Ағылшын тіліндегі эмотивті лексиканы қазақ тіліне аудару ерекшеліктері
Кіріспе 3
1 Лингвистикада және аударма теориясында эмоцияны зерттеудің аспектілері 3
1.1Эмоцияның тілдегі атқаратын қызметі 3
1.2 Лексикалық, стилистикалық және синтаксистік әдістердің берілуінің жалпы сипаттамасы 3
1.3 Эмоцияны зерттеудің теориялық аспектілері 3
2 Ағылшын тіліндегі эмотивті лексиканы қазақ тіліне аудару ерекшеліктері: (William Golding “Lord of the Flies” бойынша) 3
2.1 William Golding “Lord of the Flies” романындағы жағымсыз эмотивті лексиканың ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылуын талдау 3
2.2 William Golding “Lord of the Flies” романындағы жағымды эмотивті лексиканың ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылу өзгешеліктеріне зерттеу жүргізу 3
2.3 Эмотивті лексиканы аудару кезіндегі ерекшеліктер 3
Қорытынды 3
Қолданылған әдебиеттер тізімі 3
1 Лингвистикада және аударма теориясында эмоцияны зерттеудің аспектілері 3
1.1Эмоцияның тілдегі атқаратын қызметі 3
1.2 Лексикалық, стилистикалық және синтаксистік әдістердің берілуінің жалпы сипаттамасы 3
1.3 Эмоцияны зерттеудің теориялық аспектілері 3
2 Ағылшын тіліндегі эмотивті лексиканы қазақ тіліне аудару ерекшеліктері: (William Golding “Lord of the Flies” бойынша) 3
2.1 William Golding “Lord of the Flies” романындағы жағымсыз эмотивті лексиканың ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылуын талдау 3
2.2 William Golding “Lord of the Flies” романындағы жағымды эмотивті лексиканың ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылу өзгешеліктеріне зерттеу жүргізу 3
2.3 Эмотивті лексиканы аудару кезіндегі ерекшеліктер 3
Қорытынды 3
Қолданылған әдебиеттер тізімі 3
Тіл білімінде эмотивті (эмотив-экспрессив) сөздер сөз мағынасының аспектісі ретінде тіл білімінің өзекті мәселелерінің біріне айналды. Атап айтқанда, эмоционалдылық мәселесі ағылшын, француз, литва, орыс, якут, қазақ, нанай, өзбек, жапон, қытай т.б. тілдерінің материалдары бойынша зерттелініп, оған арнайы және жанама көптеген еңбектер арналды. Бұлар әр түрлі аспектіде, жеке лингвистикалық (лексикологиялық және лингвостилистикалық), социолингвистикалық, психолингвистикалық негізде зерттелінді. Осылардың негізгілері ретінде шетел ғалымдары Ш. Баллидің, К. Эрдманның, орыс ғалымдары В.В. Виноградовтың, Е.М. Галкина-Федоруктың, Н.А. Лукьянованың, сондай – ақ қазақ ғалымдары З.К. Ахметжанованың, М.Б. Балақаевтың, Е. Жанпейісовтың, З.Х. Ибадильдинаның, Ә.Т. Қайдаровтың, С.К. Кеңесбаевтың, А.А. Қияшеваның, Ғ.Ғ. Мұсабаевтың, Ф.М. Мұсабекованың, Ш.Ы. Нұрғажинаның, Х. Нұрмұхановтың, А.Т. Таткенованың, М. Томановтың, және т.б. ғалымдардың еңбектерін атауға болады.
Тілдік қордағы бұл топқа жататын сөздерді морфологиялық деңгейде қарау семантиканың негізінде жол – жөнекей сөз болғаны болмаса, ешқандай зерттеу мақсаты болған емес. Сол сияқты фоносемантикалық деңгей де арнайы зерттеу нысанына айналмаған.
Тақырыптың өзектілігі: Мұнда ағылшын тіліндегі эмотивті сөздердің лингвистикалық және лексикалық мәні зерттелінеді. Ағылшын тіліндегі эмотивті лексиканың қазақ тіліне аударылу мәселелері қарастырылып, талданады.
Зерттеу жұмысының мақсаты – ағылшын тіліндегі эмотивті лексиканың ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылу мәселелерінің лингвистикалық және синтаксистік құралдарын талдай отырып, көркем шығармадағы эмотивті лексикалық бірліктерді сараптау.
Қойылған мақсатқа келесі міндеттерді орындағаннан кейін ғана жетуге әбден болады:
- Лингвистикада және аударма теориясында эмоцияны зерттеудің аспектілерін қарастыру;
- Эмоцияның тілдегі атқаратын қызметін зерттеу;
- Лексикалық, стилистикалық және синтаксистік әдістердің берілуінің жалпы сипаттамасын қарастыру;
- Эмоцияны зерттеудің теориялық аспектілерін зерттеу;
- William Golding “Lord of the Flies” романындағы жағымсыз эмотивті лексиканың ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылуын талдау;
- William Golding “Lord of the Flies” романындағы жағымды эмотивті лексиканың ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылу өзгешеліктеріне зерттеу жүргізу
Тілдік қордағы бұл топқа жататын сөздерді морфологиялық деңгейде қарау семантиканың негізінде жол – жөнекей сөз болғаны болмаса, ешқандай зерттеу мақсаты болған емес. Сол сияқты фоносемантикалық деңгей де арнайы зерттеу нысанына айналмаған.
Тақырыптың өзектілігі: Мұнда ағылшын тіліндегі эмотивті сөздердің лингвистикалық және лексикалық мәні зерттелінеді. Ағылшын тіліндегі эмотивті лексиканың қазақ тіліне аударылу мәселелері қарастырылып, талданады.
Зерттеу жұмысының мақсаты – ағылшын тіліндегі эмотивті лексиканың ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылу мәселелерінің лингвистикалық және синтаксистік құралдарын талдай отырып, көркем шығармадағы эмотивті лексикалық бірліктерді сараптау.
Қойылған мақсатқа келесі міндеттерді орындағаннан кейін ғана жетуге әбден болады:
- Лингвистикада және аударма теориясында эмоцияны зерттеудің аспектілерін қарастыру;
- Эмоцияның тілдегі атқаратын қызметін зерттеу;
- Лексикалық, стилистикалық және синтаксистік әдістердің берілуінің жалпы сипаттамасын қарастыру;
- Эмоцияны зерттеудің теориялық аспектілерін зерттеу;
- William Golding “Lord of the Flies” романындағы жағымсыз эмотивті лексиканың ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылуын талдау;
- William Golding “Lord of the Flies” романындағы жағымды эмотивті лексиканың ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылу өзгешеліктеріне зерттеу жүргізу
1. Апресян Ю.Д. Образ человека по данным языка: попытка системного описания // Вопросы языкознания. -1995. № 1- С. 37-67.
2. Апресян В.Ю., Апресян Ю.Д. Метафора в семантическом представлении эмоций // Вопросы языкознания. 1993. - №3. - С. 7-42.
3. Арутюнова Н.Д. Аномалии и язык. (К проблеме языковой картины мира) // Вопросы языкознания. 1991. -№3. - С. 3-19.
4. Аскольдов С.А Слово и концепт // Русская словесность: От теории словесности к структуре текста: Антология. М.: Высшая школа, 1997. -С. 267-279
5. Арнольд И.В. Стилистика современного английского языка.-М., Просвещение 2010. С. 296
6. Афанасьева В.К., Абдулаев Э.Н. Лексикология английского языка – М: Дрофа С. 115
7. Гальперин А.И. Очерки по стилистике английского языка М., 2008 С.347
8. Гальперин И.Р. Речевые стили современного английского литературного языка М.: Высшая школа 2011 С. 460
9. Ильиш Б.А. Строй современного английского языка Л.: Просвещение 2011 С.87-89
10. Кунин А. Курс фразеологии современного английского языка издательство Феникс.,2006 с.384.
11. Мороховский А. Н. и др. Стилистика английского языка.- Киев, 2004. С.382
12. Бабенко Л. Г. Обозначение эмоций в языке и речи: Учебное пособие. -Свердловск: УрГУ, 1989. 100с.
13. Васильев И.А. Эмоции и мышление. М.: Русские словари, 1980. -192с.
14. Витт Н.В. Об эмоциях и их выражении (к проблеме выражения эмоций в речи) // Вопросы психологии. 1984. - №3. - С. 3-28.
15. Гак В. Г. Язык как форма самовыражения народа // Язык как средство трансляции культуры. М.: Высшая школа, 2000 - С. 54-68.
16. Городникова М.Д. Эмотивные явления в речевой коммуникации М.: МГПИИЯ им. М. Тореза, 1985. - 121с.
17. Графова Т.А. Смысловая структура эмотивных предикатов // Человеческий фактор в языке: Языковые механизмы экспрессивности. -М.: Наука, 1991.-С. 68-101.
18. Дмитриева O.A. Изменения оценочного знака концепта // Языковая личность: социолингвистический и эмотивный аспекты. Волгоград; Саратов, 1997.-С. 148-156.
19. Каменская O.J1. Эмоциональный уровень языковой личности // Актуальные проблемы теории референции: Сб. науч. трудов: Вып. 435. -М.: МГЛУ, 1997.-С. 11-42.
20. Красавский H.A. Лингвистические методы исследования эмоциональной концептосферы // Лингвистические парадигмы: традиции и новации. Волгоград: Перемена, 2000. - С. 18-28.
21. Мягкова Е.Ю.Эмоциональная нагрузка слова: опыт психолингвистического исследования. Воронеж: Изд-во ВГУ, 1990. -77с.
22. Павиленис Р.И. Язык. Смысл. Понимание // Язык. Наука. Философия. Логико-методологический и семиотический анализ. Вильнюс, 1986. - С. 240-263.
23. Попова И.А., Стернин И.А. К методологии лингвокогнитивного анализа // Филология и культура. Материалы III междунар конф. 4.2. -Тамбов: ТГУ, 1999. - С. 19-22.
24. Роль человеческого фактора в языке / Ю.Н. Караулов и др. М.: Наука, 1988.-220с.
25. Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологи. -М.: Прогресс, 1993.-656с.
26. Симонов П.В. Физиологические особенности положительных и отрицательных эмоциональных состояний. М.: Наука, 1982. - 205с.
27. Солнцев В.М. К вопросу о семантике или языковом значении // Проблемы семантики: Сб. статей. М.: Высшая школа, 1987. -С. 17-38.
28. Анохин П.К. Эмоции. - В кн.: Большая медицинская энциклопедия, т. 35. М., 2004.
29. Бабенко Л. Г. Обозначение эмоций в языке и речи. Свердловск, 2006.
30. Бахтин М. М. Эстетика словестного творчества. М., 2009.
31. Бондарко А. В. Принципы функциональной грамматики и вопросы аспектологии. Л., 2013.
32. Буряков М. А. К вопросу об эмоциях и средствах их языкового выражения / / Вопр. языкознания. 2009. № 3.
33. Вилюнас В. К. Психология эмоциональных явлений. М., 2006.
34. Гак В. Г. К эволюции способов речевой номинации / / Вопр. языкознания. 1985. № 4. Галкина-Федорук Е. М. Об экспрессивности и эмоциональности в языке / / Сб. статей по языкознанию. М., 2008.
35. Гончарова Е. А. Лингвистические средства создания образа персонажа в художественном тексте / / Лингвистические исследования художественного текста. М., 2013.
36. Дерябин В. С. Чувства, влечения, эмоции. Л., 2010.
37. Джемс У. Что такое эмоция ? – В кн.: Психология эмоций. Тексты. М., 2014.
38. Додонов Б. И. Эмоциональная направленность личности. Автореф.. на соиск. учен. степ. док. психол. наук. М., 2009.
39. Клапаред Э. Чувства и эмоции. – В кн.: Психология эмоций. Тексты. М., 2014.
40. Кузнецова Э. В. О путях выделения компонентов значений при описании лексико-семантических групп / / Актуальные проблемы лексикологии и лексикографии. Пермь, 2012.
41. Ланге Г. Душевные движения. Психо-физиолигический этюд. Спб., 2006.
42. Локшина Т. Ф. К проблеме выражения экспресси в языке / / Вестн. Харьк. ун-та. 2014. № 258.
43. Голдинг Уильям. Шыбындар әміршісі. Повесть. Орыс тілінен аударған Серікқали Байменше. Астана: Аударма, 2008. – 216 бет.
44. William Golding's. Lord of the flies. 1963
45. Симонов П.В. Физиологические особенности положительных и отрицательных эмоциональных состояний. М.: Наука, 1982. - 205с.
46. Солнцев В.М. К вопросу о семантике или языковом значении // Проблемы семантики: Сб. статей. М.: Высшая школа, 1987. -С. 17-38.
47. Анохин П.К. Эмоции. - В кн.: Большая медицинская энциклопедия, т. 35. М., 2004.
48. Бабенко Л. Г. Обозначение эмоций в языке и речи. Свердловск, 2006.
49. Бахтин М. М. Эстетика словестного творчества. М., 2009.
50. Бондарко А. В. Принципы функциональной грамматики и вопросы аспектологии. Л., 2013.
51. Буряков М. А. К вопросу об эмоциях и средствах их языкового выражения / / Вопр. языкознания. 2009. № 3.
52. Вилюнас В. К. Психология эмоциональных явлений. М., 2006.
53. Гак В. Г. К эволюции способов речевой номинации / / Вопр. языкознания. 1985. № 4. Галкина-Федорук Е. М. Об экспрессивности и эмоциональности в языке / / Сб. статей по языкознанию. М., 2008.
54. Гончарова Е. А. Лингвистические средства создания образа персонажа в художественном тексте / / Лингвистические исследования художественного текста. М., 2013.
55. Дерябин В. С. Чувства, влечения, эмоции. Л., 2010.
56. Джемс У. Что такое эмоция ? – В кн.: Психология эмоций. Тексты. М., 2014.
57. Додонов Б. И. Эмоциональная направленность личности. Автореф.. на соиск. учен. степ. док. психол. наук. М., 2009.
58. Клапаред Э. Чувства и эмоции. – В кн.: Психология эмоций. Тексты. М., 2014.
59. Кузнецова Э. В. О путях выделения компонентов значений при описании лексико-семантических групп / / Актуальные проблемы лексикологии и лексикографии. Пермь, 2012.
60. Ланге Г. Душевные движения. Психо-физиолигический этюд. Спб., 2006.
61. Локшина Т. Ф. К проблеме выражения экспресси в языке / / Вестн. Харьк. ун-та. 2014. № 258.
62. Макдауголл У. Различение эмоции и чувства. – В кн.: Психология эмоций. Тексты. Под ред. В. К. Вилюнаса и Ю. Б. Гиппенрейтер. М., 2014.
63. Мальцев В. А. К вопросу о выявлении эмоциональной лексики в английском языке / / Вопросы лексикологии и грамматики иностранных языков. Минск, 2013.
64. Hebb D. O. Heredity and environment on mammalian behavior. – Brit. J. of anim. beh., 2013, vol. 1, N 2.
65. Pfaffmann C. Taste preference and reinforcement. – In: Tapp, 2009.
66. Reymert M. L. (ed.). Feelings and emotions. The Mooseheart symposium. N. Y., 2007.
2. Апресян В.Ю., Апресян Ю.Д. Метафора в семантическом представлении эмоций // Вопросы языкознания. 1993. - №3. - С. 7-42.
3. Арутюнова Н.Д. Аномалии и язык. (К проблеме языковой картины мира) // Вопросы языкознания. 1991. -№3. - С. 3-19.
4. Аскольдов С.А Слово и концепт // Русская словесность: От теории словесности к структуре текста: Антология. М.: Высшая школа, 1997. -С. 267-279
5. Арнольд И.В. Стилистика современного английского языка.-М., Просвещение 2010. С. 296
6. Афанасьева В.К., Абдулаев Э.Н. Лексикология английского языка – М: Дрофа С. 115
7. Гальперин А.И. Очерки по стилистике английского языка М., 2008 С.347
8. Гальперин И.Р. Речевые стили современного английского литературного языка М.: Высшая школа 2011 С. 460
9. Ильиш Б.А. Строй современного английского языка Л.: Просвещение 2011 С.87-89
10. Кунин А. Курс фразеологии современного английского языка издательство Феникс.,2006 с.384.
11. Мороховский А. Н. и др. Стилистика английского языка.- Киев, 2004. С.382
12. Бабенко Л. Г. Обозначение эмоций в языке и речи: Учебное пособие. -Свердловск: УрГУ, 1989. 100с.
13. Васильев И.А. Эмоции и мышление. М.: Русские словари, 1980. -192с.
14. Витт Н.В. Об эмоциях и их выражении (к проблеме выражения эмоций в речи) // Вопросы психологии. 1984. - №3. - С. 3-28.
15. Гак В. Г. Язык как форма самовыражения народа // Язык как средство трансляции культуры. М.: Высшая школа, 2000 - С. 54-68.
16. Городникова М.Д. Эмотивные явления в речевой коммуникации М.: МГПИИЯ им. М. Тореза, 1985. - 121с.
17. Графова Т.А. Смысловая структура эмотивных предикатов // Человеческий фактор в языке: Языковые механизмы экспрессивности. -М.: Наука, 1991.-С. 68-101.
18. Дмитриева O.A. Изменения оценочного знака концепта // Языковая личность: социолингвистический и эмотивный аспекты. Волгоград; Саратов, 1997.-С. 148-156.
19. Каменская O.J1. Эмоциональный уровень языковой личности // Актуальные проблемы теории референции: Сб. науч. трудов: Вып. 435. -М.: МГЛУ, 1997.-С. 11-42.
20. Красавский H.A. Лингвистические методы исследования эмоциональной концептосферы // Лингвистические парадигмы: традиции и новации. Волгоград: Перемена, 2000. - С. 18-28.
21. Мягкова Е.Ю.Эмоциональная нагрузка слова: опыт психолингвистического исследования. Воронеж: Изд-во ВГУ, 1990. -77с.
22. Павиленис Р.И. Язык. Смысл. Понимание // Язык. Наука. Философия. Логико-методологический и семиотический анализ. Вильнюс, 1986. - С. 240-263.
23. Попова И.А., Стернин И.А. К методологии лингвокогнитивного анализа // Филология и культура. Материалы III междунар конф. 4.2. -Тамбов: ТГУ, 1999. - С. 19-22.
24. Роль человеческого фактора в языке / Ю.Н. Караулов и др. М.: Наука, 1988.-220с.
25. Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологи. -М.: Прогресс, 1993.-656с.
26. Симонов П.В. Физиологические особенности положительных и отрицательных эмоциональных состояний. М.: Наука, 1982. - 205с.
27. Солнцев В.М. К вопросу о семантике или языковом значении // Проблемы семантики: Сб. статей. М.: Высшая школа, 1987. -С. 17-38.
28. Анохин П.К. Эмоции. - В кн.: Большая медицинская энциклопедия, т. 35. М., 2004.
29. Бабенко Л. Г. Обозначение эмоций в языке и речи. Свердловск, 2006.
30. Бахтин М. М. Эстетика словестного творчества. М., 2009.
31. Бондарко А. В. Принципы функциональной грамматики и вопросы аспектологии. Л., 2013.
32. Буряков М. А. К вопросу об эмоциях и средствах их языкового выражения / / Вопр. языкознания. 2009. № 3.
33. Вилюнас В. К. Психология эмоциональных явлений. М., 2006.
34. Гак В. Г. К эволюции способов речевой номинации / / Вопр. языкознания. 1985. № 4. Галкина-Федорук Е. М. Об экспрессивности и эмоциональности в языке / / Сб. статей по языкознанию. М., 2008.
35. Гончарова Е. А. Лингвистические средства создания образа персонажа в художественном тексте / / Лингвистические исследования художественного текста. М., 2013.
36. Дерябин В. С. Чувства, влечения, эмоции. Л., 2010.
37. Джемс У. Что такое эмоция ? – В кн.: Психология эмоций. Тексты. М., 2014.
38. Додонов Б. И. Эмоциональная направленность личности. Автореф.. на соиск. учен. степ. док. психол. наук. М., 2009.
39. Клапаред Э. Чувства и эмоции. – В кн.: Психология эмоций. Тексты. М., 2014.
40. Кузнецова Э. В. О путях выделения компонентов значений при описании лексико-семантических групп / / Актуальные проблемы лексикологии и лексикографии. Пермь, 2012.
41. Ланге Г. Душевные движения. Психо-физиолигический этюд. Спб., 2006.
42. Локшина Т. Ф. К проблеме выражения экспресси в языке / / Вестн. Харьк. ун-та. 2014. № 258.
43. Голдинг Уильям. Шыбындар әміршісі. Повесть. Орыс тілінен аударған Серікқали Байменше. Астана: Аударма, 2008. – 216 бет.
44. William Golding's. Lord of the flies. 1963
45. Симонов П.В. Физиологические особенности положительных и отрицательных эмоциональных состояний. М.: Наука, 1982. - 205с.
46. Солнцев В.М. К вопросу о семантике или языковом значении // Проблемы семантики: Сб. статей. М.: Высшая школа, 1987. -С. 17-38.
47. Анохин П.К. Эмоции. - В кн.: Большая медицинская энциклопедия, т. 35. М., 2004.
48. Бабенко Л. Г. Обозначение эмоций в языке и речи. Свердловск, 2006.
49. Бахтин М. М. Эстетика словестного творчества. М., 2009.
50. Бондарко А. В. Принципы функциональной грамматики и вопросы аспектологии. Л., 2013.
51. Буряков М. А. К вопросу об эмоциях и средствах их языкового выражения / / Вопр. языкознания. 2009. № 3.
52. Вилюнас В. К. Психология эмоциональных явлений. М., 2006.
53. Гак В. Г. К эволюции способов речевой номинации / / Вопр. языкознания. 1985. № 4. Галкина-Федорук Е. М. Об экспрессивности и эмоциональности в языке / / Сб. статей по языкознанию. М., 2008.
54. Гончарова Е. А. Лингвистические средства создания образа персонажа в художественном тексте / / Лингвистические исследования художественного текста. М., 2013.
55. Дерябин В. С. Чувства, влечения, эмоции. Л., 2010.
56. Джемс У. Что такое эмоция ? – В кн.: Психология эмоций. Тексты. М., 2014.
57. Додонов Б. И. Эмоциональная направленность личности. Автореф.. на соиск. учен. степ. док. психол. наук. М., 2009.
58. Клапаред Э. Чувства и эмоции. – В кн.: Психология эмоций. Тексты. М., 2014.
59. Кузнецова Э. В. О путях выделения компонентов значений при описании лексико-семантических групп / / Актуальные проблемы лексикологии и лексикографии. Пермь, 2012.
60. Ланге Г. Душевные движения. Психо-физиолигический этюд. Спб., 2006.
61. Локшина Т. Ф. К проблеме выражения экспресси в языке / / Вестн. Харьк. ун-та. 2014. № 258.
62. Макдауголл У. Различение эмоции и чувства. – В кн.: Психология эмоций. Тексты. Под ред. В. К. Вилюнаса и Ю. Б. Гиппенрейтер. М., 2014.
63. Мальцев В. А. К вопросу о выявлении эмоциональной лексики в английском языке / / Вопросы лексикологии и грамматики иностранных языков. Минск, 2013.
64. Hebb D. O. Heredity and environment on mammalian behavior. – Brit. J. of anim. beh., 2013, vol. 1, N 2.
65. Pfaffmann C. Taste preference and reinforcement. – In: Tapp, 2009.
66. Reymert M. L. (ed.). Feelings and emotions. The Mooseheart symposium. N. Y., 2007.
Ағылшын тіліндегі эмотивті лексиканы қазақ тіліне аудару ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Лингвистикада және аударма теориясында эмоцияны зерттеудің аспектілері 5
1.1Эмоцияның тілдегі атқаратын қызметі 5
1.2 Лексикалық, стилистикалық және синтаксистік әдістердің берілуінің жалпы сипаттамасы 13
1.3 Эмоцияны зерттеудің теориялық аспектілері 37
2 Ағылшын тіліндегі эмотивті лексиканы қазақ тіліне аудару ерекшеліктері: (William Golding "Lord of the Flies" бойынша) 40
2.1 William Golding "Lord of the Flies" романындағы жағымсыз эмотивті лексиканың ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылуын талдау 40
2.2 William Golding "Lord of the Flies" романындағы жағымды эмотивті лексиканың ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылу өзгешеліктеріне зерттеу жүргізу 56
2.3 Эмотивті лексиканы аудару кезіндегі ерекшеліктер 71
Қорытынды 74
Қолданылған әдебиеттер тізімі 78
Кіріспе
Тіл білімінде эмотивті (эмотив-экспрессив) сөздер сөз мағынасының аспектісі ретінде тіл білімінің өзекті мәселелерінің біріне айналды. Атап айтқанда, эмоционалдылық мәселесі ағылшын, француз, литва, орыс, якут, қазақ, нанай, өзбек, жапон, қытай т.б. тілдерінің материалдары бойынша зерттелініп, оған арнайы және жанама көптеген еңбектер арналды. Бұлар әр түрлі аспектіде, жеке лингвистикалық (лексикологиялық және лингвостилистикалық), социолингвистикалық, психолингвистикалық негізде зерттелінді. Осылардың негізгілері ретінде шетел ғалымдары Ш. Баллидің, К. Эрдманның, орыс ғалымдары В.В. Виноградовтың, Е.М. Галкина-Федоруктың, Н.А. Лукьянованың, сондай - ақ қазақ ғалымдары З.К. Ахметжанованың, М.Б. Балақаевтың, Е. Жанпейісовтың, З.Х. Ибадильдинаның, Ә.Т. Қайдаровтың, С.К. Кеңесбаевтың, А.А. Қияшеваның, Ғ.Ғ. Мұсабаевтың, Ф.М. Мұсабекованың, Ш.Ы. Нұрғажинаның, Х. Нұрмұхановтың, А.Т. Таткенованың, М. Томановтың, және т.б. ғалымдардың еңбектерін атауға болады.
Тілдік қордағы бұл топқа жататын сөздерді морфологиялық деңгейде қарау семантиканың негізінде жол - жөнекей сөз болғаны болмаса, ешқандай зерттеу мақсаты болған емес. Сол сияқты фоносемантикалық деңгей де арнайы зерттеу нысанына айналмаған.
Тақырыптың өзектілігі: Мұнда ағылшын тіліндегі эмотивті сөздердің лингвистикалық және лексикалық мәні зерттелінеді. Ағылшын тіліндегі эмотивті лексиканың қазақ тіліне аударылу мәселелері қарастырылып, талданады.
Зерттеу жұмысының мақсаты - ағылшын тіліндегі эмотивті лексиканың ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылу мәселелерінің лингвистикалық және синтаксистік құралдарын талдай отырып, көркем шығармадағы эмотивті лексикалық бірліктерді сараптау.
Қойылған мақсатқа келесі міндеттерді орындағаннан кейін ғана жетуге әбден болады:
- Лингвистикада және аударма теориясында эмоцияны зерттеудің аспектілерін қарастыру;
- Эмоцияның тілдегі атқаратын қызметін зерттеу;
- Лексикалық, стилистикалық және синтаксистік әдістердің берілуінің жалпы сипаттамасын қарастыру;
- Эмоцияны зерттеудің теориялық аспектілерін зерттеу;
- William Golding "Lord of the Flies" романындағы жағымсыз эмотивті лексиканың ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылуын талдау;
- William Golding "Lord of the Flies" романындағы жағымды эмотивті лексиканың ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылу өзгешеліктеріне зерттеу жүргізу
Зерттеу пәні: ағылшын тіліндегі эмотивті лексика.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері: William Golding "Lord of the Flies" шығармасының құрамындағы эмотивті лексика болып табылатын сөздердің анализін жасау, салыстыру, топтастыру әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы: William Golding "Lord of the Flies" шығармасын сараптау нәтижесінде эмоцияның берілу жолдары ұсынылады. Зерттеу нәтижелері мәтіннің эмоционалды бөлігін зерттеген жағдайда, ағылшын тілінің практикалық сабақтарында, комуникативті грамматиканың арнайы курстарында, курстық және дипломдық жұмыстар жазуда қолданылуы мүмкін.
Зерттеу жұмысының теориялық құндылығы: мұнда көрсетілген бақылаулар мен тұжырымдар ағылшын тіліне оқыту сабақтарында, ағылшын тілінен көркем шығармаларды талдауда, ағылшын тілі мамандарын дайындауда қолданыла алады.
Зерттеу жұмысының құрылымы зерттеудің мақсаты мен міндеті арқылы анықталады. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттерден тұрады.
1 Лингвистикада және аударма теориясында эмоцияны зерттеудің аспектілері
1.1Эмоцияның тілдегі атқаратын қызметі
Эмоция деп айналадағы заттар мен құбылыстарға жағымды жағымсыз қатынастын сәулеленуін айтамыз. Эмоциялар шындықтын жүйкеде сәулеленуін айрықша бір түрі. Сыртқы дүниенің әсері адамның миында тек қана сәулеленіп қоймай, оған толғанып тебіреніп, өзінің қатынасын білдіреді.
Эмоция адамның түрлі органикалық қажеттіліктеріне байланысты оқтын-оқтын туып отыратын, кейде шағын, кейде күрделі, ситуациялық көріністер. Мәселен, адам қуанғаннан немесе қамыққаннан көзіне жас алады, не болмаса бір нәрсеге мәз болып шек сілесі қатқанша күледі, әрине мұндай жағдайдың ұзаққа созылмайтыны белгілі. Бұл сезім мен эмоцияның бірінші ерекшелігі. Сезімдерде мәнерлі қозғалыстар (мимика, пантомимика) жөнді байқалмайды, тұрақты терең әсерлі сезім адам психологиясындағы басты белгілердің бірі, ал эмоция болса мәнерлі қозғалыстарға бай келеді, мұнда адам өзін тек организм тұрғысынан көрсете алады. Тіл білімі сөздігінде эмоционалдылық (лат. Emovere - еліктіру, толқыту) фр. Emation - қоршаған болмысқа деген адамның әр түрлі көңіл-күйі, сезімі, әсері. Эмоция - жан дүниесінің сыртқы және ішкі салдарынан ызалану, қаhарлану, қорқу мен шаттану сияқты жағдайларының көрініс болып табылады [1, б. 83].
Эмоция да адамның айналасындағы өмір шындығына және өз басына деген қарым - қатынасы болып табылады. Және оның жүзеге асуына сезімдей әсер етеді. Жалпы, осы эмоция мен сезім ұғымдарының өзіндік айырмашылықтары бар. Эмоцияда мәнерлі қозғалыстар (адамның сырт пішінінен байқалатын айырмашылықтар) көбірек байқалады. Мұнда адам өзін тек ағза тұрғысынан көрсете алады.
Осылайша, эмоцияның барлық қиын және шешілмейтін мәселелерін ескере отырып, лингвист бірінші кезекте эмоциялардың белгілену мен көрінуінің тілдік механизмдерін зерттеуі қажет, онда олар тілдік құралдармен беріледі. Адамның эмоцияларын білдіретін құралдарды лингвистикалық талдаудың қажеттілігі мәселенің жетілдірілмеуімен мотивацияланады [2, б. 95].
Сөйлеуші мен тілдік белгіленудің эмоцияларын тілдік көрінісінің механизмдері, эмоцияларды сөйлеуші мен тыңдаушының объективті болмысы ретіндегі түсіндірілуі әр түрлі. Эмоцияларды сипаттау мен эмоцияларды тілдік белгіленуі туралы айтуға болады. Белгілі бір сатыда әр түрлі эмоционалдық зарядталған лексиканы ажырату қажет болды, бұл эмоционалдық мағыналардың түрлі табиғатын зерттеу үшін қажет. Терминологиялық ажырату пайда болды: эмоциялардың лексикасы мен эмоционалдық лексика. Эмотивті лексиканың екі түрін бөліп көрсету осы сөздердің түрлі функционалдық табиғатын ескереді: эмоциялардың лексикасы тілдегі эмоциялардың нысандалуына, олардың инвентаризациясына (номинативті функциясына) бағытталған, эмоционалдық лексика сөйлеушінің эмоцияларын білдіруге және сөйлеу объектісінің эмоционалдық бағалануына бейімделген (экспрессивті және прагматикалық функциялары). Осылайша, эмоциялардың лексикасы эмоциялар туралы түсініктерді олардың пәндік - логикалық мәні құрайтын сөздерден тұрады.
Эмотивтіліктің кең және тар түсінігін анықтауға болады. Екінші жағдайда бұл деңгей эмоциялардың көрінісінің тілдік құралдарын қамтиды. Эмотивтіліктің осындай түсіндірілуі оның әр түрлі деңгейдегі семантикалық жақын тілдік бірліктерді біріктіретінін болжайды. Біз эмотивтілік деңгейінің осындай түсіндірілуіне сүйенеміз. Лексиканың материалында эмотивтіліктің деңгейін қарастыруда эмотивті мәннің мәселесі де алдыңғы қатарға шығады. Осы сұрақ бойынша ғылыми әдебиетті зерттеу көрсеткендей, эмотивті мәннің трактовкасы эмотивтілік деңгейін түсінумен тығыз байланысты [3, б. 107].
В.И. Шаховский ғылыми айналымға эмосема түсінігін енгізді, оның болмысы оның тұжырымдамасында ашылады: "Ол сөйлеушінің эмоцияларымен қатынасатын семалардың арнайы түрі және сөздің семантикасында эмоция мен махаббат, жек көру, қорлау т.б. сынды семантикалық белгінің жиынтығы ретінде ұсынылады, олардың тізімі ашық және әр түрлі сөздерде түрліше аталған семантикалық белгімен өзгеріп отырады. Бұл анықтамамен келісе отырып, біз эмотивтіліктің семасы кез - келген тұлғаға: сөйлеуші, тыңдаушы немесе қандай да бір үшінші тұлғаға қатысты эмоционалдық процесті көрсете алады деп ойлаймыз [4, б. 59].
XIX ғасырдың басында В. фон Гумбольдт тіл адамның қызметі ретінде сезімдерге толы деп көрсеткен. Қазіргі кезде лингвистика оның іліміне қайта жүгінді, онда ол тілді адаммен толық байланысты меңгеруге шақырылған. Осы концепцияның негізінде жүйелік эмотивті құралдардың лингвистикалық түсіндірілуі толық жүзеге асырыла алынады [5, б. 92].
Тіл әлемнің айна көрінісі емес, демек, эмоциялардың әлемі мен оларды білдіруші тілдік құралдардың жиынтығы толықтай сәйкес келе алмайды. Осылайша, адамзаттың эмоционалдық тәжірибесінде алдыңғы қатарлы универсалды эмоциялардың болуын ескере отырып, маңызды универсалды эмотивті мағыналардың лексикалық семантикасындағы болуын болжауға болады, бұл көріністің семантикасымен негізделеді, өйткені адамзаттың эмоцияны танудағы тәжірибесі тілдік бірліктерге бекітіледі. Лингвистикалық әдебиетте осы универсалды эмоциялардың түрлі белгіленулері қолданылады: доминантты эмоциялар, негізгі эмоциялар, эмоционалдық тон, алдыңғы қатарлы немесе негізгі т.б. Бұл уақытта психологтар әр түрлі тілдердегі эмоциялардың сөздігі бірдей еместігін көрсетеді, алайда бір ұлтқа қол жетімді болатын және басқасына қол жетімсіз ешқандай толғаулар жоқ, яғни эмоциялардың өзі - универсалды, ал эмоционалдық лексиканың түрлік құрылымы әр түрлі тілдерде сәйкес келмейді, өйткені олардың әр түрлі тілдегі көрінісі дербес [6, б. 85].
Эмотивті лексика дәстүрлі түрде бағалылық, экспрессивтілік, бейнелілік сынды деңгейлермен бірге зерттелінеді, мұнда олардың байланыстары ерекше тығыз болады. Эмоциялар мен бағалардың түйіндесуі өзектілігін жоғалтпайды. Эмоционалдылық пен бағалылық - даусыз бір-бірімен байланысты деңгейлер.
Тағы бір ұстаным: бағалылық пен эмотивтілік - бірін - бірі біріктіретін компоненттер болса да, бірақ әр түрлі. Бұл компоненттердің түрлілігі эмоционалдық құбылыстардың жеке санаттарына бағалау қабілеті бірдей емес деңгейде тән екендігін растайды. Осы ұстанымды жақтаушылардың ойынша, бағалылық бірдей емес деңгейде эмоционалдық лексикаға тән емес. Осылайша, көп уақыт бойы бағалау параметірінде махаббат, қайғы сынды эмоциялардың лексикасы қарастырылмады, бірақ соңғы жылдары осындай сөздердің бағалылық сипаты зерттелінеді. Нәтижесінде бағалау сөздерінің түрлері бөліп көрсетілген: ұнайдыұнамайды, қолдауқолдамау сынды жалпы бағалау лексикасы; жиі бағалау сөздері немесе сөзді бағалаудың эмотивті аспект түсіндірмесі махаббат, жек көру болып табылады. Екіншісі бағалау модальдылығымен бірге эмоцияны белгілеуден тұрады.
Е.М. Вольф, Е.С. Кубряковой, В.Н. Телия негізгі зерттеулеріне қарағанда бағалау мәндері мен эмотивті лексиканың құрылымы туралы жеткілікті түрде түсініктерге ие.
Эмотивті лексика өзінің мәніне бағалау компонентін құрайтындықтан, эмотивті лексиканың әр түрлі сатыларының бағалау құрылымы бірдей емес.
Соңғы жылдары лексикология лексиканың жүйелілігін сипаттауда, әр түрлі лексикалық түрліліктердің анықтау мен сипаттауда керемет нәтижелерге жетті. Бұл өз кезегінде сөздің семантикалық және семалық құрылымын толық жетілдіру арқылы мүмкін болды. Сөздің семантикалық құрылымын зерттеуге маманданушы білімнің саласы толық қалыптасты - семалық және семемдік семасиология бөлімдері.
Семалық семасиология сөздің семалық құрылымын сипаттауға ұстанымдар мен әдістердің түрлілігімен сипатталады. Семеманың құрылымдық сипаты, оның өрістік үлгісі, мәнінің құрылымындағы макрокомпоненттердің болуы туралы түсінік көпшілікпен танылған болып табылады (денотация мен коннотация) [7, б. 56].
Эмотивті мағыналар бірдей икемді емес. Лексикалық семантикада қозғалмалы және вариативті көрінеді. Эмотивті лексиканың ғаламдық сипатталуының негізі эмотивтілік семасы бола алады, ол сөздің семантикасындағы манифестацияға қатысады. Сема дәрежесі сөздің семалық құрылымындағы ұстанымымен ғана анықталмай, сөздердің эмотивті мағыналарына манифестациясының сипатын анықтайды.
Көптеген эмотивті лексиканың сөздік дефинициялары оларда бар жалпы мағынасының арқасында жақындасады. А.А. Уфимцева осы болмысы бойынша интергративті және сөздік дефинициясының маңызды бөлігінің трансформациясы деп атайды .
Категориялық - лексикалық семаның дәрежесінде қызмет ететін эмотивтіліктің семасы идентификациялаушы қызметті атқарады және әдетте аналитикалық үйлесімді білдіреді, ол сезім туралы түсінік қандай да бір сезімнің нақты атауы үлгісі бойынша құрастырылады, мысалы: қорқыныш - қорқыныш сезімі, үрей; жақсы көру - кімге де бір, қандай да бір затқа деген терең жақындасуды сезіну.
Үлгінің бірінші компоненті - негізгі эмотивтіліктің идентификаторы, бірінші дәрежелі идентификатор. Әдетте ол "сезіну - feel", "басынан өткізу - experience" сынды жалпыланған семантиканың сөздерімен белгіленеді. Екінші компонент - екінші дәрежелі қосымша эмотивтіліктің идентификаторы, ол "махаббат - love, қорқыныш - scarefear, жек көру - hatred" сынды эмоциялардың нақты атауларымен алмасады. Осылайша, эмотивтіліктің категориялық - лексикалық семасы әдетте эмотивтіліктің жалпыланған және нақты предикаттарымен жүзеге асырылады [8, б. 74].
Көріп тұрғанымыздай, бастапқы эмотивті мағыналар негізгі эмоцияларды ең жиі сөздерімен сәйкес келеді. Демек олар эмотивті лексиканың семантикалық ядросын құрайды [9, б. 54].
Егер эмотивті мағыналардың лексикалық манифестациясын ескеретін болсақ, онда иерархияның басын махаббат - жек көру, қуаныш - қайғы семантикалық қарама - қарсылықтары алатынын көреміз. Бұл семантикалық оппозиция ғаламдық сипатқа ие, өйткені әлемнің халықтарына универсалды сипатқа ие, негізгі семантикалық қарама - қарсылықтарлың тобына енеді. Демек, кейбір басқа эмотивті мағыналарды (қайғы, жақсылық, ыза, үрей және т.б.) олардың ағылшын және қазақ тілдеріндегі кең ұсынушылығын ескере отырып, универсалдықтың дәрежесіне жатқызуға болады. Осылайша, негізгі адамның эмоцияларын білдіруші эмотивті мағыналар - универсалды, ал олардың лексикалық манифестациясы тереңдігінің әр түрлі дәрежесімен және әр түрлі олардың нақтылануымен ұлттық өзгешелікке ие. Универсалдылықтардың дәрежесінен бастапқы эмотивті мағыналар тұлғаның психологиялық құрылымын құрайды. Бұл құрылым көптеген бөлшектенген номинациялармен қамтылады. Эмотивті нюанстар туралы адамның түсініктері сөздің лексикалық мағынасында ішкі лексикалық нақтылауда әр түрлі дифференциалдық нақтыланудың есебінен көрінеді, олар категориялық - лексикалық семаны нақтылайды.
Эмотивті лексиканың көптеген бөлігі мазмұндық жағынан бай. Екінші дәрежелі идентификациялаушы семалық предикат эмоцияның болмысын жеткізеді, ал оны нақтылаушы дифференциалдық семантикалық белгілері оның қасиеттерін анықтайды. Тек бірге әр түрлі комбинацияларда олар эмоциялардың түрлілігін жеткізеді. Мысалы: көңілсіздіктің сөздермен жеткізілуі: sadness, depression, melancholy (көңілсіз, депрессия, қасірет, меланхолия)
Эмотивті мағыналар лексикалық семантикада қосымша ретінде ұсыныла алынады, бұл ретте олар дифференциалдық семалардың дәрежесінде мазмұндық категориялық - лексикалық семаларды нақтылайды. Мысалы: ашық - ашық мойындау, хабарлама; күлкілі - күлкілі оқиға.
Дифференциалдық семалардың номинация затының жеке жақтарын әр түрлі аспектілерде көрсетеді деп санау қабылданған: субъектілік - объектілік, жеке анықтауыштық, жағдайлық [10, б. 36].
Эмотивтіліктің дифференциалдық семасы семалардың басқа өкілдерінен ерекшеленеді. Өзінің мазмұны бойынша, денотативті қатынасы (сезімнің белгіленуі) бойынша - бұл предикатты сема, ол сөздік дефинициялардың трансформациясымен оңай дәлелденеді. Мысалы: мінеу - бірдеңені немесе бір нәрсену басу, таптау (жек көрінішпен) ~ біреуді басып, сонымен жек көрушілікті сезіну. Ұстаным бойынша сөздің семалық құрылымында және функциясы бойынша - бұл дифференциалдық сема, ол категориялық - лексикалық семаларға тәуелді болады және оны әр түрлі семантикалық параметірлерде нақтылайды.
Қазіргі кезде лингвистикада әр түрлі тілдік фактілерді сипаттаудың өрістік әдісі берік бекітілді. Егер лексика туралы айтатын болсақ, қазіргі кезде жеке семеманың өрістік ұйымдастырылуының тұжырымдамасы жетілдіріліп жатқанын айта кеткен жөн [11, б. 37].
Өрістік принцип ең алдымен зерттелінетін көптеген тілдік құралдардың ядросы мен перифериясының бөлінуін білдіреді. Белгілі болғандай, ядро, біріншіден, белгілі бір категориялық мәндерді көрсетуге маманданған тілдік құралдардан тұрады, екіншіден осы мәндерді максималды жүзеге асыратын тілдік құралдардан, үшіншіден барынша көп қолданылатын тілдік құралдардан тұрады.
Егер осы ұстаныммен эмотивті лексиканы қарастыратын болсақ, онда эмоциялардың лексикалық - семантикалық өрістерінің ядросы категориялық - эмотивті лексиканы құрайтындығы шығады (бастапқы эмотивті құралдары бар эмотивтер - номинациялар), олар эмоцияларды тікелей жеткізудің қажеттіліктеріне толықтай жауап береді, өйткені эмоциялар ядролық категориялық - лексикалық семада беріледі.
Жақын периферияны дифференциалды - эмотивті лексика құрайды (эмотивті мағыналары қосылған эмотивтер - номинациялар), онда эмотивті мағыналар дифференциалдық - эмотивті семалардың түрлі семантикалығымен көрсетіледі.
Алыс периферия коннотативті - эмотативті лексикамен ұсынылған (ілесе жүретін эмотивті мағыналары бар эмотивті экспрессивтер). Оның семалық құрылымы эмотивті мағынаны ілесе жүруші коннотацияның мағынасына енгізеді.
Осылайша, семантиканың лексикалық және функционалдық семантикасын ескерумен эмотивті лексиканың санаттары былайша бөлінген:
1.Негізгі эмотив - номинациялар:
1) Мұң сияқты бастапқы категориялық - эмотивті семантикасы бар біріншілік изосемикалық предикаттар;
2) Тас болу туынды категориялық - эмотивті семантикасы бар екіншілік метафоралық предикаттар;
3) Мұңаю, мұң сынды категориялық - эмотивті семантикасы бар эксплицитті енгізілген предикаттар;
4) Өлім жазасын кесу туынды категориялық - эмотивті семантикасы бар эксплицитті енгізілген предикаттар.
2. Қосымша эмотив - номинациялар: 1) ақымақ, қарау сынды дифференциалдық - эмотивті семантикасы бар эмоциялардың имплицитті (жасырын) қосылған предикаттары.
3. Эмотив - экспрессивтер:
1) Ах! Өкінішке орай! бастапқы эмотивті семантикасы бар жеке эмотив-экспрессивтер
2) кербез сынды эмотив - коннотативтер.
Эмоциялардың номинацияның басқа объектілерімен теңдессіздігі ең алдымен оларды жеткізудегі тілдік құралдардың түрлілігі мен байлығында байқалады, олар сәйкес лексикадан, фразеологиялық синтаксистік құрылымнан, ерекше интонациядан, сөздердің ретінен тұрады.
Сөз тудырушы процестер күрделі семантикалық түрленулермен ілесе жүреді, олар бастапқы сөз бен туынды сөздің арасында, туынды сөздің ішінде жұрнақ пен негіздің арасында пайда болады [12, б. 94].
Туынды сөздердің семантикалық құрылымының қалыптасуы мен дамуына семантикалық факторлар үлкен әсер етеді. Туынды сөздердің компоненттерінің үйлесу мүмкіндігі соларға байланысты.
Басқаша сөзбен айтқанда, тілде белгілі бір семантикалық заңдылықтар бар, солардың негізінде сол тілдің сөзінің жасалуының үрдісі жүреді. Кез - келген тілдің сөз жасау жүйесі сөз тудыру әдістерінен тұрады, оларда сәйкес сол тілге тән сөз жасаушы құралдар бар. Жалпы сөз тудыру жүйесі өте күрделі болып келеді, ол ресми компоненттерден, мағыналық компоненттерден тұрады, олар тудырушы негіздердің семантикалық құрылымымен тығыз байланысты .
Сөзді жасау жүйесін екіге бөлу қабылданған:
а) бір мотивацияланатын негізбен қатынасатын сөздердің жасалу әдісі;
1) аффиксация, аффикс болып табылатын сөз тудыру құралы;
2) конверсия, жасалынатын сөз табы мен оның сөйлемдегі үйлесімділігі жасайтын сөз тудырушы құралы;
3) субстантивация, мұнда сөз тудырушы құрал ретінде мотивацияланған сөздің парадигмасы көрінеді, ол бір грамматикалық түрдің немесе көптік жалғауының мотивацияланатын парадигмасын көрсетеді.
б) біреуден асатын мотивациялық негізі бар сөз тудырудың әдістері:
1) Таза қосу, мұнда сөз тудырушы құралдарға мыналар жатады: жалғастырушы морфема, оның алдындағы компонентін нейтралдайтын грамматикалық мән; компоненттердің бекітілген реті; негіздердің біреуіне біріңғай басты екпін.
2) Қосу мен аффиксацияның қатысуымен сөзді тудырудың аралас әдістері. Бұл әдістегі сөз тудырушы құрал форматтандың сомасы болып табылады, олар сөзді жасаудың құраушы әдісіне тән, ал сөз тудырушы мағынада біріктіруші мәндері де үйлеседі (мысалы: long-tongued, shoe-maker).
3) Тұтасу, мұнда екі және одан да көп компоненттерден тұратын мотивацияланатын сөз толығымен морфологиялық құрамы, синтаксистік үйлесуі бойынша толық теңдестіріледі, сонда бұл сөз табының синтаксистік байланысы тұтасудың құрылымында сақталынады. Бұл әдістің сөз тудырушы құралдарына келесілер жатады: синтаксистік басым компоненттегі біріңғай басты екпін және компонент сөздердің еркін емес реті (бағынышты компоненттің міндетті препозициясы. Мысалы: mother-of-pearl, father-in-law, forget-me-not).
4) Аббревиация, мұнда USSR, UNO, NATO сынды күрделі қысқартылған және қысқартылған туындылар кіреді. Мұнда "blending", "blends" сынды атауға ие болған сөз тудыру әдісі де кіреді. Мысалы: smog, motel, trustard. Сөз тудырушы құралдарға мұнда мыналар жатады: негіздің қиылуы, ортақ екпін мен грамматикалық рәсімделу (аббревиатураның қандай да бір жіктеудің немесе жіктелмейтін зат есімдердің түріне жатқызылуы) [13, б. 96].
Сонымен бірге, кейбір лингвистер формантты құраушы сөз тудырушы құралдардың фонында басқа құралдардың тек қосымша сипатқа ие екендігін бөліп көрсетеді. Мұндай құралдарға морфологиялық өзгерістер жатқызылады.
Ағылшын тілінде әр сөйлем мүшесінің белгілі бір орны бар, ол синтаксистік берілістің әдісімен, басқа сөздермен байланысы мен сөйлемнің түрімен анықталады. Нәтижесінде қандай да бір элементі ерекше болып және арнайы эмоционалдылықтың коннотациясына немесе экспрессивтілігіне ие болатын сөйлем мүшелерінің тұруының жай тәртібін бұзу инверсия деп аталынады. Инверсия синтаксистік тұрғыда бір - бірімен байланысты сөйлем мүшелерінің жағдайымен анықталады. Сөздердің реті грамматикалық анықталынады: тілдің жүйесімен, соның ішінде сөз тіркесінің құрылымымен, мәтіннің мағыналық жағымен анықталынады. Сондықтан инверсия түсінігі қазақ тіліне де жат емес.
Тілдің синтаксистік құралдарының ішінде синтаксистік байланыстың құралдары ерекше орынға ие. Мәтіннің байланысушылығының мәселесі көптеген ғалымдарды мазалайды. Соның ішінде М. Холлидейдің жұмысын атауға болады, онда есімдіктердің, үстеу байланысының, әр түрлі қайталаулардың нұсқаларымен, айтылушы сөздің қалып қоюымен және оның алмастырылуымен синтаксистік байланыс зерттелінеді.
Т.И. Сильман сөйлемдердің байланысының 2 әдісін бөліп көрсетеді: 1) анық грамматикалық және лексикалық құралдардың көмегімен жасалынған байланыс және 2) мағыналық байланыс. Байланыс құралдарының өзі олардың қызметіне байланысты екіге бөлінеді: "1) сөйлемдердің немесе мәтіннің бөліктерінің арасындағы байланысты жүзеге асыратындар (жалғаулықтар, есімдіктік үстеу, демеулік, нұсқау есімдігі); 2) жеке сөйлем мүшелері арқылы дербес сөйлемдердің арасындағы байланысты жүзеге асырушылар (жеке және нұсқау есімдігі, сын есімдердің салыстыру шырайлары)" [14, б. 38].
Кейіннен біз сөйлемнің ішіндегі байланыстарға назар аударатын боламыз. Сөйлемнің ішіндегі есімдіктерге немесе басқа құралдарға қатысты синтаксистік қатынастарды білдірудің әдістері бір уақытта маңызды стилистикалық қызметтерді атқара алады.
Синтаксистік айқын құралдары қаратпалар болып табылады. Ауызекі және көркем тілде қыстырма сөздер қолданылады, олар ойды жеткізудің эмоционалдық бағасын немесе оның экспрессивті сипатын білдіреді.
Тілдің лексикасы оның көп мағынасында және стилистикалық боямаларында ақпаратты жеткізуге арналған үлкен мүмкіндіктерге ие.
Лексикалық - семантикалық деңгейдің стилистикалық байлығы тек онда кіретін бірліктердің үлкен санымен ғана негізделіп қоймай, сондай - ақ олардың сапасының түрлілігімен, күрделі және көп ярусты жүйесінің стилистикалық ұйымдастырылуына байланысты болады. Тілдің лексикалық - семантикалық саласының шегінде бір жағынан жалғыз мәніне ие бірліктерге және нақты қайталанбайтын стилистикалық боямасы бар сөздерге ие боламыз, ал басқа жағынан - стилистикалық деңгейдің көптеген сөздерін құрайтын, өзінің абстракциясы бойынша синтаксистік дәрежелерге берілмейтін сөздерге ие боламыз. Мұнда әзілқойлық, ироникалық, жоғарғы т.б. сынды экспрессивті - эмоционалдық бояманың түрлері туралы айтылып жатыр. Осындай боямалардың бірі сөзге жағымды, басқалары - жағымсыз бояманы береді. Бояманың сипаты мәнмәтінге және тілдік жағдайға байланысты өзгере алынады [15, б. 95].
Сөздегі экспрессивті - эмоционалдық байланыс оның мәнінің өзі бағалау элементінен тұратындықтан пайда болады. Таза номинативті қызмет мұнда бағаланушылығымен, сөйлеушінің аталатын құбылысқа қатынасымен, демек, эмоционалдылықпен күрделенеді. Airhead, bummer; езбе, жалғау, жылауық т.б. сөздер өзінің семантикасында экспрессивті - эмоционалдық зарядқа ие. Бұл топтың сөздері әдетте бір мағыналы, олардың мәнінде бекітілген баға айқын берілген соншалықты, сөзді басқа мағыналарында қолдануға мүмкіндік бермейді.
Бұл лексика ауызша - дөрекі, төменгі сөйлеуде қолданылады: жалқау, әдепсіз; lazy-bones, cut-throat.
Екінші топқа көп мағыналы сөздер кіреді, олар өзінің тура мағынасында стилистикалық нейтралды, алайда ауыспалы мағынасында айқын эмоционалдылыққа ие болады, мысалы, шүберек (ер адам туралы), лас (қоғамдық ұйым туралы); frog (француз туралы), frost (шегініс туралы).
Үшінші топ - бұл эмоционалдылық аффиксация арқылы жеткізілетін сөздер, соның ішінде зат есімдер: анашым, кір қожалағым, апашым; drunkard, gangster, scare-monger, kiddo. Алайда бұл құбылыс лексикалық емес, сөз тудырушы болып табылады.
Лексикаға ұқсас, фразеология тілдік айқындылықтың бай құралына ие, тілге ерекше экспрессияны және қайталанбайтын ұлттық болмысты береді. Тілдің айқындылығы көбінесе оның фразеологиясына байланысты болады. Ол көптеген фразеологиялық бірліктердің басым бөлігі сөздермен немесе сипаттау құрылымдарымен жеткізіле алынатын түсініктерді білдіреді. Алайда, фразеологизмдер синонимдік сөздерден және сипаттау сөздерінен мәнінің нюанстарымен, ең бастысы, экспрессиясымен ерекшеленеді [16, б. 103].
Фразеологизмнің сөзбен немесе сөз тіркесімен алмастырылуы бір мәнді бола алмайды: мұндай алмастырылуда мәндердің, бейнелердің, эмоциялардың - фразеологизмнің семантикалық - стилистикалық өзгешелігін құрайтын және оларды тілдің ұсақ поэтикалық бірліктері ететін нюанстары жоғалады. Салыстырыңыздар babes and sucklings - unexperienced people; husband's tea - not strong tea; a play with the fire - a dangerous play; dribs and drabs - too little of smth; қанмен сүт - дені сау; жадына сақтау - есінде ұстау; мұңын шағу - наразылығын білдіру.
Бұл бөлімде біз эмоционалды бірліктердің лексика - семантикалық сипаты, эмоционалды бірліктерді топтастырудың белгілері, эмоционалдылексикалық бірліктердің лексика - семантикалық топтары қарастырылады. Эмоция тіл білімде қарастырыла бастағаннан бері бұл мәселе туралы бір - біріне қарама - қайшы келетін талас пікірлер де қатар орын алып келеді.
1.2 Лексикалық, стилистикалық және синтаксистік әдістердің берілуінің жалпы сипаттамасы
Лексикалық мағына -- зат, құбылыс, іс-әрекеттің санада бейнеленіп тұрақталған ұғымының мазмұны. Лексикалық мағына сөздерді бір-бірінен ажыратып танытатын ең негізгі мағына, ол арқылы сөз жеке даралық (единицалық) сипатқа ие болады. Лексикалық мағына сөздің басқа мағыналарының тууына негіз болады, сол себепті сөз мағыналарын саралағанда ең алдымен оның лексикалық мағынасына көңіл аударылады. Семантикалық тұрғыда лексикалық мағына екі аспектіде қарастырылады: сигнификативті және денотатты. Лексикалық мағынаның бірнеше типі бар:
Шындық болмысқа қатысты атауыш (тура) мағына, ауыс мағына;
Сөздердің шығу тегіне байланысты түпкі мағына, туынды мағына;
Сөздердің тіркесімділігіне байланысты еркін мағына, шартты мағына, фразеологиялық байлаулы мағына;
Сөздердің стилистикалық қызметіне байланысты бейтарап мағына, бейнелі мағына, терминдік мағына, поэтикалық мағына.
Стилистика тіл ғылымының барлық саласын қамтиды: прагматик. факторды толық есепке алып отырады; тілдік емес ғылымдардың тиімді жақтарын саралайды; Стилистикада тілдік емес факторлардың қызметі стиль түзуге толық мүмкіндік алады; стилистикалық норманы қалыптастырады. Стилистика тілдің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық принциптерін ретке келтіріп қана қоймай, тілдік бірліктер қызметін жүзеге асырушы экстралингвистикадық және стилистикалық мүмкіндіктерді қарастырады.
Барлық стилистикалық әдістер мәнерлеп сөйлеу құралдарына жатады, бірақ барлық мәнерлеп сөйлеу стилистикалық әдістерге жатпайды.
И.Р. Гальпериннің классификациясы бойынша мәнерлеп сөйлеу құралдары мен стилистикалық әдістер 3 үлкен топқа бөлінеді: фонетикалық, лексикалық және синтаксистік.
Лексикалық мәнерлеп сөйлеу құралдары мен өз кезегінде 3 бөлінеді, онда сөздің стилистикалық әдістері семантикалық табиғи түрімен байланыста болады, бірақ түрлі семантикалық процестер мен құралдардың түрлі таңдау критерияларын көрсете алады.
А) құралдар сөздіктер мен контекстуальдық мәндердің өзара әрекетіне негізделген:
- метафора - ол жасырын салыстыру, бір нәрсенің атын басқаға қолдану арқылы жасалады және осылайша екіншінің қандай да болсын маңызды жағын көрсете алады, ол ұқсау ассоциациясына негізделген (A mighty Fortress is our God).
Бір мәнде айтылған метафора қарапайым болады. Айналдырылған немесе кеңейтілген метафора бірнеше метафорикалық қолданылатын сөздерден тұрады, олар солай бірыңғай мәнді құрайды, яғни, мәннің мағынасын күшейтетін қарапайым метафораларды толықтыра түсетін және өзара байланыстағы сөздердің қатарында болады. Айналдырылған метафоралардың функциясы - мәннен жоғалып бара жатқандарды немесе ескіргендерді тірілту мақсатында құрылған мәндердің тұрақты болмауы мен айқын еместігі, сонымен қатар ол болып жатқан нәрсенің айқын түрде көркем көрініп тұруының растығында көрінеді.
Метафоралар сонымен қатар сөйлеуге де жарамды және тілдік те болады. Сөйлеу метафорасы (стилистикалық әдіс ) табиғи, жаңа болады, ол әдетте, болып жатқан нәрсенің айқын түрде көркем көрініп тұру әдісі болып табылады және әрқашан айтылуға қандай да бір бағалау кезегін береді. Тілдік метафора (тілдің мәнерлеп сөйлеу құралы ) жойылған мәндерге тоқталады (the ray of hope, floods of tears, storm of indignation, flight of fancy, gleam of mirth, shadow of a smile). Оларды қолдану әдеттегі нәрсе.
Дәстүрлі метафора деп, қандай да бір кезеңде немесе қандай да бір әдеби бағытта жалпы қабылданған метафораларды атайды. Осылайша, ағылшындық ақындар, сұлу қыздардың сыртқы бейнесін суреттегенде , кең тұрғыдан осындай дәстүрлі және сіңіп кеткен метафорикалық эпитеттерді қолданған, pearly teeth, coral lips, ivory neck, hair of golden wire сияқты;
- метонимия - іргелестік бойынша ассоциацияға негізделген. Ол мынадан тұрады, бір заттың атауының орнына басқасының атауы қолданылады, ол біріншісімен әрдайым ішкі және сыртқы байланыста болады (wealth for rich people). Бұл байланыс ол жасалған зат пен материалдың арасында ; адамдар мен орнының арасында; процестер мен оның орындалуының арасында; іс-әрекет пен құралдарының арасында және т.б. Метонимияның метафорамен салыстырғандағы ерекшелігі мынамен қорытындылады, метонимия образды құра отырып, оны талдағанда сақтай алады, метафорада образды талдау оны тіпті жойып жібереді. Метонимия әдетте метафора сияқты қолданылады, әрекеттердің, сезіммен құралған, суреттелген сезіммен көрсетілгендердің көре алатындай нақ образды суреттеу мақсатында мәнерлілікті бере алады. Ол бір кезеңде автордың осы суреттелген құбылысқа субъективті- бағалау қатынасын да көрсете алады. [17 , б. 129]
Метонимия ұлттықәдеттегідей болады (сrown-корольдық үстемдік, sword-соғыс символы, plough-мировой еңбек), тілдік өлі - белгіленген есімдер өздік есімдерге өтеді (mackintosh, sandwich) және сөйлеу - соңғы қабірге дейін мен оның түрін ұмыта алмадым -өлгені.
- ирония - бұл күлкіні сол сөздің мәні бойынша қолдану деген сөз, тура оған қарама-қарсы негізгі мәнді және нақты кері коннотациямен, өтірік мақтау, бірақ онда негізінде айыптаушылық жатады, бұл екі мағына нақты түрде бір-біріне кері мәнде болады, яғни, түршігу, көңілі толмау, аяушылық сезімдері басым болады. Иронияның негізгі функциясы - хабарда болған нақты дәлелдер мен құбылыстарға әзілдік қатынаста болады. Шын мағынасы сөз түрінде өзгешеленеді және оған қарсы мағынада болады. Ирония контраст тұрғысынан негізделеді. (It must be delightful to find oneself in a foreign country without a penny in the pocket.)
Б) бастапқы өзара әрекеттер мен шыққан мәндердің негізіндегі сөздер:
- полисемия (көп мағыналы ) - сөзден бір мағына шығару;
- зевгма - ол тілдік өткір әзілді көрсетеді. Онда синтаксистік тұрғыдан бірікпейтін сөйлем мүшелерінің екі семантикалық түрі біріккен. Одан бұрын, осындай құрастыруларды тіркеп тұратын элемент бір уақытта шығады, және ол фразеологиялық сөз тіркесі сияқты және еркін сөз тіркесі сияқты шығады. (He lost his hat and his temper); [18,б. 379]
- каламбур - сөйлеудің қалпы, онда осы және басқа сөздердің екі мағынасын бір контексте қолдану өтеді немесе айтылуы бірдей сөздердің. Берілген құбылыстың мағынасы - әзілдік әсер беру немесе тақпақтар негізінде көрсету ( шоқалақ- ? ).
С) логикалық және эмоционалдық мәндерді қарама-қарсылығына негізделген құралдарды салыстыратын топтар:
- тығыздығы болып табылатын ерекшелігіне қатысты дұрыстығы. Берілген сөздерді түсінігіне сай айту тілдің мәнерлеп оқу құралдарына жатады. Олардың функциясы - эмоционалдық эмфаза.
- лепті сөздер - есімдік, үстеу, келісімді нығыздап суреттеп көрсету;
- эпитет - суреттелген құбылыстың белгісінің,сапасының шығуына негізделген құрал, олар ерекше сөздер немесе сөз тіркесі ретінде қалыптасады, ол жеке көзқарасты білдіреді. Эпитет әрқашан субъективті болады, ол үнемі эмоционалдық мағына мен эмоционалдық түсте болады. Эпитеттегі эмоционалдық мағына заттық - логикалық мәнді атқаруы мүмкін, немесе сөздегі бір ғана мағынаны білдіруі мүмкін. Эпитет көптеген зерттеушілер бойынша суреттелген құбылыстарға жеке және субъективті-бағалау қарым-қатынасындағы негізгі құрал ретінде қарастырылады. Эпитеттердің құралдары бойынша оқырман тарапынан жазылған нәрселер дұрыс әсерге жетеді. Ағылшын тілінде, басқа тілдерде сияқты нақты анықталған эпитеттерді жиі қолдану тұрақты тіркестерді құрайды. Мұндай тіркестер келе-келе фразеологияланады, яғни, фразеологиялық бір сөзге айналады. Эпитеттер белгілі бір сөздерге тіркеледі. Негізгі стилистикалық функция - заттың мағынасына автордың жеке-бағалаушылық қарым-қатынасын шығару, ол жылдамдықты ұстанады.
Эпитеттер сонымен қатар, тілдік деп бөлуге болады (тұрақты) (green wood, salt tears, true love), сөйлеу (the smiling sun, the frowning cloud, the sleepless pillow), инверсиялармен эпитеттер (this devil of a woman instead of this devilish woman); [19,б. 137]
- оксюморон немесе оксиморон - сөздердің мағынасы бойынша екі контрасттық байланыстарын құрайды (әдетте антонимдік жатуды құрайды), суреттелген қарама-қарсылықты ашып көрсетеді. Семантикалық сәйкес келмеушілік негізінде: "low skyscraper", "sweet sorrow", "nice rascal", "pleasantly ugly face", "horribly beautiful".
Д) Логикалық және белгіленген мағынасының әрекетіне негізделген топтар:
- антономасия (атау беру ) бұл метонимияның жеке жағдайының бірі, оның негізінде қандай да бір жағдайдың болған жері, белгілі әрекеттері бойынша беті, іс-шаралар мен әрекеттері жатыр.
Антономасия да тілдік және сөйлеу болып бөлінеді. Антономасия - бұл белгіленген есімнен жеке түрге өтеді (Дон Жуан), немесе сөзге ауысады, ол персонаждың жеке түрдегі түрін ашып көрсетеді He is a Sheilock. (сараң) немесе болып жатқан жағдай мен заттың берілгенімен байланысты атауының жеке аты ауыстырады.
Екінші бөлім екі лексикалық мәндер арасындағы өзара әрекеттермен негізделген, сонымен бірге контексте біруақытта көрінеді:
- салыстыру - екі түсінік, әдетте құбылыстардыңәр түріне жатады, өздерінің бір жақтарымен салыстырылады, олар мынадай сөздерде рәсімделген айтуды ала алады: as, such as, as if, like, seem и др.; [20,б. 157]
- перифраз түсінікті жаңаша анықтайды, ол бұрыннан бар сөзге қатысты синонимдік айналымды жасауға қатысады - ол сол түсінікті береді, еркін тіркес түрінде немесе толық сөйлемді ол сол болып жатқан құбылыс немесе заттың атауымен ауыстырады.
Табиғи перифраз әдетте құбылыстың бі жағын бөліп көрсетеді, ол берілген нақты жағдайда көрінеді. Суреттелген құбылыстың жаңа жақтарын бұлай бөлу бір мезгілде осы суреттелуге автордың субъективті қарым-қатынасын көрсетеді. Дәстүрлі перифразалар деп сәйкес келмейтін контекстерсіз - ақ түсінікті болғандарды атайды,яғни, оларды ашу үшін түсіндірме мәтіннің қажеті жоқ.
Сөйлеу перифразалары әртүрлі сөйлеу мәнерінде әртүрлі қолданылады және түрлі стилистикалық функцияларды иемденеді.
Перифразаның бір функциясы, осы стилистикалық қабылдауға ақымақтық үстемдікті беретін, сөйлеудің мерекелік тонда көтерілуі болып табылады.
Перифразаларды логикалық және образдық деп екіге бөлуге болады. Логикалық перифразалар деп заттың бір жағын бөліп көрсете отырып, жаңаша бір түсінікті айқындай отыра, өз негізінде қандай да бір образға ие бола алмайды (the instruments of destruction). Образдық перифразаның негізінде метафора немесе метонимия жатыр.
Оның стилистикалық функциясы: сөйлеудегі образдық мінездеме (қызғаныш- green eyed monster); сөйлеудің пафосы, жоғарылату (the victory lord); әзіл әсерін тудыру (қайшылар the fatal).
- эвфемизмдер - сөз және айту, синонимдік сөздері мен айтуларының орнына қолданылады. Бұл сөздер мен сөз тіркестері тілдегі түсініктердің мағынасы үшін пайда болады, олар атауға ие болған, бірақ олар төмен, ұсқынсыз, дөрекі және ұнамсыз болады. Олар тілдегі сөз қорында тұрады және сөздердің бұрыннан осы түсініктердің мағынасын ашатын синонимі болады.
Функции эвфемизмдердің функциялары: кері бағаларды жеңілдету; жағымсыз түсініктердің майысқыш, елестеткіш айтылуы (I am thinking an unmentionable thing about your mother. (I.Shaw)); выражение иронияның айтылуы мен әзіл әсерінің құрылуы (an old lady - a lady with doubtful age); саясаттық түзетулер (миы дамымай қалған - a person with learning disabilities);
- гипербола - бұл ұлғайтып айтудың көркем әдісі, бұл ұлғайтып айтылатыны соншалық, шынайы мүмкіндіктердің жүзеге асуы сенімсіз және мүмкін емес болып көрінеді. [21 ,б. 149]
Оның негізінде метафора жатыр (The man was like the Rock of Gibraltar.) Гиперболалар мыналар:
- сызылған әдеттегідей: (haven't seen for ages, told you 40 times) (мәнерлі құралдар ); 2) сөйлеу: (writing desk was a size of a tennis court);
- мейозис (кішірейту ) - расында үлкен нәрселерді кіші етіп көрсетеді (The wind is rather strong. She wore a pink hat, the size of a button.) Бұл ұстамдылықтың, әдептіліктің пайда болуы, ол ағылшындаршға тән қасиет. [22,б. 83]
- литота - (мейозистің түрі) - қарама-қарсы ойларды жоққа шығару арқылы келісім ету (not bad - very good. Her face was not unpretty.);
- аллегория - жағдайлар мен сюжеттердің дамуы бойынша айналған көркем образда шыққан тың ойларды айту;
- олицетворение ( аллегорияның бір түрі) бұл қызыққан түсініктері мен жансыз заттарға адамның қасиеттерінің ауысуы болып табылады. Бұл дегеніміз, қолданылып жүрген сөздеріміз Это значит, что слова, так употребленные, могут заменяться местоимениями he и she есімдіктерімен ауыстырылады, жатыс септігінде қолданылады және сөйлеу, ойлау, құмарту және басқа да адамдарға тән жағдайлар мен әрекеттерімен байланысады. Кейде олар бас әріппен жазылады.
Үшінші бөлім сөздердегі тұрақты комбинацияларды олардағы іс-әрекеттерін контекстпен салыстырады:
- клише - жиі айтылатын стандартты тұрақты сөйлеу айналымы (түзетілгендерге сену керек ); [23,б. 147]
- мақалдар - аяқталған талқылауды білдіретін сөз тіркесі;
- жаңылтпаштар - бір түсінікті мағынаны білдіретін сөз тіркестері;
- сентенция - бұл да мақалдардың бір түрі, тек оларды халық шығарған, бір ойшыл немесе жазушы жазбаған;
- нақыл сөздер - бұл қандайда бір мәтіннен қиып алынған мәнді сөздер;
- аллюзии - тарихи, әдеби, мифологиялық, тұрмыстық сөздер.
Ағылшын тілінің көркем құралдарының таңдауы әлі жетіле қоймаған, және осы құралдарды талдау әлі біте қоймас. Мұнда әлі анық емес нәрселер өте көп, таңдап алу мен талдаулар критерия тұрғысынан әлі орнатылмаған [24 ,б. 123]
Стилистикалық әдістер тілде қандайда бір құрылымдық немесе семантикалық жақтарын саналы түрде күшейту болып табылады, оның мәнерлі болуын күшейтеді. [25,б. 30]
Тілдің мәнерлі құралдары мен стилистикалық әдістерінің функциясы мен лингвистикалық табиғатымен сайкес келе отырып, И.Р. Гальперин оларды бірнеше топтарға бөледі.
А) Лексикалық мәнге ие түрлі типтегі стилистикалық қолданулар:
1) Сөздік және заттық-логикалық мәнге негізделген стилистикалық әдістер;
а) белгілері бойынша қарым-қатынас (метафора),
б) түсінігі іргелес бойынша қарым-қатынас (метонимия),
с) тура және кері мәндегі сөздерге негізделген қарым-қатынас (ирония);
2) Заттық- логикалық және атауы бар мәндермен өзара қарым-қатынасқа негізделген стилистикалық әдістер: антономазия және оның көп түрлілігі;
3) Заттық-логикалық және эмоционалдық мәндердің қарым-қатынасына негізделген стилистикалық әдістер: эпитет, оксюморон, междометия, гипербола;
4) Негізгі және өндірілген заттық-логикалық мәндердің қарым-қатынасына негізделген стилистикалық әдістер: зевгма, фразеологиялық сәйкестер [26,б. 17]
Б) Заттар мен құбылыстарды суреттейтін стилистикалық әдістер: перифразалар, эвфемизмалар, салыстырулар.
В) Стилистикалық фразеологизмдерді қолдану: жаңылтпаштар,мақалдар, аллюзиялар, сентенциялар, нақыл сөздер. [27,б. 175]
Лексикалық мәнерлеу құралдары - тілде айтқан нәрсенің эмоционалды болуы үшін қалыптасады.
Тілдегі мұндай қалыптар эмоционалдық және логикалық сөйлеуді күшейтеді. Олар қоғамдық тәжірибелермен жетілген, олардың функционалдық бекітулері мен грамматикадағы және сөздіктегі орнымен санаға енген. Оларды қолдану келе-келе қалыпқа түсе бастайды. Оларды қолдану тілдегі мынадай мәнерлеу құралдарын қолдану арқылы тәртіптер орнатылады.
Мәнерлеу құралдары өзінің нақтылығымен стилистикалық әдістермен алыстырып қарағанда үлкен деңгейде ерекшеленеді.
Стилистика мәнерлеу құралдарын сөйлеуде түрлі тәсілдерді олардың қолдануымен оқып үйренеді, стилистикалық әдістер ретінде қолдану мүмкіндіктерін көре алады.
И.Р. Гальпериннің классификациясы бойынша мәнерлеп сөйлеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Лингвистикада және аударма теориясында эмоцияны зерттеудің аспектілері 5
1.1Эмоцияның тілдегі атқаратын қызметі 5
1.2 Лексикалық, стилистикалық және синтаксистік әдістердің берілуінің жалпы сипаттамасы 13
1.3 Эмоцияны зерттеудің теориялық аспектілері 37
2 Ағылшын тіліндегі эмотивті лексиканы қазақ тіліне аудару ерекшеліктері: (William Golding "Lord of the Flies" бойынша) 40
2.1 William Golding "Lord of the Flies" романындағы жағымсыз эмотивті лексиканың ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылуын талдау 40
2.2 William Golding "Lord of the Flies" романындағы жағымды эмотивті лексиканың ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылу өзгешеліктеріне зерттеу жүргізу 56
2.3 Эмотивті лексиканы аудару кезіндегі ерекшеліктер 71
Қорытынды 74
Қолданылған әдебиеттер тізімі 78
Кіріспе
Тіл білімінде эмотивті (эмотив-экспрессив) сөздер сөз мағынасының аспектісі ретінде тіл білімінің өзекті мәселелерінің біріне айналды. Атап айтқанда, эмоционалдылық мәселесі ағылшын, француз, литва, орыс, якут, қазақ, нанай, өзбек, жапон, қытай т.б. тілдерінің материалдары бойынша зерттелініп, оған арнайы және жанама көптеген еңбектер арналды. Бұлар әр түрлі аспектіде, жеке лингвистикалық (лексикологиялық және лингвостилистикалық), социолингвистикалық, психолингвистикалық негізде зерттелінді. Осылардың негізгілері ретінде шетел ғалымдары Ш. Баллидің, К. Эрдманның, орыс ғалымдары В.В. Виноградовтың, Е.М. Галкина-Федоруктың, Н.А. Лукьянованың, сондай - ақ қазақ ғалымдары З.К. Ахметжанованың, М.Б. Балақаевтың, Е. Жанпейісовтың, З.Х. Ибадильдинаның, Ә.Т. Қайдаровтың, С.К. Кеңесбаевтың, А.А. Қияшеваның, Ғ.Ғ. Мұсабаевтың, Ф.М. Мұсабекованың, Ш.Ы. Нұрғажинаның, Х. Нұрмұхановтың, А.Т. Таткенованың, М. Томановтың, және т.б. ғалымдардың еңбектерін атауға болады.
Тілдік қордағы бұл топқа жататын сөздерді морфологиялық деңгейде қарау семантиканың негізінде жол - жөнекей сөз болғаны болмаса, ешқандай зерттеу мақсаты болған емес. Сол сияқты фоносемантикалық деңгей де арнайы зерттеу нысанына айналмаған.
Тақырыптың өзектілігі: Мұнда ағылшын тіліндегі эмотивті сөздердің лингвистикалық және лексикалық мәні зерттелінеді. Ағылшын тіліндегі эмотивті лексиканың қазақ тіліне аударылу мәселелері қарастырылып, талданады.
Зерттеу жұмысының мақсаты - ағылшын тіліндегі эмотивті лексиканың ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылу мәселелерінің лингвистикалық және синтаксистік құралдарын талдай отырып, көркем шығармадағы эмотивті лексикалық бірліктерді сараптау.
Қойылған мақсатқа келесі міндеттерді орындағаннан кейін ғана жетуге әбден болады:
- Лингвистикада және аударма теориясында эмоцияны зерттеудің аспектілерін қарастыру;
- Эмоцияның тілдегі атқаратын қызметін зерттеу;
- Лексикалық, стилистикалық және синтаксистік әдістердің берілуінің жалпы сипаттамасын қарастыру;
- Эмоцияны зерттеудің теориялық аспектілерін зерттеу;
- William Golding "Lord of the Flies" романындағы жағымсыз эмотивті лексиканың ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылуын талдау;
- William Golding "Lord of the Flies" романындағы жағымды эмотивті лексиканың ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылу өзгешеліктеріне зерттеу жүргізу
Зерттеу пәні: ағылшын тіліндегі эмотивті лексика.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері: William Golding "Lord of the Flies" шығармасының құрамындағы эмотивті лексика болып табылатын сөздердің анализін жасау, салыстыру, топтастыру әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы: William Golding "Lord of the Flies" шығармасын сараптау нәтижесінде эмоцияның берілу жолдары ұсынылады. Зерттеу нәтижелері мәтіннің эмоционалды бөлігін зерттеген жағдайда, ағылшын тілінің практикалық сабақтарында, комуникативті грамматиканың арнайы курстарында, курстық және дипломдық жұмыстар жазуда қолданылуы мүмкін.
Зерттеу жұмысының теориялық құндылығы: мұнда көрсетілген бақылаулар мен тұжырымдар ағылшын тіліне оқыту сабақтарында, ағылшын тілінен көркем шығармаларды талдауда, ағылшын тілі мамандарын дайындауда қолданыла алады.
Зерттеу жұмысының құрылымы зерттеудің мақсаты мен міндеті арқылы анықталады. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттерден тұрады.
1 Лингвистикада және аударма теориясында эмоцияны зерттеудің аспектілері
1.1Эмоцияның тілдегі атқаратын қызметі
Эмоция деп айналадағы заттар мен құбылыстарға жағымды жағымсыз қатынастын сәулеленуін айтамыз. Эмоциялар шындықтын жүйкеде сәулеленуін айрықша бір түрі. Сыртқы дүниенің әсері адамның миында тек қана сәулеленіп қоймай, оған толғанып тебіреніп, өзінің қатынасын білдіреді.
Эмоция адамның түрлі органикалық қажеттіліктеріне байланысты оқтын-оқтын туып отыратын, кейде шағын, кейде күрделі, ситуациялық көріністер. Мәселен, адам қуанғаннан немесе қамыққаннан көзіне жас алады, не болмаса бір нәрсеге мәз болып шек сілесі қатқанша күледі, әрине мұндай жағдайдың ұзаққа созылмайтыны белгілі. Бұл сезім мен эмоцияның бірінші ерекшелігі. Сезімдерде мәнерлі қозғалыстар (мимика, пантомимика) жөнді байқалмайды, тұрақты терең әсерлі сезім адам психологиясындағы басты белгілердің бірі, ал эмоция болса мәнерлі қозғалыстарға бай келеді, мұнда адам өзін тек организм тұрғысынан көрсете алады. Тіл білімі сөздігінде эмоционалдылық (лат. Emovere - еліктіру, толқыту) фр. Emation - қоршаған болмысқа деген адамның әр түрлі көңіл-күйі, сезімі, әсері. Эмоция - жан дүниесінің сыртқы және ішкі салдарынан ызалану, қаhарлану, қорқу мен шаттану сияқты жағдайларының көрініс болып табылады [1, б. 83].
Эмоция да адамның айналасындағы өмір шындығына және өз басына деген қарым - қатынасы болып табылады. Және оның жүзеге асуына сезімдей әсер етеді. Жалпы, осы эмоция мен сезім ұғымдарының өзіндік айырмашылықтары бар. Эмоцияда мәнерлі қозғалыстар (адамның сырт пішінінен байқалатын айырмашылықтар) көбірек байқалады. Мұнда адам өзін тек ағза тұрғысынан көрсете алады.
Осылайша, эмоцияның барлық қиын және шешілмейтін мәселелерін ескере отырып, лингвист бірінші кезекте эмоциялардың белгілену мен көрінуінің тілдік механизмдерін зерттеуі қажет, онда олар тілдік құралдармен беріледі. Адамның эмоцияларын білдіретін құралдарды лингвистикалық талдаудың қажеттілігі мәселенің жетілдірілмеуімен мотивацияланады [2, б. 95].
Сөйлеуші мен тілдік белгіленудің эмоцияларын тілдік көрінісінің механизмдері, эмоцияларды сөйлеуші мен тыңдаушының объективті болмысы ретіндегі түсіндірілуі әр түрлі. Эмоцияларды сипаттау мен эмоцияларды тілдік белгіленуі туралы айтуға болады. Белгілі бір сатыда әр түрлі эмоционалдық зарядталған лексиканы ажырату қажет болды, бұл эмоционалдық мағыналардың түрлі табиғатын зерттеу үшін қажет. Терминологиялық ажырату пайда болды: эмоциялардың лексикасы мен эмоционалдық лексика. Эмотивті лексиканың екі түрін бөліп көрсету осы сөздердің түрлі функционалдық табиғатын ескереді: эмоциялардың лексикасы тілдегі эмоциялардың нысандалуына, олардың инвентаризациясына (номинативті функциясына) бағытталған, эмоционалдық лексика сөйлеушінің эмоцияларын білдіруге және сөйлеу объектісінің эмоционалдық бағалануына бейімделген (экспрессивті және прагматикалық функциялары). Осылайша, эмоциялардың лексикасы эмоциялар туралы түсініктерді олардың пәндік - логикалық мәні құрайтын сөздерден тұрады.
Эмотивтіліктің кең және тар түсінігін анықтауға болады. Екінші жағдайда бұл деңгей эмоциялардың көрінісінің тілдік құралдарын қамтиды. Эмотивтіліктің осындай түсіндірілуі оның әр түрлі деңгейдегі семантикалық жақын тілдік бірліктерді біріктіретінін болжайды. Біз эмотивтілік деңгейінің осындай түсіндірілуіне сүйенеміз. Лексиканың материалында эмотивтіліктің деңгейін қарастыруда эмотивті мәннің мәселесі де алдыңғы қатарға шығады. Осы сұрақ бойынша ғылыми әдебиетті зерттеу көрсеткендей, эмотивті мәннің трактовкасы эмотивтілік деңгейін түсінумен тығыз байланысты [3, б. 107].
В.И. Шаховский ғылыми айналымға эмосема түсінігін енгізді, оның болмысы оның тұжырымдамасында ашылады: "Ол сөйлеушінің эмоцияларымен қатынасатын семалардың арнайы түрі және сөздің семантикасында эмоция мен махаббат, жек көру, қорлау т.б. сынды семантикалық белгінің жиынтығы ретінде ұсынылады, олардың тізімі ашық және әр түрлі сөздерде түрліше аталған семантикалық белгімен өзгеріп отырады. Бұл анықтамамен келісе отырып, біз эмотивтіліктің семасы кез - келген тұлғаға: сөйлеуші, тыңдаушы немесе қандай да бір үшінші тұлғаға қатысты эмоционалдық процесті көрсете алады деп ойлаймыз [4, б. 59].
XIX ғасырдың басында В. фон Гумбольдт тіл адамның қызметі ретінде сезімдерге толы деп көрсеткен. Қазіргі кезде лингвистика оның іліміне қайта жүгінді, онда ол тілді адаммен толық байланысты меңгеруге шақырылған. Осы концепцияның негізінде жүйелік эмотивті құралдардың лингвистикалық түсіндірілуі толық жүзеге асырыла алынады [5, б. 92].
Тіл әлемнің айна көрінісі емес, демек, эмоциялардың әлемі мен оларды білдіруші тілдік құралдардың жиынтығы толықтай сәйкес келе алмайды. Осылайша, адамзаттың эмоционалдық тәжірибесінде алдыңғы қатарлы универсалды эмоциялардың болуын ескере отырып, маңызды универсалды эмотивті мағыналардың лексикалық семантикасындағы болуын болжауға болады, бұл көріністің семантикасымен негізделеді, өйткені адамзаттың эмоцияны танудағы тәжірибесі тілдік бірліктерге бекітіледі. Лингвистикалық әдебиетте осы универсалды эмоциялардың түрлі белгіленулері қолданылады: доминантты эмоциялар, негізгі эмоциялар, эмоционалдық тон, алдыңғы қатарлы немесе негізгі т.б. Бұл уақытта психологтар әр түрлі тілдердегі эмоциялардың сөздігі бірдей еместігін көрсетеді, алайда бір ұлтқа қол жетімді болатын және басқасына қол жетімсіз ешқандай толғаулар жоқ, яғни эмоциялардың өзі - универсалды, ал эмоционалдық лексиканың түрлік құрылымы әр түрлі тілдерде сәйкес келмейді, өйткені олардың әр түрлі тілдегі көрінісі дербес [6, б. 85].
Эмотивті лексика дәстүрлі түрде бағалылық, экспрессивтілік, бейнелілік сынды деңгейлермен бірге зерттелінеді, мұнда олардың байланыстары ерекше тығыз болады. Эмоциялар мен бағалардың түйіндесуі өзектілігін жоғалтпайды. Эмоционалдылық пен бағалылық - даусыз бір-бірімен байланысты деңгейлер.
Тағы бір ұстаным: бағалылық пен эмотивтілік - бірін - бірі біріктіретін компоненттер болса да, бірақ әр түрлі. Бұл компоненттердің түрлілігі эмоционалдық құбылыстардың жеке санаттарына бағалау қабілеті бірдей емес деңгейде тән екендігін растайды. Осы ұстанымды жақтаушылардың ойынша, бағалылық бірдей емес деңгейде эмоционалдық лексикаға тән емес. Осылайша, көп уақыт бойы бағалау параметірінде махаббат, қайғы сынды эмоциялардың лексикасы қарастырылмады, бірақ соңғы жылдары осындай сөздердің бағалылық сипаты зерттелінеді. Нәтижесінде бағалау сөздерінің түрлері бөліп көрсетілген: ұнайдыұнамайды, қолдауқолдамау сынды жалпы бағалау лексикасы; жиі бағалау сөздері немесе сөзді бағалаудың эмотивті аспект түсіндірмесі махаббат, жек көру болып табылады. Екіншісі бағалау модальдылығымен бірге эмоцияны белгілеуден тұрады.
Е.М. Вольф, Е.С. Кубряковой, В.Н. Телия негізгі зерттеулеріне қарағанда бағалау мәндері мен эмотивті лексиканың құрылымы туралы жеткілікті түрде түсініктерге ие.
Эмотивті лексика өзінің мәніне бағалау компонентін құрайтындықтан, эмотивті лексиканың әр түрлі сатыларының бағалау құрылымы бірдей емес.
Соңғы жылдары лексикология лексиканың жүйелілігін сипаттауда, әр түрлі лексикалық түрліліктердің анықтау мен сипаттауда керемет нәтижелерге жетті. Бұл өз кезегінде сөздің семантикалық және семалық құрылымын толық жетілдіру арқылы мүмкін болды. Сөздің семантикалық құрылымын зерттеуге маманданушы білімнің саласы толық қалыптасты - семалық және семемдік семасиология бөлімдері.
Семалық семасиология сөздің семалық құрылымын сипаттауға ұстанымдар мен әдістердің түрлілігімен сипатталады. Семеманың құрылымдық сипаты, оның өрістік үлгісі, мәнінің құрылымындағы макрокомпоненттердің болуы туралы түсінік көпшілікпен танылған болып табылады (денотация мен коннотация) [7, б. 56].
Эмотивті мағыналар бірдей икемді емес. Лексикалық семантикада қозғалмалы және вариативті көрінеді. Эмотивті лексиканың ғаламдық сипатталуының негізі эмотивтілік семасы бола алады, ол сөздің семантикасындағы манифестацияға қатысады. Сема дәрежесі сөздің семалық құрылымындағы ұстанымымен ғана анықталмай, сөздердің эмотивті мағыналарына манифестациясының сипатын анықтайды.
Көптеген эмотивті лексиканың сөздік дефинициялары оларда бар жалпы мағынасының арқасында жақындасады. А.А. Уфимцева осы болмысы бойынша интергративті және сөздік дефинициясының маңызды бөлігінің трансформациясы деп атайды .
Категориялық - лексикалық семаның дәрежесінде қызмет ететін эмотивтіліктің семасы идентификациялаушы қызметті атқарады және әдетте аналитикалық үйлесімді білдіреді, ол сезім туралы түсінік қандай да бір сезімнің нақты атауы үлгісі бойынша құрастырылады, мысалы: қорқыныш - қорқыныш сезімі, үрей; жақсы көру - кімге де бір, қандай да бір затқа деген терең жақындасуды сезіну.
Үлгінің бірінші компоненті - негізгі эмотивтіліктің идентификаторы, бірінші дәрежелі идентификатор. Әдетте ол "сезіну - feel", "басынан өткізу - experience" сынды жалпыланған семантиканың сөздерімен белгіленеді. Екінші компонент - екінші дәрежелі қосымша эмотивтіліктің идентификаторы, ол "махаббат - love, қорқыныш - scarefear, жек көру - hatred" сынды эмоциялардың нақты атауларымен алмасады. Осылайша, эмотивтіліктің категориялық - лексикалық семасы әдетте эмотивтіліктің жалпыланған және нақты предикаттарымен жүзеге асырылады [8, б. 74].
Көріп тұрғанымыздай, бастапқы эмотивті мағыналар негізгі эмоцияларды ең жиі сөздерімен сәйкес келеді. Демек олар эмотивті лексиканың семантикалық ядросын құрайды [9, б. 54].
Егер эмотивті мағыналардың лексикалық манифестациясын ескеретін болсақ, онда иерархияның басын махаббат - жек көру, қуаныш - қайғы семантикалық қарама - қарсылықтары алатынын көреміз. Бұл семантикалық оппозиция ғаламдық сипатқа ие, өйткені әлемнің халықтарына универсалды сипатқа ие, негізгі семантикалық қарама - қарсылықтарлың тобына енеді. Демек, кейбір басқа эмотивті мағыналарды (қайғы, жақсылық, ыза, үрей және т.б.) олардың ағылшын және қазақ тілдеріндегі кең ұсынушылығын ескере отырып, универсалдықтың дәрежесіне жатқызуға болады. Осылайша, негізгі адамның эмоцияларын білдіруші эмотивті мағыналар - универсалды, ал олардың лексикалық манифестациясы тереңдігінің әр түрлі дәрежесімен және әр түрлі олардың нақтылануымен ұлттық өзгешелікке ие. Универсалдылықтардың дәрежесінен бастапқы эмотивті мағыналар тұлғаның психологиялық құрылымын құрайды. Бұл құрылым көптеген бөлшектенген номинациялармен қамтылады. Эмотивті нюанстар туралы адамның түсініктері сөздің лексикалық мағынасында ішкі лексикалық нақтылауда әр түрлі дифференциалдық нақтыланудың есебінен көрінеді, олар категориялық - лексикалық семаны нақтылайды.
Эмотивті лексиканың көптеген бөлігі мазмұндық жағынан бай. Екінші дәрежелі идентификациялаушы семалық предикат эмоцияның болмысын жеткізеді, ал оны нақтылаушы дифференциалдық семантикалық белгілері оның қасиеттерін анықтайды. Тек бірге әр түрлі комбинацияларда олар эмоциялардың түрлілігін жеткізеді. Мысалы: көңілсіздіктің сөздермен жеткізілуі: sadness, depression, melancholy (көңілсіз, депрессия, қасірет, меланхолия)
Эмотивті мағыналар лексикалық семантикада қосымша ретінде ұсыныла алынады, бұл ретте олар дифференциалдық семалардың дәрежесінде мазмұндық категориялық - лексикалық семаларды нақтылайды. Мысалы: ашық - ашық мойындау, хабарлама; күлкілі - күлкілі оқиға.
Дифференциалдық семалардың номинация затының жеке жақтарын әр түрлі аспектілерде көрсетеді деп санау қабылданған: субъектілік - объектілік, жеке анықтауыштық, жағдайлық [10, б. 36].
Эмотивтіліктің дифференциалдық семасы семалардың басқа өкілдерінен ерекшеленеді. Өзінің мазмұны бойынша, денотативті қатынасы (сезімнің белгіленуі) бойынша - бұл предикатты сема, ол сөздік дефинициялардың трансформациясымен оңай дәлелденеді. Мысалы: мінеу - бірдеңені немесе бір нәрсену басу, таптау (жек көрінішпен) ~ біреуді басып, сонымен жек көрушілікті сезіну. Ұстаным бойынша сөздің семалық құрылымында және функциясы бойынша - бұл дифференциалдық сема, ол категориялық - лексикалық семаларға тәуелді болады және оны әр түрлі семантикалық параметірлерде нақтылайды.
Қазіргі кезде лингвистикада әр түрлі тілдік фактілерді сипаттаудың өрістік әдісі берік бекітілді. Егер лексика туралы айтатын болсақ, қазіргі кезде жеке семеманың өрістік ұйымдастырылуының тұжырымдамасы жетілдіріліп жатқанын айта кеткен жөн [11, б. 37].
Өрістік принцип ең алдымен зерттелінетін көптеген тілдік құралдардың ядросы мен перифериясының бөлінуін білдіреді. Белгілі болғандай, ядро, біріншіден, белгілі бір категориялық мәндерді көрсетуге маманданған тілдік құралдардан тұрады, екіншіден осы мәндерді максималды жүзеге асыратын тілдік құралдардан, үшіншіден барынша көп қолданылатын тілдік құралдардан тұрады.
Егер осы ұстаныммен эмотивті лексиканы қарастыратын болсақ, онда эмоциялардың лексикалық - семантикалық өрістерінің ядросы категориялық - эмотивті лексиканы құрайтындығы шығады (бастапқы эмотивті құралдары бар эмотивтер - номинациялар), олар эмоцияларды тікелей жеткізудің қажеттіліктеріне толықтай жауап береді, өйткені эмоциялар ядролық категориялық - лексикалық семада беріледі.
Жақын периферияны дифференциалды - эмотивті лексика құрайды (эмотивті мағыналары қосылған эмотивтер - номинациялар), онда эмотивті мағыналар дифференциалдық - эмотивті семалардың түрлі семантикалығымен көрсетіледі.
Алыс периферия коннотативті - эмотативті лексикамен ұсынылған (ілесе жүретін эмотивті мағыналары бар эмотивті экспрессивтер). Оның семалық құрылымы эмотивті мағынаны ілесе жүруші коннотацияның мағынасына енгізеді.
Осылайша, семантиканың лексикалық және функционалдық семантикасын ескерумен эмотивті лексиканың санаттары былайша бөлінген:
1.Негізгі эмотив - номинациялар:
1) Мұң сияқты бастапқы категориялық - эмотивті семантикасы бар біріншілік изосемикалық предикаттар;
2) Тас болу туынды категориялық - эмотивті семантикасы бар екіншілік метафоралық предикаттар;
3) Мұңаю, мұң сынды категориялық - эмотивті семантикасы бар эксплицитті енгізілген предикаттар;
4) Өлім жазасын кесу туынды категориялық - эмотивті семантикасы бар эксплицитті енгізілген предикаттар.
2. Қосымша эмотив - номинациялар: 1) ақымақ, қарау сынды дифференциалдық - эмотивті семантикасы бар эмоциялардың имплицитті (жасырын) қосылған предикаттары.
3. Эмотив - экспрессивтер:
1) Ах! Өкінішке орай! бастапқы эмотивті семантикасы бар жеке эмотив-экспрессивтер
2) кербез сынды эмотив - коннотативтер.
Эмоциялардың номинацияның басқа объектілерімен теңдессіздігі ең алдымен оларды жеткізудегі тілдік құралдардың түрлілігі мен байлығында байқалады, олар сәйкес лексикадан, фразеологиялық синтаксистік құрылымнан, ерекше интонациядан, сөздердің ретінен тұрады.
Сөз тудырушы процестер күрделі семантикалық түрленулермен ілесе жүреді, олар бастапқы сөз бен туынды сөздің арасында, туынды сөздің ішінде жұрнақ пен негіздің арасында пайда болады [12, б. 94].
Туынды сөздердің семантикалық құрылымының қалыптасуы мен дамуына семантикалық факторлар үлкен әсер етеді. Туынды сөздердің компоненттерінің үйлесу мүмкіндігі соларға байланысты.
Басқаша сөзбен айтқанда, тілде белгілі бір семантикалық заңдылықтар бар, солардың негізінде сол тілдің сөзінің жасалуының үрдісі жүреді. Кез - келген тілдің сөз жасау жүйесі сөз тудыру әдістерінен тұрады, оларда сәйкес сол тілге тән сөз жасаушы құралдар бар. Жалпы сөз тудыру жүйесі өте күрделі болып келеді, ол ресми компоненттерден, мағыналық компоненттерден тұрады, олар тудырушы негіздердің семантикалық құрылымымен тығыз байланысты .
Сөзді жасау жүйесін екіге бөлу қабылданған:
а) бір мотивацияланатын негізбен қатынасатын сөздердің жасалу әдісі;
1) аффиксация, аффикс болып табылатын сөз тудыру құралы;
2) конверсия, жасалынатын сөз табы мен оның сөйлемдегі үйлесімділігі жасайтын сөз тудырушы құралы;
3) субстантивация, мұнда сөз тудырушы құрал ретінде мотивацияланған сөздің парадигмасы көрінеді, ол бір грамматикалық түрдің немесе көптік жалғауының мотивацияланатын парадигмасын көрсетеді.
б) біреуден асатын мотивациялық негізі бар сөз тудырудың әдістері:
1) Таза қосу, мұнда сөз тудырушы құралдарға мыналар жатады: жалғастырушы морфема, оның алдындағы компонентін нейтралдайтын грамматикалық мән; компоненттердің бекітілген реті; негіздердің біреуіне біріңғай басты екпін.
2) Қосу мен аффиксацияның қатысуымен сөзді тудырудың аралас әдістері. Бұл әдістегі сөз тудырушы құрал форматтандың сомасы болып табылады, олар сөзді жасаудың құраушы әдісіне тән, ал сөз тудырушы мағынада біріктіруші мәндері де үйлеседі (мысалы: long-tongued, shoe-maker).
3) Тұтасу, мұнда екі және одан да көп компоненттерден тұратын мотивацияланатын сөз толығымен морфологиялық құрамы, синтаксистік үйлесуі бойынша толық теңдестіріледі, сонда бұл сөз табының синтаксистік байланысы тұтасудың құрылымында сақталынады. Бұл әдістің сөз тудырушы құралдарына келесілер жатады: синтаксистік басым компоненттегі біріңғай басты екпін және компонент сөздердің еркін емес реті (бағынышты компоненттің міндетті препозициясы. Мысалы: mother-of-pearl, father-in-law, forget-me-not).
4) Аббревиация, мұнда USSR, UNO, NATO сынды күрделі қысқартылған және қысқартылған туындылар кіреді. Мұнда "blending", "blends" сынды атауға ие болған сөз тудыру әдісі де кіреді. Мысалы: smog, motel, trustard. Сөз тудырушы құралдарға мұнда мыналар жатады: негіздің қиылуы, ортақ екпін мен грамматикалық рәсімделу (аббревиатураның қандай да бір жіктеудің немесе жіктелмейтін зат есімдердің түріне жатқызылуы) [13, б. 96].
Сонымен бірге, кейбір лингвистер формантты құраушы сөз тудырушы құралдардың фонында басқа құралдардың тек қосымша сипатқа ие екендігін бөліп көрсетеді. Мұндай құралдарға морфологиялық өзгерістер жатқызылады.
Ағылшын тілінде әр сөйлем мүшесінің белгілі бір орны бар, ол синтаксистік берілістің әдісімен, басқа сөздермен байланысы мен сөйлемнің түрімен анықталады. Нәтижесінде қандай да бір элементі ерекше болып және арнайы эмоционалдылықтың коннотациясына немесе экспрессивтілігіне ие болатын сөйлем мүшелерінің тұруының жай тәртібін бұзу инверсия деп аталынады. Инверсия синтаксистік тұрғыда бір - бірімен байланысты сөйлем мүшелерінің жағдайымен анықталады. Сөздердің реті грамматикалық анықталынады: тілдің жүйесімен, соның ішінде сөз тіркесінің құрылымымен, мәтіннің мағыналық жағымен анықталынады. Сондықтан инверсия түсінігі қазақ тіліне де жат емес.
Тілдің синтаксистік құралдарының ішінде синтаксистік байланыстың құралдары ерекше орынға ие. Мәтіннің байланысушылығының мәселесі көптеген ғалымдарды мазалайды. Соның ішінде М. Холлидейдің жұмысын атауға болады, онда есімдіктердің, үстеу байланысының, әр түрлі қайталаулардың нұсқаларымен, айтылушы сөздің қалып қоюымен және оның алмастырылуымен синтаксистік байланыс зерттелінеді.
Т.И. Сильман сөйлемдердің байланысының 2 әдісін бөліп көрсетеді: 1) анық грамматикалық және лексикалық құралдардың көмегімен жасалынған байланыс және 2) мағыналық байланыс. Байланыс құралдарының өзі олардың қызметіне байланысты екіге бөлінеді: "1) сөйлемдердің немесе мәтіннің бөліктерінің арасындағы байланысты жүзеге асыратындар (жалғаулықтар, есімдіктік үстеу, демеулік, нұсқау есімдігі); 2) жеке сөйлем мүшелері арқылы дербес сөйлемдердің арасындағы байланысты жүзеге асырушылар (жеке және нұсқау есімдігі, сын есімдердің салыстыру шырайлары)" [14, б. 38].
Кейіннен біз сөйлемнің ішіндегі байланыстарға назар аударатын боламыз. Сөйлемнің ішіндегі есімдіктерге немесе басқа құралдарға қатысты синтаксистік қатынастарды білдірудің әдістері бір уақытта маңызды стилистикалық қызметтерді атқара алады.
Синтаксистік айқын құралдары қаратпалар болып табылады. Ауызекі және көркем тілде қыстырма сөздер қолданылады, олар ойды жеткізудің эмоционалдық бағасын немесе оның экспрессивті сипатын білдіреді.
Тілдің лексикасы оның көп мағынасында және стилистикалық боямаларында ақпаратты жеткізуге арналған үлкен мүмкіндіктерге ие.
Лексикалық - семантикалық деңгейдің стилистикалық байлығы тек онда кіретін бірліктердің үлкен санымен ғана негізделіп қоймай, сондай - ақ олардың сапасының түрлілігімен, күрделі және көп ярусты жүйесінің стилистикалық ұйымдастырылуына байланысты болады. Тілдің лексикалық - семантикалық саласының шегінде бір жағынан жалғыз мәніне ие бірліктерге және нақты қайталанбайтын стилистикалық боямасы бар сөздерге ие боламыз, ал басқа жағынан - стилистикалық деңгейдің көптеген сөздерін құрайтын, өзінің абстракциясы бойынша синтаксистік дәрежелерге берілмейтін сөздерге ие боламыз. Мұнда әзілқойлық, ироникалық, жоғарғы т.б. сынды экспрессивті - эмоционалдық бояманың түрлері туралы айтылып жатыр. Осындай боямалардың бірі сөзге жағымды, басқалары - жағымсыз бояманы береді. Бояманың сипаты мәнмәтінге және тілдік жағдайға байланысты өзгере алынады [15, б. 95].
Сөздегі экспрессивті - эмоционалдық байланыс оның мәнінің өзі бағалау элементінен тұратындықтан пайда болады. Таза номинативті қызмет мұнда бағаланушылығымен, сөйлеушінің аталатын құбылысқа қатынасымен, демек, эмоционалдылықпен күрделенеді. Airhead, bummer; езбе, жалғау, жылауық т.б. сөздер өзінің семантикасында экспрессивті - эмоционалдық зарядқа ие. Бұл топтың сөздері әдетте бір мағыналы, олардың мәнінде бекітілген баға айқын берілген соншалықты, сөзді басқа мағыналарында қолдануға мүмкіндік бермейді.
Бұл лексика ауызша - дөрекі, төменгі сөйлеуде қолданылады: жалқау, әдепсіз; lazy-bones, cut-throat.
Екінші топқа көп мағыналы сөздер кіреді, олар өзінің тура мағынасында стилистикалық нейтралды, алайда ауыспалы мағынасында айқын эмоционалдылыққа ие болады, мысалы, шүберек (ер адам туралы), лас (қоғамдық ұйым туралы); frog (француз туралы), frost (шегініс туралы).
Үшінші топ - бұл эмоционалдылық аффиксация арқылы жеткізілетін сөздер, соның ішінде зат есімдер: анашым, кір қожалағым, апашым; drunkard, gangster, scare-monger, kiddo. Алайда бұл құбылыс лексикалық емес, сөз тудырушы болып табылады.
Лексикаға ұқсас, фразеология тілдік айқындылықтың бай құралына ие, тілге ерекше экспрессияны және қайталанбайтын ұлттық болмысты береді. Тілдің айқындылығы көбінесе оның фразеологиясына байланысты болады. Ол көптеген фразеологиялық бірліктердің басым бөлігі сөздермен немесе сипаттау құрылымдарымен жеткізіле алынатын түсініктерді білдіреді. Алайда, фразеологизмдер синонимдік сөздерден және сипаттау сөздерінен мәнінің нюанстарымен, ең бастысы, экспрессиясымен ерекшеленеді [16, б. 103].
Фразеологизмнің сөзбен немесе сөз тіркесімен алмастырылуы бір мәнді бола алмайды: мұндай алмастырылуда мәндердің, бейнелердің, эмоциялардың - фразеологизмнің семантикалық - стилистикалық өзгешелігін құрайтын және оларды тілдің ұсақ поэтикалық бірліктері ететін нюанстары жоғалады. Салыстырыңыздар babes and sucklings - unexperienced people; husband's tea - not strong tea; a play with the fire - a dangerous play; dribs and drabs - too little of smth; қанмен сүт - дені сау; жадына сақтау - есінде ұстау; мұңын шағу - наразылығын білдіру.
Бұл бөлімде біз эмоционалды бірліктердің лексика - семантикалық сипаты, эмоционалды бірліктерді топтастырудың белгілері, эмоционалдылексикалық бірліктердің лексика - семантикалық топтары қарастырылады. Эмоция тіл білімде қарастырыла бастағаннан бері бұл мәселе туралы бір - біріне қарама - қайшы келетін талас пікірлер де қатар орын алып келеді.
1.2 Лексикалық, стилистикалық және синтаксистік әдістердің берілуінің жалпы сипаттамасы
Лексикалық мағына -- зат, құбылыс, іс-әрекеттің санада бейнеленіп тұрақталған ұғымының мазмұны. Лексикалық мағына сөздерді бір-бірінен ажыратып танытатын ең негізгі мағына, ол арқылы сөз жеке даралық (единицалық) сипатқа ие болады. Лексикалық мағына сөздің басқа мағыналарының тууына негіз болады, сол себепті сөз мағыналарын саралағанда ең алдымен оның лексикалық мағынасына көңіл аударылады. Семантикалық тұрғыда лексикалық мағына екі аспектіде қарастырылады: сигнификативті және денотатты. Лексикалық мағынаның бірнеше типі бар:
Шындық болмысқа қатысты атауыш (тура) мағына, ауыс мағына;
Сөздердің шығу тегіне байланысты түпкі мағына, туынды мағына;
Сөздердің тіркесімділігіне байланысты еркін мағына, шартты мағына, фразеологиялық байлаулы мағына;
Сөздердің стилистикалық қызметіне байланысты бейтарап мағына, бейнелі мағына, терминдік мағына, поэтикалық мағына.
Стилистика тіл ғылымының барлық саласын қамтиды: прагматик. факторды толық есепке алып отырады; тілдік емес ғылымдардың тиімді жақтарын саралайды; Стилистикада тілдік емес факторлардың қызметі стиль түзуге толық мүмкіндік алады; стилистикалық норманы қалыптастырады. Стилистика тілдің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық принциптерін ретке келтіріп қана қоймай, тілдік бірліктер қызметін жүзеге асырушы экстралингвистикадық және стилистикалық мүмкіндіктерді қарастырады.
Барлық стилистикалық әдістер мәнерлеп сөйлеу құралдарына жатады, бірақ барлық мәнерлеп сөйлеу стилистикалық әдістерге жатпайды.
И.Р. Гальпериннің классификациясы бойынша мәнерлеп сөйлеу құралдары мен стилистикалық әдістер 3 үлкен топқа бөлінеді: фонетикалық, лексикалық және синтаксистік.
Лексикалық мәнерлеп сөйлеу құралдары мен өз кезегінде 3 бөлінеді, онда сөздің стилистикалық әдістері семантикалық табиғи түрімен байланыста болады, бірақ түрлі семантикалық процестер мен құралдардың түрлі таңдау критерияларын көрсете алады.
А) құралдар сөздіктер мен контекстуальдық мәндердің өзара әрекетіне негізделген:
- метафора - ол жасырын салыстыру, бір нәрсенің атын басқаға қолдану арқылы жасалады және осылайша екіншінің қандай да болсын маңызды жағын көрсете алады, ол ұқсау ассоциациясына негізделген (A mighty Fortress is our God).
Бір мәнде айтылған метафора қарапайым болады. Айналдырылған немесе кеңейтілген метафора бірнеше метафорикалық қолданылатын сөздерден тұрады, олар солай бірыңғай мәнді құрайды, яғни, мәннің мағынасын күшейтетін қарапайым метафораларды толықтыра түсетін және өзара байланыстағы сөздердің қатарында болады. Айналдырылған метафоралардың функциясы - мәннен жоғалып бара жатқандарды немесе ескіргендерді тірілту мақсатында құрылған мәндердің тұрақты болмауы мен айқын еместігі, сонымен қатар ол болып жатқан нәрсенің айқын түрде көркем көрініп тұруының растығында көрінеді.
Метафоралар сонымен қатар сөйлеуге де жарамды және тілдік те болады. Сөйлеу метафорасы (стилистикалық әдіс ) табиғи, жаңа болады, ол әдетте, болып жатқан нәрсенің айқын түрде көркем көрініп тұру әдісі болып табылады және әрқашан айтылуға қандай да бір бағалау кезегін береді. Тілдік метафора (тілдің мәнерлеп сөйлеу құралы ) жойылған мәндерге тоқталады (the ray of hope, floods of tears, storm of indignation, flight of fancy, gleam of mirth, shadow of a smile). Оларды қолдану әдеттегі нәрсе.
Дәстүрлі метафора деп, қандай да бір кезеңде немесе қандай да бір әдеби бағытта жалпы қабылданған метафораларды атайды. Осылайша, ағылшындық ақындар, сұлу қыздардың сыртқы бейнесін суреттегенде , кең тұрғыдан осындай дәстүрлі және сіңіп кеткен метафорикалық эпитеттерді қолданған, pearly teeth, coral lips, ivory neck, hair of golden wire сияқты;
- метонимия - іргелестік бойынша ассоциацияға негізделген. Ол мынадан тұрады, бір заттың атауының орнына басқасының атауы қолданылады, ол біріншісімен әрдайым ішкі және сыртқы байланыста болады (wealth for rich people). Бұл байланыс ол жасалған зат пен материалдың арасында ; адамдар мен орнының арасында; процестер мен оның орындалуының арасында; іс-әрекет пен құралдарының арасында және т.б. Метонимияның метафорамен салыстырғандағы ерекшелігі мынамен қорытындылады, метонимия образды құра отырып, оны талдағанда сақтай алады, метафорада образды талдау оны тіпті жойып жібереді. Метонимия әдетте метафора сияқты қолданылады, әрекеттердің, сезіммен құралған, суреттелген сезіммен көрсетілгендердің көре алатындай нақ образды суреттеу мақсатында мәнерлілікті бере алады. Ол бір кезеңде автордың осы суреттелген құбылысқа субъективті- бағалау қатынасын да көрсете алады. [17 , б. 129]
Метонимия ұлттықәдеттегідей болады (сrown-корольдық үстемдік, sword-соғыс символы, plough-мировой еңбек), тілдік өлі - белгіленген есімдер өздік есімдерге өтеді (mackintosh, sandwich) және сөйлеу - соңғы қабірге дейін мен оның түрін ұмыта алмадым -өлгені.
- ирония - бұл күлкіні сол сөздің мәні бойынша қолдану деген сөз, тура оған қарама-қарсы негізгі мәнді және нақты кері коннотациямен, өтірік мақтау, бірақ онда негізінде айыптаушылық жатады, бұл екі мағына нақты түрде бір-біріне кері мәнде болады, яғни, түршігу, көңілі толмау, аяушылық сезімдері басым болады. Иронияның негізгі функциясы - хабарда болған нақты дәлелдер мен құбылыстарға әзілдік қатынаста болады. Шын мағынасы сөз түрінде өзгешеленеді және оған қарсы мағынада болады. Ирония контраст тұрғысынан негізделеді. (It must be delightful to find oneself in a foreign country without a penny in the pocket.)
Б) бастапқы өзара әрекеттер мен шыққан мәндердің негізіндегі сөздер:
- полисемия (көп мағыналы ) - сөзден бір мағына шығару;
- зевгма - ол тілдік өткір әзілді көрсетеді. Онда синтаксистік тұрғыдан бірікпейтін сөйлем мүшелерінің екі семантикалық түрі біріккен. Одан бұрын, осындай құрастыруларды тіркеп тұратын элемент бір уақытта шығады, және ол фразеологиялық сөз тіркесі сияқты және еркін сөз тіркесі сияқты шығады. (He lost his hat and his temper); [18,б. 379]
- каламбур - сөйлеудің қалпы, онда осы және басқа сөздердің екі мағынасын бір контексте қолдану өтеді немесе айтылуы бірдей сөздердің. Берілген құбылыстың мағынасы - әзілдік әсер беру немесе тақпақтар негізінде көрсету ( шоқалақ- ? ).
С) логикалық және эмоционалдық мәндерді қарама-қарсылығына негізделген құралдарды салыстыратын топтар:
- тығыздығы болып табылатын ерекшелігіне қатысты дұрыстығы. Берілген сөздерді түсінігіне сай айту тілдің мәнерлеп оқу құралдарына жатады. Олардың функциясы - эмоционалдық эмфаза.
- лепті сөздер - есімдік, үстеу, келісімді нығыздап суреттеп көрсету;
- эпитет - суреттелген құбылыстың белгісінің,сапасының шығуына негізделген құрал, олар ерекше сөздер немесе сөз тіркесі ретінде қалыптасады, ол жеке көзқарасты білдіреді. Эпитет әрқашан субъективті болады, ол үнемі эмоционалдық мағына мен эмоционалдық түсте болады. Эпитеттегі эмоционалдық мағына заттық - логикалық мәнді атқаруы мүмкін, немесе сөздегі бір ғана мағынаны білдіруі мүмкін. Эпитет көптеген зерттеушілер бойынша суреттелген құбылыстарға жеке және субъективті-бағалау қарым-қатынасындағы негізгі құрал ретінде қарастырылады. Эпитеттердің құралдары бойынша оқырман тарапынан жазылған нәрселер дұрыс әсерге жетеді. Ағылшын тілінде, басқа тілдерде сияқты нақты анықталған эпитеттерді жиі қолдану тұрақты тіркестерді құрайды. Мұндай тіркестер келе-келе фразеологияланады, яғни, фразеологиялық бір сөзге айналады. Эпитеттер белгілі бір сөздерге тіркеледі. Негізгі стилистикалық функция - заттың мағынасына автордың жеке-бағалаушылық қарым-қатынасын шығару, ол жылдамдықты ұстанады.
Эпитеттер сонымен қатар, тілдік деп бөлуге болады (тұрақты) (green wood, salt tears, true love), сөйлеу (the smiling sun, the frowning cloud, the sleepless pillow), инверсиялармен эпитеттер (this devil of a woman instead of this devilish woman); [19,б. 137]
- оксюморон немесе оксиморон - сөздердің мағынасы бойынша екі контрасттық байланыстарын құрайды (әдетте антонимдік жатуды құрайды), суреттелген қарама-қарсылықты ашып көрсетеді. Семантикалық сәйкес келмеушілік негізінде: "low skyscraper", "sweet sorrow", "nice rascal", "pleasantly ugly face", "horribly beautiful".
Д) Логикалық және белгіленген мағынасының әрекетіне негізделген топтар:
- антономасия (атау беру ) бұл метонимияның жеке жағдайының бірі, оның негізінде қандай да бір жағдайдың болған жері, белгілі әрекеттері бойынша беті, іс-шаралар мен әрекеттері жатыр.
Антономасия да тілдік және сөйлеу болып бөлінеді. Антономасия - бұл белгіленген есімнен жеке түрге өтеді (Дон Жуан), немесе сөзге ауысады, ол персонаждың жеке түрдегі түрін ашып көрсетеді He is a Sheilock. (сараң) немесе болып жатқан жағдай мен заттың берілгенімен байланысты атауының жеке аты ауыстырады.
Екінші бөлім екі лексикалық мәндер арасындағы өзара әрекеттермен негізделген, сонымен бірге контексте біруақытта көрінеді:
- салыстыру - екі түсінік, әдетте құбылыстардыңәр түріне жатады, өздерінің бір жақтарымен салыстырылады, олар мынадай сөздерде рәсімделген айтуды ала алады: as, such as, as if, like, seem и др.; [20,б. 157]
- перифраз түсінікті жаңаша анықтайды, ол бұрыннан бар сөзге қатысты синонимдік айналымды жасауға қатысады - ол сол түсінікті береді, еркін тіркес түрінде немесе толық сөйлемді ол сол болып жатқан құбылыс немесе заттың атауымен ауыстырады.
Табиғи перифраз әдетте құбылыстың бі жағын бөліп көрсетеді, ол берілген нақты жағдайда көрінеді. Суреттелген құбылыстың жаңа жақтарын бұлай бөлу бір мезгілде осы суреттелуге автордың субъективті қарым-қатынасын көрсетеді. Дәстүрлі перифразалар деп сәйкес келмейтін контекстерсіз - ақ түсінікті болғандарды атайды,яғни, оларды ашу үшін түсіндірме мәтіннің қажеті жоқ.
Сөйлеу перифразалары әртүрлі сөйлеу мәнерінде әртүрлі қолданылады және түрлі стилистикалық функцияларды иемденеді.
Перифразаның бір функциясы, осы стилистикалық қабылдауға ақымақтық үстемдікті беретін, сөйлеудің мерекелік тонда көтерілуі болып табылады.
Перифразаларды логикалық және образдық деп екіге бөлуге болады. Логикалық перифразалар деп заттың бір жағын бөліп көрсете отырып, жаңаша бір түсінікті айқындай отыра, өз негізінде қандай да бір образға ие бола алмайды (the instruments of destruction). Образдық перифразаның негізінде метафора немесе метонимия жатыр.
Оның стилистикалық функциясы: сөйлеудегі образдық мінездеме (қызғаныш- green eyed monster); сөйлеудің пафосы, жоғарылату (the victory lord); әзіл әсерін тудыру (қайшылар the fatal).
- эвфемизмдер - сөз және айту, синонимдік сөздері мен айтуларының орнына қолданылады. Бұл сөздер мен сөз тіркестері тілдегі түсініктердің мағынасы үшін пайда болады, олар атауға ие болған, бірақ олар төмен, ұсқынсыз, дөрекі және ұнамсыз болады. Олар тілдегі сөз қорында тұрады және сөздердің бұрыннан осы түсініктердің мағынасын ашатын синонимі болады.
Функции эвфемизмдердің функциялары: кері бағаларды жеңілдету; жағымсыз түсініктердің майысқыш, елестеткіш айтылуы (I am thinking an unmentionable thing about your mother. (I.Shaw)); выражение иронияның айтылуы мен әзіл әсерінің құрылуы (an old lady - a lady with doubtful age); саясаттық түзетулер (миы дамымай қалған - a person with learning disabilities);
- гипербола - бұл ұлғайтып айтудың көркем әдісі, бұл ұлғайтып айтылатыны соншалық, шынайы мүмкіндіктердің жүзеге асуы сенімсіз және мүмкін емес болып көрінеді. [21 ,б. 149]
Оның негізінде метафора жатыр (The man was like the Rock of Gibraltar.) Гиперболалар мыналар:
- сызылған әдеттегідей: (haven't seen for ages, told you 40 times) (мәнерлі құралдар ); 2) сөйлеу: (writing desk was a size of a tennis court);
- мейозис (кішірейту ) - расында үлкен нәрселерді кіші етіп көрсетеді (The wind is rather strong. She wore a pink hat, the size of a button.) Бұл ұстамдылықтың, әдептіліктің пайда болуы, ол ағылшындаршға тән қасиет. [22,б. 83]
- литота - (мейозистің түрі) - қарама-қарсы ойларды жоққа шығару арқылы келісім ету (not bad - very good. Her face was not unpretty.);
- аллегория - жағдайлар мен сюжеттердің дамуы бойынша айналған көркем образда шыққан тың ойларды айту;
- олицетворение ( аллегорияның бір түрі) бұл қызыққан түсініктері мен жансыз заттарға адамның қасиеттерінің ауысуы болып табылады. Бұл дегеніміз, қолданылып жүрген сөздеріміз Это значит, что слова, так употребленные, могут заменяться местоимениями he и she есімдіктерімен ауыстырылады, жатыс септігінде қолданылады және сөйлеу, ойлау, құмарту және басқа да адамдарға тән жағдайлар мен әрекеттерімен байланысады. Кейде олар бас әріппен жазылады.
Үшінші бөлім сөздердегі тұрақты комбинацияларды олардағы іс-әрекеттерін контекстпен салыстырады:
- клише - жиі айтылатын стандартты тұрақты сөйлеу айналымы (түзетілгендерге сену керек ); [23,б. 147]
- мақалдар - аяқталған талқылауды білдіретін сөз тіркесі;
- жаңылтпаштар - бір түсінікті мағынаны білдіретін сөз тіркестері;
- сентенция - бұл да мақалдардың бір түрі, тек оларды халық шығарған, бір ойшыл немесе жазушы жазбаған;
- нақыл сөздер - бұл қандайда бір мәтіннен қиып алынған мәнді сөздер;
- аллюзии - тарихи, әдеби, мифологиялық, тұрмыстық сөздер.
Ағылшын тілінің көркем құралдарының таңдауы әлі жетіле қоймаған, және осы құралдарды талдау әлі біте қоймас. Мұнда әлі анық емес нәрселер өте көп, таңдап алу мен талдаулар критерия тұрғысынан әлі орнатылмаған [24 ,б. 123]
Стилистикалық әдістер тілде қандайда бір құрылымдық немесе семантикалық жақтарын саналы түрде күшейту болып табылады, оның мәнерлі болуын күшейтеді. [25,б. 30]
Тілдің мәнерлі құралдары мен стилистикалық әдістерінің функциясы мен лингвистикалық табиғатымен сайкес келе отырып, И.Р. Гальперин оларды бірнеше топтарға бөледі.
А) Лексикалық мәнге ие түрлі типтегі стилистикалық қолданулар:
1) Сөздік және заттық-логикалық мәнге негізделген стилистикалық әдістер;
а) белгілері бойынша қарым-қатынас (метафора),
б) түсінігі іргелес бойынша қарым-қатынас (метонимия),
с) тура және кері мәндегі сөздерге негізделген қарым-қатынас (ирония);
2) Заттық- логикалық және атауы бар мәндермен өзара қарым-қатынасқа негізделген стилистикалық әдістер: антономазия және оның көп түрлілігі;
3) Заттық-логикалық және эмоционалдық мәндердің қарым-қатынасына негізделген стилистикалық әдістер: эпитет, оксюморон, междометия, гипербола;
4) Негізгі және өндірілген заттық-логикалық мәндердің қарым-қатынасына негізделген стилистикалық әдістер: зевгма, фразеологиялық сәйкестер [26,б. 17]
Б) Заттар мен құбылыстарды суреттейтін стилистикалық әдістер: перифразалар, эвфемизмалар, салыстырулар.
В) Стилистикалық фразеологизмдерді қолдану: жаңылтпаштар,мақалдар, аллюзиялар, сентенциялар, нақыл сөздер. [27,б. 175]
Лексикалық мәнерлеу құралдары - тілде айтқан нәрсенің эмоционалды болуы үшін қалыптасады.
Тілдегі мұндай қалыптар эмоционалдық және логикалық сөйлеуді күшейтеді. Олар қоғамдық тәжірибелермен жетілген, олардың функционалдық бекітулері мен грамматикадағы және сөздіктегі орнымен санаға енген. Оларды қолдану келе-келе қалыпқа түсе бастайды. Оларды қолдану тілдегі мынадай мәнерлеу құралдарын қолдану арқылы тәртіптер орнатылады.
Мәнерлеу құралдары өзінің нақтылығымен стилистикалық әдістермен алыстырып қарағанда үлкен деңгейде ерекшеленеді.
Стилистика мәнерлеу құралдарын сөйлеуде түрлі тәсілдерді олардың қолдануымен оқып үйренеді, стилистикалық әдістер ретінде қолдану мүмкіндіктерін көре алады.
И.Р. Гальпериннің классификациясы бойынша мәнерлеп сөйлеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz