Азаматтық қоғамның мемлекетпен әрекеттесуі
Кіріспе 3
1 Азаматтық қоғамның мәні мен белгілері 4
1.1 Азаматтық қоғамға деген саяси.құқықтық көзқарастар 4
1.2 Азаматтық қоғам туралы түсініктің мазмұны 4
1.3 Азаматтық қоғамның қалыптасу себептері мен оның қызмет ету негіздері 4
1.4 Азаматтық қоғамның Қазақстанда қалыптасуы мен негіздері 4
2 Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет 4
2.1 Құқықтық мемлекеттің негізгі сипаттамасы 4
2.2 Азаматтық қоғам мен мемлекеттің құрылым нысандары 4
2.3 Сот құқықтық реформа . Қазақстандағы құқықтық мемлекеттің қалыптасуы 4
3 Қалыптасушы азаматтық қоғамның жағдайындағы әлеуметтік реттеудің алғышарттары мен факторларын зерттеу 4
3.1 Қазақстандық әлеуметтік.саяси мәнмәтіндегі азаматтық қоғамның қалыптасуының әлеуметтік.мәдени негіздері мен алғышарттары 4
3.2 Азаматтық қоғам қоғамдық құрылымдар мен мемлекеттік институттардың әрекеттесуінің негізгі элементі ретінде 4
3.3 Құқықтық реттеу азаматтардың әлеуметтік жүріс.тұрысы мен өзін.өзі анықтауының факторы ретінде 4
Қорытынды 4
Қолданылған әдебиеттер тізімі 4
1 Азаматтық қоғамның мәні мен белгілері 4
1.1 Азаматтық қоғамға деген саяси.құқықтық көзқарастар 4
1.2 Азаматтық қоғам туралы түсініктің мазмұны 4
1.3 Азаматтық қоғамның қалыптасу себептері мен оның қызмет ету негіздері 4
1.4 Азаматтық қоғамның Қазақстанда қалыптасуы мен негіздері 4
2 Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет 4
2.1 Құқықтық мемлекеттің негізгі сипаттамасы 4
2.2 Азаматтық қоғам мен мемлекеттің құрылым нысандары 4
2.3 Сот құқықтық реформа . Қазақстандағы құқықтық мемлекеттің қалыптасуы 4
3 Қалыптасушы азаматтық қоғамның жағдайындағы әлеуметтік реттеудің алғышарттары мен факторларын зерттеу 4
3.1 Қазақстандық әлеуметтік.саяси мәнмәтіндегі азаматтық қоғамның қалыптасуының әлеуметтік.мәдени негіздері мен алғышарттары 4
3.2 Азаматтық қоғам қоғамдық құрылымдар мен мемлекеттік институттардың әрекеттесуінің негізгі элементі ретінде 4
3.3 Құқықтық реттеу азаматтардың әлеуметтік жүріс.тұрысы мен өзін.өзі анықтауының факторы ретінде 4
Қорытынды 4
Қолданылған әдебиеттер тізімі 4
Азаматтық қоғам термині демократиялық, құқықтық мемлекет болып қалыптасқан елдердің саяси жүйесінің құрылымында ерекше орынға ие. Ал біздің мемлекетіміздің саяси жүйесі, азаматтық қоғамының құрылымы, қалыптасуы мен даму үрдісі Қазақстан Республикасы үшін айрықша маңызды мәселе. Демократиялы ел болудың ең негізгі жолы – азаматтық қоғамды құру екендігі адамзат тарихының көп жылдық тәжірибелерімен дәлелденген.
Біздің еліміз сияқты саяси даму жолына түскеніне көп болмаған мемлекеттерде азаматтық қоғамның қалыптасуы, сұрыпталуы және дамуы үрдіс екендігін еске алатын болса, азаматтық қоғам құрылымы егемен елдегі саясат тәжірибесі мен тарихын зерттеушілер үшін әлі де талай қызықты деректерді берері анық. Өкілетті демократияға заңдылық пен қоғамдық келісімге негізделген кез-келген билік азаматтық қоғам қызметінсіз өмір сүре алмайды.
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Адам және қоғам деп аталған екі күрделі құбылыстың заңдылықтарын оқып-үйренуде, негіздеуде, ғылымның тұңғиық сырларына барлау жасауда заң ғылымы да өз үлесін қосуда.
Адамдардың өмірінде барлығын да мемлекет билемейтінін ескеру керек. Мемлекет өркениетті құрған жоқ, ал өзінің дамуының белгілі сатысында өркениет мемлекетті қоғамның саяси ұйымы ретінде тудырды. Сондықтан мемлекеттік билікпен параллель ерекше ұйымдастыру құрылымы бар, ол азаматтық қоғам ұғымымен белгіленеді.
Қазақстан дамуына тән ерекшелік мемлекет пен азаматтық қоғам институттары арасындағы тығыз өзара әрекеттесу болды. Елбасы өзінің еңбектерінде мемлекетіміздің саяси, экономикалық, әлеуметтік негіздерін нығайтумен қатар құқықтық мемлекет пен әділетті де өркениетті азаматтық қоғам құрудың бағдарламаларын айқындап береді. Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің ел халқына арнаған жыл сайынғы дәстүрлі жолдауында ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттарын айқындап, «Демократияландыру және тиімді басқару» аясында ұсынған бағдарламасында саяси реформалардың басым бағыттарындағы басты мәселенің бірі – құқық қорғау мен сот органдарының қызметін жетілдіре беру болып қала беретін және бұл беретін және бұл мәселені ең алдымен азаматтардың ажырағысыз құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ету тұрғысынан қарау керек екенін көрсетіп, ізгілендіруді жалғастыра берудің маңызына тоқтала отырып, тәжірибе мемлекеттің сот жүйесінің зәруліктеріне деген назары мен қамқорлығы судьялар құрамына қойылатын талапшылықты арттырумен ұштастырылуға тиіс екенін көрсетіп отыр [1].
Қоғамның саяси және әлеуметтік жүйесіндегі мәртебесі, орны, рөлі бүгінгі таңда ең қымбат қазына: адам, оның құқықтары мен бостандықтары және заңдылық болып табылатын өркениетті азаматтық қоғам мен демократиялық құқықтық мемлекет орнату міндеттерімен айқындалады.
Біздің еліміз сияқты саяси даму жолына түскеніне көп болмаған мемлекеттерде азаматтық қоғамның қалыптасуы, сұрыпталуы және дамуы үрдіс екендігін еске алатын болса, азаматтық қоғам құрылымы егемен елдегі саясат тәжірибесі мен тарихын зерттеушілер үшін әлі де талай қызықты деректерді берері анық. Өкілетті демократияға заңдылық пен қоғамдық келісімге негізделген кез-келген билік азаматтық қоғам қызметінсіз өмір сүре алмайды.
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Адам және қоғам деп аталған екі күрделі құбылыстың заңдылықтарын оқып-үйренуде, негіздеуде, ғылымның тұңғиық сырларына барлау жасауда заң ғылымы да өз үлесін қосуда.
Адамдардың өмірінде барлығын да мемлекет билемейтінін ескеру керек. Мемлекет өркениетті құрған жоқ, ал өзінің дамуының белгілі сатысында өркениет мемлекетті қоғамның саяси ұйымы ретінде тудырды. Сондықтан мемлекеттік билікпен параллель ерекше ұйымдастыру құрылымы бар, ол азаматтық қоғам ұғымымен белгіленеді.
Қазақстан дамуына тән ерекшелік мемлекет пен азаматтық қоғам институттары арасындағы тығыз өзара әрекеттесу болды. Елбасы өзінің еңбектерінде мемлекетіміздің саяси, экономикалық, әлеуметтік негіздерін нығайтумен қатар құқықтық мемлекет пен әділетті де өркениетті азаматтық қоғам құрудың бағдарламаларын айқындап береді. Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің ел халқына арнаған жыл сайынғы дәстүрлі жолдауында ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттарын айқындап, «Демократияландыру және тиімді басқару» аясында ұсынған бағдарламасында саяси реформалардың басым бағыттарындағы басты мәселенің бірі – құқық қорғау мен сот органдарының қызметін жетілдіре беру болып қала беретін және бұл беретін және бұл мәселені ең алдымен азаматтардың ажырағысыз құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ету тұрғысынан қарау керек екенін көрсетіп, ізгілендіруді жалғастыра берудің маңызына тоқтала отырып, тәжірибе мемлекеттің сот жүйесінің зәруліктеріне деген назары мен қамқорлығы судьялар құрамына қойылатын талапшылықты арттырумен ұштастырылуға тиіс екенін көрсетіп отыр [1].
Қоғамның саяси және әлеуметтік жүйесіндегі мәртебесі, орны, рөлі бүгінгі таңда ең қымбат қазына: адам, оның құқықтары мен бостандықтары және заңдылық болып табылатын өркениетті азаматтық қоғам мен демократиялық құқықтық мемлекет орнату міндеттерімен айқындалады.
1 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы // Егеменді Қазақстан 2008 жыл, 28 ақпан.
2 Әбсаттаров Р. Саясаттану және оның проблемалары: оқу құралы. Алматы: Тоғанай, 2007. – 464 б.
3 Мұсатаев С.Ш. Қазақстан Республикасының азаматтық қоғам қалыптасуының саяси-әлеуметтік мәселелері: автореферат. Алматы: 2007. – 48 б.
4 Сманова А.Б. Қазақстан Республикасының азаматтық қоғамды қалыптасуының құқықтық негіздері: автореферат - Алматы: Қазақ университеті, 2007. – 26 б.
5 Қазақстандағы азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттің қалыптасуының теориясы мен тәжірибесі: Ғылыми еңбектер жинағы. = Теория и практика формирования гражданского общество и правового государства в Казахстане: Сборник научных трудов / Сост.А.В. Турлаев. – Қарағанды: ЖШС «TENGRI», 2012. – 247 б.
6 Қазақстан Республикасының Конституциясы.1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданды. Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 7 қазандағы Заңымен, Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 мамырдағы Заңымен, Қазақстан Республикасының 2011 жылғы 2 ақпандағы Заңымен өзгерістер мен толықтырулар енгізілген.
7 Принципы правовой политики Республики Казахстан: постановка проблемы // Садыковские чтения. Материалы международной научно-практической конференции. - Алматы, 2010.- С. 262 (0,5 п.л.).
8 Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды дамытудың 2006-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан, 2006, 29 шілде (№181).
9 Ахметова Н.С. Турлаев А.В. Условия становления гражданского общества в Казахстане // Перспективы развития права и экономики в условиях всесторонней модернизации: Сборник научных трудов, посвященный 10-летию Юридической академии «Фемида». – Вып.6 – Караганда: ТОО «Кент-LTD», типография «Досжан», 2008. С.355
10 Жасөспірімдерге құқықтық тәрбие беру арқылы азаматтық ұстанымдарды қалыптастыру. «Білім және ғылым: Қазақстан мен Ресей ынтымақтастығының тәжірибесі мен болашағы» халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары.- Т.І.- Семей, 2008.-Б - 440.
11 Қазіргі таңдағы құқықтық тәрбиенің мәселелері. «Мәдени мұра» бағдарламасына Қазақ ұлттық университетінің оқытушыларының қосқан үлесі» атты халықаралық ғылыми конференциясы материалдары., Алматы, 2009 ж. Б.430.
12 Савотина Н.А. Гражданское воспитание: традиции и современные требования // Педагогика. -2002. - №4.
13 Абдуллаев М.И. Теория государства и права: Учебник для высших учебных заведений. – М.: Финансовый контроль, 2004.
14 Калашникова Н.П. Гражданское общество Республики Казахстан: политологический анализ молодежной составляющей.: дис.: докст.полит. наку. – 2008.09.27.
15 Ғ.Сапарғалиев, А.Ибраева, «Мемлекет және құқық теориясы», Алматы, 2007ж, 198 бет
16 Булгакова Д.А. Теория государство и права. Учебное пособие. – Алматы: Нур-пресс, 2009. – 114 с.
17 «Заң және заман», №10, 2008, 250 б.
18 Қазақ халқының құқықтық санасының кейбір өзекті мәселелері // Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған, Жаңа он жылдық – жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері’’ атты Жолдауының басымдықтары мен негізгі бағыттарын жүзеге асыру. Республикалық ғылыми- практикалық конференция материалдары.- Алматы, 2010. – Б. 247-254 (0,5 б.т.).
19 Ағдарбеков Т. «Мемлекет және құқық теориясы» Қарағанды, 2007 ж.
20 Жоламан К.Д., Мұқтарова А.К., Тәуекелов А.Н. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, 2007 ж.
21 Баранов, В.Н. Правосознание, правовая культура и правовое воспитание / В.Н.Баранов // Теория государства и права; под ред. В.К.Бабаева. - М.: изд. «Лань», 2003. - С.350.
22 Емельянов Б.М. Теория государства и права. Учебный курс / Б.М.Емельянов, С.А.Правкин. - М.: МИЭМП, 2004. - 64 с.
23 Назарова О.Ю. Теория и методика обучения праву: Методические рекомендации для студентов / О.Ю.Назарова. - Томск: Центр учебно-методической литературы ТГПУ, 2003. - 52 с.
24 С. Өзбекұлы, Ө. Қопабаев. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы 2008.
25 Ғ.Сапарғалиев, А.Ибраева, «Мемлекет және құқық теориясы», Алматы, 2007ж, 198 бет
26 Педагогикалық технологияларды меңгеру жолдары мен оның маңызы. Халықаралық ғылыми – практикалық конференцияның материалдары “Аймақтар тарихы әлемдік тарихи үрдістер контексінде” . Семей, 2006. - Б. - 165.
27 Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы // Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің хабаршысы, “Жеті Жарғы”, Алматы, 2012ж
28 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің жаршысы, №21 (2214), 30 қазан 2005
29 Аюпова З.К. “Правоохранитьельные органы в период становления правового гогсударства в РК”. Учебное пособие университета “Туран”, Алматы,2007
30 Худяков С.С. Гражданское общество и правовое государство // Вестник Тамбовского университета. - Сер.: Гуманитарное право. Vll Державинские чтения. Экономика. Юриспруденция. Социальная работа. Социология. История: Материалы научной конференции преподавателей и аспирантов (февраль 2002 г.). -Тамбов: Изд-во Тамбовского ун-та, 2011. - С. 90 -91.
31 Худяков С.С. Генезис понятия гражданского общества в истории политико-правовой мысли // Роль общественных объединений в формировании институтов гражданского общества: Материалы межрегиональной научно-практической конференции. - Тамбов, 2011. - С. 68-72.
32 Жәмкенұлы С. “Экономикалық соттар-ел мүддесіне қызмет етеді” // Заң газеті, 31 қаңтар 2011.
33 Аг А. Системный анализ современного общества// Политология вчера и сегодня. Вып. 3. Ред. Афанасьев B.C. М.: ИНИОН, 2009. С.368.
34 “Мамандандырылған ауданаралық экономикалық және әкімшілік соттарды құру туралы” Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы // Егемен Қазақстан газеті, 2002 жыл 13 ақпан
35 “Байқап көру ретінде Алматы және Қарағанды қалаларында мамандандырылған ауданаралық экономикалық соттар құру туралы” Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы //Заң газеті, 24 қаңтар 2011
36 Андреев А. Л. Становление гражданского общества: Российский вариант// Сб. Становление институтов гражданского общества: Россия и международный опыт. Материалы международного симпозиума 31.031.04.95. М., 2005,-С.234.
37 Лебедев В. Условия для успешного завершения реформы созданы. // Российская юстиция, №11–2011.
38 Лифшиц Р.З. Судебная практика как источник права. // Журнал российского права. №6–2006.
39 Лебедев В. От Концепции судебной реформы к новым идеям развития судебной системы. // Российская юстиция, №3–2010.
40 Маевский В. Страсти по судебной реформе // Российская юстиция, № 11–2012.
41 Сартаев С.С., Назарқұлова Л.Т. Қазақстан Республикасының қалыптасуы: проблемалары мен болашағы. – Алматы, 2005. – 464 б.
42 Баймаханов М.Т. Верховенство права как системообразующий признак понятия правового государства // Научные труды «Әділет». – 2001. - №1 (9). – с. 235
43 Бусурманов Ж.Д. Евразийская концепция прав человека: Монография. – Алматы: КазГЮУ, 2006. 481 с.
44 Нысанбаев А.Н. О направлениях и формах взаимодействия институтов гражданского общества с государственными органами в Республике Казахстан // Проблемы формирования гражданского общества в Казахстане: Сборник материалов научно-практической конференции. – Алматы, 2002. – с. 326
45 Қалмырзаев Ә. Азаматтық қоғам // Егемен Қазақстан. – 2006. – 26 шілде
46 Азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет // Тағылым. Қазақ әдеби тілінің даму мәселелері: ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі, филология ғылымдарының докторы, профессор С.М.Исаевты еске алу құрметіне арналған республикалық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары. – Алматы – 2012 – 421 б.
47 Құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам ұғымдарының байланысы // ҚазҰУ хабаршысы. Заң сериясы: 2010 - №2 – 294 б.
48 Құқықтық мемлекетті 21 ғасырда қалыптастыру жолдары // «Әділеттің» ғылыми еңбектері. 2013 - №2 – 352 б.
49 Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды қалыптастырудың жолдары // Көне және қазіргі Тараз: тарихы және әлеуметтік-экономикалық дамуының болашағы: Тараз қаласының 2000 жылдығына арналған республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Тараз, 2013 ж. – 365 б.
50 Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекет ретінде қалыптасуындағы азаматтық қоғам институтының орын алуы // Қазақстанның құқықтық жүйесін қалыптастыру мен мемелкеттілігінің тұрақты дамуын қамтамасыз етудің теориялық және тәжірибелік мәселелері: Қазақстан Республикасының 10 жыл толуына арналған халықаралық ғыоыми конференция материалдары – Алматы, 2005 – 182 б.
51 Азаматтық қоғамның қалыптасуындағы заң шығарушы билік органының алатын орны // Қазақстан Республикасындағы парламентаризмнің теориялық және конституциялық-құқықтық мәселелері: Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Алматы, 2006 ж. – 235 б.
52 Қазақстандықтардың азаматтық қоғамды қалыптастыруындағы белсенділіктерінің құқықтық мәселелері: Халықаралық ғылыми-тәжірибе конференция материалдары. – Алматы, 2006 ж. – 325 б.
53 Гаджиев К.С. Гражданское общество и правовое государство // Международная экономика и международные отношения.-2011,- №9.
54 Кейзеров Н.М. О соотношении гражданской и политической культур// социально-политические науки.-2012 .-№7.
2 Әбсаттаров Р. Саясаттану және оның проблемалары: оқу құралы. Алматы: Тоғанай, 2007. – 464 б.
3 Мұсатаев С.Ш. Қазақстан Республикасының азаматтық қоғам қалыптасуының саяси-әлеуметтік мәселелері: автореферат. Алматы: 2007. – 48 б.
4 Сманова А.Б. Қазақстан Республикасының азаматтық қоғамды қалыптасуының құқықтық негіздері: автореферат - Алматы: Қазақ университеті, 2007. – 26 б.
5 Қазақстандағы азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттің қалыптасуының теориясы мен тәжірибесі: Ғылыми еңбектер жинағы. = Теория и практика формирования гражданского общество и правового государства в Казахстане: Сборник научных трудов / Сост.А.В. Турлаев. – Қарағанды: ЖШС «TENGRI», 2012. – 247 б.
6 Қазақстан Республикасының Конституциясы.1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданды. Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 7 қазандағы Заңымен, Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 мамырдағы Заңымен, Қазақстан Республикасының 2011 жылғы 2 ақпандағы Заңымен өзгерістер мен толықтырулар енгізілген.
7 Принципы правовой политики Республики Казахстан: постановка проблемы // Садыковские чтения. Материалы международной научно-практической конференции. - Алматы, 2010.- С. 262 (0,5 п.л.).
8 Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды дамытудың 2006-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан, 2006, 29 шілде (№181).
9 Ахметова Н.С. Турлаев А.В. Условия становления гражданского общества в Казахстане // Перспективы развития права и экономики в условиях всесторонней модернизации: Сборник научных трудов, посвященный 10-летию Юридической академии «Фемида». – Вып.6 – Караганда: ТОО «Кент-LTD», типография «Досжан», 2008. С.355
10 Жасөспірімдерге құқықтық тәрбие беру арқылы азаматтық ұстанымдарды қалыптастыру. «Білім және ғылым: Қазақстан мен Ресей ынтымақтастығының тәжірибесі мен болашағы» халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары.- Т.І.- Семей, 2008.-Б - 440.
11 Қазіргі таңдағы құқықтық тәрбиенің мәселелері. «Мәдени мұра» бағдарламасына Қазақ ұлттық университетінің оқытушыларының қосқан үлесі» атты халықаралық ғылыми конференциясы материалдары., Алматы, 2009 ж. Б.430.
12 Савотина Н.А. Гражданское воспитание: традиции и современные требования // Педагогика. -2002. - №4.
13 Абдуллаев М.И. Теория государства и права: Учебник для высших учебных заведений. – М.: Финансовый контроль, 2004.
14 Калашникова Н.П. Гражданское общество Республики Казахстан: политологический анализ молодежной составляющей.: дис.: докст.полит. наку. – 2008.09.27.
15 Ғ.Сапарғалиев, А.Ибраева, «Мемлекет және құқық теориясы», Алматы, 2007ж, 198 бет
16 Булгакова Д.А. Теория государство и права. Учебное пособие. – Алматы: Нур-пресс, 2009. – 114 с.
17 «Заң және заман», №10, 2008, 250 б.
18 Қазақ халқының құқықтық санасының кейбір өзекті мәселелері // Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған, Жаңа он жылдық – жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері’’ атты Жолдауының басымдықтары мен негізгі бағыттарын жүзеге асыру. Республикалық ғылыми- практикалық конференция материалдары.- Алматы, 2010. – Б. 247-254 (0,5 б.т.).
19 Ағдарбеков Т. «Мемлекет және құқық теориясы» Қарағанды, 2007 ж.
20 Жоламан К.Д., Мұқтарова А.К., Тәуекелов А.Н. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, 2007 ж.
21 Баранов, В.Н. Правосознание, правовая культура и правовое воспитание / В.Н.Баранов // Теория государства и права; под ред. В.К.Бабаева. - М.: изд. «Лань», 2003. - С.350.
22 Емельянов Б.М. Теория государства и права. Учебный курс / Б.М.Емельянов, С.А.Правкин. - М.: МИЭМП, 2004. - 64 с.
23 Назарова О.Ю. Теория и методика обучения праву: Методические рекомендации для студентов / О.Ю.Назарова. - Томск: Центр учебно-методической литературы ТГПУ, 2003. - 52 с.
24 С. Өзбекұлы, Ө. Қопабаев. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы 2008.
25 Ғ.Сапарғалиев, А.Ибраева, «Мемлекет және құқық теориясы», Алматы, 2007ж, 198 бет
26 Педагогикалық технологияларды меңгеру жолдары мен оның маңызы. Халықаралық ғылыми – практикалық конференцияның материалдары “Аймақтар тарихы әлемдік тарихи үрдістер контексінде” . Семей, 2006. - Б. - 165.
27 Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы // Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің хабаршысы, “Жеті Жарғы”, Алматы, 2012ж
28 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің жаршысы, №21 (2214), 30 қазан 2005
29 Аюпова З.К. “Правоохранитьельные органы в период становления правового гогсударства в РК”. Учебное пособие университета “Туран”, Алматы,2007
30 Худяков С.С. Гражданское общество и правовое государство // Вестник Тамбовского университета. - Сер.: Гуманитарное право. Vll Державинские чтения. Экономика. Юриспруденция. Социальная работа. Социология. История: Материалы научной конференции преподавателей и аспирантов (февраль 2002 г.). -Тамбов: Изд-во Тамбовского ун-та, 2011. - С. 90 -91.
31 Худяков С.С. Генезис понятия гражданского общества в истории политико-правовой мысли // Роль общественных объединений в формировании институтов гражданского общества: Материалы межрегиональной научно-практической конференции. - Тамбов, 2011. - С. 68-72.
32 Жәмкенұлы С. “Экономикалық соттар-ел мүддесіне қызмет етеді” // Заң газеті, 31 қаңтар 2011.
33 Аг А. Системный анализ современного общества// Политология вчера и сегодня. Вып. 3. Ред. Афанасьев B.C. М.: ИНИОН, 2009. С.368.
34 “Мамандандырылған ауданаралық экономикалық және әкімшілік соттарды құру туралы” Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы // Егемен Қазақстан газеті, 2002 жыл 13 ақпан
35 “Байқап көру ретінде Алматы және Қарағанды қалаларында мамандандырылған ауданаралық экономикалық соттар құру туралы” Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы //Заң газеті, 24 қаңтар 2011
36 Андреев А. Л. Становление гражданского общества: Российский вариант// Сб. Становление институтов гражданского общества: Россия и международный опыт. Материалы международного симпозиума 31.031.04.95. М., 2005,-С.234.
37 Лебедев В. Условия для успешного завершения реформы созданы. // Российская юстиция, №11–2011.
38 Лифшиц Р.З. Судебная практика как источник права. // Журнал российского права. №6–2006.
39 Лебедев В. От Концепции судебной реформы к новым идеям развития судебной системы. // Российская юстиция, №3–2010.
40 Маевский В. Страсти по судебной реформе // Российская юстиция, № 11–2012.
41 Сартаев С.С., Назарқұлова Л.Т. Қазақстан Республикасының қалыптасуы: проблемалары мен болашағы. – Алматы, 2005. – 464 б.
42 Баймаханов М.Т. Верховенство права как системообразующий признак понятия правового государства // Научные труды «Әділет». – 2001. - №1 (9). – с. 235
43 Бусурманов Ж.Д. Евразийская концепция прав человека: Монография. – Алматы: КазГЮУ, 2006. 481 с.
44 Нысанбаев А.Н. О направлениях и формах взаимодействия институтов гражданского общества с государственными органами в Республике Казахстан // Проблемы формирования гражданского общества в Казахстане: Сборник материалов научно-практической конференции. – Алматы, 2002. – с. 326
45 Қалмырзаев Ә. Азаматтық қоғам // Егемен Қазақстан. – 2006. – 26 шілде
46 Азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет // Тағылым. Қазақ әдеби тілінің даму мәселелері: ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі, филология ғылымдарының докторы, профессор С.М.Исаевты еске алу құрметіне арналған республикалық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары. – Алматы – 2012 – 421 б.
47 Құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам ұғымдарының байланысы // ҚазҰУ хабаршысы. Заң сериясы: 2010 - №2 – 294 б.
48 Құқықтық мемлекетті 21 ғасырда қалыптастыру жолдары // «Әділеттің» ғылыми еңбектері. 2013 - №2 – 352 б.
49 Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды қалыптастырудың жолдары // Көне және қазіргі Тараз: тарихы және әлеуметтік-экономикалық дамуының болашағы: Тараз қаласының 2000 жылдығына арналған республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Тараз, 2013 ж. – 365 б.
50 Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекет ретінде қалыптасуындағы азаматтық қоғам институтының орын алуы // Қазақстанның құқықтық жүйесін қалыптастыру мен мемелкеттілігінің тұрақты дамуын қамтамасыз етудің теориялық және тәжірибелік мәселелері: Қазақстан Республикасының 10 жыл толуына арналған халықаралық ғыоыми конференция материалдары – Алматы, 2005 – 182 б.
51 Азаматтық қоғамның қалыптасуындағы заң шығарушы билік органының алатын орны // Қазақстан Республикасындағы парламентаризмнің теориялық және конституциялық-құқықтық мәселелері: Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Алматы, 2006 ж. – 235 б.
52 Қазақстандықтардың азаматтық қоғамды қалыптастыруындағы белсенділіктерінің құқықтық мәселелері: Халықаралық ғылыми-тәжірибе конференция материалдары. – Алматы, 2006 ж. – 325 б.
53 Гаджиев К.С. Гражданское общество и правовое государство // Международная экономика и международные отношения.-2011,- №9.
54 Кейзеров Н.М. О соотношении гражданской и политической культур// социально-политические науки.-2012 .-№7.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:
Азаматтық қоғамның мемлекетпен әрекеттесуі
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Азаматтық қоғамның мәні мен белгілері 5
1.1 Азаматтық қоғамға деген саяси-құқықтық көзқарастар 5
1.2 Азаматтық қоғам туралы түсініктің мазмұны 12
1.3 Азаматтық қоғамның қалыптасу себептері мен оның қызмет ету негіздері 13
1.4 Азаматтық қоғамның Қазақстанда қалыптасуы мен негіздері 15
2 Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет 20
2.1 Құқықтық мемлекеттің негізгі сипаттамасы 20
2.2 Азаматтық қоғам мен мемлекеттің құрылым нысандары 22
2.3 Сот құқықтық реформа - Қазақстандағы құқықтық мемлекеттің қалыптасуы 25
3 Қалыптасушы азаматтық қоғамның жағдайындағы әлеуметтік реттеудің алғышарттары мен факторларын зерттеу 31
3.1 Қазақстандық әлеуметтік-саяси мәнмәтіндегі азаматтық қоғамның қалыптасуының әлеуметтік-мәдени негіздері мен алғышарттары 31
3.2 Азаматтық қоғам қоғамдық құрылымдар мен мемлекеттік институттардың әрекеттесуінің негізгі элементі ретінде 39
3.3 Құқықтық реттеу азаматтардың әлеуметтік жүріс-тұрысы мен өзін-өзі анықтауының факторы ретінде 43
Қорытынды 47
Қолданылған әдебиеттер тізімі 49
Кіріспе
Азаматтық қоғам термині демократиялық, құқықтық мемлекет болып қалыптасқан елдердің саяси жүйесінің құрылымында ерекше орынға ие. Ал біздің мемлекетіміздің саяси жүйесі, азаматтық қоғамының құрылымы, қалыптасуы мен даму үрдісі Қазақстан Республикасы үшін айрықша маңызды мәселе. Демократиялы ел болудың ең негізгі жолы - азаматтық қоғамды құру екендігі адамзат тарихының көп жылдық тәжірибелерімен дәлелденген.
Біздің еліміз сияқты саяси даму жолына түскеніне көп болмаған мемлекеттерде азаматтық қоғамның қалыптасуы, сұрыпталуы және дамуы үрдіс екендігін еске алатын болса, азаматтық қоғам құрылымы егемен елдегі саясат тәжірибесі мен тарихын зерттеушілер үшін әлі де талай қызықты деректерді берері анық. Өкілетті демократияға заңдылық пен қоғамдық келісімге негізделген кез-келген билік азаматтық қоғам қызметінсіз өмір сүре алмайды.
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Адам және қоғам деп аталған екі күрделі құбылыстың заңдылықтарын оқып-үйренуде, негіздеуде, ғылымның тұңғиық сырларына барлау жасауда заң ғылымы да өз үлесін қосуда.
Адамдардың өмірінде барлығын да мемлекет билемейтінін ескеру керек. Мемлекет өркениетті құрған жоқ, ал өзінің дамуының белгілі сатысында өркениет мемлекетті қоғамның саяси ұйымы ретінде тудырды. Сондықтан мемлекеттік билікпен параллель ерекше ұйымдастыру құрылымы бар, ол азаматтық қоғам ұғымымен белгіленеді.
Қазақстан дамуына тән ерекшелік мемлекет пен азаматтық қоғам институттары арасындағы тығыз өзара әрекеттесу болды. Елбасы өзінің еңбектерінде мемлекетіміздің саяси, экономикалық, әлеуметтік негіздерін нығайтумен қатар құқықтық мемлекет пен әділетті де өркениетті азаматтық қоғам құрудың бағдарламаларын айқындап береді. Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің ел халқына арнаған жыл сайынғы дәстүрлі жолдауында ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттарын айқындап, Демократияландыру және тиімді басқару аясында ұсынған бағдарламасында саяси реформалардың басым бағыттарындағы басты мәселенің бірі - құқық қорғау мен сот органдарының қызметін жетілдіре беру болып қала беретін және бұл беретін және бұл мәселені ең алдымен азаматтардың ажырағысыз құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ету тұрғысынан қарау керек екенін көрсетіп, ізгілендіруді жалғастыра берудің маңызына тоқтала отырып, тәжірибе мемлекеттің сот жүйесінің зәруліктеріне деген назары мен қамқорлығы судьялар құрамына қойылатын талапшылықты арттырумен ұштастырылуға тиіс екенін көрсетіп отыр [1].
Қоғамның саяси және әлеуметтік жүйесіндегі мәртебесі, орны, рөлі бүгінгі таңда ең қымбат қазына: адам, оның құқықтары мен бостандықтары және заңдылық болып табылатын өркениетті азаматтық қоғам мен демократиялық құқықтық мемлекет орнату міндеттерімен айқындалады.
Елімізде азаматтық қоғамның қалыптасуы және демократияның дамуы тығыз өзара байланысты: азаматтық қоғам неғұрлым көп дамыса, мемлекет соғұрлым демократиялы болады. Ал мұндай қоғамның тұлғаларын құқықтық тәрбиелеудің жетік әдістерін қолдана отырып, дұрыс жолға бағыттауға болады. Еркіндігі бар елдің азаматтары өз құқықтарын жетік меңгеріп, оларды қажетті жағдайларда қолдануы тиіс. Азаматтық қоғамды мемлекетте қалыптастыруда елдегі қылмыстық істерді қарау мен анықтауда сот істерінің маңызын атап өткеніміз жөн. Бұл зерттеудің тақырыбын өзекті етеді.
Зерттеудің объектісі. Қазақстандағы азаматтық қоғамды қалыптастырудағы мемлекеттің орны мен рөлін зерттей келе, азаматтық қоғамның қалыптасуының негізі ретіндегі сот істерінің ролін анықтап, осы бағыттағы үрдістерді талдау болып табылады.
Зерттеудің пәні. Азаматтық қоғамды орнатудағы мемлекеттің, оның институтының бірі соттың ықпалын зерттеу.
Зерттеудің мақсаты. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты Қазақстандық қоғамдағы азаматтық қоғамның қалыптасуының факторы мемлекет екендігін негіздеу және сараптау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың алдына қойған мақсатына сәйкес келесі міндеттер айқындалды:
- азаматтық қоғамның мәні мен белгілерін анықтау;
- азаматтық қоғамның қалыптасу себептері мен оның қызмет ету негіздерін айқындау;
- Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекетті қарастыру;
- қалыптасушы азаматтық қоғамның жағдайындағы әлеуметтік реттеудің алғышарттары мен факторларын зерттеу;
- азаматтық қоғам қоғамдық құрылымдар мен мемлекеттік институттардың әрекеттеуінің принципін талдау.
Зерттеудің негізгі дерек көздері шетелдік ресей және отандық ғылымдардың еңбектері, ақпарат құралдарының деректері, Қазақстан Республикасындағы қоғамдық саяси ұйымдардың бағдарламалық құжаттары, әлеуметтік сұрақ жүргізу деректері құрайды.
Зерттеудің эмпирикалық негізін ресми құжаттар құрады: ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР заңдары, халықаралық құжаттар.
Дипломдық жұмыс құрылымы мен көлемі.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Азаматтық қоғамның мәні мен белгілері
1.1 Азаматтық қоғамға деген саяси-құқықтық көзқарастар
Азаматтық қоғам мәселесі көптеген ғасырлар бойы адамзатты толғандырып келе жатқан түбірлі, ғылыми мәселе. Ол мемлекеттің пайда болған кезеңінен, қоғамдағы адамдардың өмірлік іс-әрекетінің, қызметінің мемлекеттік және мемлекеттік емес болып бөлінген кезеңінен бастау алады. Сол кезеңнен бастап мемлекет пен қоғамның өзара қатынасы туралы мәселе орталық назарға ие болып, ол көп ретте көптеген әлеуметтік алауыздықтарға, саяси төңкерістер мен дағдарыстарға себепкер болды. Қазіргі күнде де бұл мәселе ауқымды қоғамдық өзгерістердің негізінде тұр және ол бүгінгі күнде әлемдік қоғамдастықтың даму барысын анықтап отыр.
Енді азаматтық қоғамның жалпы әлеуметтік-саяси ой тарихында пайда болу, қалыптасу және даму барысына көз жіберіп көрелік.
Азаматтық қоғам ұғымы өзінің негізгі жағынан антикалық полистің құбылысы болып табылады. Гректер үшін полис - адамдардың бірге өмір сүруінің ең жетілген түрі ғана емес, сонымен қатар лайықты қоғамдық өмірдің, еркін адамдардың құқығы мен даңқын жүзеге асыратын бірден-бір орта.
Полис - біріншіден соған жиналған азаматтардың қауымдастығы және осы негіздегі сол қауымның жасаған материалдық және рухани құндылықтарының тұтастығы. Полис термині түсініктемелік аудармаларда қала-мемлекет ұғымымен түсіндіріледі, бірақ ол сонымен қатар азаматтық қауымдастық мағынасын білдіретін түбірді де қамтиды [3, б. 56].
Аристотель түсінігінде азаматтық қауымдастық біздің бүгінгі күндегі әлеуметтік мемлекет және құқықтық мемлекет терминдерімен астарлас келеді. Әділдік ұғымы мемлекет туралы түсінікпен тығыз байланысты, өйткені әділдіктің өлшемі ретіндегі құқық саяси қатынастың реттеуші нормасы.
Полистік тұрғыдағы азаматтық қауымдастық өзін-өзі басқару институты ретіндегі биліктің сайланбалы органдарының болуын, оның қажеттілігін көрсетеді, мәселен афиндік арепаг, римдік сенат. Көріп отырғанымыздай антикалық полисте адамзат тарихындағы ең ұлы азамат идеясының классикалық түсінігі пайда болды: өзін азаматтық қауымдастықтың мүшесі және осыдан келіп шығатын құқық пен борыштың субъектісі ретінде түсіну: азаматтық борышқа, жауапкершілікке, әлеуметтік тұтастыққа тиесілі екенін сезіну; тұлға үшін маңызды оны басқа азаматтар тарапынан оның азаматтық қасиетін мойындалуының абсолюттік қажеттілігі; азаматтық игілікті жоғарғы өмірлік мәнге ие құндылық пен тұлғаның мақсаты ретінде бекіту. Осы ретте айтар болса азаматтылық-антикалық әлеуметтік ойдың негізгі моральдық саяси категориясы ғана емес, ол сонымен бірге универсальды өмірлік құндылық [2, б. 102].
Дегенмен де бұл ұғым мәнін Европадағы басталған Жаңа Заманның рухани, идеялық дүмпулерінен соң ала бастады. Ол осы кезеңде XVII ғ. Г.Гроции, Т.Гобсс, Дж.Локк еңбектерінде көрініс тауып, өзінің дамуын Ж.Ж.Руссо, Ш.Монтескье, В.фон Гумбольд, И.Кант, Г.Гегель, К.Маркс пен Ф.Энгельс еңбектерінде жалғасын тапты. Олар сол кездің өзінде азаматтық қоғамды өмір сүріп отырған мемлекетпен немесе нақты мемлекеттік басқару формаларымен сәйкестендірмей, одан бөлек қарады. Осы ретте олар мемлекеттің келісімдік теориясын негізге алды және бұл теория бойынша азаматтардың өз еріктерімен көнген және тағайындалған өкімет қана әділ заңды болып табылады.
Мемлекеттің пайда болуының келісімдік теориясын жақтаушылар азаматтық қоғам мен мемлекетті егер ол қоғамдық келісімге негізделген мемлекет азаматтардың мүддесін білдірсе ғана сәйкестендіріледі. Дегенмен, олар, мемлекет бәрібір азаматтық қоғамды өзіне бағындыруға барлық кезде мүдделі болатынын жақсы түсінді. Абсолютті монархияны кейбіреулер әлемдегі ең бірден-бір, жалғыз басқару түрі деп түсінеді, бірақ ол шындығына келгенде азаматтық қоғаммен бір бола алмайды, сондықтан да ол азаматтық басқару формасы бола алмайды.
Мемлекеттің келісімдік теориясы және ол кепілдік беретін қоғамдық өмірдегі іс-әрекеттің саяси-құқықтық нормасы биліктің Құдайдан берілгендігіне топтарыс бере отыра халықтың жеке құқығының саяси дербестікке ие екендігін дәлелдеді. Осы ретте қоғамдық келісім теориясы кез-келген емес, тек қана азаматтық қоғамды саяси қалыптастыру тәсілі ретіндегі құқықты мемлекеттің пайда болуының шарты ретінде көрінеді [4, б. 89].
Қоғамдық келісім теориясы нормативті қажеттілік мінезге ие және ол күнделікті саяси іс-әрекет міндетіне бағытталған. Американ саясаттанушысы Т.Пеин осы ретте былай дейді: Адамдар өздерінің жеке, тәуелсіз құқықтарына сай үкімет орнату үшін өзара бір-бірімен келісімге түседі және бұл үкіметті жасақтаудағы бірден-бір құқық тәсілі және олар өмір сүре алатын бірден-бір негіз. Осы ретте ескерер бір жайт қоғамдық келісім басқарушылар мен бағыныштылардың арасында емес, азаматтардың өз арасында жасалады. Яғни мемлекет келісіміндегі тең серіктес емес және серіктес ретіндегі заңдық құқыққа ие емес. Келісімдік қатынастардың негізі ретінде назарға тұлғаның табиғи құқығы ғана алынады, ал мемлекеттің құзырына талап ету, көндіру құралы ретіндегі арбитраждық міндет қана қалды.
Табиғи құқық концепциясын ой елегінен өткізіп, сараптаудың радикальды түрін Локк еңбектерінен көре аламыз. Оның табиғи құқықтық ой-пікірінің бастамасы өмірге еркіндік және мүлікке қатынастағы табиғи құқыққа ие индивид болып табылады. Әр адам табиғаттан еркін және өзінің келісімінсіз оны жердегі билікке ешкім бағынышты жағдайға қоя алмайды. Адамдардың табиғи жағдайы табиғат заңы аясындағы өзінің тұлғалығы мен мүлкіне қатынастағы оның толық еркіндік жағдайы.
Еркіндік принципін түсінуде және ендіруде Локк жеке меншіктің субстанциясы ретіндегі еңбек концепциясын орталық назарға қояды. Табиғат жасаған мүліктерді адам еңбегімен ұштастыра отырып, оны өзінің меншігі етеді. Яғни, жеке меншіктің қатынастың негізін адамның өзін еркін тұлға ретінде жасайтын іс-әрекеті мен қызметінен іздеуге болады. Табиғат заттары бәріне ортақ, бірдей берілсе де, адам өз еңбегінің иесі ретінде өзінде жеке меншіктің ұлы негізін қалады. Осы тұрғыда Локктың ойынан бірқатар маңызды шешім шығады:
1 Табиғи құқық жеке меншіктің субстанциясы мен шегі ретінде жеке еңбекті орталық негізге қояды. Тек осындай жеке меншік құқық тұлғаның табиғи, бөлінбес құқығы болып табылады және ол мүліктік қатынастың құқықтық легитимділігінің негізін қалауы керек.
2 Табиғи құқық тұлғалардың бірімен-бірі қатынасқа тең және экономикалық еркін субъектілер ретінде түсетін қоғамды орнатуды алға қояды. Локктың табиғи құқық түсіндірмесі бойынша тұлға мен еңбек өзінің ұғымы тұрғысынан басқаның меншігі бола алмайды. Егер қоғамдық ұйым осындай келеңсіз жағдайларға орын берсе, мұндай қоғам ақылды, табиғи тәртіппен сәйкес емес, онда әлеуметтік қатынастардың құқықтық негізі өмір сүре алмайды яғни ол моральдық тұрғыда әділсіз ғана емес, ол заңға қарама-қайшы. Сондықтан да жеке меншіктік еңбектен, ал еңбекті адамның өзінің субъектілігінен алшақтау - экономикалық мәжбүр етудің универсальды тетігі - табиғи құқық нормасының өрескел бұзылғандығы болып табылады.
3 Қоғамның саяси-заңдық нормалары мен азаматтық-құқықтық заңдарының жағдайы жеке өзіндік таңдау еркіндігінің кепілдігі ретінде көрініп, осы ретте мемлекеттік-саяси юрисдикцияның шекарасы болуы керек, яғни ол еркіндікті мемлекеттің барлық түрдегі қысымынан қорғаулары керек. Басқарушы азаматтық тыныштықты қамтамасыз етуі және бодандарының жеке меншігін қорғау үшін әрекет ету керек және осыған қауіп төндіретін кез-келген оқиғаға, жағдайға килігуі керек [5, б. 73].
Локктың табиғи құқық концепциясының барлық негізгі үрдісі заңның, құқықты мемлекеттің, билік өкілеттілігінің келісімдік негізіне, заң шығарудың мақсаты ретіндегі тұлғаның құқығы мен еркіндігінің саяси-заңдық кепілдігіне балама жоқтығына келіп тіреледі. Локктың саяси-құқықтық ілімінің көптеген ойлары, ережелері өркениетті, демократиялық құқықтық сананың ажырамас бөлігіне айналды.
Әрбір адам басқалармен бірлесе отырып, өз еркіндігін сақтап қала алатындай логикалық мүмкіндіктегі азаматтардың осындай формадағы бірлестігінің мүмкін екендігін философиялық тұрғыда негіздеуді Ж.Ж.Руссо алдына қойды.
Бұл ретте мемлекеттің пайда болуы мен мәнінің келісімдік теориясына түзетулер енгізу қажет болды: бұл келісімнің негізі азаматтардың өмірі мен мүлкін қорғау кепілдігі олардың мемлекеттің қандай да болмасын құқығынан алшақтауға айырбасталмауы керек. Осы алдына қойған мақсатты жүзеге асыруды Руссо әділ қоғамдық құрылыстың басты өміршең ерекшелігімен байланыстырады: бірлестіктің әрбір мүшесін оның барлық құқығымен тұтас қауымның пайдасына қарай ысыру қажет, ал егер кімде-кім ортақ ерікке бағынудан бас тартса, оны күш арқылы еркін болуға мәжбүр етеді. Тұлғаның абсолютті еркіндігін айта отырып, Руссо оны бағындырудың тұтас жүйесіне келеді. Руссо бойынша әлеуметтік-саяси тұрғыдан еркіндік құқықты өзіне-өзі беретін халықтың дербестігін білдіреді. Белгілі бір басқарушыға көнуге келісім білдіргенде халық суверен ретінде жоғалады, яғни ол халық болудан қалады. Сондықтан да өз заманындағы мемлекет пен азаматтық қоғамдағы адамның жағдайы адамның бастапқы табиғи жағдайдағы еркіндігі мен табиғатпен, өз-өзімен жасаған келісімнің өңін ауыстырған формасы ретінде бағаланады. Жеке меншік қатынасқа негізделген, яғни өзінің билігіне бағындыру мен бәрін өзінің меншігіне айналдыруға ұмтылған азаматтық қоғамда еркін адам жоқ: еркін болып туылған адам барлық жерде құрсауда, өйткені ол өзімен-өзі араз. Осы қалыптасып отырған жағдайдан шығу жолын ол теңдік пен еркіндіктің жаңа саяси түрін ендіру деп біледі. Оның негізі халық пен билеушінің келісім емес, шын мағынадағы халықтың өз-өзімен келісімі іспетті қоғамдық келісім және осының нәтижесінде суверен саяси организм, ұжымдық жан пайда болады. Руссо осы сөзбен билік өкілеттілігі бар басқарушыны емес, сол өкілеттілікті беретін халықты айтады. Қоғамдық келісім теориясының Руссолық ережесі диалектикалық-логикалық және семантикалық негіздегі халық - суверен және ортақ тұтас ерік ұғымдарына негізделген [6, б. 87].
Руссо бойынша Азаматтық қауымдастық пен Саяси организмде жоғарғы билікке қатынасатын азамат пен мемлекет заңына бағынатын бодан - өзінің негізі жағынан егіз ұғымдар. Азаматтық қоғам мен саяси құқық принципінің өзара қатынасының Руссоның ойының парадоксы ол мемлекеттің пайда болуының тарихи негізі ретіндегі қоғамдық келісім идеясына және табиғи құқықтың әлеуметті жұмылдырудағы құндылықты-нормативті бастамасына күмән келтіруге алып келеді. И.Бентам табиғи құқықты құқықтық идеал ретінде санауға келісе отыра оны нақты қоғамның заңдық негізі мен позитивті құқық ретінде қолдануға болатындығына күмән келтіреді. Табиғи құқық міндетін заңды негізден келіп шығатын позитивті заңдардың легитимділігінің адамгершілік өлшеміне теңеу азаматтық қоғамның терең өзгерісі мен өзін-өзі ұйымдастырудың тәсілі және либералды-демократиялық құқықтық мемлекетпен өзара қатынасының нәтижесі болып табылады.
Мемлекет пен азаматтық қоғам арасындағы ерекшеліктерді көрсетуді XVIII ғ. неміс ағартушысы В.фон Гумбольд жүргізді. Ол мемлекет пен азаматтық қоғамның үш негізгі ерекшелігін көрсетті. Біріншіден бұл азаматтардың өздерінің мүддесімен қалыптасатын ұлттық, қоғамдық ұйымдар жүйесі мен мемлекеттік ұйымдар жүйесі, екіншіден табиғи не ортақ құқық және мемлекет шығаратын позитивті құқық; үшіншіден адам және азамат. Ол осы ретте былай ой түйеді, мемлекет мақсат емес, ол адамның еркіне, оның өз мүмкіндігін жүзеге асыруына бөгет болатынына байланысты В.фон Гумбольд былай деп жазды: Мемлекет неғұрлым көп әсер еткен сайын сол әсерді берушілер де, қабылдаушылар да біріне-бірі ұқсай түседі. Осы кезден бастап бірте-бірте азаматтық қоғам мен мемлекеттің бөлектігі туралы ойлар өріс алып әлеуметтік теңдікті, азаматтық еркіндікті қамтамасыз ететін шектелген конституциялық мемлекет туралы идеялар бой көтере бастады.
Азаматтық қоғамның тым радикалды концепциясын американ буржуазиялық революциясының өкілі Т.Пеин жасады. Оның еңбектерінде мемлекетке қарама-қарсы тұратын азаматтық қоғам мәселесі орталық мәнге ие болды. Ол бойынша мемлекет қажетті зұлымдық: ол неғұрлым аз, әлсіз болған сайын қоғам үшін ол соншалықты пайдалы. Сондықтан да мемлекет билігі азаматтық қоғамның үлесіне қарай шектелуі керек, өйткені кез-келген адамға, қоғамға қатынастағы іш тартушылық тән. Азаматтық қоғам қаншалықты дамыған жетілген болса, ол соншалықты өзінің істеріне көп мән беріп, мемлекетті керек етпейді. Өздеріне тән құқыққа ие еркін және тең адамдар мемлекетке қатынаста өткен кезеңде де, осы кезде де, болашақта да жоғары тұрады. Мемлекетті заңды және өркениетті деп барлық азаматтардың қолдауымен құралған және осы белсенді қолдау конституциялық негізделіп, парламенттік, өкілеттілік тетікпен белгіленгенде ғана айтуға болады. Яғни басқарудың өркениеттік жүйесі - азаматтардың қолдауына сүйенетін өкіметтің конституциялық басқару жүйесі. Мұндай өкіметте құқық болмайды, олардың тек өзінің азаматтарының алдына міндеті ғана бар.
Азаматтық қоғам концепциясын жасауда, толықтыруда және оның мемлекетпен өзара байланысын көрсетуде Гегель көп еңбек сіңірді. Гегель бойынша азаматтық қоғам жеке адамдардан келіп шығатын дербес мүдделердің, мақсаттардың өзара әрекетіне негізделген бірлестіктер жүйесі болса, мемлекет-қоғамдық мақсатты жүзеге асырушы жүйе.
Мемлекет пен азаматтық қоғам екі қарама-қайшы, бірақ тең дәрежеде қажетті бөліктер және әрқайсысы адам қатынасының жеке әлемін құрайды. Мемлекеттің негізінде билік ету, азаматтық қоғамның негізінде еркіндік жатыр. Егер мемлекет бірлікке ұмтылса, азаматтық қоғам көп түрлілікке ұмтылады, өйткені еркіндік кез-келген сыртқы қысымның жоғын білдіреді және өз қалауымен әрекет етуді көрсетеді. Дегенмен мұндай кез-келген еркіндік құқық дәлелі бола алмайды. Еркіндік құқыққа азаматтық тәртіпте заң үстемдік құрған кезде ғана қалыптасады, яғни ие бола алады, өйткені құқықтың өзі еркіндікті құқықтың өзі еркіндікті ортақ заң негізінде өзара шектеу болып табылады. Азаматтық қоғамның қалыптасуы, Гегель бойынша, буржуазиялық мемлекеттің және өзін дербес тұлға ретінде түсінетін құқық пен еркіндікке ие, сонымен қатар қоғам алдындағы моральдық тағы басқа да жауапкершілікті түсінетін азаматтың пайда болуымен байланысты. Азамат ұғымының негізінде еркіндік принципі бар, өйткені тек еркін адам ғана азамат ретінде құқық пен міндеттеме ала алады [7, б. 64].
Біртұтастықты құрай отырып, мемлекет құрамына бірлестіктердің мүшесі ретінде кіре отырып, азаматтар өзара көптүрлі экономикалық, адамгершілік тағы басқа да қатынастардан тұратын жеке, дербес индивидтер ретінде қала береді. Осы қатынастардың бірлігі мемлекеттен бөлек ерекше байланысты құрайды. Егер мемлекет - тұтастықтан келіп шықса, азаматтық қоғам жеке адамдардың арасындағы өзара әрекеттен келіп шығады. Бұл қатынастар саяси қатынастардан мүлдем бөлек. Жоғарғы тұтастық ретіндегі мемлекетке бағына отыра адам бір мезгілде өзінің жеке өмірін өзі анықтайтын еркін адам ретіндегі құқығынан айырылмайды. Осы ретте ол басқа адамдармен қатынасқа түседі және осының негізінде ортақ байланыс пайда болады. Ортақ саяси билікке бағынатын және жеке құқық нормаларымен басқарылатын осы жеке қатынастардың бірлігі азаматтық қоғамды құрайды.
Жалпы Гегельдің халық туралы пікірі жоғары болмағанын айта кету керек, оның ойынша ол өзіне ненің қажет екенін білмейді. Өзіне ненің қажет екенін білу - терең пайымдау мен ақылдылықтың жемісі, ал ол халыққа тән іс емес.
Бірақ бұл пікірдің дұрыс еместігін бүгінгі нақтылық көрсетіп отыр, өйткені үкіметке бақылау жасау үшін халықтың белгілі бір жоғары деңгейдегі сауаттылығы керек. Сауаттылық, білімділік азаматтардың саясатқа қатынасуын кеңейтеді және үкіметтің іс-әрекетін объективті бағалауға, оны нақты бақылауға алуына мүмкіндік береді. Қабілеттілік азаматтардың саяси іс-әрекетінің аясын кеңейтіп, сайлауға қатынасу мен жергілікті өкілеттіліктен бастап мемлекеттің жоғарғы органдарының ісіне қатынасуға мүмкіндік береді.
Азаматтық қоғам мәселесіне К.Маркс та баса назар аударды. Маркс мемлекетті зерттеуде азаматтық қоғамды сараптауға сүйену керектігін жақсы түсінді. Ол бойынша мемлекет қоғамды тудырмайды, керісінше жанұя мен азаматтық қоғам мемлекеттің алғышарттарын құрайды. Маркстің ойы бойынша, жеке меншік маңызды орынды алатын азаматтық қоғам мемлекетті тудырады, ал мемлекет жанұя мен азаматтық қоғамның тарихи дамуының нәтижесі, олардың қызмет етуінің негізі болып табылады. Азаматтық қоғамның іс-әрекеттік, қызметтік аясы тек қана экономика ғана емес, сонымен қатар мәдениет, идеология және осылардан туындайтын қоғамдық қозғалыстарды қамтиды [8, б. 93].
К.Маркс Гегельдің көрсеткен азаматтық қоғам мен мемлекеттің қарама-қайшылықтық табиғатын әрі қарай тереңдете түсті. Егер Гегельде бұл қарама-қарсылық мемлекеттің қарама-қайшылығынан туындаса, Маркс оны азаматтық қоғамның ішкі қарама-қайшылығы арқылы түсіндіреді. Бұл қатардағы ең басты қайшылық таптық негізден туындайды. Қанаушы мемлекет пен езілуші таптардың арасындағы қарама-қайшылық одан да күрделі мемлекет пен азаматтық қоғамның қарама-қарсылығынан келіп шығады.
Азаматтық қоғамның мемлекетпен қарама-қарсылығы адамның әлеуметтік субъект ретінде екіге бөлінуінен де көрінеді. Азаматтық қоғам мен мемлекет - дейді К.Маркс, - бір-бірінен алшақтаған, сондықтан да мемлекеттің азаматы азаматтық қоғамның мүшесі ретіндегі азаматтан ерекшелінеді. Шынайы азамат ретінде ол өзін екі бірлестіктен көреді: бюрократиялық ұйымда және азаматтық қоғам ұйымында.
Осылай, адам екұдай өмір сүруге мәжбүр болады. Азаматтық қоғамда ол дербес адам ретінде әрекет етіп, ол мұнда басқа адамдарды өзінің іс-әрекетіндегі құрал ретінде көретін эгоистік жан ретінде көрінеді және ол мұнда эмпирикалық шынайылықта өзінің сезімдік, индивидуалдық болмысында өмір сүреді. Таза шын мағынадағы азамат болу үшін адам азаматтық қоғам шеңберінен шығып ортақ деңгейге көтерілуі керек және мұның бірден-бір жолы әлеуметтік және саяси революция.
Мемлекетте адам шынайы индивидуалдықтан тәуелсіз және ол мұнда жасанды ортақтыққа ие. Бұл - абстрактілі, жасанды адам қиялдағы суверенитеттің мүшесі. Бірақ мемлекет өміріне қатынаспай, ол қоғамдық жан бола алмайды. Тек осы жерде ғана ол қоғам мүддесін түсінуге жақындайды. Азаматтық қоғам мен мемлекеттің қарама-қайшылығы қоғамдық өмірдің және оның әр түрлі сфераларының бөлінуінің процесі болып табылады. Азаматтық қоғам мемлекет ерекше саяси сфераға көтерілгенде пісіп жетіледі. Буржуазиялық революция сословиелік артықшылықтармен қатар азаматтық қоғамнан саяси құрсауды да алып тастады және оны мемлекеттен бөліп алады. Мемлекеттің азаматтық қоғамнан алшақтау процесі бір жағынан оның мемлекет әсерінен және езгісінен босауына және екінші жағынан азаматтық қоғам тарапынан әр түрлі құқықтық және басқа да әлеуметтік институттар арқылы мемлекетті бақылауға алуына алып келеді. Осылай азаматтық қоғам Маркс түсінігінде мемлекеттің үстем билігінен босанған және оны өзінің бақылауына алған буржуазиялық қоғам болып табылады [9, б. 96].
Жоғарыда келтірілген азаматтық қоғамға қатысты пікірлерден оған тән негізгі ерекшеліктерді көрсетуге болады. Біріншіден азаматтық қоғамның пайда болуы таптық-феодалдық шеңберден шығу мен капиталистік өндірістік қатынастардың дамуымен байланысты. Екіншіден азаматтық қоғам қоғамдық дамудың белгілі бір анық кезеңінде пайда болады және мемлекеттің тарихи өтпелі формаларымен байланысты және мемлекетпен барлық кезде қарама-қайшылықтағы диалектикалық бірлікте көрінетн құбылыс болып табылады. Үшіншіден азаматтық қоғам шеңберінде адамның тұлғалық мәні өсіп, ол осы ретте боданнан азаматқа айнала бастайды.
Азаматтық қоғам - адамға өзінің азаматтық құқығын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін және қоғам мүшелерінің әртүрлі қажеттіліктері, мүдделері мен құндылықтарын білдіретін мемлекеттік емес, қоғамдық қатынастар мен институттардың жүйесі. Азаматтық қоғам мемлекетке кез-келген түрде қарама-қарсы тұратын және одан бөлінген әлеуметтік кеңістік емес. Керісінше, азаматтық қоғам мен мемлекет бір-бірімен өзара бірқатар тұтас құрылымдық байланыстармен жалғасқан, өйткені мемлекет қоғамдық өмірде - делдалдық қызмет атқара отыра азаматтық құндылықтар мен институттармен беттеспеуі мүмкін емес, өйткені азаматтық қоғам белдеулік байланыстар жүйесі арқылы барлық қоғамдық қатынастарды қамтиды. Оның үстіне бірқатар қоғамдық элементтер мен институттар шекаралық жағдайды иеленеді, яғни олар бір мезгілде мемлекеттік құрылымдармен де, азаматтық қоғам институттарымен де байланысады. Бұған билік басындағы саяси партиялар мысал бола алады, өйткені ол азаматтық қоғамның қойнауынан шыға отыра, бір мезгілде өзінің күнделікті іс-әрекеті мен қызмет атқаруында мемлекеттік билікпен өте тығыз байланыста көрінеді [10, б. 42].
Азаматтық қоғамның күшті қосалқы бөліктерінің болуы оның мемлекетпен қатынасындағы тең құқықты ынтымақтастықтың пайда болуына алып келеді. Осындай екіжақты тиімді ынтымақтастықтың қалыптасуына біршама маңызды факторды саяси режим ойнайды. Яғни саяси режимнің жағдайына байланысты олардың өзара әрекеті әрқалай қалыптасады. Егер тоталитарлық режимдерге барлық кезде азаматтық қоғамның белсенді және солғырт түрдегі текетіресі тән болса, өтпелі кезеңде азаматтық қоғамды мемлекетке белсенді түрде қарсы қоюды көрер болсақ, демократиялық режимнің басымдылығы онда екеуінің арасында өзара пайдалы ынтымақтастықтың орнауы болып табылады. Демократиялық қоғамда азаматтық қоғам тек қана мемлекеттің әсерін қабылдаушы салғырт тұсы емес, ол мұнда мемлекеттің екеуіне бірдей маңызды мәселелерді шешудегі серіктесі болып табылады.
1.2 Азаматтық қоғам туралы түсініктің мазмұны
Мемлекеттік биліктің сәйкес органдарында жасалған некені көбінесе іс жүзіндегі неке деп атайды.
Құқықта - қылмыс нәтижесінде материалдық зардапқа ұшыраған жеке немесе заңды тұлғаның (азаматтық қуынушының) кінәліге мүліктік талап етуі. Қылмыстық істі жүргізудің жалпы тәртіптері бойынша, қылмыстық іспен бірге қарастырылады.
Отандық саяси ғылымдағы азаматтық қоғам мәселесін зерттеудегі түрлі әдіс-тәсілдер қолданылуына сәйкес түрлі тұжырымдамалық-әдіснамалық негіздеме енгізуге ұмтылған қазақстандық зерттеушілерді бірнеше топқа бөліп қарастырамыз: азаматтық қоғам батыстық үлгідегі құндылық емес, оның қайнар көзі қазақ халқының саяси мәдениетінде де бар деген ұстанымдағы және ондағы ұлттық мүдде туралы ой қозғаушылар, азаматтық қоғамдағы құндылықтар жүйесі, ондағы сана-сезім, саяси мәдениет мәселесін азаматтық зерттеушілер, азаматтық қоғам адам құқығының кепілі деген бағыт, азаматтық қоғамдағы гендер мәселесін қарастырушы топ, азаматтық қоғамдағы жастар мәселесі, саяси қатысу туралы зерттеулер, азаматтық қоғамдағы үкіметтік емес ұйымдардың қызметін зерттеушілер, Қазақстан мен шетелдегі азаматтық қоғамдарды салыстырушылар, азаматтық қоғам институттарының саяси жанжалдарды шешудегі рөлі туралы ізденістер, азаматтық қоғам туралы жалпы зерттеулер [11, б. 45].
Бұл азаматтық қоғам қызметінің теориялық және практикалық мәселелерін талдау қазақстандық саяси ғылымда фрагментарлық сипатта болып, кешенді түпкілікті зерттелмегенін айғақтайды.
Саясаттанушылардың көбісі азаматтық қоғамның түсінігін заңды ретте қызмет етеді де, өзінің қызметінде мемлекеттен тәуелсіз азаматтардың ерікті ассоциациялары мен одақтарының жиынтығы деп түсіндірген. Бұл шындыққа жақын болса да, мазмұны жағынан азаматтық қоғамның түсінігін толық аша қоймайды. Осы түсінік қоғам өмірінің көп салаларын және әр түрлі әлеуметтік топтардың қызығушылықтарын қамтитындай кең ауқымды.
Азаматтық қоғам мен демократияның өзара тығыз байланысынан өзгермейтін аксиома шығады: демократиялы мемлекет қана нағыз азаматтық қоғам құра алады және де азаматтық қоғам ғана демократияның өзгермес негізі болады.
Азаматтық қоғамның құрамдас элементтері сегіз: жеке тұлға, лоббилік топтар, қоғамдық ұжымдар мен қозғалыстар, саяси клубтар мен үйірмелер, жергілікті өзін-өзі басқару, діни қауымдар, білім беру саласы, мемлекеттік емес бұқаралық ақпарат құралдары.
Сондай-ақ қоғамның ішіндегі ұйымдардың өзіндік қызығушылықтарын сезінуі мен олардың саяси жағынан қатысуына бастамашылық жасауға қабілетті әлеуметтік түрліліктен пайда болатын әлеуметтік қабаттың түрлеріне жатқызамыз. ҮЕҰ әлеуметтік мүдделерді білдіру мақсаты мен тәсілдеріне, қолданылатын ресурстары мен билікке әсер ету әдістеріне қарай реттелген жіктемесі жасалады. Қоғамдық ассоциациялардың белсенділігі артуы мен мүшелерінің саны артуына әсер етуші факторлар анықталған.
1.3 Азаматтық қоғамның қалыптасу себептері мен оның қызмет ету негіздері
Теориялық тұрғыдан қарағанда азаматтық қоғам - бұл мемлекеттен дербес дамитын қоғамдық ұйымдар жиынтығы іспетті. Яғни азаматтық қоғам мемлекеттің дамуына тікелей әсер ететін, оның өркениетті жолдармен қалыптасуына ықпал ететін қоғамдық институттардың жүйесі.
Кесте 1 - Азаматтық қоғам мен мемлекеттің арақатынасы
Азаматтық қоғам
Мемлекет
Қызмет ету мазмұны
Тұлғалардың күнделікті өмірде жүзеге асыратын мүдделерін үйлестіру
Әлеуметтік топтардың, таптардың, этностардың жалпыға бірдей қажетті мүддесін жүзеге асыру
Жүзеге асырушы құралдары
Әдет-ғұрып, ізгілік, өнеге, салт-дәстүр, мәдениет пен құқықтық нормалар және т.б.
Конституция, билік, өктемдік, құқық
Саяси бастаулар
Партиялар, қозғалыстар, азаматтардың мүддесін білдіретін қоғамдық және діни бірлестіктер (мемлекеттікүкіметтік емес ұйымдар)
Азаматтық қоғамның негізі:
Ажырамас құқықтарға ие ерікті тұлға және сол құқықтарды жүзеге асыра алатын мемлекеттік емес ұйымдар
Мемлекеттің негізі:
Саяси институттар, заң шығарушы, атқарушы және сот биліктерінің органдары
Осы кесте негізінде - мемлекет пен азаматтық қоғамның өзара қарым-қатынасы ерікті сипатта болуы керек, белгілі қарама-қайшылықтар туындай бастаған сәтте оларды екі жақты түрде, бір келісімге келіп шешу керек, сонда ғана мемлекет пен азаматтық қоғам бір-бірімен тығыз байланыста еркін өмір сүре алады деген ой-пікір туындайды [12, б. 63].
Құқықтық мемлекет орнату концепциясына пікір айтып өте зор үлес қосқан атақты ғалымдар: Г.Гроцкий, Б.Спиноза, Д.Локк, Ш.Монтескье, Д.Дидро, П.Гольбах, Т.Джефферсон, Вольтер, Гельвеций, Кант, т.б.
Сонымен, мемлекет пен азаматтық қоғам бір-бірімен ажырамас байланыста көрініп, біртұтас организмнің екі бөлігін құрайды. Азаматтық қоғам институттарының мемлекеттен тәуелсіздік деңгейі қоғамдық-саяси жүйенің демократиялылығына, қоғамдағы биліктің ерекшелігі мен бөлінуіне шешуші әсер етеді. Мұндай қоғамда билік бір қолда жинақтала алмайды, ол полицентристік негізде шектеледі. Биліктің заң шығару, атқару және соттық болып бөлінуі әр түрлі қоғамдық субъектілердің арасындағы экономикалық, әлеуметтік және саяси қызметтерді, іс-әрекет сфераларын әрқайсысына бөліп беру және шектеу демократиялық қоғамдық-саяси жүйенің маңызды өмірлік принципі болып табылады. Тұтас алғанда азаматтық қоғам жеке өмірлік іс-әрекеттің саласы ретінде өзіне әртұрлі әлеуметтік және саяси субъектілердің мүдделері мен қажеттіліктерін қамтиды, ал бұл олардың бір-біріне қарсы тұруына, жанжалға алып келеді, ал бұлар өз кезегінде жеке және мемлекеттік мүдделердің арасындағы қарама-қайшылықпен толығады. Азаматтық қоғам субъектілерінің арасындағы керағарлықтың өткірлігін үйлесімдік туғызуда ең жоғарғы төреші болып мемлекет тұруы керек. Мемлекетсіз азаматтық қоғам бірқалыпты өз міндетін атқара алмайды: онда әр түрлі әлеуметтік топтардың, қоғамдық ұйымдардың бір-біріне қарсы тұруы ыдырау процесіне алып келеді және керісінше еркін өзіндік дамудағы азаматтық қоғамсыз мемлекет ешқашан демократиялық бола алмайды.
1.4 Азаматтық қоғамның Қазақстанда қалыптасуы мен негіздері
Азаматтық қоғамның төмендегідей құрылымы бар:
Азаматтық қоғамның құрылымы
- еркін индивидтерді өзіндік идеяның пайда болуы және мемлекеттік биліктің оған тікелей араласпауы, заңмен қорғалған тәуелсіз ұйымдары.
- қоғамдағы мемлекеттік және саяси емес қатынастардың: эконо-микалық, әлеуметтік, отбасылық, рухани, діни және т.б. жиынтығы; бұл адамдардың жеке өмірі, олардың салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы;
- ерікті түрде құрылған адамдардың алғашқы қауымы (отбасы, ас-социация, шаруашылық корпорациялары, қоғамдық ұйымдар, түрлі бірлестіктер және т.б.);
Сурет 1. Азаматтық қоғамның құрылымы
Осылайша, дамушы елдердегі азаматтық қоғамның құрылымын қоғамдық қатынастардың ауқымды бөлігі, азаматтардың әр түрлі ерікті ұйымдары, лоббистік және тағы басқа топтардың ассоциациялары, қайырымдылық қорлары, мүдделестер клубы, шығармашылық, кооперативтік бірлестіктер, түрлі қоғамдық-саяси, діни және тағы басқа ұйымдар мен одақтар құрайды. Олардың барлығы қоғамның барлық саласында әр түрлі әлеуметтік мүдделерді білдіреді.
Осы аталған бірлестіктер мен комитеттер азаматтардың сенімін жаулауға тырысып, көбінесе бір-біріне қарсы тұрады, жүргізілген саясаттың әр түрлі негативті жақтарын қатты сынға алады. Олар барлық деңгейдегі басқарушылар ортасына әр түрлі сұрақтар қою арқылы мемлекеттік органдар алдында өздерінің мүшелерінің мүдделері мен құқығын қорғайды, олардың тілегі мен қажеттіліктерін қанағаттандыруға тырысады.
Билік пен билеушілерге деген құрмет аса күшті болды да, адамдардың өмірі ежелгі әдет-ғұрып пен құндылықтарға сәйкес бірізділікпен өтіп жатты. Тәуелсіз ұйымдар мен құрылымдар илеясының маңызы шамалы болды. Жер және басқа меншік бүкіл отбасының дәулеті болды [13, б. 93].
Патшалы Ресейдің отарлау саясаты Қазақстанның қоғамдық және саяси өмірін түбірімен өзгертті. Хандық құрылым мен көшпенді өмірін түбірімен өзгертті. Хандық құрылым мен көшпенді мәдениет бұзылды. Осы өзгерістердің нәтижесінде жаңа қоғамдық топтар - жұмысшылар мен отырықшы шаруалар пайда болды. Олардың көпшілігі шаруашылық құқық жойылғаннан кейін Ресейден келіп қоныстанды.
Дегенмен, бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде орыстардың қазақтарды әсерге күштеп аламыз деген әрекеті ұлт-азаттық көтеріліске ұласты.
Қазан төңкерісі кезінде кейбір ұлтшыл топтар Қазақстардағы революциялық қозғалысты пайдаланып, саяси билікті жеңіп алып, Қазақстанның тәуелсіздігін жариялағысы келді. Бірақ революция жеңгеннен кейін, большевиктердің орнатқан билігі Қазақстан қоғамы мен халқына ауыр тиді.
Қазақстанда жаңа таптық құрылым - өнеркәсіп жұмысшылары мен қолөнершілері пайда болды. Колхоздар құрылып, өзі жері жоқ ауыл шаруашылығы жұмысшыларының жаңа табы пайда болды. Хандық билікті кеңес үкіметі жаңа автолитарлық билікпен - коммунистік партияның шексіз билігімен алмастырады.
Бұрынғы Кеңестер Одағының көптеген елдеріндегі тоталитарлық режимінің құлауы алдында халық бұқарасының белсенділігі күрт өрледі. Қазақстан тарихта кеңес билігіне қарсы екі ірі қозғалыс жасаған ел ретінде танылды. Кеңестер заманында өз көзқарастарын жұртшылыққа білдіру және коммунистік билік орындарымен пікірталасына қатысу үшін ұйымдар құрған топтар мен жеке адамдар болды. Бірақ азаматтық қоғамның өмір сүруіне қажетті жағдайлар болған жоқ еді. Қазақстан өзінің тәуелсіздігін жариялаған кезде азаматтық қоғамның негіздерін қамтамасыз ететін әлеуметтік-экономикалық және саяси құрылымдар мүлде жоқ болатын. Қазақстанда азаматтық қоғамның қалыптасуына қандай факторлардың тежеу болғанын атап көрсетеміз:
oo Қазақстанға танылған жаңару үлгілері;
oo Демократиялық процестің жылдамдығы мен қоғамның бұған дайынсыздығы;
oo Байланыс технологиясы мен ақпарат таратудың қажетсіздігі;
oo Демократиялық ҮЕҰ қызмет етуіне қажетті қоғамдық капитал деңгейінің төмендігі;
oo Бүкіл дүниежүзілік, соның ішінде кеңестік елдермен салыстырғанда Қазақстанның оқшаулығы [14, б. 20].
Соған қарамастан, Қазақстанда жоғары деңгейдегі сауаттылық пен білімділік және әлеуметтік қамсыздардыру мен қоғамдық ұйымдар жүйесі бар еді. Сонымен бірге, Кеңестер Одағының барлық жеріндегідей, Мәскеудің басқаруы қоғамдық өмір салаларын толық қамти алмады. Сондықтан қазақстандықтар кейбір салаларды ерікті түрде таңдап алып, өздері басқарды.
Азаматтық қоғамның қалыптасуы мен дамуында мемлекеттің құқықтық үлгідегі мемлекет болуы, қоғамның мәдени-рухани жағдайы және ел азаматтарының ерікті азаматқа айналуы маңызды фактор болып есептеледі. Азаматтық қоғам азаматтар мен адамдардың табиғи және белгіленген құқықтарын мойындайтын, қамтамасыз ететін, қорғауын ескеретін, құқықтық демократиялық мемлекетпен тығыз байланыста. Мұнда негізінен құқықтық жүйе басты рөл атқарады. Бұл орайдағы жетістіктеріміз 1990 жылғы 25 қазанда қабылданған Қазақ КСР егемендігі туралы Декларациясы, 1991 жылы 16 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі туралы Конституциялық заңы, 1993 жылы 28 қаңтарда қабылданған ең алғашқы Қазақстан Республикасының Конституциясы, одан соң бүкіл халықтық референдумда 1995 жылы референдумда 1995 жылы 30 тамызда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы және т.б. заңдық актілермен байланыстырылады [15, б. 39].
Қазақстан Республикасында азаматтық қоғам идеялары 20 ғасырдың 80 жылдарының ортасында бой көрсеткенімен, еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін, шынайы құқықтық тұрғыда негізделе бастады. Елімізде азаматтық қоғамды қалыптастыруды мынандай кезеңдерге бөліп көрсетуге болады: бірінші кезең - 1990-1995 жылдар аралығында азаматтық қоғам идеялары алғаш рет, құқықтық тұрғыда негізделе бастады; екінші кезең - 1995-1998 жылдар аралығында азаматтық қоғамның негізгі институттарын тұрақтандыру кезеңі; үшінші кезең - 1998 жылдан бастап бүгінгі күнге дейінгі кезең, азаматтық қоғам институттарын Қазақстанның шындығына бейімдеп, оның теориялық және ұзақ уақыттық даму бағыттарын айқындауға қадамдар жасау кезеңі. Оның ерекше сатысы 2006-2011 жылдар аралығындағы азаматтық қоғамның даму бағдарламасын айқындау болып табылады. Қазіргі таңда қалыптасып жатқан қазақстандық азаматтық қоғамды бес жүйеге бөлуге болады: әлеуметтік, саяси, экономикалық, рухани-мәдени және ақпараттық жүйе.
Осы көрсетілген азаматтық қоғам жүйелерінің сапалы дамуына зор маңызды үлес қосатын мемлекет пен құқық, қоғамдық ұйымдар мен партиялар және қоғамдағы демократияның жоғарғы дәрежеде болуы. Ал осы аталып кеткен жүйелерді жоғары дәрежеге жеткізу үшін Қазақстан Республикасында заң әзірлеудегі шығармашылық процесте қабылданып жатқан нормативтік-құқықтық актілер бұған негіз бола алады.
Қазақстандықтардың азаматтық қоғамды қалыптастырудағы белсенділіктерінің құқықтық негіздері қазіргі таңда мемлекет тарапынан билікті басқарып отырған лауазымды тұлғалардың азаматтық қоғам ұғымын толыққанды түрде түсінбеуін айта кету жөн [16, б. 67].
Қазақстан Республикасында қазіргі таңда жоғарыда аталып кеткендей Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың тікелей араласуымен азаматтық қоғамды және құқықтық мемлекетті қалыптастырудың құқықтық негіздерін және саяси бағытын қалыптастыру үстінде. Оған дәлел - азаматтық қоғамның қалыптасуына ұйытқы болатын 2002 жылы құрылған Қазақстан халықтары Ассамблеясы, 2004 жылы құрылған Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы Демократия және азаматтық қоғам мәселелері жөніндегі ұлттық комиссия мен т.б. мемлекет тарапынан құрылған органдардың қызметтері.
Қазақстандық сәйкестікті қалыптастыру саласында қазақстандық патриотизмді қалыптастыру мен жалпықазақстандық мәдениетті одан әрі дамытуда мемлекет мынадай міндеттерге ие:
- рухани бірлік, халықтар достығы, ұлтаралық келісім идеяларын қалыптастыру мен тарату, қазақстандық патриотизм сезімін уағыздау;
- Қазақстан халқының тарихы мен мәдениеті туралы білімді тарату, тарихи мұраны сақтау және этникалық топтардың ұлттық ерекшелігі мен өзара іс-қимыл дәстүрлерін одан әрі дамыту;
- халықтың денсаулығын жақсартудың мемлекеттік бағдарламасын іске асыруға қатысу, дәстүрлі отбасылық құндылықтары насихаттау және отбасы институтын жан-жақты нығайту, бала туу деңгейін көтеруге жағдай жасауға жәрдемдесу;
- мемлекеттік қызмет пен қоғамдық-саяси қызметтің неғұрлым маңызды салаларында жұмыс істеуге қабілетті, жалпықазақстандық мемлекеттік сана-сезімі мен ділі қалыптасқан ұлттық кадрлар даярлау жүйесін әзірлеуге қатысу;
- ұлттық саясат саласында маманданатын мемлекеттік қызметшілердің біліктілігін арттыруға жәрдемдесу, мемлекеттік қызметке аз ұлттар өкілдерін тарту.
Мәдениет ұғымы халықтың салт-дәстүрлері, ұлттық үлгідегі киімдері, фольклоры, тілі т.б. ұштасады. Бірақ мәдениет бұдан да кең мағынаны білдіреді. Қоғамдық өмірдің мәдени негіздерін дамытуда білім беру мекемелерінің алатын орны ерекше. Қазақстан өзінің ұлттық мүддесі мен құндылықтарын тарататын төл оқулықтары мен білім беру жүйесін құруға талпынуда. Сондай-ақ білім беру мекемелері жергілікті талаптарға сай оқу жоспарлары мен оқу әдістерін таңдауға еркіндік алды. ЮНЕСКО және Еуропа Одағы сияқты халықаралық ұйымдар өздерінің мәдени және ағарту жоспарлары арқылы Қазақстан Үкіметімен ынтымақтасып жұмыс жүргізуде.
Кез-келген қоғамның діни құндылықтары адамдардың сол қоғам аумағындағы моральдық нормалары мен адамгершілік мінез-құлық шарттарын қалыптастыруға көмектеседі.
Қазақстан - өз азаматтарының қалаған дінге сенуіне, өзінің діни сенімдеріне сәйкес әрекет ету мүмкіндігіне кепілдік беретін зайырлы мемлекет. Мемлекет берген сенімін 1992 жылы қабылданған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Азаматтық қоғамның мәні мен белгілері 5
1.1 Азаматтық қоғамға деген саяси-құқықтық көзқарастар 5
1.2 Азаматтық қоғам туралы түсініктің мазмұны 12
1.3 Азаматтық қоғамның қалыптасу себептері мен оның қызмет ету негіздері 13
1.4 Азаматтық қоғамның Қазақстанда қалыптасуы мен негіздері 15
2 Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет 20
2.1 Құқықтық мемлекеттің негізгі сипаттамасы 20
2.2 Азаматтық қоғам мен мемлекеттің құрылым нысандары 22
2.3 Сот құқықтық реформа - Қазақстандағы құқықтық мемлекеттің қалыптасуы 25
3 Қалыптасушы азаматтық қоғамның жағдайындағы әлеуметтік реттеудің алғышарттары мен факторларын зерттеу 31
3.1 Қазақстандық әлеуметтік-саяси мәнмәтіндегі азаматтық қоғамның қалыптасуының әлеуметтік-мәдени негіздері мен алғышарттары 31
3.2 Азаматтық қоғам қоғамдық құрылымдар мен мемлекеттік институттардың әрекеттесуінің негізгі элементі ретінде 39
3.3 Құқықтық реттеу азаматтардың әлеуметтік жүріс-тұрысы мен өзін-өзі анықтауының факторы ретінде 43
Қорытынды 47
Қолданылған әдебиеттер тізімі 49
Кіріспе
Азаматтық қоғам термині демократиялық, құқықтық мемлекет болып қалыптасқан елдердің саяси жүйесінің құрылымында ерекше орынға ие. Ал біздің мемлекетіміздің саяси жүйесі, азаматтық қоғамының құрылымы, қалыптасуы мен даму үрдісі Қазақстан Республикасы үшін айрықша маңызды мәселе. Демократиялы ел болудың ең негізгі жолы - азаматтық қоғамды құру екендігі адамзат тарихының көп жылдық тәжірибелерімен дәлелденген.
Біздің еліміз сияқты саяси даму жолына түскеніне көп болмаған мемлекеттерде азаматтық қоғамның қалыптасуы, сұрыпталуы және дамуы үрдіс екендігін еске алатын болса, азаматтық қоғам құрылымы егемен елдегі саясат тәжірибесі мен тарихын зерттеушілер үшін әлі де талай қызықты деректерді берері анық. Өкілетті демократияға заңдылық пен қоғамдық келісімге негізделген кез-келген билік азаматтық қоғам қызметінсіз өмір сүре алмайды.
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Адам және қоғам деп аталған екі күрделі құбылыстың заңдылықтарын оқып-үйренуде, негіздеуде, ғылымның тұңғиық сырларына барлау жасауда заң ғылымы да өз үлесін қосуда.
Адамдардың өмірінде барлығын да мемлекет билемейтінін ескеру керек. Мемлекет өркениетті құрған жоқ, ал өзінің дамуының белгілі сатысында өркениет мемлекетті қоғамның саяси ұйымы ретінде тудырды. Сондықтан мемлекеттік билікпен параллель ерекше ұйымдастыру құрылымы бар, ол азаматтық қоғам ұғымымен белгіленеді.
Қазақстан дамуына тән ерекшелік мемлекет пен азаматтық қоғам институттары арасындағы тығыз өзара әрекеттесу болды. Елбасы өзінің еңбектерінде мемлекетіміздің саяси, экономикалық, әлеуметтік негіздерін нығайтумен қатар құқықтық мемлекет пен әділетті де өркениетті азаматтық қоғам құрудың бағдарламаларын айқындап береді. Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің ел халқына арнаған жыл сайынғы дәстүрлі жолдауында ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттарын айқындап, Демократияландыру және тиімді басқару аясында ұсынған бағдарламасында саяси реформалардың басым бағыттарындағы басты мәселенің бірі - құқық қорғау мен сот органдарының қызметін жетілдіре беру болып қала беретін және бұл беретін және бұл мәселені ең алдымен азаматтардың ажырағысыз құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ету тұрғысынан қарау керек екенін көрсетіп, ізгілендіруді жалғастыра берудің маңызына тоқтала отырып, тәжірибе мемлекеттің сот жүйесінің зәруліктеріне деген назары мен қамқорлығы судьялар құрамына қойылатын талапшылықты арттырумен ұштастырылуға тиіс екенін көрсетіп отыр [1].
Қоғамның саяси және әлеуметтік жүйесіндегі мәртебесі, орны, рөлі бүгінгі таңда ең қымбат қазына: адам, оның құқықтары мен бостандықтары және заңдылық болып табылатын өркениетті азаматтық қоғам мен демократиялық құқықтық мемлекет орнату міндеттерімен айқындалады.
Елімізде азаматтық қоғамның қалыптасуы және демократияның дамуы тығыз өзара байланысты: азаматтық қоғам неғұрлым көп дамыса, мемлекет соғұрлым демократиялы болады. Ал мұндай қоғамның тұлғаларын құқықтық тәрбиелеудің жетік әдістерін қолдана отырып, дұрыс жолға бағыттауға болады. Еркіндігі бар елдің азаматтары өз құқықтарын жетік меңгеріп, оларды қажетті жағдайларда қолдануы тиіс. Азаматтық қоғамды мемлекетте қалыптастыруда елдегі қылмыстық істерді қарау мен анықтауда сот істерінің маңызын атап өткеніміз жөн. Бұл зерттеудің тақырыбын өзекті етеді.
Зерттеудің объектісі. Қазақстандағы азаматтық қоғамды қалыптастырудағы мемлекеттің орны мен рөлін зерттей келе, азаматтық қоғамның қалыптасуының негізі ретіндегі сот істерінің ролін анықтап, осы бағыттағы үрдістерді талдау болып табылады.
Зерттеудің пәні. Азаматтық қоғамды орнатудағы мемлекеттің, оның институтының бірі соттың ықпалын зерттеу.
Зерттеудің мақсаты. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты Қазақстандық қоғамдағы азаматтық қоғамның қалыптасуының факторы мемлекет екендігін негіздеу және сараптау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың алдына қойған мақсатына сәйкес келесі міндеттер айқындалды:
- азаматтық қоғамның мәні мен белгілерін анықтау;
- азаматтық қоғамның қалыптасу себептері мен оның қызмет ету негіздерін айқындау;
- Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекетті қарастыру;
- қалыптасушы азаматтық қоғамның жағдайындағы әлеуметтік реттеудің алғышарттары мен факторларын зерттеу;
- азаматтық қоғам қоғамдық құрылымдар мен мемлекеттік институттардың әрекеттеуінің принципін талдау.
Зерттеудің негізгі дерек көздері шетелдік ресей және отандық ғылымдардың еңбектері, ақпарат құралдарының деректері, Қазақстан Республикасындағы қоғамдық саяси ұйымдардың бағдарламалық құжаттары, әлеуметтік сұрақ жүргізу деректері құрайды.
Зерттеудің эмпирикалық негізін ресми құжаттар құрады: ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР заңдары, халықаралық құжаттар.
Дипломдық жұмыс құрылымы мен көлемі.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Азаматтық қоғамның мәні мен белгілері
1.1 Азаматтық қоғамға деген саяси-құқықтық көзқарастар
Азаматтық қоғам мәселесі көптеген ғасырлар бойы адамзатты толғандырып келе жатқан түбірлі, ғылыми мәселе. Ол мемлекеттің пайда болған кезеңінен, қоғамдағы адамдардың өмірлік іс-әрекетінің, қызметінің мемлекеттік және мемлекеттік емес болып бөлінген кезеңінен бастау алады. Сол кезеңнен бастап мемлекет пен қоғамның өзара қатынасы туралы мәселе орталық назарға ие болып, ол көп ретте көптеген әлеуметтік алауыздықтарға, саяси төңкерістер мен дағдарыстарға себепкер болды. Қазіргі күнде де бұл мәселе ауқымды қоғамдық өзгерістердің негізінде тұр және ол бүгінгі күнде әлемдік қоғамдастықтың даму барысын анықтап отыр.
Енді азаматтық қоғамның жалпы әлеуметтік-саяси ой тарихында пайда болу, қалыптасу және даму барысына көз жіберіп көрелік.
Азаматтық қоғам ұғымы өзінің негізгі жағынан антикалық полистің құбылысы болып табылады. Гректер үшін полис - адамдардың бірге өмір сүруінің ең жетілген түрі ғана емес, сонымен қатар лайықты қоғамдық өмірдің, еркін адамдардың құқығы мен даңқын жүзеге асыратын бірден-бір орта.
Полис - біріншіден соған жиналған азаматтардың қауымдастығы және осы негіздегі сол қауымның жасаған материалдық және рухани құндылықтарының тұтастығы. Полис термині түсініктемелік аудармаларда қала-мемлекет ұғымымен түсіндіріледі, бірақ ол сонымен қатар азаматтық қауымдастық мағынасын білдіретін түбірді де қамтиды [3, б. 56].
Аристотель түсінігінде азаматтық қауымдастық біздің бүгінгі күндегі әлеуметтік мемлекет және құқықтық мемлекет терминдерімен астарлас келеді. Әділдік ұғымы мемлекет туралы түсінікпен тығыз байланысты, өйткені әділдіктің өлшемі ретіндегі құқық саяси қатынастың реттеуші нормасы.
Полистік тұрғыдағы азаматтық қауымдастық өзін-өзі басқару институты ретіндегі биліктің сайланбалы органдарының болуын, оның қажеттілігін көрсетеді, мәселен афиндік арепаг, римдік сенат. Көріп отырғанымыздай антикалық полисте адамзат тарихындағы ең ұлы азамат идеясының классикалық түсінігі пайда болды: өзін азаматтық қауымдастықтың мүшесі және осыдан келіп шығатын құқық пен борыштың субъектісі ретінде түсіну: азаматтық борышқа, жауапкершілікке, әлеуметтік тұтастыққа тиесілі екенін сезіну; тұлға үшін маңызды оны басқа азаматтар тарапынан оның азаматтық қасиетін мойындалуының абсолюттік қажеттілігі; азаматтық игілікті жоғарғы өмірлік мәнге ие құндылық пен тұлғаның мақсаты ретінде бекіту. Осы ретте айтар болса азаматтылық-антикалық әлеуметтік ойдың негізгі моральдық саяси категориясы ғана емес, ол сонымен бірге универсальды өмірлік құндылық [2, б. 102].
Дегенмен де бұл ұғым мәнін Европадағы басталған Жаңа Заманның рухани, идеялық дүмпулерінен соң ала бастады. Ол осы кезеңде XVII ғ. Г.Гроции, Т.Гобсс, Дж.Локк еңбектерінде көрініс тауып, өзінің дамуын Ж.Ж.Руссо, Ш.Монтескье, В.фон Гумбольд, И.Кант, Г.Гегель, К.Маркс пен Ф.Энгельс еңбектерінде жалғасын тапты. Олар сол кездің өзінде азаматтық қоғамды өмір сүріп отырған мемлекетпен немесе нақты мемлекеттік басқару формаларымен сәйкестендірмей, одан бөлек қарады. Осы ретте олар мемлекеттің келісімдік теориясын негізге алды және бұл теория бойынша азаматтардың өз еріктерімен көнген және тағайындалған өкімет қана әділ заңды болып табылады.
Мемлекеттің пайда болуының келісімдік теориясын жақтаушылар азаматтық қоғам мен мемлекетті егер ол қоғамдық келісімге негізделген мемлекет азаматтардың мүддесін білдірсе ғана сәйкестендіріледі. Дегенмен, олар, мемлекет бәрібір азаматтық қоғамды өзіне бағындыруға барлық кезде мүдделі болатынын жақсы түсінді. Абсолютті монархияны кейбіреулер әлемдегі ең бірден-бір, жалғыз басқару түрі деп түсінеді, бірақ ол шындығына келгенде азаматтық қоғаммен бір бола алмайды, сондықтан да ол азаматтық басқару формасы бола алмайды.
Мемлекеттің келісімдік теориясы және ол кепілдік беретін қоғамдық өмірдегі іс-әрекеттің саяси-құқықтық нормасы биліктің Құдайдан берілгендігіне топтарыс бере отыра халықтың жеке құқығының саяси дербестікке ие екендігін дәлелдеді. Осы ретте қоғамдық келісім теориясы кез-келген емес, тек қана азаматтық қоғамды саяси қалыптастыру тәсілі ретіндегі құқықты мемлекеттің пайда болуының шарты ретінде көрінеді [4, б. 89].
Қоғамдық келісім теориясы нормативті қажеттілік мінезге ие және ол күнделікті саяси іс-әрекет міндетіне бағытталған. Американ саясаттанушысы Т.Пеин осы ретте былай дейді: Адамдар өздерінің жеке, тәуелсіз құқықтарына сай үкімет орнату үшін өзара бір-бірімен келісімге түседі және бұл үкіметті жасақтаудағы бірден-бір құқық тәсілі және олар өмір сүре алатын бірден-бір негіз. Осы ретте ескерер бір жайт қоғамдық келісім басқарушылар мен бағыныштылардың арасында емес, азаматтардың өз арасында жасалады. Яғни мемлекет келісіміндегі тең серіктес емес және серіктес ретіндегі заңдық құқыққа ие емес. Келісімдік қатынастардың негізі ретінде назарға тұлғаның табиғи құқығы ғана алынады, ал мемлекеттің құзырына талап ету, көндіру құралы ретіндегі арбитраждық міндет қана қалды.
Табиғи құқық концепциясын ой елегінен өткізіп, сараптаудың радикальды түрін Локк еңбектерінен көре аламыз. Оның табиғи құқықтық ой-пікірінің бастамасы өмірге еркіндік және мүлікке қатынастағы табиғи құқыққа ие индивид болып табылады. Әр адам табиғаттан еркін және өзінің келісімінсіз оны жердегі билікке ешкім бағынышты жағдайға қоя алмайды. Адамдардың табиғи жағдайы табиғат заңы аясындағы өзінің тұлғалығы мен мүлкіне қатынастағы оның толық еркіндік жағдайы.
Еркіндік принципін түсінуде және ендіруде Локк жеке меншіктің субстанциясы ретіндегі еңбек концепциясын орталық назарға қояды. Табиғат жасаған мүліктерді адам еңбегімен ұштастыра отырып, оны өзінің меншігі етеді. Яғни, жеке меншіктің қатынастың негізін адамның өзін еркін тұлға ретінде жасайтын іс-әрекеті мен қызметінен іздеуге болады. Табиғат заттары бәріне ортақ, бірдей берілсе де, адам өз еңбегінің иесі ретінде өзінде жеке меншіктің ұлы негізін қалады. Осы тұрғыда Локктың ойынан бірқатар маңызды шешім шығады:
1 Табиғи құқық жеке меншіктің субстанциясы мен шегі ретінде жеке еңбекті орталық негізге қояды. Тек осындай жеке меншік құқық тұлғаның табиғи, бөлінбес құқығы болып табылады және ол мүліктік қатынастың құқықтық легитимділігінің негізін қалауы керек.
2 Табиғи құқық тұлғалардың бірімен-бірі қатынасқа тең және экономикалық еркін субъектілер ретінде түсетін қоғамды орнатуды алға қояды. Локктың табиғи құқық түсіндірмесі бойынша тұлға мен еңбек өзінің ұғымы тұрғысынан басқаның меншігі бола алмайды. Егер қоғамдық ұйым осындай келеңсіз жағдайларға орын берсе, мұндай қоғам ақылды, табиғи тәртіппен сәйкес емес, онда әлеуметтік қатынастардың құқықтық негізі өмір сүре алмайды яғни ол моральдық тұрғыда әділсіз ғана емес, ол заңға қарама-қайшы. Сондықтан да жеке меншіктік еңбектен, ал еңбекті адамның өзінің субъектілігінен алшақтау - экономикалық мәжбүр етудің универсальды тетігі - табиғи құқық нормасының өрескел бұзылғандығы болып табылады.
3 Қоғамның саяси-заңдық нормалары мен азаматтық-құқықтық заңдарының жағдайы жеке өзіндік таңдау еркіндігінің кепілдігі ретінде көрініп, осы ретте мемлекеттік-саяси юрисдикцияның шекарасы болуы керек, яғни ол еркіндікті мемлекеттің барлық түрдегі қысымынан қорғаулары керек. Басқарушы азаматтық тыныштықты қамтамасыз етуі және бодандарының жеке меншігін қорғау үшін әрекет ету керек және осыған қауіп төндіретін кез-келген оқиғаға, жағдайға килігуі керек [5, б. 73].
Локктың табиғи құқық концепциясының барлық негізгі үрдісі заңның, құқықты мемлекеттің, билік өкілеттілігінің келісімдік негізіне, заң шығарудың мақсаты ретіндегі тұлғаның құқығы мен еркіндігінің саяси-заңдық кепілдігіне балама жоқтығына келіп тіреледі. Локктың саяси-құқықтық ілімінің көптеген ойлары, ережелері өркениетті, демократиялық құқықтық сананың ажырамас бөлігіне айналды.
Әрбір адам басқалармен бірлесе отырып, өз еркіндігін сақтап қала алатындай логикалық мүмкіндіктегі азаматтардың осындай формадағы бірлестігінің мүмкін екендігін философиялық тұрғыда негіздеуді Ж.Ж.Руссо алдына қойды.
Бұл ретте мемлекеттің пайда болуы мен мәнінің келісімдік теориясына түзетулер енгізу қажет болды: бұл келісімнің негізі азаматтардың өмірі мен мүлкін қорғау кепілдігі олардың мемлекеттің қандай да болмасын құқығынан алшақтауға айырбасталмауы керек. Осы алдына қойған мақсатты жүзеге асыруды Руссо әділ қоғамдық құрылыстың басты өміршең ерекшелігімен байланыстырады: бірлестіктің әрбір мүшесін оның барлық құқығымен тұтас қауымның пайдасына қарай ысыру қажет, ал егер кімде-кім ортақ ерікке бағынудан бас тартса, оны күш арқылы еркін болуға мәжбүр етеді. Тұлғаның абсолютті еркіндігін айта отырып, Руссо оны бағындырудың тұтас жүйесіне келеді. Руссо бойынша әлеуметтік-саяси тұрғыдан еркіндік құқықты өзіне-өзі беретін халықтың дербестігін білдіреді. Белгілі бір басқарушыға көнуге келісім білдіргенде халық суверен ретінде жоғалады, яғни ол халық болудан қалады. Сондықтан да өз заманындағы мемлекет пен азаматтық қоғамдағы адамның жағдайы адамның бастапқы табиғи жағдайдағы еркіндігі мен табиғатпен, өз-өзімен жасаған келісімнің өңін ауыстырған формасы ретінде бағаланады. Жеке меншік қатынасқа негізделген, яғни өзінің билігіне бағындыру мен бәрін өзінің меншігіне айналдыруға ұмтылған азаматтық қоғамда еркін адам жоқ: еркін болып туылған адам барлық жерде құрсауда, өйткені ол өзімен-өзі араз. Осы қалыптасып отырған жағдайдан шығу жолын ол теңдік пен еркіндіктің жаңа саяси түрін ендіру деп біледі. Оның негізі халық пен билеушінің келісім емес, шын мағынадағы халықтың өз-өзімен келісімі іспетті қоғамдық келісім және осының нәтижесінде суверен саяси организм, ұжымдық жан пайда болады. Руссо осы сөзбен билік өкілеттілігі бар басқарушыны емес, сол өкілеттілікті беретін халықты айтады. Қоғамдық келісім теориясының Руссолық ережесі диалектикалық-логикалық және семантикалық негіздегі халық - суверен және ортақ тұтас ерік ұғымдарына негізделген [6, б. 87].
Руссо бойынша Азаматтық қауымдастық пен Саяси организмде жоғарғы билікке қатынасатын азамат пен мемлекет заңына бағынатын бодан - өзінің негізі жағынан егіз ұғымдар. Азаматтық қоғам мен саяси құқық принципінің өзара қатынасының Руссоның ойының парадоксы ол мемлекеттің пайда болуының тарихи негізі ретіндегі қоғамдық келісім идеясына және табиғи құқықтың әлеуметті жұмылдырудағы құндылықты-нормативті бастамасына күмән келтіруге алып келеді. И.Бентам табиғи құқықты құқықтық идеал ретінде санауға келісе отыра оны нақты қоғамның заңдық негізі мен позитивті құқық ретінде қолдануға болатындығына күмән келтіреді. Табиғи құқық міндетін заңды негізден келіп шығатын позитивті заңдардың легитимділігінің адамгершілік өлшеміне теңеу азаматтық қоғамның терең өзгерісі мен өзін-өзі ұйымдастырудың тәсілі және либералды-демократиялық құқықтық мемлекетпен өзара қатынасының нәтижесі болып табылады.
Мемлекет пен азаматтық қоғам арасындағы ерекшеліктерді көрсетуді XVIII ғ. неміс ағартушысы В.фон Гумбольд жүргізді. Ол мемлекет пен азаматтық қоғамның үш негізгі ерекшелігін көрсетті. Біріншіден бұл азаматтардың өздерінің мүддесімен қалыптасатын ұлттық, қоғамдық ұйымдар жүйесі мен мемлекеттік ұйымдар жүйесі, екіншіден табиғи не ортақ құқық және мемлекет шығаратын позитивті құқық; үшіншіден адам және азамат. Ол осы ретте былай ой түйеді, мемлекет мақсат емес, ол адамның еркіне, оның өз мүмкіндігін жүзеге асыруына бөгет болатынына байланысты В.фон Гумбольд былай деп жазды: Мемлекет неғұрлым көп әсер еткен сайын сол әсерді берушілер де, қабылдаушылар да біріне-бірі ұқсай түседі. Осы кезден бастап бірте-бірте азаматтық қоғам мен мемлекеттің бөлектігі туралы ойлар өріс алып әлеуметтік теңдікті, азаматтық еркіндікті қамтамасыз ететін шектелген конституциялық мемлекет туралы идеялар бой көтере бастады.
Азаматтық қоғамның тым радикалды концепциясын американ буржуазиялық революциясының өкілі Т.Пеин жасады. Оның еңбектерінде мемлекетке қарама-қарсы тұратын азаматтық қоғам мәселесі орталық мәнге ие болды. Ол бойынша мемлекет қажетті зұлымдық: ол неғұрлым аз, әлсіз болған сайын қоғам үшін ол соншалықты пайдалы. Сондықтан да мемлекет билігі азаматтық қоғамның үлесіне қарай шектелуі керек, өйткені кез-келген адамға, қоғамға қатынастағы іш тартушылық тән. Азаматтық қоғам қаншалықты дамыған жетілген болса, ол соншалықты өзінің істеріне көп мән беріп, мемлекетті керек етпейді. Өздеріне тән құқыққа ие еркін және тең адамдар мемлекетке қатынаста өткен кезеңде де, осы кезде де, болашақта да жоғары тұрады. Мемлекетті заңды және өркениетті деп барлық азаматтардың қолдауымен құралған және осы белсенді қолдау конституциялық негізделіп, парламенттік, өкілеттілік тетікпен белгіленгенде ғана айтуға болады. Яғни басқарудың өркениеттік жүйесі - азаматтардың қолдауына сүйенетін өкіметтің конституциялық басқару жүйесі. Мұндай өкіметте құқық болмайды, олардың тек өзінің азаматтарының алдына міндеті ғана бар.
Азаматтық қоғам концепциясын жасауда, толықтыруда және оның мемлекетпен өзара байланысын көрсетуде Гегель көп еңбек сіңірді. Гегель бойынша азаматтық қоғам жеке адамдардан келіп шығатын дербес мүдделердің, мақсаттардың өзара әрекетіне негізделген бірлестіктер жүйесі болса, мемлекет-қоғамдық мақсатты жүзеге асырушы жүйе.
Мемлекет пен азаматтық қоғам екі қарама-қайшы, бірақ тең дәрежеде қажетті бөліктер және әрқайсысы адам қатынасының жеке әлемін құрайды. Мемлекеттің негізінде билік ету, азаматтық қоғамның негізінде еркіндік жатыр. Егер мемлекет бірлікке ұмтылса, азаматтық қоғам көп түрлілікке ұмтылады, өйткені еркіндік кез-келген сыртқы қысымның жоғын білдіреді және өз қалауымен әрекет етуді көрсетеді. Дегенмен мұндай кез-келген еркіндік құқық дәлелі бола алмайды. Еркіндік құқыққа азаматтық тәртіпте заң үстемдік құрған кезде ғана қалыптасады, яғни ие бола алады, өйткені құқықтың өзі еркіндікті құқықтың өзі еркіндікті ортақ заң негізінде өзара шектеу болып табылады. Азаматтық қоғамның қалыптасуы, Гегель бойынша, буржуазиялық мемлекеттің және өзін дербес тұлға ретінде түсінетін құқық пен еркіндікке ие, сонымен қатар қоғам алдындағы моральдық тағы басқа да жауапкершілікті түсінетін азаматтың пайда болуымен байланысты. Азамат ұғымының негізінде еркіндік принципі бар, өйткені тек еркін адам ғана азамат ретінде құқық пен міндеттеме ала алады [7, б. 64].
Біртұтастықты құрай отырып, мемлекет құрамына бірлестіктердің мүшесі ретінде кіре отырып, азаматтар өзара көптүрлі экономикалық, адамгершілік тағы басқа да қатынастардан тұратын жеке, дербес индивидтер ретінде қала береді. Осы қатынастардың бірлігі мемлекеттен бөлек ерекше байланысты құрайды. Егер мемлекет - тұтастықтан келіп шықса, азаматтық қоғам жеке адамдардың арасындағы өзара әрекеттен келіп шығады. Бұл қатынастар саяси қатынастардан мүлдем бөлек. Жоғарғы тұтастық ретіндегі мемлекетке бағына отыра адам бір мезгілде өзінің жеке өмірін өзі анықтайтын еркін адам ретіндегі құқығынан айырылмайды. Осы ретте ол басқа адамдармен қатынасқа түседі және осының негізінде ортақ байланыс пайда болады. Ортақ саяси билікке бағынатын және жеке құқық нормаларымен басқарылатын осы жеке қатынастардың бірлігі азаматтық қоғамды құрайды.
Жалпы Гегельдің халық туралы пікірі жоғары болмағанын айта кету керек, оның ойынша ол өзіне ненің қажет екенін білмейді. Өзіне ненің қажет екенін білу - терең пайымдау мен ақылдылықтың жемісі, ал ол халыққа тән іс емес.
Бірақ бұл пікірдің дұрыс еместігін бүгінгі нақтылық көрсетіп отыр, өйткені үкіметке бақылау жасау үшін халықтың белгілі бір жоғары деңгейдегі сауаттылығы керек. Сауаттылық, білімділік азаматтардың саясатқа қатынасуын кеңейтеді және үкіметтің іс-әрекетін объективті бағалауға, оны нақты бақылауға алуына мүмкіндік береді. Қабілеттілік азаматтардың саяси іс-әрекетінің аясын кеңейтіп, сайлауға қатынасу мен жергілікті өкілеттіліктен бастап мемлекеттің жоғарғы органдарының ісіне қатынасуға мүмкіндік береді.
Азаматтық қоғам мәселесіне К.Маркс та баса назар аударды. Маркс мемлекетті зерттеуде азаматтық қоғамды сараптауға сүйену керектігін жақсы түсінді. Ол бойынша мемлекет қоғамды тудырмайды, керісінше жанұя мен азаматтық қоғам мемлекеттің алғышарттарын құрайды. Маркстің ойы бойынша, жеке меншік маңызды орынды алатын азаматтық қоғам мемлекетті тудырады, ал мемлекет жанұя мен азаматтық қоғамның тарихи дамуының нәтижесі, олардың қызмет етуінің негізі болып табылады. Азаматтық қоғамның іс-әрекеттік, қызметтік аясы тек қана экономика ғана емес, сонымен қатар мәдениет, идеология және осылардан туындайтын қоғамдық қозғалыстарды қамтиды [8, б. 93].
К.Маркс Гегельдің көрсеткен азаматтық қоғам мен мемлекеттің қарама-қайшылықтық табиғатын әрі қарай тереңдете түсті. Егер Гегельде бұл қарама-қарсылық мемлекеттің қарама-қайшылығынан туындаса, Маркс оны азаматтық қоғамның ішкі қарама-қайшылығы арқылы түсіндіреді. Бұл қатардағы ең басты қайшылық таптық негізден туындайды. Қанаушы мемлекет пен езілуші таптардың арасындағы қарама-қайшылық одан да күрделі мемлекет пен азаматтық қоғамның қарама-қарсылығынан келіп шығады.
Азаматтық қоғамның мемлекетпен қарама-қарсылығы адамның әлеуметтік субъект ретінде екіге бөлінуінен де көрінеді. Азаматтық қоғам мен мемлекет - дейді К.Маркс, - бір-бірінен алшақтаған, сондықтан да мемлекеттің азаматы азаматтық қоғамның мүшесі ретіндегі азаматтан ерекшелінеді. Шынайы азамат ретінде ол өзін екі бірлестіктен көреді: бюрократиялық ұйымда және азаматтық қоғам ұйымында.
Осылай, адам екұдай өмір сүруге мәжбүр болады. Азаматтық қоғамда ол дербес адам ретінде әрекет етіп, ол мұнда басқа адамдарды өзінің іс-әрекетіндегі құрал ретінде көретін эгоистік жан ретінде көрінеді және ол мұнда эмпирикалық шынайылықта өзінің сезімдік, индивидуалдық болмысында өмір сүреді. Таза шын мағынадағы азамат болу үшін адам азаматтық қоғам шеңберінен шығып ортақ деңгейге көтерілуі керек және мұның бірден-бір жолы әлеуметтік және саяси революция.
Мемлекетте адам шынайы индивидуалдықтан тәуелсіз және ол мұнда жасанды ортақтыққа ие. Бұл - абстрактілі, жасанды адам қиялдағы суверенитеттің мүшесі. Бірақ мемлекет өміріне қатынаспай, ол қоғамдық жан бола алмайды. Тек осы жерде ғана ол қоғам мүддесін түсінуге жақындайды. Азаматтық қоғам мен мемлекеттің қарама-қайшылығы қоғамдық өмірдің және оның әр түрлі сфераларының бөлінуінің процесі болып табылады. Азаматтық қоғам мемлекет ерекше саяси сфераға көтерілгенде пісіп жетіледі. Буржуазиялық революция сословиелік артықшылықтармен қатар азаматтық қоғамнан саяси құрсауды да алып тастады және оны мемлекеттен бөліп алады. Мемлекеттің азаматтық қоғамнан алшақтау процесі бір жағынан оның мемлекет әсерінен және езгісінен босауына және екінші жағынан азаматтық қоғам тарапынан әр түрлі құқықтық және басқа да әлеуметтік институттар арқылы мемлекетті бақылауға алуына алып келеді. Осылай азаматтық қоғам Маркс түсінігінде мемлекеттің үстем билігінен босанған және оны өзінің бақылауына алған буржуазиялық қоғам болып табылады [9, б. 96].
Жоғарыда келтірілген азаматтық қоғамға қатысты пікірлерден оған тән негізгі ерекшеліктерді көрсетуге болады. Біріншіден азаматтық қоғамның пайда болуы таптық-феодалдық шеңберден шығу мен капиталистік өндірістік қатынастардың дамуымен байланысты. Екіншіден азаматтық қоғам қоғамдық дамудың белгілі бір анық кезеңінде пайда болады және мемлекеттің тарихи өтпелі формаларымен байланысты және мемлекетпен барлық кезде қарама-қайшылықтағы диалектикалық бірлікте көрінетн құбылыс болып табылады. Үшіншіден азаматтық қоғам шеңберінде адамның тұлғалық мәні өсіп, ол осы ретте боданнан азаматқа айнала бастайды.
Азаматтық қоғам - адамға өзінің азаматтық құқығын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін және қоғам мүшелерінің әртүрлі қажеттіліктері, мүдделері мен құндылықтарын білдіретін мемлекеттік емес, қоғамдық қатынастар мен институттардың жүйесі. Азаматтық қоғам мемлекетке кез-келген түрде қарама-қарсы тұратын және одан бөлінген әлеуметтік кеңістік емес. Керісінше, азаматтық қоғам мен мемлекет бір-бірімен өзара бірқатар тұтас құрылымдық байланыстармен жалғасқан, өйткені мемлекет қоғамдық өмірде - делдалдық қызмет атқара отыра азаматтық құндылықтар мен институттармен беттеспеуі мүмкін емес, өйткені азаматтық қоғам белдеулік байланыстар жүйесі арқылы барлық қоғамдық қатынастарды қамтиды. Оның үстіне бірқатар қоғамдық элементтер мен институттар шекаралық жағдайды иеленеді, яғни олар бір мезгілде мемлекеттік құрылымдармен де, азаматтық қоғам институттарымен де байланысады. Бұған билік басындағы саяси партиялар мысал бола алады, өйткені ол азаматтық қоғамның қойнауынан шыға отыра, бір мезгілде өзінің күнделікті іс-әрекеті мен қызмет атқаруында мемлекеттік билікпен өте тығыз байланыста көрінеді [10, б. 42].
Азаматтық қоғамның күшті қосалқы бөліктерінің болуы оның мемлекетпен қатынасындағы тең құқықты ынтымақтастықтың пайда болуына алып келеді. Осындай екіжақты тиімді ынтымақтастықтың қалыптасуына біршама маңызды факторды саяси режим ойнайды. Яғни саяси режимнің жағдайына байланысты олардың өзара әрекеті әрқалай қалыптасады. Егер тоталитарлық режимдерге барлық кезде азаматтық қоғамның белсенді және солғырт түрдегі текетіресі тән болса, өтпелі кезеңде азаматтық қоғамды мемлекетке белсенді түрде қарсы қоюды көрер болсақ, демократиялық режимнің басымдылығы онда екеуінің арасында өзара пайдалы ынтымақтастықтың орнауы болып табылады. Демократиялық қоғамда азаматтық қоғам тек қана мемлекеттің әсерін қабылдаушы салғырт тұсы емес, ол мұнда мемлекеттің екеуіне бірдей маңызды мәселелерді шешудегі серіктесі болып табылады.
1.2 Азаматтық қоғам туралы түсініктің мазмұны
Мемлекеттік биліктің сәйкес органдарында жасалған некені көбінесе іс жүзіндегі неке деп атайды.
Құқықта - қылмыс нәтижесінде материалдық зардапқа ұшыраған жеке немесе заңды тұлғаның (азаматтық қуынушының) кінәліге мүліктік талап етуі. Қылмыстық істі жүргізудің жалпы тәртіптері бойынша, қылмыстық іспен бірге қарастырылады.
Отандық саяси ғылымдағы азаматтық қоғам мәселесін зерттеудегі түрлі әдіс-тәсілдер қолданылуына сәйкес түрлі тұжырымдамалық-әдіснамалық негіздеме енгізуге ұмтылған қазақстандық зерттеушілерді бірнеше топқа бөліп қарастырамыз: азаматтық қоғам батыстық үлгідегі құндылық емес, оның қайнар көзі қазақ халқының саяси мәдениетінде де бар деген ұстанымдағы және ондағы ұлттық мүдде туралы ой қозғаушылар, азаматтық қоғамдағы құндылықтар жүйесі, ондағы сана-сезім, саяси мәдениет мәселесін азаматтық зерттеушілер, азаматтық қоғам адам құқығының кепілі деген бағыт, азаматтық қоғамдағы гендер мәселесін қарастырушы топ, азаматтық қоғамдағы жастар мәселесі, саяси қатысу туралы зерттеулер, азаматтық қоғамдағы үкіметтік емес ұйымдардың қызметін зерттеушілер, Қазақстан мен шетелдегі азаматтық қоғамдарды салыстырушылар, азаматтық қоғам институттарының саяси жанжалдарды шешудегі рөлі туралы ізденістер, азаматтық қоғам туралы жалпы зерттеулер [11, б. 45].
Бұл азаматтық қоғам қызметінің теориялық және практикалық мәселелерін талдау қазақстандық саяси ғылымда фрагментарлық сипатта болып, кешенді түпкілікті зерттелмегенін айғақтайды.
Саясаттанушылардың көбісі азаматтық қоғамның түсінігін заңды ретте қызмет етеді де, өзінің қызметінде мемлекеттен тәуелсіз азаматтардың ерікті ассоциациялары мен одақтарының жиынтығы деп түсіндірген. Бұл шындыққа жақын болса да, мазмұны жағынан азаматтық қоғамның түсінігін толық аша қоймайды. Осы түсінік қоғам өмірінің көп салаларын және әр түрлі әлеуметтік топтардың қызығушылықтарын қамтитындай кең ауқымды.
Азаматтық қоғам мен демократияның өзара тығыз байланысынан өзгермейтін аксиома шығады: демократиялы мемлекет қана нағыз азаматтық қоғам құра алады және де азаматтық қоғам ғана демократияның өзгермес негізі болады.
Азаматтық қоғамның құрамдас элементтері сегіз: жеке тұлға, лоббилік топтар, қоғамдық ұжымдар мен қозғалыстар, саяси клубтар мен үйірмелер, жергілікті өзін-өзі басқару, діни қауымдар, білім беру саласы, мемлекеттік емес бұқаралық ақпарат құралдары.
Сондай-ақ қоғамның ішіндегі ұйымдардың өзіндік қызығушылықтарын сезінуі мен олардың саяси жағынан қатысуына бастамашылық жасауға қабілетті әлеуметтік түрліліктен пайда болатын әлеуметтік қабаттың түрлеріне жатқызамыз. ҮЕҰ әлеуметтік мүдделерді білдіру мақсаты мен тәсілдеріне, қолданылатын ресурстары мен билікке әсер ету әдістеріне қарай реттелген жіктемесі жасалады. Қоғамдық ассоциациялардың белсенділігі артуы мен мүшелерінің саны артуына әсер етуші факторлар анықталған.
1.3 Азаматтық қоғамның қалыптасу себептері мен оның қызмет ету негіздері
Теориялық тұрғыдан қарағанда азаматтық қоғам - бұл мемлекеттен дербес дамитын қоғамдық ұйымдар жиынтығы іспетті. Яғни азаматтық қоғам мемлекеттің дамуына тікелей әсер ететін, оның өркениетті жолдармен қалыптасуына ықпал ететін қоғамдық институттардың жүйесі.
Кесте 1 - Азаматтық қоғам мен мемлекеттің арақатынасы
Азаматтық қоғам
Мемлекет
Қызмет ету мазмұны
Тұлғалардың күнделікті өмірде жүзеге асыратын мүдделерін үйлестіру
Әлеуметтік топтардың, таптардың, этностардың жалпыға бірдей қажетті мүддесін жүзеге асыру
Жүзеге асырушы құралдары
Әдет-ғұрып, ізгілік, өнеге, салт-дәстүр, мәдениет пен құқықтық нормалар және т.б.
Конституция, билік, өктемдік, құқық
Саяси бастаулар
Партиялар, қозғалыстар, азаматтардың мүддесін білдіретін қоғамдық және діни бірлестіктер (мемлекеттікүкіметтік емес ұйымдар)
Азаматтық қоғамның негізі:
Ажырамас құқықтарға ие ерікті тұлға және сол құқықтарды жүзеге асыра алатын мемлекеттік емес ұйымдар
Мемлекеттің негізі:
Саяси институттар, заң шығарушы, атқарушы және сот биліктерінің органдары
Осы кесте негізінде - мемлекет пен азаматтық қоғамның өзара қарым-қатынасы ерікті сипатта болуы керек, белгілі қарама-қайшылықтар туындай бастаған сәтте оларды екі жақты түрде, бір келісімге келіп шешу керек, сонда ғана мемлекет пен азаматтық қоғам бір-бірімен тығыз байланыста еркін өмір сүре алады деген ой-пікір туындайды [12, б. 63].
Құқықтық мемлекет орнату концепциясына пікір айтып өте зор үлес қосқан атақты ғалымдар: Г.Гроцкий, Б.Спиноза, Д.Локк, Ш.Монтескье, Д.Дидро, П.Гольбах, Т.Джефферсон, Вольтер, Гельвеций, Кант, т.б.
Сонымен, мемлекет пен азаматтық қоғам бір-бірімен ажырамас байланыста көрініп, біртұтас организмнің екі бөлігін құрайды. Азаматтық қоғам институттарының мемлекеттен тәуелсіздік деңгейі қоғамдық-саяси жүйенің демократиялылығына, қоғамдағы биліктің ерекшелігі мен бөлінуіне шешуші әсер етеді. Мұндай қоғамда билік бір қолда жинақтала алмайды, ол полицентристік негізде шектеледі. Биліктің заң шығару, атқару және соттық болып бөлінуі әр түрлі қоғамдық субъектілердің арасындағы экономикалық, әлеуметтік және саяси қызметтерді, іс-әрекет сфераларын әрқайсысына бөліп беру және шектеу демократиялық қоғамдық-саяси жүйенің маңызды өмірлік принципі болып табылады. Тұтас алғанда азаматтық қоғам жеке өмірлік іс-әрекеттің саласы ретінде өзіне әртұрлі әлеуметтік және саяси субъектілердің мүдделері мен қажеттіліктерін қамтиды, ал бұл олардың бір-біріне қарсы тұруына, жанжалға алып келеді, ал бұлар өз кезегінде жеке және мемлекеттік мүдделердің арасындағы қарама-қайшылықпен толығады. Азаматтық қоғам субъектілерінің арасындағы керағарлықтың өткірлігін үйлесімдік туғызуда ең жоғарғы төреші болып мемлекет тұруы керек. Мемлекетсіз азаматтық қоғам бірқалыпты өз міндетін атқара алмайды: онда әр түрлі әлеуметтік топтардың, қоғамдық ұйымдардың бір-біріне қарсы тұруы ыдырау процесіне алып келеді және керісінше еркін өзіндік дамудағы азаматтық қоғамсыз мемлекет ешқашан демократиялық бола алмайды.
1.4 Азаматтық қоғамның Қазақстанда қалыптасуы мен негіздері
Азаматтық қоғамның төмендегідей құрылымы бар:
Азаматтық қоғамның құрылымы
- еркін индивидтерді өзіндік идеяның пайда болуы және мемлекеттік биліктің оған тікелей араласпауы, заңмен қорғалған тәуелсіз ұйымдары.
- қоғамдағы мемлекеттік және саяси емес қатынастардың: эконо-микалық, әлеуметтік, отбасылық, рухани, діни және т.б. жиынтығы; бұл адамдардың жеке өмірі, олардың салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы;
- ерікті түрде құрылған адамдардың алғашқы қауымы (отбасы, ас-социация, шаруашылық корпорациялары, қоғамдық ұйымдар, түрлі бірлестіктер және т.б.);
Сурет 1. Азаматтық қоғамның құрылымы
Осылайша, дамушы елдердегі азаматтық қоғамның құрылымын қоғамдық қатынастардың ауқымды бөлігі, азаматтардың әр түрлі ерікті ұйымдары, лоббистік және тағы басқа топтардың ассоциациялары, қайырымдылық қорлары, мүдделестер клубы, шығармашылық, кооперативтік бірлестіктер, түрлі қоғамдық-саяси, діни және тағы басқа ұйымдар мен одақтар құрайды. Олардың барлығы қоғамның барлық саласында әр түрлі әлеуметтік мүдделерді білдіреді.
Осы аталған бірлестіктер мен комитеттер азаматтардың сенімін жаулауға тырысып, көбінесе бір-біріне қарсы тұрады, жүргізілген саясаттың әр түрлі негативті жақтарын қатты сынға алады. Олар барлық деңгейдегі басқарушылар ортасына әр түрлі сұрақтар қою арқылы мемлекеттік органдар алдында өздерінің мүшелерінің мүдделері мен құқығын қорғайды, олардың тілегі мен қажеттіліктерін қанағаттандыруға тырысады.
Билік пен билеушілерге деген құрмет аса күшті болды да, адамдардың өмірі ежелгі әдет-ғұрып пен құндылықтарға сәйкес бірізділікпен өтіп жатты. Тәуелсіз ұйымдар мен құрылымдар илеясының маңызы шамалы болды. Жер және басқа меншік бүкіл отбасының дәулеті болды [13, б. 93].
Патшалы Ресейдің отарлау саясаты Қазақстанның қоғамдық және саяси өмірін түбірімен өзгертті. Хандық құрылым мен көшпенді өмірін түбірімен өзгертті. Хандық құрылым мен көшпенді мәдениет бұзылды. Осы өзгерістердің нәтижесінде жаңа қоғамдық топтар - жұмысшылар мен отырықшы шаруалар пайда болды. Олардың көпшілігі шаруашылық құқық жойылғаннан кейін Ресейден келіп қоныстанды.
Дегенмен, бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде орыстардың қазақтарды әсерге күштеп аламыз деген әрекеті ұлт-азаттық көтеріліске ұласты.
Қазан төңкерісі кезінде кейбір ұлтшыл топтар Қазақстардағы революциялық қозғалысты пайдаланып, саяси билікті жеңіп алып, Қазақстанның тәуелсіздігін жариялағысы келді. Бірақ революция жеңгеннен кейін, большевиктердің орнатқан билігі Қазақстан қоғамы мен халқына ауыр тиді.
Қазақстанда жаңа таптық құрылым - өнеркәсіп жұмысшылары мен қолөнершілері пайда болды. Колхоздар құрылып, өзі жері жоқ ауыл шаруашылығы жұмысшыларының жаңа табы пайда болды. Хандық билікті кеңес үкіметі жаңа автолитарлық билікпен - коммунистік партияның шексіз билігімен алмастырады.
Бұрынғы Кеңестер Одағының көптеген елдеріндегі тоталитарлық режимінің құлауы алдында халық бұқарасының белсенділігі күрт өрледі. Қазақстан тарихта кеңес билігіне қарсы екі ірі қозғалыс жасаған ел ретінде танылды. Кеңестер заманында өз көзқарастарын жұртшылыққа білдіру және коммунистік билік орындарымен пікірталасына қатысу үшін ұйымдар құрған топтар мен жеке адамдар болды. Бірақ азаматтық қоғамның өмір сүруіне қажетті жағдайлар болған жоқ еді. Қазақстан өзінің тәуелсіздігін жариялаған кезде азаматтық қоғамның негіздерін қамтамасыз ететін әлеуметтік-экономикалық және саяси құрылымдар мүлде жоқ болатын. Қазақстанда азаматтық қоғамның қалыптасуына қандай факторлардың тежеу болғанын атап көрсетеміз:
oo Қазақстанға танылған жаңару үлгілері;
oo Демократиялық процестің жылдамдығы мен қоғамның бұған дайынсыздығы;
oo Байланыс технологиясы мен ақпарат таратудың қажетсіздігі;
oo Демократиялық ҮЕҰ қызмет етуіне қажетті қоғамдық капитал деңгейінің төмендігі;
oo Бүкіл дүниежүзілік, соның ішінде кеңестік елдермен салыстырғанда Қазақстанның оқшаулығы [14, б. 20].
Соған қарамастан, Қазақстанда жоғары деңгейдегі сауаттылық пен білімділік және әлеуметтік қамсыздардыру мен қоғамдық ұйымдар жүйесі бар еді. Сонымен бірге, Кеңестер Одағының барлық жеріндегідей, Мәскеудің басқаруы қоғамдық өмір салаларын толық қамти алмады. Сондықтан қазақстандықтар кейбір салаларды ерікті түрде таңдап алып, өздері басқарды.
Азаматтық қоғамның қалыптасуы мен дамуында мемлекеттің құқықтық үлгідегі мемлекет болуы, қоғамның мәдени-рухани жағдайы және ел азаматтарының ерікті азаматқа айналуы маңызды фактор болып есептеледі. Азаматтық қоғам азаматтар мен адамдардың табиғи және белгіленген құқықтарын мойындайтын, қамтамасыз ететін, қорғауын ескеретін, құқықтық демократиялық мемлекетпен тығыз байланыста. Мұнда негізінен құқықтық жүйе басты рөл атқарады. Бұл орайдағы жетістіктеріміз 1990 жылғы 25 қазанда қабылданған Қазақ КСР егемендігі туралы Декларациясы, 1991 жылы 16 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі туралы Конституциялық заңы, 1993 жылы 28 қаңтарда қабылданған ең алғашқы Қазақстан Республикасының Конституциясы, одан соң бүкіл халықтық референдумда 1995 жылы референдумда 1995 жылы 30 тамызда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы және т.б. заңдық актілермен байланыстырылады [15, б. 39].
Қазақстан Республикасында азаматтық қоғам идеялары 20 ғасырдың 80 жылдарының ортасында бой көрсеткенімен, еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін, шынайы құқықтық тұрғыда негізделе бастады. Елімізде азаматтық қоғамды қалыптастыруды мынандай кезеңдерге бөліп көрсетуге болады: бірінші кезең - 1990-1995 жылдар аралығында азаматтық қоғам идеялары алғаш рет, құқықтық тұрғыда негізделе бастады; екінші кезең - 1995-1998 жылдар аралығында азаматтық қоғамның негізгі институттарын тұрақтандыру кезеңі; үшінші кезең - 1998 жылдан бастап бүгінгі күнге дейінгі кезең, азаматтық қоғам институттарын Қазақстанның шындығына бейімдеп, оның теориялық және ұзақ уақыттық даму бағыттарын айқындауға қадамдар жасау кезеңі. Оның ерекше сатысы 2006-2011 жылдар аралығындағы азаматтық қоғамның даму бағдарламасын айқындау болып табылады. Қазіргі таңда қалыптасып жатқан қазақстандық азаматтық қоғамды бес жүйеге бөлуге болады: әлеуметтік, саяси, экономикалық, рухани-мәдени және ақпараттық жүйе.
Осы көрсетілген азаматтық қоғам жүйелерінің сапалы дамуына зор маңызды үлес қосатын мемлекет пен құқық, қоғамдық ұйымдар мен партиялар және қоғамдағы демократияның жоғарғы дәрежеде болуы. Ал осы аталып кеткен жүйелерді жоғары дәрежеге жеткізу үшін Қазақстан Республикасында заң әзірлеудегі шығармашылық процесте қабылданып жатқан нормативтік-құқықтық актілер бұған негіз бола алады.
Қазақстандықтардың азаматтық қоғамды қалыптастырудағы белсенділіктерінің құқықтық негіздері қазіргі таңда мемлекет тарапынан билікті басқарып отырған лауазымды тұлғалардың азаматтық қоғам ұғымын толыққанды түрде түсінбеуін айта кету жөн [16, б. 67].
Қазақстан Республикасында қазіргі таңда жоғарыда аталып кеткендей Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың тікелей араласуымен азаматтық қоғамды және құқықтық мемлекетті қалыптастырудың құқықтық негіздерін және саяси бағытын қалыптастыру үстінде. Оған дәлел - азаматтық қоғамның қалыптасуына ұйытқы болатын 2002 жылы құрылған Қазақстан халықтары Ассамблеясы, 2004 жылы құрылған Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы Демократия және азаматтық қоғам мәселелері жөніндегі ұлттық комиссия мен т.б. мемлекет тарапынан құрылған органдардың қызметтері.
Қазақстандық сәйкестікті қалыптастыру саласында қазақстандық патриотизмді қалыптастыру мен жалпықазақстандық мәдениетті одан әрі дамытуда мемлекет мынадай міндеттерге ие:
- рухани бірлік, халықтар достығы, ұлтаралық келісім идеяларын қалыптастыру мен тарату, қазақстандық патриотизм сезімін уағыздау;
- Қазақстан халқының тарихы мен мәдениеті туралы білімді тарату, тарихи мұраны сақтау және этникалық топтардың ұлттық ерекшелігі мен өзара іс-қимыл дәстүрлерін одан әрі дамыту;
- халықтың денсаулығын жақсартудың мемлекеттік бағдарламасын іске асыруға қатысу, дәстүрлі отбасылық құндылықтары насихаттау және отбасы институтын жан-жақты нығайту, бала туу деңгейін көтеруге жағдай жасауға жәрдемдесу;
- мемлекеттік қызмет пен қоғамдық-саяси қызметтің неғұрлым маңызды салаларында жұмыс істеуге қабілетті, жалпықазақстандық мемлекеттік сана-сезімі мен ділі қалыптасқан ұлттық кадрлар даярлау жүйесін әзірлеуге қатысу;
- ұлттық саясат саласында маманданатын мемлекеттік қызметшілердің біліктілігін арттыруға жәрдемдесу, мемлекеттік қызметке аз ұлттар өкілдерін тарту.
Мәдениет ұғымы халықтың салт-дәстүрлері, ұлттық үлгідегі киімдері, фольклоры, тілі т.б. ұштасады. Бірақ мәдениет бұдан да кең мағынаны білдіреді. Қоғамдық өмірдің мәдени негіздерін дамытуда білім беру мекемелерінің алатын орны ерекше. Қазақстан өзінің ұлттық мүддесі мен құндылықтарын тарататын төл оқулықтары мен білім беру жүйесін құруға талпынуда. Сондай-ақ білім беру мекемелері жергілікті талаптарға сай оқу жоспарлары мен оқу әдістерін таңдауға еркіндік алды. ЮНЕСКО және Еуропа Одағы сияқты халықаралық ұйымдар өздерінің мәдени және ағарту жоспарлары арқылы Қазақстан Үкіметімен ынтымақтасып жұмыс жүргізуде.
Кез-келген қоғамның діни құндылықтары адамдардың сол қоғам аумағындағы моральдық нормалары мен адамгершілік мінез-құлық шарттарын қалыптастыруға көмектеседі.
Қазақстан - өз азаматтарының қалаған дінге сенуіне, өзінің діни сенімдеріне сәйкес әрекет ету мүмкіндігіне кепілдік беретін зайырлы мемлекет. Мемлекет берген сенімін 1992 жылы қабылданған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz