмыс құрамының (330, 331-баптар) міндетті белгісі ретінде қылмыс істелу орны көрсетілген.
Субъективтік жағынан басқару тәртібіне қарсы қылмыстар қасақаналықпен істеледі. Қылмыстық ниет және мақсат қайсыбір қылмыс құрамдарының (318, 320, 321, 322-баптар) қажетті белгісі болып табылады.
Қылмыстың субъектісі 16-ға толған кез келген адам. ҚК-тің 326-бабында көрсетілген қылмыс субъектісі арнаулы -- әскери қызметтен жалтарған адам, ал 331-баптың 2-тармағы бойынша бірнеше рет қылмыс жасаған адам осы құрамның субъектісі болып табылады.
Тікелей объектілеріне байланысты басқару тәртібіне қарсы қылмыстар мына төмендегідей түрлерге бөлінеді:
Мемлекеттік органдарды басқару әрекетіне байланысты өкімет өкілдері мен басқа адамдарға қарсы қылмыстар: Қазақстан Республикасы Президентінің ар-ұжданы мен қадір-қасиетіне қол сұғу және оның қызметіне кедергі жасау. Депутаттың аp-ұжданы мен қадір-қасиетіне қол сұғу және қызметіне кедергі жасау. Өкімет өкілін қорлау. Өкімет өкіліне қатысты күш қолдану. Жауапты мемлекеттік лауазымды иеленуші лауазымды адамға қатысты қолданылатын қауіпсіздік шаралары туралы мәліметтерді жария ету.
Қазакстан Республикасы мемлекеттік шекарасының мызғымастығына қол сұғатын қылмыстар: Қазақстан Республикасы, күзетілетін мемлекеттік шекарасынан әдейі заңсыз өту.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасын құқыққа қарсы өзгерту.
Ресми кұжаттар мен мемлекеттік наградалардын айналым тәртібіне қарсы қылмыстар: ресми құжаттарды және мемлекеттік наградаларды сатып алу немесе өткізу. Құжаттарды, мөртаңбаларды, мөрлерді ұрлау немесе бүлдіру. Жалған құжаттарды, мөртаңбаларды, мөрлерді, мөрқағаздарды, мемлекеттік наградаларды қолдан жасау, дайындау немесе өткізу.
Әскери қызметке шақырылу тәртібіне қарсы қылмыстар: әскери қызметтен жалтару.
Казақстан Республикасының Мемлекеттік рәміздеріне қарсы қылмыстар. Қазақстан Республикасыньщ Мемлекеттік туын, Мемлекеттік елтаңбасын немесе Мемлекеттік әнұранын қорлау. Мемлекеттік туды заңсыз көтеру.
Басқару тәртібін қамтамасыз ететін жекелеген ережелерге қол сұғатын қылмыстар: өзінше билік ету. Жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын өкімет өкілінің немесе лауазым адамының атағын өз бетінше иелену. Қызыл Жарты ай және Қызыл Крест эмблемалары мен белгілерін заңсыз пайдалану. Байланыс желілерін күзету ережелерін бұзу. Жиналыстарды, митингілерді, пикеттерді, көше шерулерін және демонстрацияларды ұйымдастыру мен өткізу тәртібін бұзу. Төтенше жағдайлар кезінде тыйым салынған ереуілге басшылық жасау, кәсіпорынның, ұйымның жұмысына кедергі келтіру. Қоғамдық бірлестік мүшелерінің мемлекеттік органдардың қызметіне заңсыз араласуы. Заңсыз қоғамдық бірлестіктер құру немесе олардың қызметіне қатысу. Шет мемлекеттердің саяси партиялары мен кәсіптік одақтарына жәрдем көрсету.
Халықаралық құқықтың теориясында соғыс әрекеттерін халықаралық-құқықтың регламенттеудің заңды табиғатын түсінуде бірнеше амалдар бар. Осы амалдардың негізінде Ф.Ф.Мартенспен құрлықтың заңдары мен дәстүрлері бойынша оның 1899 ж. Гаагалық конференцияда шығарған кейбір ережелері бар.
Ф.Ф. Мартенстің концепциясының болмысы келісімдік нормалардың жоқ болғанының өзінде тұрғындар мен жауласушы жақтар халықаралық құқықтың қорғанысы мен әрекетінде болады, өйткені олар қалыптасқан халықтың дәстүрлерінен, адамзаттық заңдары мен қоғамдық танымның талаптарынан тұрады екендігі көрсетілген.
Осы концепцияның өзектілігі мен өтпейтін құндылығы уақытпен дәлелденді. 70 жылдан астам уақыт өткеннен кейін А.И. Полторак пен Л.И. Савинский былай деп көрсетті: Қарулы даулардың құқығында оның қатынастарының кеңдігі мен сөйлемдерінің анықтығы және әрекеттің ұзақтығы бойынша Декларациямен бәсекеге түсе алатын принциптер мен нормалар көп емес .
Әдебиетте ғылымда әлі күнге дейін қарулы дауларды жүргізуді реттейтін құқықтың саласы жоқ деген түсінік бар. Осындай саланы белгілеу үшін соғыстың құқығы, қарулы қақтығыстардың құқығы, соғыстың заңдары мен дәстүрлері, қарулы күрестерді жүргізудің ережелері, халықаралық гуманитарлық құқық терминдері қолданылады.
Көптеген батыстың А. Фердросс, Ф. Бербер сынды авторлары 1949 ж. Женева конвенцияларын қабылдағаннан кейін жоғарыда аталған құжаттардың соғыстың құқығын көрсететіндігін айтты, мұнда соғыс деп халықаралық құқықтың субъектілері ретіндегі мемлекеттердің арасындағы қақтығыстарды түсінеді [8, б. 73].
Батыс доктринасында соғысты жүргізудің заңдары мен дәстүрлері термині кеңінен таралған, оларды бұзу халықаралық қылмыс болып табылады. Жағымды бағыттың жақтаушылары халықаралық құқыта дәстүрлі түрде соғысты жүргізудің заңдары мен дәстүрлеріне келесілерді жатқызды:
Әскери қызметкерлердің өзімен соғыс әрекеттерін жүргізу нормаларын бұзу;
Қарулы күштердің құрамына кірмейтін тұлғалармен соғыс кезінде заңсыз актілерді жасау;
шпионаж бен сатқындық;
4) қанаушылық.
Бұл ретте аталған дәстүрлер мен заңдар берілген теорияның жақтаушыларының көзқарасымен алғанда халықаралық сипаттағы қарулы дауларға ғана қолданыла алынатын.
Белгілі болғандай, 1977 ж. қосымша хаттамалары Женевалық конвенциялардың жағдайын халықаралық емес сипаттағы қарулы дауларға да тарата отырып, тек соғыстың құқығы немесе тар мағынадағы соғысты жүргізудің заңдары мен дәстүрлері туралы айтудың негізін жойды.
Ақырында, отандық ғылымда қарулы даулардың құқығы туралы айту ұсынылды, ол өзгертілген жағдайларға соғыстың құқықтарын бейімдеуі керек және халықаралық және халықаралық емес сипаттағы кез-келген қарулы дауларды реттеуге қолданылуы тиіс.
Алайда әр түрлі түсініктерге қарамастан, барлық аталған доктриналардың ортақ концептуалды негізі соғыс әрекеттердің жүргізудің келесідей принциптері болып табылды:
1. Адамгершілік принципі, Ф.Ф.Мартенстің Декларациясында, Гаагалық конвенциялар мен ережелерде, сондай-ақ Женевалық конвенциялар мен басқа да көптеген халықаралық құжаттарға қалыптасқан негізгі адамгершіліктің түсініктерінен тұрады.
Осылайша, III және IV Женевалық конвенциялардың 3бабында соғыс әрекеттеріне қатыспайтын тұлғалар, соның ішінде қарулы күштердің құрамындағы тұлғалар, қаруын қойған, ауруының, жарақаттануының, ұсталуының және басқа да себептермен барлық жағдайларда ділдің, тері түсінің, дінінің, жынысының, болмысының, мүліктік жағдайының немесе кез-келген басқа ұқсас белгілермен адамгершілік қарауды қолдануы тиіс.
2. Соғысушылардың соғыс әрекеттерін жүргізудегі құралдар мен әдістерді таңдаудағы шектеудің принципі алғашқы рет 1907 ж. құрлықтағы соғыстың заңдары мен дәстүрлері туралы Гаага ережелерінің XXII бабында қалыптастырылған: Соғысушылар дұшпанға зиян келтіру құралын таңдауда шектеусіз құқықтарды қолданбайды, - деп онда айтылған. Кейіннен осы ереже көптеген халықаралық-құқықтық актілерде дамытылды. Осылайша, қарапайым қару түрін қолдануға тыйым салуда немесе шектеуде халықаралық құқықтың принципі қалыптастырылған, сондай-ақ соғысты жүргізудің құоалдарын қолдануға тыйым салатындарды, себебі олар артық зақымдарды немесе артық азаптарға алып келеді [9, б. 73].
Қарулы күшті таңдаусыз қолдануға тыйым салу және соғыс әрекеттерін жүргізу құралдары мен әдістерін таңдаудағы шектеу ішкі сипаттағы қарулы дауларға да қатысты қолданылады.
3. Азаматтық тұрғындар мен бейбітшілік нысандарын қорғау принципі көптеген халықаралық құжаттарда қолданысқа ие болды. Осылайша, I қосымша хаттаманың 51 бабында азаматтық тұрғындар мен жеке азаматтық тұлғалардың соғыс операцияларымен туындайтын қауіптіліктен қорғалатыны көрсетілген. Кейіннен осы құжатта тыйым салу бар, оған сәйкес азаматтық нысандар басқыншылықтың немесе репрессалийдің нысанына айналмауы қажет. Нысандарға келетін болсақ, онда соғыс нысандары өзінің сипатының күшіне, орналасуына, тағайындалуына немесе қолданылуына қарай соғыс әрекеттеріне тиімді сұранысты енгізеді немесе жарым-жартылай бұзу, ұстап алу немесе нейтралдау осы бар жағдайларда айқын әскери артықшылықты береді.
Ерекше айта кететін жайт, 52 бапқа сәйкес берілген принциптің құрамдас бөлігі өзіндік күмәндерді талқылаудың ережесі болып табылады, оған сәйкес нысан қолданылмайды ма деген күмәндерде мұндай нысан азаматтық мақсаттарда қолданылады деп айтылады.
Азаматтық тұрғындар мен бейбіт нысандарды қорғаудың осыған ұқсас жағдайлары халықаралық емес қарулы дауларға қатысты да қолданылады.
Осылайша, қарулы дауларды регламенттеудің заңды табиғаттағы барлық концепциялардың негізінде жоғарыда аталған нормативті бекітілген принциптер жатыр.
Қазіргі кезде барынша кеңінен таралған көзқарас қарулы дауларды жүргізудің ережесі халықаралық гуманитарлық құқықпен регламенттелетіндігінде болып табылады [10, б. 85].
Доктринада көпшілікпен қабылданғаны, қарулы даулардың кезінде қолданылатын халықаралық құқықтың барынша дамыған салаларының бірі болып табылады. Оның нормалары соғыс әрекеттеріне қатыспаған тұлғаларды қорғауға бағытталған, сондай-ақ соғысты жүргізудің құралдары мен әдістерін шектеуге, мәдени құндылықтарды қорғауға бағытталған.
Халықаралық гуманитарлық құқықтың теориясында әдетте халықаралық құқықтың дербес саласы ретінде анықталады, ол соғыс пен адам құқығының дәстүрлерін және заңдарын реттейтін нормалардың жүйесінен құралады.
Бұл ретте И.П. Блищенконың ойынша, мысалы, халықаралық гуманитарлық құқық үш бөліктен тұрады: 1) бейбіт уақыттағы адамның құқығы мен бостандығын анықтаушы халықаралық-құқықтық нормалардың жиынтығы; 2) қарулы қақтығыс кезіндегі адамның құқықтары мен бостандықтарын анықтаушы халықаралық-құқықтық нормалардың жиынтығы; 3) қарулардың қуылуын, шектеуін және белгілі бір қарудың түрін шектейтін және тыйым салаьын құқықтық нормалардың жиынтығы.
Халықаралық гуманитарлық құқықтың анықтамасы көптеген құжаттарда келтіріледі. Осылайша, Қызыл Кресттің халықаралық комитеті халықаралық қылмыстық құқықпен халықаралық немесе халықаралық емес сипаттағы қарулы даулармен байланысты гуманитарлық мәселелерді реттеуге арналған, қарулы қақтығыстағы тараптардың гуманитарлық түсінігі бойынша шектейді, өзінің таңдауы бойынша соғысты жүргізудің әдістері мен құралдарын қолданады, осындай даумен тиісті бола алатын тұлғалар мен мүлікке қорғау көрсетеді.
Халықаралық гуманитарлық құқық қарулы күресте қолданылатын нормалар мен принциптердің жиынтығы болып табылатындығымен келісуге болмайды; оның соғыс әрекеттерін жүргізудің рұқсат етілмейтін әдістері мен құралдарын анықтау жолымен шектеуге қойылғандығымен келісуге болмайды.
Жоғарыда аталғандардың негізінде халықаралық гуманитарлық құқықтың түсініктері мен тапсырмаларына қатысты келесідей негізгі жағдайларды қалыптастыруға болады:
халықаралық гуманитарлық құқықтың міндеттеріне қарулы даулардың қатысушыларын, азаматтық тұлғалар мен азаматтық нысандардың, сондай-ақ қамқорлық ететін тұлғалардың кері тараптың тыйым салынған, дәлелденбеген, таңдаусыз қол сұғушылығынан қорғау болып табылады;
халықаралық гуманитарлық құқықтың принциптеріне адамгершілік қараудың, соғыс әрекеттерін жүргізу құралдары мен әдістерін шектеу, азаматтық тұрғындар мен азаматтық нысандардың қорғанысы болып табылады;
халықаралық гуманитарлық құқықтың нормалары халықаралық қарулы қақтығыстарға, сонымен бірге халықаралық емес сипаттағы қарулы қақтығыстарға таралады;
халықаралық гуманитарлық құқықтың нормалары халықаралық келісімдерде бекітілген. Алдында бірнеше рет айтылғандай, берілген саладағы халықаралық негізгі келісімдерге келесілер жатады: Нюрнберлік трибуналдың жарғысы, ч1949 жылдың 12 тамызындағы төрт Женевалық конвенциялар мен оларға 1977 ж. 8 маусымындағы екі қосымша хаттама, сондай-ақ Римдік статут жатады. Халықаралық қылмыстық құқықтың негізгі құжаттарының ішінде қарулы қақтығыс кезіндегі мәдени құндылықтарды қорғау туралы Конвенцияны, табиғи ортаға әсер ету құралын қолдануға тыйым салу туралы Конвенцияны, қарапайым қарудың кез-келген түрін қолдануға және тыйым салуға Конвенцияны, қорлардың жинақталуы, өндірісі, берілісі және олардың жойылуы туралы Конвенцияны, ad hoc халықаралық трибуналдың Жарғыларын атауға болады (бұрынғы Югославия мен Руанда бойынша) [11, б. 73].
Соғыс қылмыстары түсінігін халықаралық гуманитарлық құқықтың категориялық түсінігі деп санай алмаймыз. Осы себептің пайдасына келесідей ұстанымдарды келтіруге болады:
қарулы қақтығысты жүргізуде ереже, заң, дәстүр императивті орнатылған болып саналады, ол соғысушы тараптардың қарулы қақтығыстар кезінде өздерін қалай ұстайтынына байланысты. Осылайша, халықаарлық гуманитарлық құқық белгілі бір құқық қорғаушы мүдделерді орнатады, оларды бұзуға тыйым салынады;
осындай қызығушылықтарға қол сұғушылық әр түрлі болуы мүмкін (сәйкесінше, құқық бұзушының жауапкершілігінің түрі де әр түрлі бола алады); қылмыстық қол сұғушылық (анықтамасы бойынша) қылмыстық жауапкершілікке алып келеді;
субъектінің қылмыстық жауапкершілігінің негізі халықаралық гуманитарлық құқықтың жазбасындағы нақты бұзылуындағы қылмыстың құрамының объективті және субъективті белгілерінің болуы мүмкін. Демек, халықаралық гуманитарлық құқықтың ережесі өзіндік бір қандай да бір қол сұғушылықты қылмыстық деп танудың негізгі көзі болып табылады. Бірақ мұндай қылмыс ретінде квалификацияланатын қол сұғушылықтың өзі қылмыстық сипаттағы құқықтық қатынасты тудырады, ол өз кезегінде халықаралық гуманитарлықтың негізі емес, ал халықаралық және ұлттық қылмыстық құқықтың негізі болып табылады.
Осылайша, қылмыстық деп бағаланатын халықаралық гуманитардық құқықтың нормаларын бұзу халықаралық және ұлттық қылмыстық құқықтың заңды фактісі болып табылады, соның негізінде өзінің табиғаты бойынша қылмыстық құқықтық қатынас пайда болады, оны жүзеге асыру нағыз қылмыстық-құқықтық конликтіні шешеді, гуманитарлық құқықтық конфликтіні емес.
Халықаралық қылмыстық құқықтағы соғыс қылмыстары түсінігімен анықталу үшін халықаралық қылмыстық құқықты түсінудің мәселесіне тоқталған жөн.
Халықаралық құқықтағы қылмыстық-құқықтық нормалардың болуы қазіргі кезде қандай да бір қарсылықтарды тудырады. Оған XX ғасырдың ортасында қабылданған көптеген халықаралық-құқықтық құжаттар дәлел бола алады.
Барынша кеңінен таралған көзқарасөа сәйкес, әдетте, олардың қабылдануы бейбіт тәртіпті ұстаудың халықаралық халықаралық және ішкі мемлекеттік қарулы дауларда жасалынатын, сондай-ақ кінәлілерді жазалаудағы қылмыспен күресудің халықаралық серіктестіктің міндетіне негізделді.
Отандық және әлемдік теорияда халықаралық қылмыстық құқықтың түсінігі оның халықаралық қоғамдық құқықтың саласы етінде анықтаумен дамыды. Бұл ретте қазіргі кезде осы саланың болмысын анықтайтын бірнеше негізгі доктриналар бар.
Осылайша, А.Р. Каюмова халықаралық қылмыстық құқықты халықаралық-құқықтық принциптер мен нормалардың жүйесі ретінде анықтады, олар халықаралық қылмыстардың құрамын және халықаралық сипаттағы қылмыстарды анықтайтын, халықаралық юстиция органдарының қызметін реттейтін, сондай-ақ қылмыстық істер бойынша мемлекетаралық көмекті көрсетудің мәселелері ретінде анықтайды [12, б. 89].
Шет елдік теорияда халықаралық қылмыстық құқықтың кешенді сипаты көрінеді. Бұған, соның ішінде Д. Бешаров, Я. Динштейн, М. Бассиони сынды авторитетті ғалымдар көрсетеді.
Соғыс қылмыстары түсінігі қандай әрекеттерді қамтиды?
Шет елдік әдебиетте әдетте халықаралық гуманитарлық құқық бұзушылық ретіндегі соғыс қылмыстарының бірнеше түрін бөліп көрсетуге болады.
Женева конвенциялары мен қосымша хаттамалардың көп бөлігі оларға жатқызылмайды. Бірақ қатаңдарының ішіне енбейтін бұзушылықтардың ішінде көбісі соғыс қылмыстары ретінде қарастырылады. Алайда бұл жағдайда мемлекетте кінәлілерді берудің немесе ізінен қуудың міндеткерлігі жатпайды.
Қатаңдардың қатарына жатқызылмайтын басқа бұзушылықтар өз бетінше соғыс қылмыстары болып табылмай, тек құқыққа қасы әрекеттерді білдіреді, олар үшін халықаралық құқық бойынша оны жасаған мемлекет жауапкершілікке тартылады. Мысалы, әскери тұтқындардың лагерінің бастығы тәртіптік жазалардың есебін жүргізбесе, ол соғыс қылмысын жасамауы мүмкін.
Алайда анықтап алатын жайт, әр түрлі бұзылыстардың айырмашылықтары, олардың қатаңның қатарына жатқызылмауы абсолютті сипатқа ие емес.
Бірақ қандай да бір соғыс кезінде жасалынатын айуандықтар Женева конвенцияларының немесе Қосымша хаттаманың тыйым салуларына түспейді, олар сонымен бірге қарапайым құқықтың шеңберіндегі соғыс қылмысын құрайды: мұндай қылмыс соғыстың заңдарын және дәстүрлерін бұзу деп қарастырылады (дәл осы анықтама Нюрнберлік процесте болды).
Мемлекет аралық дауларға қатысты мемлекет ондай қылмыстарға 1907 ж. Гаага конвенциясының белгілі бір бұзылыстары мен құрлықтағы соғыстың заңдары мен дәстүрлері туралы Ереже жатқызылатындығымен келісті, соның ішінде уландырушы заттарды қолдану, қалаларды мәнсіз жою, қорғалмайтын жерлерге, діни және мәдени мекемелерге шапқыншылықтар, қоғамдық және жеке мүлікті тонау [13, б. 64].
Халықаралық даулардағы соғыс қылмыстарының ішіндегі Римдік статут тек Женева конвенцияларының қатаң бұзылыстарын көрсетіп қана қоймай, сонымен бірге соғыстың заңдары мен ережедерін бұзатын 26 көрсетеді, олардың көбісі Екінші дүниежүзілік соғыстың уақытынан қылмыстық деп саналады.
Ал енді халықаралық емес сипаттағы қарулы дауларға келетін болсақ, онда көптеген авторлардың ойынша мұндай даулар мемлекеттердің тек ішкі юрисдикциясына жатқызылады, және сәйкесінше соғыс қылмыстарының тізімі бұл жерде қысқарақ.
Қосымша хаттама II, оның ережесі негізінен халықаралық емес дау кезіндегі тараптардың әрекетін реттейді, жауапкершілікті анықтайтын нормалардан тұрмайды, ал қарапайым құқықта қалыптасқан соғыс қылмыстарының анықтамасы бұл жерде халықаралық дауларға қарағанда анық емес.
Халықаралық құқық нормаларының принциптері міндетті нормалар болып табылады, олардан ауытқу мүмкін емес: jus cogens (яғни, жалпы халықаралық құқықтың императивті нормалары) нормалары. Сондықтан халықаралық құқықтың барлық қалған нормалары оларға сәйкес келуі қажет (соның ішінде халықаралық гуманитарлық және халықаралық қылмыстық құқықтың нормалары).
1975 ж. Еуропадағы қауіпсіздік пен серіктестік бойынша Жиналыстың Қорытынды актісінің X бабы мемлекеттің өзіінң суверенді құқықтарын жүзеге асыруда, өзіндік заңдарды орнату құқығын қоса алғандағы, халықаралық құқық бойынша өздерінің заңды міндеттерімен біріктірілді. Бұл кезде мұндай міндеттемелер нормативті тұрғыдан қалыптасқан болуы қажет.
Осылайша, халықаралық құқықтың негізін салушы құжаттар халықаралық және ішкі мемлекеттік сипаттағы принциптердің заңды бекітілуін білдіреді. Бұл ретте негізін салушы принциптің өзі мінез-құлық ережесіне жазылған нормаға айналады, оны бұзу немесе орындамау қандай да бір жағымсыз салдарға алып келеді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz