Қағаздан аудару
Кіріспе 3
1 Қағаздан аударудың өзгешелігі 3
1.1 Жазбаша аударудың түсінігі 3
1.2 Жазбаша аударудың түрлері және олардың ерекшеліктері 3
2 Көркем шығармаларды жазбаша аударудың өзгешелігі 3
2.1 Көркем шығарманы аударудағы қиыншылықтар 3
2.2 Көркем мәтіндегі ақпаратты рәсімдеудің құралдары 3
2.3 Көркем мәтінді аударудағы интерпретациялау 3
2.4 Поэзияны аударудағы қиындықтар 3
Қорытынды 3
Қолданылған әдебиеттер тізімі 3
1 Қағаздан аударудың өзгешелігі 3
1.1 Жазбаша аударудың түсінігі 3
1.2 Жазбаша аударудың түрлері және олардың ерекшеліктері 3
2 Көркем шығармаларды жазбаша аударудың өзгешелігі 3
2.1 Көркем шығарманы аударудағы қиыншылықтар 3
2.2 Көркем мәтіндегі ақпаратты рәсімдеудің құралдары 3
2.3 Көркем мәтінді аударудағы интерпретациялау 3
2.4 Поэзияны аударудағы қиындықтар 3
Қорытынды 3
Қолданылған әдебиеттер тізімі 3
Аударма – адамның қызметтерінің бір түрі. Қызмет – бұл субъектінің қандай да бір шынайылыққа қатысты қатынасын білдіретін психологиялық түсінік.
Аударма — бір тілде бейнеленген мазмұнды екінші бір тілге әрі дәл әрі толық қайталай бейнелейтін тілдік қимыл. Тіл ғалымдарының деректерін негізге ала отырып, қазіргі таңда дүниеде 2796 тіл бар екенін ескерек, аударма қызметінің қаншалықты маңызды екенін білеміз. Аударма әрқашанда адамдар, қауымдар, халықтар арасындағы тәжірибе алмасудың дәнекері. Аударма сөз, әдебиет, публицистика ғылымдарының ажырамас бір бөлігі. Әрі халықты рухани жағынан дамытудың күшті құралы. Аударма халықтың мәдени өмірінің бір саласы, халықтар арсындағы үзілмейтін үрдістің бірі. Адамзат аударма арқылы араласып құралады.
Көркем аударма – әдеби шығарманың бір тілден екінші тілге аударылған нұсқасы, көркем әдеби шығармашылықтың бір саласы. Орта ғасырлардан бастап қазақ әдебиетінде де шығыста бұрыннан белгілі сюжетті арқау ете отырып шығарма жазу дәстүрі болған. Оларды бүгінгі дәуірде қалыптасқан мағынада аударма деуге келмейді. Олар кейде еркін аударма деп саналғанмен, шынында төлтума шығарма сипатына ие болған. Шынайы аударма қалайда түпнұсқаға сәйкес болуы шарт. Көркем аударма түпнұскаға мағынасы қаншалық жақын келетініне орай дәлме- дәл аударма, еркін аударма, сәйкес аударма деп ажыратылады. Көркем аудармада әдеби шығарма бастан аяқ сөзбе-сөз тәжімаланбайды, сөздердің мағынасын, көркемдік қуатын, бейнелік әсерін неғұрлым толық жеткізу мақсат етіледі. Аударма жасаушы адам кем дегенде екі тілді жақсы білуі қажет. Онсыз аударма сапасы ойдағыдай шықпайды, түпнұсканың ұлттық сипаты, өзіндік өзгешеліктері сақталмайды. Аудармада сөз қолдану, ойдың мағынасын толық жеткізу, көркемділігін жоғалтпау, маңызын төмендетпеу сияқты талантар толық сақталуы шарт. Аударма - әдебиеттің кең арналы, мол саласының бірі. Аударма арқылы бір халықтың таңдаулы әдеби шығармаларынан басқа халықтың өкілдері сусындай алады. Көркем аударманың қасиетін арттырып, түп- нұсканың мағыналық байлығын, ой-толғамдары мен сезім иірімдерін, көркемдік өзгешеліктерін жаңғыртып, жарқырататын қайта туғызатын суреткерлік шеберлік. Көркем аударманың бүгінгі әдеби процесте алатын орны үлкен.
Осы орайда, зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазіргі ағылшын тіліндегі қағаздан аударудың ерекшеліктерін зерттеу.
Курстық жұмыстың мақсаты: Аударманың түрлерінің айырмашылықтарын анықтау, қағаздан аударудың өзіндік ерекшеліктеріне баға беру.
Аударма — бір тілде бейнеленген мазмұнды екінші бір тілге әрі дәл әрі толық қайталай бейнелейтін тілдік қимыл. Тіл ғалымдарының деректерін негізге ала отырып, қазіргі таңда дүниеде 2796 тіл бар екенін ескерек, аударма қызметінің қаншалықты маңызды екенін білеміз. Аударма әрқашанда адамдар, қауымдар, халықтар арасындағы тәжірибе алмасудың дәнекері. Аударма сөз, әдебиет, публицистика ғылымдарының ажырамас бір бөлігі. Әрі халықты рухани жағынан дамытудың күшті құралы. Аударма халықтың мәдени өмірінің бір саласы, халықтар арсындағы үзілмейтін үрдістің бірі. Адамзат аударма арқылы араласып құралады.
Көркем аударма – әдеби шығарманың бір тілден екінші тілге аударылған нұсқасы, көркем әдеби шығармашылықтың бір саласы. Орта ғасырлардан бастап қазақ әдебиетінде де шығыста бұрыннан белгілі сюжетті арқау ете отырып шығарма жазу дәстүрі болған. Оларды бүгінгі дәуірде қалыптасқан мағынада аударма деуге келмейді. Олар кейде еркін аударма деп саналғанмен, шынында төлтума шығарма сипатына ие болған. Шынайы аударма қалайда түпнұсқаға сәйкес болуы шарт. Көркем аударма түпнұскаға мағынасы қаншалық жақын келетініне орай дәлме- дәл аударма, еркін аударма, сәйкес аударма деп ажыратылады. Көркем аудармада әдеби шығарма бастан аяқ сөзбе-сөз тәжімаланбайды, сөздердің мағынасын, көркемдік қуатын, бейнелік әсерін неғұрлым толық жеткізу мақсат етіледі. Аударма жасаушы адам кем дегенде екі тілді жақсы білуі қажет. Онсыз аударма сапасы ойдағыдай шықпайды, түпнұсканың ұлттық сипаты, өзіндік өзгешеліктері сақталмайды. Аудармада сөз қолдану, ойдың мағынасын толық жеткізу, көркемділігін жоғалтпау, маңызын төмендетпеу сияқты талантар толық сақталуы шарт. Аударма - әдебиеттің кең арналы, мол саласының бірі. Аударма арқылы бір халықтың таңдаулы әдеби шығармаларынан басқа халықтың өкілдері сусындай алады. Көркем аударманың қасиетін арттырып, түп- нұсканың мағыналық байлығын, ой-толғамдары мен сезім иірімдерін, көркемдік өзгешеліктерін жаңғыртып, жарқырататын қайта туғызатын суреткерлік шеберлік. Көркем аударманың бүгінгі әдеби процесте алатын орны үлкен.
Осы орайда, зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазіргі ағылшын тіліндегі қағаздан аударудың ерекшеліктерін зерттеу.
Курстық жұмыстың мақсаты: Аударманың түрлерінің айырмашылықтарын анықтау, қағаздан аударудың өзіндік ерекшеліктеріне баға беру.
1. Белянин В.П. Психолингвистические аспекты художественного текста. – М.: Изд-во МГУ, 2008. – 123 с.
2. Бреус Е.В. Основы теории и практики перевода с русского языка на английский. – М.: УРАО, 2009. – 207 с.
3. Гончаренко С.Ф. История языкознания: Учеб. пособие. 2005. – 672 стр.
4. Казакова Т.А. Практические основы перевода – СПб.: Союз 2005. – 319 с.
5. Каменская О.Л. Текст и коммуникация: Учеб. пособие для институтов и факультетов иностр. языков. – М.: Высшая школа, 2010. – 152 с.
6. Комиссаров В.Н. Теория перевода – М.: Высшая школа, 2010. – 253 с.
7. Левин Ю.Д. Проблема переводной множественности // Литература и перевод: проблемы теории. – М.: Прогресс, 2012. – С. 23–34.
8. Миньяр-Белоручев Р.К. Теория и методы перевода – М.: Московский Лицей, 2006. – 207 с.
9. Ревзин И.И., Розенцвейг В.Ю. Основы общего и машинного перевода. – М.: Высшая Школа, 2004. – 243 с.
10. Рущаков В.А. Основания лингвистического перевода и проблемы сопоставления. СПб.: – СПбГИЭА, 2006. – 125 с.
11. Черняховская Л.А. Перевод и смысловая структура. – М., 2006. – 169 с.
12. Чужакин А., Палажченко П. Мир перевода. – М.: Валент, 2007. – 224 с.
13. Чуковский К.И. Высокое искусство: принципы художественного перевода. – СПб.: Азбука-классика, 2008. – 442 с.
14. Bell, Roger T. Translation and Translating. Longman, 2011. – 341 с.
15. Newmark, Peter. Paragraphs on Translation. Multilingual Matters Ltd, 2003. – 188 с.
16. The Complete Poems by Anna Akhmatova. Transl. by Judith Hemschemeyer. In 2 vol. – Cambridge, Mass., 2002. – 214 с.
17. Thurber, James. My Own Ten Rules for a Happy Marriage. The Oxford Book of Essays. Ed. John Gross. Oxford: Oxford University Press, 1991. C. 462–470.
18. Латышев Л.К. Межъязыковые трансформации как средство достижения переводческой эквивалентности.//Семантико-синтаксические проблемы теории языка и перевода. - М., 2006. - 107с.
19. Левицкая Т. Р. Проблемы перевода: на материале современного английского языка. - М.: Межд. отн., 2008, - 262с.
20. Левицкая Т., Фитерман А. Почему нужны грамматические трансформации при переводе?//Тетради переводчика. - М., 2011. - Вып. 8.
21. 11. Львовская З.Д. Теоретические проблемы перевода. - М., 1985, - 214с.
2. Бреус Е.В. Основы теории и практики перевода с русского языка на английский. – М.: УРАО, 2009. – 207 с.
3. Гончаренко С.Ф. История языкознания: Учеб. пособие. 2005. – 672 стр.
4. Казакова Т.А. Практические основы перевода – СПб.: Союз 2005. – 319 с.
5. Каменская О.Л. Текст и коммуникация: Учеб. пособие для институтов и факультетов иностр. языков. – М.: Высшая школа, 2010. – 152 с.
6. Комиссаров В.Н. Теория перевода – М.: Высшая школа, 2010. – 253 с.
7. Левин Ю.Д. Проблема переводной множественности // Литература и перевод: проблемы теории. – М.: Прогресс, 2012. – С. 23–34.
8. Миньяр-Белоручев Р.К. Теория и методы перевода – М.: Московский Лицей, 2006. – 207 с.
9. Ревзин И.И., Розенцвейг В.Ю. Основы общего и машинного перевода. – М.: Высшая Школа, 2004. – 243 с.
10. Рущаков В.А. Основания лингвистического перевода и проблемы сопоставления. СПб.: – СПбГИЭА, 2006. – 125 с.
11. Черняховская Л.А. Перевод и смысловая структура. – М., 2006. – 169 с.
12. Чужакин А., Палажченко П. Мир перевода. – М.: Валент, 2007. – 224 с.
13. Чуковский К.И. Высокое искусство: принципы художественного перевода. – СПб.: Азбука-классика, 2008. – 442 с.
14. Bell, Roger T. Translation and Translating. Longman, 2011. – 341 с.
15. Newmark, Peter. Paragraphs on Translation. Multilingual Matters Ltd, 2003. – 188 с.
16. The Complete Poems by Anna Akhmatova. Transl. by Judith Hemschemeyer. In 2 vol. – Cambridge, Mass., 2002. – 214 с.
17. Thurber, James. My Own Ten Rules for a Happy Marriage. The Oxford Book of Essays. Ed. John Gross. Oxford: Oxford University Press, 1991. C. 462–470.
18. Латышев Л.К. Межъязыковые трансформации как средство достижения переводческой эквивалентности.//Семантико-синтаксические проблемы теории языка и перевода. - М., 2006. - 107с.
19. Левицкая Т. Р. Проблемы перевода: на материале современного английского языка. - М.: Межд. отн., 2008, - 262с.
20. Левицкая Т., Фитерман А. Почему нужны грамматические трансформации при переводе?//Тетради переводчика. - М., 2011. - Вып. 8.
21. 11. Львовская З.Д. Теоретические проблемы перевода. - М., 1985, - 214с.
Курстық жұмыс:
Қағаздан аудару
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Қағаздан аударудың өзгешелігі 5
1.1 Жазбаша аударудың түсінігі 5
1.2 Жазбаша аударудың түрлері және олардың ерекшеліктері 14
2 Көркем шығармаларды жазбаша аударудың өзгешелігі 19
2.1 Көркем шығарманы аударудағы қиыншылықтар 19
2.2 Көркем мәтіндегі ақпаратты рәсімдеудің құралдары 24
2.3 Көркем мәтінді аударудағы интерпретациялау 27
2.4 Поэзияны аударудағы қиындықтар 29
Қорытынды 33
Қолданылған әдебиеттер тізімі 36
Кіріспе
Аударма - адамның қызметтерінің бір түрі. Қызмет - бұл субъектінің қандай да бір шынайылыққа қатысты қатынасын білдіретін психологиялық түсінік.
Аударма -- бір тілде бейнеленген мазмұнды екінші бір тілге әрі дәл әрі толық қайталай бейнелейтін тілдік қимыл. Тіл ғалымдарының деректерін негізге ала отырып, қазіргі таңда дүниеде 2796 тіл бар екенін ескерек, аударма қызметінің қаншалықты маңызды екенін білеміз. Аударма әрқашанда адамдар, қауымдар, халықтар арасындағы тәжірибе алмасудың дәнекері. Аударма сөз, әдебиет, публицистика ғылымдарының ажырамас бір бөлігі. Әрі халықты рухани жағынан дамытудың күшті құралы. Аударма халықтың мәдени өмірінің бір саласы, халықтар арсындағы үзілмейтін үрдістің бірі. Адамзат аударма арқылы араласып құралады.
Көркем аударма - әдеби шығарманың бір тілден екінші тілге аударылған нұсқасы, көркем әдеби шығармашылықтың бір саласы. Орта ғасырлардан бастап қазақ әдебиетінде де шығыста бұрыннан белгілі сюжетті арқау ете отырып шығарма жазу дәстүрі болған. Оларды бүгінгі дәуірде қалыптасқан мағынада аударма деуге келмейді. Олар кейде еркін аударма деп саналғанмен, шынында төлтума шығарма сипатына ие болған. Шынайы аударма қалайда түпнұсқаға сәйкес болуы шарт. Көркем аударма түпнұскаға мағынасы қаншалық жақын келетініне орай дәлме- дәл аударма, еркін аударма, сәйкес аударма деп ажыратылады. Көркем аудармада әдеби шығарма бастан аяқ сөзбе-сөз тәжімаланбайды, сөздердің мағынасын, көркемдік қуатын, бейнелік әсерін неғұрлым толық жеткізу мақсат етіледі. Аударма жасаушы адам кем дегенде екі тілді жақсы білуі қажет. Онсыз аударма сапасы ойдағыдай шықпайды, түпнұсканың ұлттық сипаты, өзіндік өзгешеліктері сақталмайды. Аудармада сөз қолдану, ойдың мағынасын толық жеткізу, көркемділігін жоғалтпау, маңызын төмендетпеу сияқты талантар толық сақталуы шарт. Аударма - әдебиеттің кең арналы, мол саласының бірі. Аударма арқылы бір халықтың таңдаулы әдеби шығармаларынан басқа халықтың өкілдері сусындай алады. Көркем аударманың қасиетін арттырып, түп- нұсканың мағыналық байлығын, ой-толғамдары мен сезім иірімдерін, көркемдік өзгешеліктерін жаңғыртып, жарқырататын қайта туғызатын суреткерлік шеберлік. Көркем аударманың бүгінгі әдеби процесте алатын орны үлкен.
Осы орайда, зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазіргі ағылшын тіліндегі қағаздан аударудың ерекшеліктерін зерттеу.
Курстық жұмыстың мақсаты: Аударманың түрлерінің айырмашылықтарын анықтау, қағаздан аударудың өзіндік ерекшеліктеріне баға беру.
Көзделген мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
oo Қағаздан аударудың өзгешелігін қарастыру;
oo Жазбаша аударманың түрлері мен олардың ерекшеліктерін зерттеу;
oo Көркем шығарманы аударудағы қиыншылықтарды қарастыру;
oo Көркем мәтіндегі ақпаратты рәсімдеудің құралдарын анықтау;
oo Көркем мәтінді аударудағы интерпретациялауды қарастыру;
oo Поэзияны аударудағы қиындықтарды анықтау.
Зерттеу нысаны қағаздан аудару болып табылады.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде отандық ғалымдардың еңбектері, мерзімдік басылымдардағы мақалалар қолданылды.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қағаздан аударудың өзгешелігі
1.1 Жазбаша аударудың түсінігі
Жазбаша аударма деп аударманың тіларалық сөйлесу барысында (түпнұсқа және аударма мәтіні), аударма барысында жазылған мәтіндерге аудармашы бірнеше мәрте қарап, тексеріп, түзете алатын аударма түрі аталады. Бұл аудармашыға аударылып отырылған мәтіннің үзінділерін қайталап қарауына, оларды аударманың сәйкес үзінділерімен салыстыруына, аударманы Рецепторға бергенге дейін, яғни аудару үрдісінің аяқталуына дейін аударма мәтініне қажетті өзгерістер енгізуіне мүмкіндік береді. Жазбаша аударманың классикалық мысалы болып аудармашы түпнұсқаны жазба мәтін түрінде қабылдап, аударма мәтінін жазба мәтін ретінде жүзеге асыруы табылады. (Осы жерден жазбаша аударма деген атау шыққан).
Көркем аударма деп көркем әдебиет шығармаларын аударуды айтады. Қалған тілдік шығармалар түрлеріне қарағанда, көркем әдебиет шығармаларының негізгі функциясы болып көркем - эстетикалық немесе поэтикалық функцияның есептелуімен көзге түседі. Осы мінездегі барлық шығармалардың негізгі міндеті болып қандайда бір эстетикалық әсер беру, яғни бір көркем-әдеби образ жасау болып есептеледі. Бұндай эстетикалық бағыт көркем-әдеби тілді ақпараттық мазмұны негізгі болып саналатын информативті тілдік қарым-қатынас түрлерінен ерекшелейді.
Көркем аудармада түпнұсқаның көркем әдебиеттің белгілі бір жанрына жататындығына байланысты аударманың түр ішіндегі бөлімдері болады. Бұндай аударманың түр ішіндегі бөлімдері қатарына поэзия, пьесса, сатирикалық шығармалардың, әдеби прозаның, ән сөздерінің аудармалары жатады. Шығарма аудармасының мына немесе ана жанр санатына жатқызылуы шартты сипатта және бұл жанрдың өзіндік ерекшелігі аударманың нәтижесіне қаншалықты әсер ететініне байланысты болады.
Ақпараттық аударма деп оқырманға шығармашылық-эстетикалық әсер ету емес, негізгі функциясы қандай да бір мәліметтерді хабарлау болып табылатын мәтіндерді аудару аталады. Мұндай мәтіндерге ғылыми, іскерлік, қоғамдық-саяси, тұрмыстық және басқа сипаттағы барлық материалдар жатады. Бұған көптеген детективтік әңгімелерді аударуды да, саяхаттарды суреттеуді де, очерктерді және таза ақпараттық хабарлауы көбірек болатын басқа да шығармаларды жатқызуға болады. Аудармаларды көркем және ақпараттық деп бөлу аудармада көрсетілуге тиіс түпнұсқаның негізгі қызметіне байланысты (эстетикалық әсер етуі немесе жай ақпарат беруіне). Негізінде, жалпы алғанда, көркемдік аударманы талап ететін түпнұсқада тек ақпараттық қызметтерді орындайтын жекелеген бөлімдері, ал керісінше, ақпараттық мәтінді аударуда көркемдік аударманың кей элементтері (бөлшектері) болуы мүмкін.
Көркем және ақпаратты аудармалар көбінесе жазбаша аудармаға жатады. Көркем шығармалар мен аударумен бірге ол ғылыми-техникалық материалдарды аудару, ресми-іскерлік материалдарды аудару, саяси-публицистикалық материалдарды аудару, газет-ақпараттық материалдарды аудару, патенттік материалдарды және т.б. аудару болып бөлінеді.
Аудармашы жазбаша түрде аударғанда тіларалық өзгертулер немесе түпнұсқаны еркін түрде аудару тәсілдерін қолданады. Сондықтан да ауызша аудармамен салыстырғанда жазбаша аудармаға қойылатын талаптар өзгеше: грамматика, стилистика және орфография жағынан мөлшері ойдағыдай болу керек. Жазбаша аударудан ауызша аударманың айырмашылығы ерекше. Жазбаша аударма келесі факторларға назар аудару керек:
1. Сөздіктегі сөздердің мағыналарына
2. Арнайы сөздіктен сол сөздің мағынасын іздеп табуға
3. Түпнұсқаның контекстін білу. Егер ол шығарма болса, оны
ең алдымен толық оқып шығу керек.
4. Керекті сөзі бар қайырымды ғана оқып шығу және оны
бүкіл контекстпен салыстыру.
5. Сөздің бір-бірімен байланысуына
Жазбаша аудармада мәтіннің барлығы аудармашының алдында болады, ол оны бірнеше рет оқып, автордың идеясын толық түсінеді. Ал ауызша аудармада аудармашы ақпаратпен сегмент арқылы танысады, ол ақпаратты толық білмейді [1, б. 70].
Жазбаша аудармада аудармашы оратормен тіл қатысып, ештеңе сұрай алмайды (мысалы: түсінбеген сөз, термин не ақпарат).
Жазбаша аудармаға түпнұсқадағы мәтіннің жазбаша түрдегі аудармасы жатады. Аударушы мәтінге және оның үзінділеріне бірнеше рет қайта оралып, керек болса түзеп, негізгі нұсқамен салыстырып, рецепторға автордың идеясын жеткізуге тырысады.
Аударма түрлерінің екі негізгі сараланушы түрлері бар: аударылатын мәтіндердің сипатына байланысты және аударма барысында аудармашының тілдік әрекеттерінің сипатына байланысты.
Аударманың жанрлық - стилистикалық саралануы түпнұсқаның жанрлық - стилистикалық ерекшеліктеріне байланысты екі функционалды аударманың түрін ерекшелейді: көркем аударма және ақпараттық аударма.
Аударманың адам қызметінің ең көне түрі екені даусыз. Әуел бастан аударма тілі басқа адамдардың бір-бірімен араласуына мүмкіндік тудырып, аса маңызды әлеуметтік қызмет атқарды. Жазбаша аудармалардың таралуы адамдарға басқа халықтардың мәдениетімен танысуына кең жол ашып, әдебиеттер мен мәдениеттердің араласып, баюына жағдай жасады. Шетел тілін білу кітаптың түпнұсқасын сол тілде оқуына негіз болады, алайда ең болмады бір шетел тілін үйрену әркімнің қолынан келмейді, ал бір адамның кітаптарды әдеби тілдердің баршасында, тіпті көпшілігінде оқуы мүмкін емес. Рудаки мен Омар Хаямның, Шекспир мен Гетенің, Толстой мен Достаевскийдің, Абай мен Шәкәрімнің ғажайып шығармалары аударманың арқасында ғана адамзаттың игілігіне айналды.
Аударма - түрлі тілдерде сөйлейтін адамдардың арасындағы қатынас (коммуникация) мүмкіндігін қамтамасыз ету құралы.
Лингвистикада және аударматануда аударма бір тілдегі ойды басқа тілге жеткізіп аудару ретінде анықталады (Л. С. Бархударов, В. Н. Комиссаров, Я. И. Рецкер, А. В. Федорова және т.б.).
В. Н. Комиссаровтың пікірінше, аударманы - тіларалық қарым-қатынастың ерекше бір түрі, үш сөйлеу актісінің бірлігі ретінде қарастыруға болады:
1) шет тілі арқылы түпнұсқаны тудыратын сөйлеу актісі;
2) аудару тілі арқылы аударма мәтінді тудыратын сөйлеу актісі;
3) бірінші және екінші актілерде іске асқан сөйлеу актісі арқылы сөйлеу шығармалардың біріктіру актісі (коммуникативті теңеу).
П.И. Копаневтің анықтамасы бойынша аударманың мақсаты заттық-логикалық мәліметтерді хабарлау, қандай да болса істерге, белгілі бір сезімдерге түрткі болу. Осыдан келіп ол аударманың қызметіне төмендегідей анықтама береді: аударма қызметі - бұл тіларалық, мәдени-эстетикалық бөгеттерді бұзу.
Лингвист З. Е. Роганова зерттеулеріне сәйкес, аударма - бұл барабарлы нұсқаның барабарлы басқа тіл арқылы мазмұнын және формасын қарастырып, жаңадан құру. Екі тіл жүйесінің компоненттерін салыстыру негізінде, аудару кезінде керекті тіл бірліктерін таңдап алу. Қарастырылатын тілдерде, олардың ұлттық ерекшеліктеріне байланысты бір ой әр түрлі тәсілдермен жеткізілуі мүмкін. Аударманы, ұлттық мәдени әдістердің маңыздысы және мәдени аралық қарым-қатынастың әсерлі тәсілдерінің бірі ретінде қарастыруға болады. Мәдениетаралық қарым-қатынас әр түрлі мәдениеттердің вербалды және вербалды емес, өзінің және басқа мәдениеттің және тілдің иеленушісімен қатынастағы ерекше үрдіс ретінде анықталады [2, б. 70].
В. Г. Зусманның, З. Е. Рогановтың пікірлеріне сәйкес аудармашының мақсаты тілдердің ерекшеліктеріне, қызмет заңдылықтарына, мәдениетіне байланысты лингвоэтникалық бөгеттерді бұзу. Басқа сөзбен айтқанда, аудару үдерісі кезінде аудармашы әр түрлі тілдерде сөйлейтін, әр түрлі лингвоэтникалық қоғамға жататын адамдардың қарым-қатынасы әсерлі болу үшін лингвоэтникалық бөгеттерді бұзады. Сонымен, аударма - бұл лингвоэтникалық ретрансляция.
В. С. Виноградов, Г. И. Исина, М. Т. Сабитова, А. В. Федоров екі аспектіде қарастырылатын аударма терминіне өз назарларын аударады: біріншіден, бұл аудару жұмысының әр түрлі кезеңдерімен байланысты үдеріс және екіншіден, бұл аудармашының шығармашылық жұмысының нәтижесі - мәтін.
Аударманың теоретигі және практигі Л. К. Латышевтың, сол сияқты В. С. Виноградовтың және А. В. Федоровтың пікірлерінше аударманың заты аудармалы мәтін болып табылады. Аудармалы мәтін үдеріс кезінде екі тілді қарым-қатынас кезінде түпнұсқа мәтінді алмастырады. Сонда аудармашы әр түрлі тілдерде сөйлейтін коммуниканттар арасында лингвоэтникалық бөгеттерді бұзып, оларға бір тіл коммуникациясында қатынасуға мүмкіндік береді. Басқа сөзбен айтқанда, қажеттілік - аудармашының ісін айқындап, аударылған мәтін ретінде қанағаттандырылады [3, б. 14].
Л. К. Латышевтың пікірінше аударма үш негізгі талапқа сай болу керек:
1) аударылған мәтін коммуникативті-функционалды жағынан берілген мәтінге барабар (эквивалентті) болу керек;
2) семантикалық құрылымы жағынан берілген мәтінге максималды түрде сәйкес болу керек (бірінші талапқа қарама-қарсы болмау керек);
3) берілген мәтінге сәйкес емес орын толтыратын лексикамен қамтымау және мүмкіндігінше аударма шектеулерінен аспау керек.
Егерде осы аталған талаптардың бірін назарға алмай аударма жасайтын болсақ, бұл аударма аудармадағы кемістік немесе аударма, тіларалық қатынастың басқа бір түріне айналуы мүмкін.
Л. К. Латышевтің пікірінше аударылатын мәтін коммуникация, қатынас құралы болып табылады. Біздің ойымызша осы пікір дәлдікті, түсінікті талап етеді. Мәтін - бұл ауызша немесе жазбаша түрде болатын вербалды белгілердің (сөздердің) жүйелілігі. Яғни, ауызша, жазбаша мәтіндер адамның коммуникативтік үдерісінің нәтижесі.
Коммуникацияның екі түрі болады: бірінші, бастапқы (кәдімгі), және екінші, соңғы (әдеби). Біріншісі, сөйлеп және тыңдап жатқан адамдардың арасында туған коммуникативті жағдай. Екіншісі, толық емес коммуникативті жағдай болып саналады. Ол әңгімелейтін адам (әңгіме авторының өкілі) мен оқырман арасындағы коммуникация. Коммуникация толық болу үшін, келесі жағдайларға назар аудару қажет:
1) сөйлеуші және адресат болу керек;
2) уақыт бірлігі;
3) орын бірлігі;
4) коммуниканттар және олардың қатынастары арасындағы бірлік.
Әдеби коммуникация кезінде осы жағдайлар сақталмайды. Өйткені қатынастың түрі өзгереді. Мысалы: коммуникативті байланыс автор мен оқырман арасында болады, ал қатынас серіктесі (партнері) мәтін болып табылады.
Аталмыш оқу құралында түпнұсқа мәтіннің лексикасын аудармамен салыстыра отырып, Нибелунгтер туралы хикая эпосындағы реалия сөздердің аудару тәсілдерін, олардың түпнұсқадағы ұлттық мәдени ерекшеліктерін аудармалы тілге қалай жеткізілгені қарастырылды.
Жоғарыда айтылғандай, жазба мәтінді аудару кезінде, біздің жағдайымызда бұл Нибелунгтер туралы хикая эпосы, түпнұсқа немесе берілген мәтін аударма мәтінмен ауыстырылды.
А. В. Федоровтың ойынша, осындай алмастыру кезінде, аудармашы негізгі екі жағдайды есте сақтауы керек:
1) жазба аударманың мақсаты - шетел тілін білмейтін оқырманды берілген мәтінмен жақынырақ таныстыру;
2) осы жағдайда аудару - ертерек бір тіл құралдары арқылы берілген мәтінді басқа бір тіл амалдары арқылы екінші бір тілге дәл және толық жеткізіп, аудару [4, б. 15].
А. В. Федоровтың пікірінше, аударманың қайта жасаудан, мазмұндамадан және сол сияқты әр түрлі бейімделулерден (адаптациялардан) айырмашылығы дәлдікте және толықтықта.
Көптеген аудармашылардың пікірлерінше (Л. С. Бархударов, Я. И. Рецкер, А. В. Федоров, А. Д. Швейцер) жазбаша аударма тек қана екі тілді, түпнұсқа мен аударманы байланыстырмай, сонымен қатар әр түрлі мәдениеттерді, ұлттарды, тарихи дамудың әр түрлі дәуірлерін, өткен және бүгінгі күндерді байланыстырады.
Шығарманың аудармасы өз бетімен жасала қалмайды. Онда әрқашанда түпнұсқа басқа әдет-ғұрыптардан, салт-дәстүрлерден, антропонимдерден, географиялық антропонимдерден және т.с.с. тұрады. Сондықтан аударма әрқашанда әмбинұсқалы. Өйткені аударма бір уақытта екі мәдениетке жатады: идеяны шығарған мәдениетке және оны қабылдаған мәдениетке, бір тілде мәтінді құрастырған авторға және оны басқа тілге аударған аудармашыға жатады.
А. Д. Швейцер шетелдердің аударма теоретиктері мен практиктерінің аударма жөніндегі зерттеулерін жүйелеп, төмендегідей мәліметтерді ұсынады.
У. Уинтердің пікірінше, аудару - бұл қоршаған орта сегментінің интерпритация тұжырымдамасын, мүмкіндігінше басқа барабарлық тұжырымдамамен ауыстыру. Дж. Кэтфорд аударманы тіл операциясы ретінде анықтайды. Сонда аударма кезінде бір тілдегі мәтін басқа мәтінмен, берілген мәтін материалы басқа тілдегі барабар материалмен ауыстырылады. Ю. Найданың және Ч. Табердің пікірлерінше, аударма - бұл рецептордың тілінде жаңадан құралған мәтін, берілген мәліметке өте жақын баламаның берілуі. В. Вильстің ойынша, аударма - бұл мәтіннің өңдеу және сөзге айналған үдерісі. Берілген мәтіннің барабар мәтінге ауыстырылуы. Сонда аудару тілінде мәтін мағыналы және стилистикалық жағынан түпнұсқаның мәні түсінілген мәтін. Ішкі жағынан аударма бөлінген, екі негізгі фазаны қамтитын үдеріс: біріншісі, ойлау фазасы, осы фаза кезінде аудармашы берілген мәтінді талдап, мән және стилистикалық интенциясына көңіл аударады, ал екіншісі, тілді қайта құру фазасы, осы фаза кезінде аудармашы коммуникативтік талаптарға көңіл аудара отырып, мағыналық және стилистикалық талдаудан өткен түпнұсқаны құрастырады. Г. Вермеер және К. Райс мәтін - бұл жіберушіден алушыға жіберілетін мәлімет сөйлемі -- дейді де, аударманы мәлімет сөйлеміне ұқсататын сөйлем ретінде қарастырады [5, б. 73].
А. Диомидованың айтуынша аударма - әдеби-тіл интерпритациясы, ал аудару үдерісі - жаңа мәліметтің құрылу актісі. Осы үдеріс кезінде мәтіннің түпнұсқасының және аудармасының белгілі бір мағынасы сақталып, мәтін мағынасының жетілдірілуі іске асады.
Жалпы аударманың негізгі екі концепциясы бар: лингвистикалық және әдебиеттану ғылымы. Аударма және аударматану бойынша негізгі екі мәселелер шеңбері бар.
Бірінші мәселелер шеңбері - бұл аудару шекараларының мәселелері, яғни, мәтінді аудару мүмкіндігімен байланысты мәселелер.
Екінші мәселелер шеңбері, біріншісімен арақатынасын белгілейтін және ерекше сипаттамасы бар аудару барабарлығымен байланысты мәселелер. Осы екі мәселелер шеңбері және олардың шешімі аударудың нормативті негізін белгілейді.
Аударма нормалары аудару актісінің ерекшелігін анықтайды. Яғни, аударма үдерісі кезінде аудармашының дербестігі, тәуелсіздігі қай деңгейде екені байқалады.
Қазіргі кезде дербес емес аудармалық іс және тәуелсіз аудармалық іс бар. Дербес емес аудармалық іс тираждауға жақынырақ, сондай-ақ іс аударма мәтініне өте тығыз байланыста болады (ресми-істі, ғылыми-техникалық құжаттарды қамтиды), ал тәуелсіз -- бұл аудармашының белгілі бір дербестігін белгілейді (публицистикалық және әдеби мәтіндер). Қоғамдық істің басқа бір түрі сияқты, аударма да белгілі бір қоғамдық мұқтаждықтарды қанағаттандыратын қажеттілік.
Аударманың мақсаты қарым-қатынаста болған кісілердің арасындағы лингвоэтникалық бөгеттерін бұзып, қатынасын мүмкін ету. Басқа сөзбен айтқанда, аударманың қоғамдық мәнін төмендегідей анықтауға болады: аударма - екі тілде қатынасқан коммуниканттардың байланысы, бір тіл ширегіндегі коммуникацияға мүмкіндігінше сәйкес болуы керек. Яғни, аудармада тек қана адамдар қарым-қатынасы кезінде ғана қажеттілік туады. Сол кезде адамдардың арасында тілдік емес, лингвоэтникалық (мәдениеттердің, ұлттық психологиясының және т.с.с. факторлардың әр түрлі болуы) бөгет туады.
Біз өзіміздің зерттеу жұмысымызда В. Н. Комиссаровтың және А. Д. Швейцердің пікірлерін қолдаймыз. Олардың пікірінше, жазбаша аударма - бұл бір жақты және екі фазадан тұратын, тіларалық және мәдениетаралық коммуникация үдерісі. Сонда аудармалық талдаудан өткен, бірінші мәтін екіншісімен алмастырылады. Біріншісін алмастыратын мәтін басқа тілдік және мәдени ортада қалыптасады [6, б. 75].
В. Н. Комиссаровтың анықтамасы бойынша, көркем аударма - бұл аудармалық әрекет, оның негізгі мақсаты аударма тілінде көркем-эстетикалық әсер ете алатын шығарма жасау.
Сонда, көптеген әдеби сыншылардың ойынша көркем аударма - бұл өнер, онымен тек қана эстетикалық қағидаларға сүйенетін тіл шеберлері айналыса алады.
Г. Гачечиладзенің пікірінше, аударма мәселесі маңызды және терең зерттеу негізінде, көркемдік жағынан толық емес және толық, бірақ та түпнұсқадан алыс, еркін аударма. Осы екі көзқарас келесі екі пікірлердің негізінде жатыр: аударма лингвистикалық және әдебиеттану ғылымы жағынан анықталады. Аударманың лингвистикалық қағидасы түпнұсқаның формалды құрылымын қайта жасау. Бірақ, егер де лингвистикалық қағида негізгі екені айтылатын болса, онда ол түпнұсқаның сөзбе сөз аударылуына әкелуі мүмкін. Тіл жағынан ол нақты болар, ал көркемдік жағынан өте әлсіз аударма болуы мүмкін. Сонда бұл түршіліктің (формализмнің) бір түрі болады. Түршілік (формализм) кезінде басқа халықтың тіл формалары дәл аударылады да, шетел тілінің заңдары бойынша мәтіннің стилизациясы шығады. Кейбір жағдайларда, аударылатын сөйлемнің синтаксистік құрылымы аудармада ұқсас тәсілдермен берілуі мүмкін болса, онда сөзбе сөз аударма ешқандай әдеби талдаусыз, соңғы амал ретінде қарастырылуы мүмкін. Алайда, әр түрлі тілдерде синтаксистік амалдардың тура келуі өте сирек кездеседі. Көбінесе сөзбе сөз аударма кезінде қазақ тіліндегі синтаксистік нормалардың бұзылуына әкеледі. Сондай жағдайларда біз мазмұн мен форма арасындағы қарама-қайшылықпен түйісіп қаламыз. Автордың ойы айқын, бірақ оны білдіру түрі қазақ тіліне жат. Нақты сөзбе сөз аударма түпнұсқаның эмоционалды әсерін барлық жағдайларда толық жеткізе алмайды. Яғни, сөзбе сөз нақтылық және көркемділік үнемі бір бірімен үйлеспеушілікте болады. Аударма тілдік материалға сүйінетіні даусыз. Сөздердің және сөз тіркестерінің аудармасынсыз көркем аударма бола алмайды. Аудармашының екі тілдің заңдылықтары және осы заңдылықтардың бір біріне сәйкес келуі туралы білімі болу керек. Демек, көркем аударманың сапасын анықтау үшін тіл аралық сәйкестілікті анықтайтын жалпы қағидалар жеткіліксіз болады. Толықтылық үшін бүкіл аудару кезінде түпнұсқаға сөзбе сөз жақын болу қажет емес.
Кейбір зерттеушілердің (Г. Гачечиладзе, А. А. Смирнов және А. В. Федоров) пікірінше, аударманы жаңа сөздер табу өнерінің бір түрі ретінде, яғни, лингвистикалық көзқарас жағынан емес, әдебиеттану ғылымы жағынан қарастыру керек.
Осы теорияға сәйкес, аудармашының негізгі жылжу күші түпнұсқамен берілген идея болады. Ол аудармашыны ойларды сөзбен білдіру үшін барабарлы тіл амалдарын табуға ықпал етеді. Басқа сөзбен айтқанда көркем аударма - бұл лингвистикалық жағынан емес, эстетикалық түсінігі жағынан түпнұсқаға барабарлық.
Мысалы, А. А. Смирнованың Көркем аударманың шеберлігі мақаласында (Мастерство литературного перевода), барабарлы көркем аударманың мақсаты мазмұнның мағынасын жеткізу, эмоционалды айқындылық және түпнұсқаның сөздік-құрамдық безендіру деп көрсетілген. А. А. Смирнованың ойынша, біз барабарлы аударманы мойындауымыз керек: автордың барлық ниеттері жеткізілген, соның ішінде оқырманға белгілі бір идеялық-эмоционалды әсер ету, автормен қолданылған барлық ресурстардың бейнелілігі, ерекшелілігі, ритм және т.б.; соңғысы негізгі мақсат ретінде емес, жалпы ықпал ету үшін қолданылуы керек. Ондай жағдайда, әрине, әрқашанда мәтіннің маңызды емес бөліктерін таңдап, бірдемемен құрбан ету керек.
Аудару үдерісі кезінде тіл - түпнұсқа өнері кезінде ойнап жатқан рөлдей бағынышты рөл атқарады. Сондықтан оны алдыңғы орындарға қоюға болмайды. Алдымен, тіл мұнда көркем мәселелеріне жету үшін қолданылатын амал ретінде қарастырылады. Сондықтан, аудару кезінде туатын ерекше тіл мәселелері белгілі бір жанрды аударудың өзіне тән мәселелерімен бірге шешілуі керек.
Алайда, Г. Гачечиладзе пікірінше, аудару өнерінің әдістемелік алғы шарты заттық-диалектикалық қағида мен шығарма мазмұнының бірлестігі. Осы құрамдас бөліктердің біреуінің бұзылуы, теориялық сәйкессіздікке әкеліп, көркем аудармаға тікелей кемістік келтіреді. Толық көркем шығарма - бұл форма және мазмұн бірлестігі. Ол автордың субъективті сезгіштігі арқылы өтетін нақты ақиқаттың көркем тұтастығы. Аудару үдерісі кезінде көркем ақиқаттылық аудармашы алдында нақты ақиқаттық құбылыстар бірлестігі ретінде тұрады. Осы құбылыстар қисынды нақтылықта және көркем шығармада бейнеленеді. Автордың ойынша, көркем шығарма аудармашыға әсер етіп, өз жағынан белгілі бір эмоционалды сезімдерді білдіреді: осы фактордың объективті және субъективті әрекеттестігі нәтижесінде аудармашының санасыңда шығарманы қабылдау кезінде түпнұсқаның аудармасы туады. Көркем аударма жасау үшін шығармашылық әдіс қажет.
Г. Гачечиладзе көркем аудармаға төмендегідей анықтама береді: Көркем аударма - бұл көркем шығармашылықтың бір түрі. Онда түпнұсқа нақты ақиқат үшін қызмет атқарады. Осы дүниетанымға сай, аудармашы онымен таңдаған шығарма формасының және мазмұнының көркем ақиқаттылығын бейнелейді: аударма дербестен тұтасқа қағидасы негізінде жүзеге асады.
Жоғарыда айтылғандай, аудару үдерісі кезінде әр түрлі тілдерде мәтіндердің коммуникативті теңеуі өтеді. Осы үдерістің жүзеге асырылуы және оның нәтижелерінің бағалануы мынаны болжайды: форманың және мәтіндердің алуан қырлы түрлерінің салыстыруын, әрбір тілде мәтіннің құрылымын және қызметін, мәтін толық құрылым ретінде және мәтінді құрайтын тіл бірліктерінің, құрылымының салыстырмалы талдауы. Мәтін - бұл тіл шығармасы, оның көмегімен вербалды коммуникация іске асады. Мәтін пікірлерден тұрады. Осы пікірлерді сөйлеп жатқан кісі өзі айтып, тіл бірліктерін таңдап, оларды берілген тіл грамматикасына сәйкес өз коммуникативті ниеттеріне байланысты біріктіреді. Мәтін - бұл жай бөлек пікірлердің бірлестігі емес. Мәтін құрылымы және мазмұны жағынан тұтас бір бүтін. Оның коммуникативті потенциалы мазмұнды құрайтын пікірлердің жиынтығынан артығырақ. Аудармашы осы түпнұсқада берілетін толықтықты қабылдай ала алуы және онымен құрылып жатқан аударма мәтінін толық және дәл бере білуі керек.
Мәтіннің құрылымдық мазмұны әр түрлі үш деңгейде қарастырылуы мүмкін: тік, көлденең және терең. Мәтіннің тік құрылымын оның формалды-тақырыптық мазмұны құрайды. Жалпы мағынасынан немесе мәтіннің тақырыбынан, тақырыпшалардан бастап, субтақырыпшаларға, бөлек пікірлерге дейін кездеседі. Осындай өрістету сөйлеп жатқанмен, жоғарыдан - төмен қарай іске асады. Ол мәтінді өз коммуникативті ниеттеріне сай жасайды. Мәтінді қабылдайтын кісі иерархиялық құрылымды басқа бағытта - төменнен - жоғары қарай, мазмұнының кішкентай бөлектерінен мәтінді толық түсініп ұғынуға дейін қабылдайды. Алайда мәтіннің тік құрылымы әрқашанда нақты және қисынды болмайды. Кейбір микротақырыптар қалдырылады, ал басқалар бөтен тақырыпшалар орнына сыналасады да, олар бір-біріне қайшы болып шығады т.с.с. Осындай мазмұндаманың кемшіліктері коммуникацияға қатынасқан кісілердің білімдерімен және тәжірибелерімен, олардың бүкіл мәтін бойынша мазмұнының болжауымен алмастырылады. Кейбір болжау күшіне сай мәтін бөліктері мәтіннің келесі мазмұнының болжауға мүмкіндік береді. Сондай ықтимал болжау тілді ұғуға жеңілдетеді және аудару үдерісі кезінде үлкен рөл атқарады.
Толық мәтін жасауда формалды және пікірлердің арасында мағыналық байланыстардан тұратын көлденең құрылымы маңызды орын алады. Мәтіннің формалды байланысы (когезия) әр түрлі тіл амалдары арқылы жүзеге асады: жалғаулықтар, қайталаулар, орын алмастыратын сөздер және сол сияқты амалдар. Мәтіннің мағыналық бірлестігі (когеренттілік) логикалық жүйелілікпен, логикалық байланыстармен (сонымен, яғни, қорыта келгенде және т.б.), баяндаудың басын және оны белгілейтін стереотиптік формулалардың қолдауымен, басқа бөлектерге анафоралық және катафоралық жөнелтумен т.с.с. байланысты. Мәтіннің тақырыбы - рематикалық құрылымы да онымен тікелей байланыста болады. Тақырып және рема арақатысы, актуалді бөлу бөлек пікірдің мағыналық құрылымы үшін өзгеше болып келеді. Пікірдің мазмұныңда екі мағыналық фокусты белгілеп қоюға болады. Оның біреуі (тақырып) - хабарлаудың негізгі пункті, не туралы хабарлап жатқаны және әңгімелесушіге белгілі немесе оған белгілі нәрсе ретінде ұсынылады. Екіншісі (рема) - хабарлаудың негізгі мағыналық орталығы, не хабарлап жатқаны, осы хабарлама жаңа мәлімет ретінде қолданылады. Тақырып - бұл пікірдің рематикалық бөлінуі. Ол реманы ырғағымен, лексикалық немесе синтаксистік амалдар арқылы бөліп шығарады. Мәтіндегі жүйелілік және мазмұндаманың байланысы, көрші тұрған пікірлердің тақырыптық - рематикалық қатынастарына байланысты. Бір пікірдің ремасы жиі басқа пікірдің тақырыбы болып шығады. Сонымен қатар, белгілі тақырыптық - рематикалық құрылым мәтіннің толық мазмұндамасында жасалынады. Мәтіннің аудармасын жасаған кезде, аудармашы түпнұсқаның тақырыптық-рематикалық құрылымын сақтауға тырысады [7, б. 54].
И.А. Кашкиннің ойынша, ақиқатты аударманың мақсаты ...түпнұсқа мәтіннің ішінде болған бүкіл мағыналық және бейнелі байлық, ақиқаттылық объективті түрде қайта құрылуы керек. Аудармашы бірден түпнұсқадағы грамматикалық құрылымға қақтығысып, осы бөгдеден өтуге, болған балғындыққа және автормен ақиқаттықтың қалай қабылдағанына жетуі өте маңызды. Ақиқаттық аударма үдерісінде сезгіштіктің және ойдың ақиқаттықтың объектімен шамалап үйлесуі не білдіріп жатқанын анықтайды. Басқа сөзбен айтқанда, аудармада түпнұсқаның қандай элементтері ақиқатты жеткізгенін анықтайды.
Осы пікірмен белгілі теоретик А. В. Федоровтың анықтамасы ұштасады: аударманың түпнұсқасында берілген мазмұны формалді және оған стилистикалық сәйкес келетін ақиқаттылық толық жеткізілуі керек. А. В. Федоров бөлек бөліктің, бөлек элементтің немесе мәтіннің үзіндісін толық мәтін жеткізу турасында аспектін ерекше белгілейді. Басқа жағынан қарастыратын болсақ, онда толық мәтіннің дәлдеп жеткізілуі және кейбір өзгеше бөліктерінің қалдырып тастауы кезінде түпнұсқаның дербес сырын жоғалту мүмкін. Көркем аударма - бұл жай бөліктердің механикалық бірлестігінен артық. Өйткені ол шығармашылық жұмыстың жемісі және онда аудармашының шығармашылықтың элементтері бар.
Әрбір аударма шығармашылық үдеріс ретінде аудармашының даралығын белгілеуі керек, бірақ аудармашының негізгі мақсаты түпнұсқаның ерекшеліктерін жеткізу және түпнұсқаға сәйкес көркем және эмоционалды әсерін барабарлы жеткізу үшін, аудармашы ең жақсы тіл амалдарын: синонимдерді, сәйкес болып тұрған көркем бейнелерді және сол сияқтыларды табу керек, -- деген пайымдауға шүбәланбаймыз.
Әрине, форманың және мәтін мазмұнының барлық элементтері дәлдікпен қайта құрылуы мүмкін емес. Қандай да болсын аударма кезінде төмендегідей кемшіліктер болуы мүмкін:
1) материалдың қандай да бір бөлігі қайтадан құрылмай, алынып тасталынады;
2) материалдың қандай да бір бөлігі өз түрінде емес, әр түрлі ауыстыруларменэквиваленттермен беріледі;
3) түпнұсқада болмаған материал кіргізіледі.
Сондықтан көптеген зерттеушілердің пікірінше ең жақсы аудармаларда, түпнұсқаға қарағанда, шартты өзгерістер болады. Алайда осы өзгерістер көлеміне аударманың дәлдігі тәуелді болады. Сондай өзгерістердің минимумы барабарлы аударманы болжайды. Біз осы пікірді түпкіліті қолдаймыз.
Демек, барабарлы аударманың мақсаты түпнұсқаның мазмұнын және формасын, оның ерекшеліктерін дәлдеп жеткізу.
1.2 Жазбаша аударудың түрлері және олардың ерекшеліктері
Бір тілден екінші тілге аудару процесі көпқырлы және әр текті сипатына ие, ол оның құрамына енетін көптеген компоненттерден тұрады, осы процестің көпқырлылығымен аудармаға деген әр түрлі көзқарастар негізделген. Ғылымда жазбаша аударманың үш түрі бар:
Сөзбе-сөз аударма (әріптік немесе жол сайынғы аударма). Бұл алғашқы мәтінді сөзбе-сөз аударылатын тілге элементтердің жүру тәртібін сақтаумен аудару. Мұндай аударма негізінен кейінгі аударма ісі үшін негіз ретінде қолданылады, сондай-ақ ол аударылмайтын сөздердің ойынында немесе фразеологиялық бірліктерде қолданылады. Мысалы: He is not a weak person to begin with.
Ол анадан бастайтындай әлсіз адам емес, дұрыс содан бастайтындайдың орнына ол тіпті әлсіз адам емес екендігі.
Сөзбе-сөз аударма алғашқы мәтіннің элементтерінің мәнмәтіндік мәнін барынша толық дәрежеде аударылатын тілдің бірліктерінде жеткізу болып табылады. Егер аударылатын сөйлемнің синтаксистік құрылымы аудармада ұқсас бірліктермен берілсе, сөзбе-сөз аударма әрі қарайғы әдеби өңдеусіз аударманың нақты нұсқасы ретінде қарастырылады: Kate came home rather late. Катя үйге тым кеш келді.
Алайда екі тілдің синтаксистік құралдарының сәйкес келу өте сирек, көбінесе сөзбе-сөз аудармада қазақ тілінің синтаксистік нормаларының бұзылысы жүреді. Мұндай жағдайларда мазмұны мен формасы арасындағы үзіліс болады: автордың ойы анық, бірақ оны жеткізудің формасы қазақ тіліне ұқсамайды. Мысалы, сөйлем: Professor Lentz was born in Tartu, formerly Yuriev, in the year of 1804 тура аудармасында былайша көрінеді: Профессор Ленц Тартуда туылған болатын, алдында Юрьев, 1804 жылы. Алайда дұрыс нұсқасы: Профессор Ленц 1804 жылы алдында Юрьев деп аталынған Тарту қаласында дүниеге келген.
Сөзбе-сөз аударма жик қазақ тілінің синтаксистік нормаларын бұзатынына қарамастан, ол мәтінмен алғашқы жұмыс істеу сатысында қолданыла алады, ол түпнұсқаның құрылымы мен қиын жерлерін түсінуге мүмкіндік береді. Кейін, алайда, қазақ тіліне бөгде құрылымдардың болғанында сөзбе-сөз аударма міндетті түрде өңделіп, әдеби нұсқамен ауыстырылуы тиіс [8, б. 38].
Лексикалық бірліктердің аудармада жеткізілуі үш әдіспен жүзеге асырылады:
- эквиваленттердің көмегімен, яғни мәнмәтінге тәуелсіз тура сәйкестіктерден;
- аналогтардың көмегімен, яғни синонимдік қатардағы мәнмәтінге барынша сәйкес келетін сөздермен;
- сипаттаушы аударманың жолымен, яғни аударылатын сөздің немесе сөз тіркесінің мағыналық құрамын еркін берумен.
Әдеби немесе көркем аударма алғашқы ақпаратты жеткізудің алушыға адекватты алғашқы әсерді беретіндей күйге келтірейтін мәтінді таңдауға негізделеді. Аударманың осындай түріндегі басты нысан алғашқы мәтіннің тілдік құрамы ғана емес, сондай-ақ оның құрамы мен эмоционалдық-эстетикалық мәні болып табылады. Бұл жерде мұндай аударма не қысқартуларға, не жеңілдетулерге жол бермейді.
Қазақ және ағылшын тілдерінің синтаксистік құрылымдары біршама ерекшеленгендіктен, түпнұсқаны тура солай жеткізу қиын және мүмкін емес.
Сонымен қатар, мағынаны жеткізудің дәлділігінің мүддесінде көбінесе аудармада аударылатын сөйлемнің қазақ тілінің нормаларымен сәйкестендіру қажет болады, яғни жеке сөздердің орнын ауыстыру немесе тіпті жеке сөздер мен сөз тіркестерін ауыстыру.
Көрнекілік үшін Түбінде -The Lower Depthsтуындысының атауын аударудың мысалын келтірейік.
Формасын жеткізудің көзқарасымен алғанда аударма қазақ түпнұсқасынан алысқа кетті, бірақ ол туралы атаудың эмоционалдық күйін жеткізеді, ол ресми нақты сөзбе-сөз аударма кезінде жоғалтылған болатын: On the Bottom.
Осылайша, біз түпнұсқаның мағынасын дәл жеткізу сөзбе-сөзден, түпнұсқаның формасын жақындатып жеткізуден бас тартудың қажеттілігіне негізделгенін көреміз.
Аудармашы, демек, қажет болған жағдайында, сөйлем мүшелерін орындарымен ауыстыра алады және солай істеуге міндетті. Ол сөздердің ретін қазақ тіліне табиғирақ жасайды, мысалы: The play was finally staged in the Bolshow Theatre yesterday.
Кеше Үлкен театрда осы пьесаны қойды.
Ол сөйлемнің құрылымын өзгерте алады: She was asked to sing.
Оның ән айтқанын сұрады.
Сөздерді ауыстыру және түсіру: I nodded my head.
Мен басымды изедім.
Аударманың қандай да бір әдісін таңдай отырып, аудармашы барлық басқа жағдайлардан басқа таза күйінде қандай да бір әдістің шынайы аударма ісіне сирек араласатынына жетекшілік етеді: әдетте, көптеген күрделі мәтіндер әр түрлі әдістерді қолданумен аударылады, алайда олардың біреуі алдыңғы қатарлы болады және жалпы алғашқы және аударма мәтін арасындағы қарым-қатынастардың сипатын анықтайды және алғашқы мәтіннің мүшеленуінің шарттарын, сондай-ақ аударма әдістерін таңдауды көрсетеді, солардың көмегімен алғашқы мәтін тікелей аудармашылыққа түрленеді.
Ғалымдар әр аударманы, соның ішінде көркем аударманы бір тілде жасалған туындының басқа тілдің бірліктерімен қайта жасалуы деп анықтайды. Мұндай жағдайда көркем аударма екі шеткі принциптердің арасында тұрады: сөзбе-сөз дәл, бірақ көркем толық емес аударма және көркем толық аударма, бірақ түпнұсқадан алыс, еркін аударма. Бұл екі принцип өзінің көрінісін екі негізгі көзқарастан тапты: аударманы лингвистикалық және әдеби танушылық ұстанымынан анықтау.
Аударманың лингвистикалық ұстанымы, ең алдымен, түпнұсқаның ресми құрылымын жүзеге асыруды білдіреді. Бірақ тілдік мағынада дәл, бірақ көркем мағынасында әлсіз аударманың лингвистикалық принципіне толық жүгінген кезде, онда аударма тіліне бөтен формалар мен құрылымдар аударылған кезде, шет тілінің заңдары бойынша стилизация жүреді. Сөзбе-сөз нақты аударма үнемі түпнұсқаның эмоционалдық эффектісін жүзеге асыра бермейді, демек, сөзбе-сөз дәлділік пен көркемділік бір-бірімен тұрақты қарама-қарсылықта болады. Аударманың тілдік материалға негізделетіні сөзсіз, сөздердің және сөз тіркестерінің аудармасынан тысқарыда көркем аударма болуы мүмкін емес, сонымен аударма процесінің өзі екі тілдің заңдарын білуге және олардың қатынасының заңдылықтарын түсінуге негізделуі қажет. Тілдік заңдарды сақтау түпнұсқа үшін де, аударма үшін де міндетті. Бірақ көркем аударма - бұл тек тілдік қатынастар [9, б. 34].
Зерттеушілер тілді көркем туындының материалы ретінде анықтайды, бірақ көркем аударманың түсінігі тілдік бірліктердің сәйкестендірілуі ретінде оның эстетикалық жағын елемеуді білдіреді. Аударманың көркемділігінің түпнұсқаның көркемділігіне сәйкестігінің көзқарасымен алғанда тілдік сәйкестік тек көркем сәйкестікке қызмет етеді. Демек, көркем аударманы анықтау үшін тек тілдік сәйкестіктің жалпы белгісі және толықтығы қолданыла алмайды, барлық аударма бойынша түпнұсқаға сөздік жақындықты талап етпейді.
Басқа біреулер көркем аударманы әдебитанушылық көзқараспен қарастыру керек дейді.
Осы теорияға сәйкес, аудармашының негізгі қозғаугы күші түпнұсқамен енгізілген идея болып табылады, ол оны ойдың сөздерінде адекватты тілдік құралдарды іздеуге түпнұсқамен ендіріледі, яғни көркем аударма түпнұсқаға лингвистикалық емес, ал эстетикалық түсініктегі адекватты сәйкестікті білдіреді. Ол алғашқы мәтіндердің жеткізілуіне қызмет етеді, олар жоғарғы әлеуметтік-мәдени мәнге ие, олардың нақты құрамы жалпы алушыларға арналған.
Бір тілден екінші тілге аударылатын жазбаша мәтіндер алуан түрлі болса да, оларды аудару бір жүйені, яғни мынадай бірізділікті сақтауды талап етеді: - алдымен аудармашы түпнұсқа мәтінмен танысады; - одан соң мәтіннің типін, жанрлық және стилистикалық сипатын, тақырыбы мен білім саласын анықтап алғаннан кейін ғана аудармаға кіріседі. Қажетінше аудармашы фондық білім беретін қосымша ақпараттарды - сөздіктерді, анықтамалықтарды қолданады, мамандармен кеңеседі. Аударманы аяқтағаннан кейін аудармашы өз мәтінін тексеріп, түзетіп, ресімдеп, тапсырушыға береді. Егер мәтінді жариялау керек болса, аудармашыдан кейін мәтінді редактор мен корректор тексереді.
Жазбаша аударманың ауызша аудармадан айырмашылығы сол - мұнда уақыт жеткілікті болады, сондықтан түпнұсқа мен аударманың баламалығының жоғары деңгейін қамтамасыз етеді. Алайда бұл әрдайым уақыт жеткілікті бола береді деген сөз емес. Қазіргі уақытта аудармалардың көбі жедел түрде орындалады. Жазбаша аудармашылар кейде белгілі бір типтегі мәтіндерге мамандандырылады. Алдымен бұл құқықтық мәртебесі бар мәтіндерге қатысты. Сондықтан нотариалдық және сот аудармашыларының өздерінің өкілеттілігін растайтын ерекше сертификаттары мен мөрі болады. Фирмалар мен кәсіпорындардағы штаттық аудармашылар сол фирманың айналысатын техника және өндіріс салаларында мамандандырылады [10, б. 45].
Жазбаша аударманың реттік құрылымы күрделі, әр сөздің қолданылуы қатаң тіл заңдылығына сай жазба, әдеби тіл нормасының негіздеріне сүйенеді. Жазбаша аударма тілдің баюына, өсуіне, қалыптасуына септігін тигізеді. Көркем әдебиет аудармасы - шығармашылық жұмыс. Бұл әдеби тілдің өсуіне көмектеседі. Оның үстіне аударма барысында аудармашы көп нәрсе үйренеді.
2 Көркем шығармаларды жазбаша аударудың өзгешелігі
2.1 Көркем шығарманы аударудағы қиыншылықтар
Көркем аударма немесе дәлірек айтқанда поэзиялық және көркем аудармалардың аудармасы аударманың басқа түрлерінен ерекшеленеді және ескіні үнемі қолдана беруді емес, тілдік шығармашылықты да білдіреді. Өйкені әр түрлі адамдарда бір сөйлемді өзінің бағалаулары бойынша ерекше аудары жағдайлары болады. Мұндай аударма - нағыз өнер, өйткені эффектіге сәйкес құралдар арқылы, соның ішінде ритмикамен, рифмамен және аллитерациямен қол жеткізіледі. Өз-өзіне аударма берілген сипатқа ие: аудармашы түпнұсқалық мәтіннің өзгермейтін мазмұнының, оның мағынасын сақтауы қажет, оның қандай да бір өзінің бағдарламасын іске асыруға құқығы жоқ.
Көркем шығармалардың аудармасы оңай іс емес, поэзия туралы көп дауласуға болады, аудармаға таңдалғандарды ғана жіберуге болады. Аудармашы ойлау қызметін, көркем мәнерін белсенді ете түседі, көзқарасын кеңейтеді, тек шет тілі емес, сонымен бірге ана тілі бойынша білімін тереңдетеді.
Көркем және ғылыми стильдері ойды жеткізудің бір-біріне қарама-қарсы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қағаздан аудару
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Қағаздан аударудың өзгешелігі 5
1.1 Жазбаша аударудың түсінігі 5
1.2 Жазбаша аударудың түрлері және олардың ерекшеліктері 14
2 Көркем шығармаларды жазбаша аударудың өзгешелігі 19
2.1 Көркем шығарманы аударудағы қиыншылықтар 19
2.2 Көркем мәтіндегі ақпаратты рәсімдеудің құралдары 24
2.3 Көркем мәтінді аударудағы интерпретациялау 27
2.4 Поэзияны аударудағы қиындықтар 29
Қорытынды 33
Қолданылған әдебиеттер тізімі 36
Кіріспе
Аударма - адамның қызметтерінің бір түрі. Қызмет - бұл субъектінің қандай да бір шынайылыққа қатысты қатынасын білдіретін психологиялық түсінік.
Аударма -- бір тілде бейнеленген мазмұнды екінші бір тілге әрі дәл әрі толық қайталай бейнелейтін тілдік қимыл. Тіл ғалымдарының деректерін негізге ала отырып, қазіргі таңда дүниеде 2796 тіл бар екенін ескерек, аударма қызметінің қаншалықты маңызды екенін білеміз. Аударма әрқашанда адамдар, қауымдар, халықтар арасындағы тәжірибе алмасудың дәнекері. Аударма сөз, әдебиет, публицистика ғылымдарының ажырамас бір бөлігі. Әрі халықты рухани жағынан дамытудың күшті құралы. Аударма халықтың мәдени өмірінің бір саласы, халықтар арсындағы үзілмейтін үрдістің бірі. Адамзат аударма арқылы араласып құралады.
Көркем аударма - әдеби шығарманың бір тілден екінші тілге аударылған нұсқасы, көркем әдеби шығармашылықтың бір саласы. Орта ғасырлардан бастап қазақ әдебиетінде де шығыста бұрыннан белгілі сюжетті арқау ете отырып шығарма жазу дәстүрі болған. Оларды бүгінгі дәуірде қалыптасқан мағынада аударма деуге келмейді. Олар кейде еркін аударма деп саналғанмен, шынында төлтума шығарма сипатына ие болған. Шынайы аударма қалайда түпнұсқаға сәйкес болуы шарт. Көркем аударма түпнұскаға мағынасы қаншалық жақын келетініне орай дәлме- дәл аударма, еркін аударма, сәйкес аударма деп ажыратылады. Көркем аудармада әдеби шығарма бастан аяқ сөзбе-сөз тәжімаланбайды, сөздердің мағынасын, көркемдік қуатын, бейнелік әсерін неғұрлым толық жеткізу мақсат етіледі. Аударма жасаушы адам кем дегенде екі тілді жақсы білуі қажет. Онсыз аударма сапасы ойдағыдай шықпайды, түпнұсканың ұлттық сипаты, өзіндік өзгешеліктері сақталмайды. Аудармада сөз қолдану, ойдың мағынасын толық жеткізу, көркемділігін жоғалтпау, маңызын төмендетпеу сияқты талантар толық сақталуы шарт. Аударма - әдебиеттің кең арналы, мол саласының бірі. Аударма арқылы бір халықтың таңдаулы әдеби шығармаларынан басқа халықтың өкілдері сусындай алады. Көркем аударманың қасиетін арттырып, түп- нұсканың мағыналық байлығын, ой-толғамдары мен сезім иірімдерін, көркемдік өзгешеліктерін жаңғыртып, жарқырататын қайта туғызатын суреткерлік шеберлік. Көркем аударманың бүгінгі әдеби процесте алатын орны үлкен.
Осы орайда, зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазіргі ағылшын тіліндегі қағаздан аударудың ерекшеліктерін зерттеу.
Курстық жұмыстың мақсаты: Аударманың түрлерінің айырмашылықтарын анықтау, қағаздан аударудың өзіндік ерекшеліктеріне баға беру.
Көзделген мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
oo Қағаздан аударудың өзгешелігін қарастыру;
oo Жазбаша аударманың түрлері мен олардың ерекшеліктерін зерттеу;
oo Көркем шығарманы аударудағы қиыншылықтарды қарастыру;
oo Көркем мәтіндегі ақпаратты рәсімдеудің құралдарын анықтау;
oo Көркем мәтінді аударудағы интерпретациялауды қарастыру;
oo Поэзияны аударудағы қиындықтарды анықтау.
Зерттеу нысаны қағаздан аудару болып табылады.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде отандық ғалымдардың еңбектері, мерзімдік басылымдардағы мақалалар қолданылды.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қағаздан аударудың өзгешелігі
1.1 Жазбаша аударудың түсінігі
Жазбаша аударма деп аударманың тіларалық сөйлесу барысында (түпнұсқа және аударма мәтіні), аударма барысында жазылған мәтіндерге аудармашы бірнеше мәрте қарап, тексеріп, түзете алатын аударма түрі аталады. Бұл аудармашыға аударылып отырылған мәтіннің үзінділерін қайталап қарауына, оларды аударманың сәйкес үзінділерімен салыстыруына, аударманы Рецепторға бергенге дейін, яғни аудару үрдісінің аяқталуына дейін аударма мәтініне қажетті өзгерістер енгізуіне мүмкіндік береді. Жазбаша аударманың классикалық мысалы болып аудармашы түпнұсқаны жазба мәтін түрінде қабылдап, аударма мәтінін жазба мәтін ретінде жүзеге асыруы табылады. (Осы жерден жазбаша аударма деген атау шыққан).
Көркем аударма деп көркем әдебиет шығармаларын аударуды айтады. Қалған тілдік шығармалар түрлеріне қарағанда, көркем әдебиет шығармаларының негізгі функциясы болып көркем - эстетикалық немесе поэтикалық функцияның есептелуімен көзге түседі. Осы мінездегі барлық шығармалардың негізгі міндеті болып қандайда бір эстетикалық әсер беру, яғни бір көркем-әдеби образ жасау болып есептеледі. Бұндай эстетикалық бағыт көркем-әдеби тілді ақпараттық мазмұны негізгі болып саналатын информативті тілдік қарым-қатынас түрлерінен ерекшелейді.
Көркем аудармада түпнұсқаның көркем әдебиеттің белгілі бір жанрына жататындығына байланысты аударманың түр ішіндегі бөлімдері болады. Бұндай аударманың түр ішіндегі бөлімдері қатарына поэзия, пьесса, сатирикалық шығармалардың, әдеби прозаның, ән сөздерінің аудармалары жатады. Шығарма аудармасының мына немесе ана жанр санатына жатқызылуы шартты сипатта және бұл жанрдың өзіндік ерекшелігі аударманың нәтижесіне қаншалықты әсер ететініне байланысты болады.
Ақпараттық аударма деп оқырманға шығармашылық-эстетикалық әсер ету емес, негізгі функциясы қандай да бір мәліметтерді хабарлау болып табылатын мәтіндерді аудару аталады. Мұндай мәтіндерге ғылыми, іскерлік, қоғамдық-саяси, тұрмыстық және басқа сипаттағы барлық материалдар жатады. Бұған көптеген детективтік әңгімелерді аударуды да, саяхаттарды суреттеуді де, очерктерді және таза ақпараттық хабарлауы көбірек болатын басқа да шығармаларды жатқызуға болады. Аудармаларды көркем және ақпараттық деп бөлу аудармада көрсетілуге тиіс түпнұсқаның негізгі қызметіне байланысты (эстетикалық әсер етуі немесе жай ақпарат беруіне). Негізінде, жалпы алғанда, көркемдік аударманы талап ететін түпнұсқада тек ақпараттық қызметтерді орындайтын жекелеген бөлімдері, ал керісінше, ақпараттық мәтінді аударуда көркемдік аударманың кей элементтері (бөлшектері) болуы мүмкін.
Көркем және ақпаратты аудармалар көбінесе жазбаша аудармаға жатады. Көркем шығармалар мен аударумен бірге ол ғылыми-техникалық материалдарды аудару, ресми-іскерлік материалдарды аудару, саяси-публицистикалық материалдарды аудару, газет-ақпараттық материалдарды аудару, патенттік материалдарды және т.б. аудару болып бөлінеді.
Аудармашы жазбаша түрде аударғанда тіларалық өзгертулер немесе түпнұсқаны еркін түрде аудару тәсілдерін қолданады. Сондықтан да ауызша аудармамен салыстырғанда жазбаша аудармаға қойылатын талаптар өзгеше: грамматика, стилистика және орфография жағынан мөлшері ойдағыдай болу керек. Жазбаша аударудан ауызша аударманың айырмашылығы ерекше. Жазбаша аударма келесі факторларға назар аудару керек:
1. Сөздіктегі сөздердің мағыналарына
2. Арнайы сөздіктен сол сөздің мағынасын іздеп табуға
3. Түпнұсқаның контекстін білу. Егер ол шығарма болса, оны
ең алдымен толық оқып шығу керек.
4. Керекті сөзі бар қайырымды ғана оқып шығу және оны
бүкіл контекстпен салыстыру.
5. Сөздің бір-бірімен байланысуына
Жазбаша аудармада мәтіннің барлығы аудармашының алдында болады, ол оны бірнеше рет оқып, автордың идеясын толық түсінеді. Ал ауызша аудармада аудармашы ақпаратпен сегмент арқылы танысады, ол ақпаратты толық білмейді [1, б. 70].
Жазбаша аудармада аудармашы оратормен тіл қатысып, ештеңе сұрай алмайды (мысалы: түсінбеген сөз, термин не ақпарат).
Жазбаша аудармаға түпнұсқадағы мәтіннің жазбаша түрдегі аудармасы жатады. Аударушы мәтінге және оның үзінділеріне бірнеше рет қайта оралып, керек болса түзеп, негізгі нұсқамен салыстырып, рецепторға автордың идеясын жеткізуге тырысады.
Аударма түрлерінің екі негізгі сараланушы түрлері бар: аударылатын мәтіндердің сипатына байланысты және аударма барысында аудармашының тілдік әрекеттерінің сипатына байланысты.
Аударманың жанрлық - стилистикалық саралануы түпнұсқаның жанрлық - стилистикалық ерекшеліктеріне байланысты екі функционалды аударманың түрін ерекшелейді: көркем аударма және ақпараттық аударма.
Аударманың адам қызметінің ең көне түрі екені даусыз. Әуел бастан аударма тілі басқа адамдардың бір-бірімен араласуына мүмкіндік тудырып, аса маңызды әлеуметтік қызмет атқарды. Жазбаша аудармалардың таралуы адамдарға басқа халықтардың мәдениетімен танысуына кең жол ашып, әдебиеттер мен мәдениеттердің араласып, баюына жағдай жасады. Шетел тілін білу кітаптың түпнұсқасын сол тілде оқуына негіз болады, алайда ең болмады бір шетел тілін үйрену әркімнің қолынан келмейді, ал бір адамның кітаптарды әдеби тілдердің баршасында, тіпті көпшілігінде оқуы мүмкін емес. Рудаки мен Омар Хаямның, Шекспир мен Гетенің, Толстой мен Достаевскийдің, Абай мен Шәкәрімнің ғажайып шығармалары аударманың арқасында ғана адамзаттың игілігіне айналды.
Аударма - түрлі тілдерде сөйлейтін адамдардың арасындағы қатынас (коммуникация) мүмкіндігін қамтамасыз ету құралы.
Лингвистикада және аударматануда аударма бір тілдегі ойды басқа тілге жеткізіп аудару ретінде анықталады (Л. С. Бархударов, В. Н. Комиссаров, Я. И. Рецкер, А. В. Федорова және т.б.).
В. Н. Комиссаровтың пікірінше, аударманы - тіларалық қарым-қатынастың ерекше бір түрі, үш сөйлеу актісінің бірлігі ретінде қарастыруға болады:
1) шет тілі арқылы түпнұсқаны тудыратын сөйлеу актісі;
2) аудару тілі арқылы аударма мәтінді тудыратын сөйлеу актісі;
3) бірінші және екінші актілерде іске асқан сөйлеу актісі арқылы сөйлеу шығармалардың біріктіру актісі (коммуникативті теңеу).
П.И. Копаневтің анықтамасы бойынша аударманың мақсаты заттық-логикалық мәліметтерді хабарлау, қандай да болса істерге, белгілі бір сезімдерге түрткі болу. Осыдан келіп ол аударманың қызметіне төмендегідей анықтама береді: аударма қызметі - бұл тіларалық, мәдени-эстетикалық бөгеттерді бұзу.
Лингвист З. Е. Роганова зерттеулеріне сәйкес, аударма - бұл барабарлы нұсқаның барабарлы басқа тіл арқылы мазмұнын және формасын қарастырып, жаңадан құру. Екі тіл жүйесінің компоненттерін салыстыру негізінде, аудару кезінде керекті тіл бірліктерін таңдап алу. Қарастырылатын тілдерде, олардың ұлттық ерекшеліктеріне байланысты бір ой әр түрлі тәсілдермен жеткізілуі мүмкін. Аударманы, ұлттық мәдени әдістердің маңыздысы және мәдени аралық қарым-қатынастың әсерлі тәсілдерінің бірі ретінде қарастыруға болады. Мәдениетаралық қарым-қатынас әр түрлі мәдениеттердің вербалды және вербалды емес, өзінің және басқа мәдениеттің және тілдің иеленушісімен қатынастағы ерекше үрдіс ретінде анықталады [2, б. 70].
В. Г. Зусманның, З. Е. Рогановтың пікірлеріне сәйкес аудармашының мақсаты тілдердің ерекшеліктеріне, қызмет заңдылықтарына, мәдениетіне байланысты лингвоэтникалық бөгеттерді бұзу. Басқа сөзбен айтқанда, аудару үдерісі кезінде аудармашы әр түрлі тілдерде сөйлейтін, әр түрлі лингвоэтникалық қоғамға жататын адамдардың қарым-қатынасы әсерлі болу үшін лингвоэтникалық бөгеттерді бұзады. Сонымен, аударма - бұл лингвоэтникалық ретрансляция.
В. С. Виноградов, Г. И. Исина, М. Т. Сабитова, А. В. Федоров екі аспектіде қарастырылатын аударма терминіне өз назарларын аударады: біріншіден, бұл аудару жұмысының әр түрлі кезеңдерімен байланысты үдеріс және екіншіден, бұл аудармашының шығармашылық жұмысының нәтижесі - мәтін.
Аударманың теоретигі және практигі Л. К. Латышевтың, сол сияқты В. С. Виноградовтың және А. В. Федоровтың пікірлерінше аударманың заты аудармалы мәтін болып табылады. Аудармалы мәтін үдеріс кезінде екі тілді қарым-қатынас кезінде түпнұсқа мәтінді алмастырады. Сонда аудармашы әр түрлі тілдерде сөйлейтін коммуниканттар арасында лингвоэтникалық бөгеттерді бұзып, оларға бір тіл коммуникациясында қатынасуға мүмкіндік береді. Басқа сөзбен айтқанда, қажеттілік - аудармашының ісін айқындап, аударылған мәтін ретінде қанағаттандырылады [3, б. 14].
Л. К. Латышевтың пікірінше аударма үш негізгі талапқа сай болу керек:
1) аударылған мәтін коммуникативті-функционалды жағынан берілген мәтінге барабар (эквивалентті) болу керек;
2) семантикалық құрылымы жағынан берілген мәтінге максималды түрде сәйкес болу керек (бірінші талапқа қарама-қарсы болмау керек);
3) берілген мәтінге сәйкес емес орын толтыратын лексикамен қамтымау және мүмкіндігінше аударма шектеулерінен аспау керек.
Егерде осы аталған талаптардың бірін назарға алмай аударма жасайтын болсақ, бұл аударма аудармадағы кемістік немесе аударма, тіларалық қатынастың басқа бір түріне айналуы мүмкін.
Л. К. Латышевтің пікірінше аударылатын мәтін коммуникация, қатынас құралы болып табылады. Біздің ойымызша осы пікір дәлдікті, түсінікті талап етеді. Мәтін - бұл ауызша немесе жазбаша түрде болатын вербалды белгілердің (сөздердің) жүйелілігі. Яғни, ауызша, жазбаша мәтіндер адамның коммуникативтік үдерісінің нәтижесі.
Коммуникацияның екі түрі болады: бірінші, бастапқы (кәдімгі), және екінші, соңғы (әдеби). Біріншісі, сөйлеп және тыңдап жатқан адамдардың арасында туған коммуникативті жағдай. Екіншісі, толық емес коммуникативті жағдай болып саналады. Ол әңгімелейтін адам (әңгіме авторының өкілі) мен оқырман арасындағы коммуникация. Коммуникация толық болу үшін, келесі жағдайларға назар аудару қажет:
1) сөйлеуші және адресат болу керек;
2) уақыт бірлігі;
3) орын бірлігі;
4) коммуниканттар және олардың қатынастары арасындағы бірлік.
Әдеби коммуникация кезінде осы жағдайлар сақталмайды. Өйткені қатынастың түрі өзгереді. Мысалы: коммуникативті байланыс автор мен оқырман арасында болады, ал қатынас серіктесі (партнері) мәтін болып табылады.
Аталмыш оқу құралында түпнұсқа мәтіннің лексикасын аудармамен салыстыра отырып, Нибелунгтер туралы хикая эпосындағы реалия сөздердің аудару тәсілдерін, олардың түпнұсқадағы ұлттық мәдени ерекшеліктерін аудармалы тілге қалай жеткізілгені қарастырылды.
Жоғарыда айтылғандай, жазба мәтінді аудару кезінде, біздің жағдайымызда бұл Нибелунгтер туралы хикая эпосы, түпнұсқа немесе берілген мәтін аударма мәтінмен ауыстырылды.
А. В. Федоровтың ойынша, осындай алмастыру кезінде, аудармашы негізгі екі жағдайды есте сақтауы керек:
1) жазба аударманың мақсаты - шетел тілін білмейтін оқырманды берілген мәтінмен жақынырақ таныстыру;
2) осы жағдайда аудару - ертерек бір тіл құралдары арқылы берілген мәтінді басқа бір тіл амалдары арқылы екінші бір тілге дәл және толық жеткізіп, аудару [4, б. 15].
А. В. Федоровтың пікірінше, аударманың қайта жасаудан, мазмұндамадан және сол сияқты әр түрлі бейімделулерден (адаптациялардан) айырмашылығы дәлдікте және толықтықта.
Көптеген аудармашылардың пікірлерінше (Л. С. Бархударов, Я. И. Рецкер, А. В. Федоров, А. Д. Швейцер) жазбаша аударма тек қана екі тілді, түпнұсқа мен аударманы байланыстырмай, сонымен қатар әр түрлі мәдениеттерді, ұлттарды, тарихи дамудың әр түрлі дәуірлерін, өткен және бүгінгі күндерді байланыстырады.
Шығарманың аудармасы өз бетімен жасала қалмайды. Онда әрқашанда түпнұсқа басқа әдет-ғұрыптардан, салт-дәстүрлерден, антропонимдерден, географиялық антропонимдерден және т.с.с. тұрады. Сондықтан аударма әрқашанда әмбинұсқалы. Өйткені аударма бір уақытта екі мәдениетке жатады: идеяны шығарған мәдениетке және оны қабылдаған мәдениетке, бір тілде мәтінді құрастырған авторға және оны басқа тілге аударған аудармашыға жатады.
А. Д. Швейцер шетелдердің аударма теоретиктері мен практиктерінің аударма жөніндегі зерттеулерін жүйелеп, төмендегідей мәліметтерді ұсынады.
У. Уинтердің пікірінше, аудару - бұл қоршаған орта сегментінің интерпритация тұжырымдамасын, мүмкіндігінше басқа барабарлық тұжырымдамамен ауыстыру. Дж. Кэтфорд аударманы тіл операциясы ретінде анықтайды. Сонда аударма кезінде бір тілдегі мәтін басқа мәтінмен, берілген мәтін материалы басқа тілдегі барабар материалмен ауыстырылады. Ю. Найданың және Ч. Табердің пікірлерінше, аударма - бұл рецептордың тілінде жаңадан құралған мәтін, берілген мәліметке өте жақын баламаның берілуі. В. Вильстің ойынша, аударма - бұл мәтіннің өңдеу және сөзге айналған үдерісі. Берілген мәтіннің барабар мәтінге ауыстырылуы. Сонда аудару тілінде мәтін мағыналы және стилистикалық жағынан түпнұсқаның мәні түсінілген мәтін. Ішкі жағынан аударма бөлінген, екі негізгі фазаны қамтитын үдеріс: біріншісі, ойлау фазасы, осы фаза кезінде аудармашы берілген мәтінді талдап, мән және стилистикалық интенциясына көңіл аударады, ал екіншісі, тілді қайта құру фазасы, осы фаза кезінде аудармашы коммуникативтік талаптарға көңіл аудара отырып, мағыналық және стилистикалық талдаудан өткен түпнұсқаны құрастырады. Г. Вермеер және К. Райс мәтін - бұл жіберушіден алушыға жіберілетін мәлімет сөйлемі -- дейді де, аударманы мәлімет сөйлеміне ұқсататын сөйлем ретінде қарастырады [5, б. 73].
А. Диомидованың айтуынша аударма - әдеби-тіл интерпритациясы, ал аудару үдерісі - жаңа мәліметтің құрылу актісі. Осы үдеріс кезінде мәтіннің түпнұсқасының және аудармасының белгілі бір мағынасы сақталып, мәтін мағынасының жетілдірілуі іске асады.
Жалпы аударманың негізгі екі концепциясы бар: лингвистикалық және әдебиеттану ғылымы. Аударма және аударматану бойынша негізгі екі мәселелер шеңбері бар.
Бірінші мәселелер шеңбері - бұл аудару шекараларының мәселелері, яғни, мәтінді аудару мүмкіндігімен байланысты мәселелер.
Екінші мәселелер шеңбері, біріншісімен арақатынасын белгілейтін және ерекше сипаттамасы бар аудару барабарлығымен байланысты мәселелер. Осы екі мәселелер шеңбері және олардың шешімі аударудың нормативті негізін белгілейді.
Аударма нормалары аудару актісінің ерекшелігін анықтайды. Яғни, аударма үдерісі кезінде аудармашының дербестігі, тәуелсіздігі қай деңгейде екені байқалады.
Қазіргі кезде дербес емес аудармалық іс және тәуелсіз аудармалық іс бар. Дербес емес аудармалық іс тираждауға жақынырақ, сондай-ақ іс аударма мәтініне өте тығыз байланыста болады (ресми-істі, ғылыми-техникалық құжаттарды қамтиды), ал тәуелсіз -- бұл аудармашының белгілі бір дербестігін белгілейді (публицистикалық және әдеби мәтіндер). Қоғамдық істің басқа бір түрі сияқты, аударма да белгілі бір қоғамдық мұқтаждықтарды қанағаттандыратын қажеттілік.
Аударманың мақсаты қарым-қатынаста болған кісілердің арасындағы лингвоэтникалық бөгеттерін бұзып, қатынасын мүмкін ету. Басқа сөзбен айтқанда, аударманың қоғамдық мәнін төмендегідей анықтауға болады: аударма - екі тілде қатынасқан коммуниканттардың байланысы, бір тіл ширегіндегі коммуникацияға мүмкіндігінше сәйкес болуы керек. Яғни, аудармада тек қана адамдар қарым-қатынасы кезінде ғана қажеттілік туады. Сол кезде адамдардың арасында тілдік емес, лингвоэтникалық (мәдениеттердің, ұлттық психологиясының және т.с.с. факторлардың әр түрлі болуы) бөгет туады.
Біз өзіміздің зерттеу жұмысымызда В. Н. Комиссаровтың және А. Д. Швейцердің пікірлерін қолдаймыз. Олардың пікірінше, жазбаша аударма - бұл бір жақты және екі фазадан тұратын, тіларалық және мәдениетаралық коммуникация үдерісі. Сонда аудармалық талдаудан өткен, бірінші мәтін екіншісімен алмастырылады. Біріншісін алмастыратын мәтін басқа тілдік және мәдени ортада қалыптасады [6, б. 75].
В. Н. Комиссаровтың анықтамасы бойынша, көркем аударма - бұл аудармалық әрекет, оның негізгі мақсаты аударма тілінде көркем-эстетикалық әсер ете алатын шығарма жасау.
Сонда, көптеген әдеби сыншылардың ойынша көркем аударма - бұл өнер, онымен тек қана эстетикалық қағидаларға сүйенетін тіл шеберлері айналыса алады.
Г. Гачечиладзенің пікірінше, аударма мәселесі маңызды және терең зерттеу негізінде, көркемдік жағынан толық емес және толық, бірақ та түпнұсқадан алыс, еркін аударма. Осы екі көзқарас келесі екі пікірлердің негізінде жатыр: аударма лингвистикалық және әдебиеттану ғылымы жағынан анықталады. Аударманың лингвистикалық қағидасы түпнұсқаның формалды құрылымын қайта жасау. Бірақ, егер де лингвистикалық қағида негізгі екені айтылатын болса, онда ол түпнұсқаның сөзбе сөз аударылуына әкелуі мүмкін. Тіл жағынан ол нақты болар, ал көркемдік жағынан өте әлсіз аударма болуы мүмкін. Сонда бұл түршіліктің (формализмнің) бір түрі болады. Түршілік (формализм) кезінде басқа халықтың тіл формалары дәл аударылады да, шетел тілінің заңдары бойынша мәтіннің стилизациясы шығады. Кейбір жағдайларда, аударылатын сөйлемнің синтаксистік құрылымы аудармада ұқсас тәсілдермен берілуі мүмкін болса, онда сөзбе сөз аударма ешқандай әдеби талдаусыз, соңғы амал ретінде қарастырылуы мүмкін. Алайда, әр түрлі тілдерде синтаксистік амалдардың тура келуі өте сирек кездеседі. Көбінесе сөзбе сөз аударма кезінде қазақ тіліндегі синтаксистік нормалардың бұзылуына әкеледі. Сондай жағдайларда біз мазмұн мен форма арасындағы қарама-қайшылықпен түйісіп қаламыз. Автордың ойы айқын, бірақ оны білдіру түрі қазақ тіліне жат. Нақты сөзбе сөз аударма түпнұсқаның эмоционалды әсерін барлық жағдайларда толық жеткізе алмайды. Яғни, сөзбе сөз нақтылық және көркемділік үнемі бір бірімен үйлеспеушілікте болады. Аударма тілдік материалға сүйінетіні даусыз. Сөздердің және сөз тіркестерінің аудармасынсыз көркем аударма бола алмайды. Аудармашының екі тілдің заңдылықтары және осы заңдылықтардың бір біріне сәйкес келуі туралы білімі болу керек. Демек, көркем аударманың сапасын анықтау үшін тіл аралық сәйкестілікті анықтайтын жалпы қағидалар жеткіліксіз болады. Толықтылық үшін бүкіл аудару кезінде түпнұсқаға сөзбе сөз жақын болу қажет емес.
Кейбір зерттеушілердің (Г. Гачечиладзе, А. А. Смирнов және А. В. Федоров) пікірінше, аударманы жаңа сөздер табу өнерінің бір түрі ретінде, яғни, лингвистикалық көзқарас жағынан емес, әдебиеттану ғылымы жағынан қарастыру керек.
Осы теорияға сәйкес, аудармашының негізгі жылжу күші түпнұсқамен берілген идея болады. Ол аудармашыны ойларды сөзбен білдіру үшін барабарлы тіл амалдарын табуға ықпал етеді. Басқа сөзбен айтқанда көркем аударма - бұл лингвистикалық жағынан емес, эстетикалық түсінігі жағынан түпнұсқаға барабарлық.
Мысалы, А. А. Смирнованың Көркем аударманың шеберлігі мақаласында (Мастерство литературного перевода), барабарлы көркем аударманың мақсаты мазмұнның мағынасын жеткізу, эмоционалды айқындылық және түпнұсқаның сөздік-құрамдық безендіру деп көрсетілген. А. А. Смирнованың ойынша, біз барабарлы аударманы мойындауымыз керек: автордың барлық ниеттері жеткізілген, соның ішінде оқырманға белгілі бір идеялық-эмоционалды әсер ету, автормен қолданылған барлық ресурстардың бейнелілігі, ерекшелілігі, ритм және т.б.; соңғысы негізгі мақсат ретінде емес, жалпы ықпал ету үшін қолданылуы керек. Ондай жағдайда, әрине, әрқашанда мәтіннің маңызды емес бөліктерін таңдап, бірдемемен құрбан ету керек.
Аудару үдерісі кезінде тіл - түпнұсқа өнері кезінде ойнап жатқан рөлдей бағынышты рөл атқарады. Сондықтан оны алдыңғы орындарға қоюға болмайды. Алдымен, тіл мұнда көркем мәселелеріне жету үшін қолданылатын амал ретінде қарастырылады. Сондықтан, аудару кезінде туатын ерекше тіл мәселелері белгілі бір жанрды аударудың өзіне тән мәселелерімен бірге шешілуі керек.
Алайда, Г. Гачечиладзе пікірінше, аудару өнерінің әдістемелік алғы шарты заттық-диалектикалық қағида мен шығарма мазмұнының бірлестігі. Осы құрамдас бөліктердің біреуінің бұзылуы, теориялық сәйкессіздікке әкеліп, көркем аудармаға тікелей кемістік келтіреді. Толық көркем шығарма - бұл форма және мазмұн бірлестігі. Ол автордың субъективті сезгіштігі арқылы өтетін нақты ақиқаттың көркем тұтастығы. Аудару үдерісі кезінде көркем ақиқаттылық аудармашы алдында нақты ақиқаттық құбылыстар бірлестігі ретінде тұрады. Осы құбылыстар қисынды нақтылықта және көркем шығармада бейнеленеді. Автордың ойынша, көркем шығарма аудармашыға әсер етіп, өз жағынан белгілі бір эмоционалды сезімдерді білдіреді: осы фактордың объективті және субъективті әрекеттестігі нәтижесінде аудармашының санасыңда шығарманы қабылдау кезінде түпнұсқаның аудармасы туады. Көркем аударма жасау үшін шығармашылық әдіс қажет.
Г. Гачечиладзе көркем аудармаға төмендегідей анықтама береді: Көркем аударма - бұл көркем шығармашылықтың бір түрі. Онда түпнұсқа нақты ақиқат үшін қызмет атқарады. Осы дүниетанымға сай, аудармашы онымен таңдаған шығарма формасының және мазмұнының көркем ақиқаттылығын бейнелейді: аударма дербестен тұтасқа қағидасы негізінде жүзеге асады.
Жоғарыда айтылғандай, аудару үдерісі кезінде әр түрлі тілдерде мәтіндердің коммуникативті теңеуі өтеді. Осы үдерістің жүзеге асырылуы және оның нәтижелерінің бағалануы мынаны болжайды: форманың және мәтіндердің алуан қырлы түрлерінің салыстыруын, әрбір тілде мәтіннің құрылымын және қызметін, мәтін толық құрылым ретінде және мәтінді құрайтын тіл бірліктерінің, құрылымының салыстырмалы талдауы. Мәтін - бұл тіл шығармасы, оның көмегімен вербалды коммуникация іске асады. Мәтін пікірлерден тұрады. Осы пікірлерді сөйлеп жатқан кісі өзі айтып, тіл бірліктерін таңдап, оларды берілген тіл грамматикасына сәйкес өз коммуникативті ниеттеріне байланысты біріктіреді. Мәтін - бұл жай бөлек пікірлердің бірлестігі емес. Мәтін құрылымы және мазмұны жағынан тұтас бір бүтін. Оның коммуникативті потенциалы мазмұнды құрайтын пікірлердің жиынтығынан артығырақ. Аудармашы осы түпнұсқада берілетін толықтықты қабылдай ала алуы және онымен құрылып жатқан аударма мәтінін толық және дәл бере білуі керек.
Мәтіннің құрылымдық мазмұны әр түрлі үш деңгейде қарастырылуы мүмкін: тік, көлденең және терең. Мәтіннің тік құрылымын оның формалды-тақырыптық мазмұны құрайды. Жалпы мағынасынан немесе мәтіннің тақырыбынан, тақырыпшалардан бастап, субтақырыпшаларға, бөлек пікірлерге дейін кездеседі. Осындай өрістету сөйлеп жатқанмен, жоғарыдан - төмен қарай іске асады. Ол мәтінді өз коммуникативті ниеттеріне сай жасайды. Мәтінді қабылдайтын кісі иерархиялық құрылымды басқа бағытта - төменнен - жоғары қарай, мазмұнының кішкентай бөлектерінен мәтінді толық түсініп ұғынуға дейін қабылдайды. Алайда мәтіннің тік құрылымы әрқашанда нақты және қисынды болмайды. Кейбір микротақырыптар қалдырылады, ал басқалар бөтен тақырыпшалар орнына сыналасады да, олар бір-біріне қайшы болып шығады т.с.с. Осындай мазмұндаманың кемшіліктері коммуникацияға қатынасқан кісілердің білімдерімен және тәжірибелерімен, олардың бүкіл мәтін бойынша мазмұнының болжауымен алмастырылады. Кейбір болжау күшіне сай мәтін бөліктері мәтіннің келесі мазмұнының болжауға мүмкіндік береді. Сондай ықтимал болжау тілді ұғуға жеңілдетеді және аудару үдерісі кезінде үлкен рөл атқарады.
Толық мәтін жасауда формалды және пікірлердің арасында мағыналық байланыстардан тұратын көлденең құрылымы маңызды орын алады. Мәтіннің формалды байланысы (когезия) әр түрлі тіл амалдары арқылы жүзеге асады: жалғаулықтар, қайталаулар, орын алмастыратын сөздер және сол сияқты амалдар. Мәтіннің мағыналық бірлестігі (когеренттілік) логикалық жүйелілікпен, логикалық байланыстармен (сонымен, яғни, қорыта келгенде және т.б.), баяндаудың басын және оны белгілейтін стереотиптік формулалардың қолдауымен, басқа бөлектерге анафоралық және катафоралық жөнелтумен т.с.с. байланысты. Мәтіннің тақырыбы - рематикалық құрылымы да онымен тікелей байланыста болады. Тақырып және рема арақатысы, актуалді бөлу бөлек пікірдің мағыналық құрылымы үшін өзгеше болып келеді. Пікірдің мазмұныңда екі мағыналық фокусты белгілеп қоюға болады. Оның біреуі (тақырып) - хабарлаудың негізгі пункті, не туралы хабарлап жатқаны және әңгімелесушіге белгілі немесе оған белгілі нәрсе ретінде ұсынылады. Екіншісі (рема) - хабарлаудың негізгі мағыналық орталығы, не хабарлап жатқаны, осы хабарлама жаңа мәлімет ретінде қолданылады. Тақырып - бұл пікірдің рематикалық бөлінуі. Ол реманы ырғағымен, лексикалық немесе синтаксистік амалдар арқылы бөліп шығарады. Мәтіндегі жүйелілік және мазмұндаманың байланысы, көрші тұрған пікірлердің тақырыптық - рематикалық қатынастарына байланысты. Бір пікірдің ремасы жиі басқа пікірдің тақырыбы болып шығады. Сонымен қатар, белгілі тақырыптық - рематикалық құрылым мәтіннің толық мазмұндамасында жасалынады. Мәтіннің аудармасын жасаған кезде, аудармашы түпнұсқаның тақырыптық-рематикалық құрылымын сақтауға тырысады [7, б. 54].
И.А. Кашкиннің ойынша, ақиқатты аударманың мақсаты ...түпнұсқа мәтіннің ішінде болған бүкіл мағыналық және бейнелі байлық, ақиқаттылық объективті түрде қайта құрылуы керек. Аудармашы бірден түпнұсқадағы грамматикалық құрылымға қақтығысып, осы бөгдеден өтуге, болған балғындыққа және автормен ақиқаттықтың қалай қабылдағанына жетуі өте маңызды. Ақиқаттық аударма үдерісінде сезгіштіктің және ойдың ақиқаттықтың объектімен шамалап үйлесуі не білдіріп жатқанын анықтайды. Басқа сөзбен айтқанда, аудармада түпнұсқаның қандай элементтері ақиқатты жеткізгенін анықтайды.
Осы пікірмен белгілі теоретик А. В. Федоровтың анықтамасы ұштасады: аударманың түпнұсқасында берілген мазмұны формалді және оған стилистикалық сәйкес келетін ақиқаттылық толық жеткізілуі керек. А. В. Федоров бөлек бөліктің, бөлек элементтің немесе мәтіннің үзіндісін толық мәтін жеткізу турасында аспектін ерекше белгілейді. Басқа жағынан қарастыратын болсақ, онда толық мәтіннің дәлдеп жеткізілуі және кейбір өзгеше бөліктерінің қалдырып тастауы кезінде түпнұсқаның дербес сырын жоғалту мүмкін. Көркем аударма - бұл жай бөліктердің механикалық бірлестігінен артық. Өйткені ол шығармашылық жұмыстың жемісі және онда аудармашының шығармашылықтың элементтері бар.
Әрбір аударма шығармашылық үдеріс ретінде аудармашының даралығын белгілеуі керек, бірақ аудармашының негізгі мақсаты түпнұсқаның ерекшеліктерін жеткізу және түпнұсқаға сәйкес көркем және эмоционалды әсерін барабарлы жеткізу үшін, аудармашы ең жақсы тіл амалдарын: синонимдерді, сәйкес болып тұрған көркем бейнелерді және сол сияқтыларды табу керек, -- деген пайымдауға шүбәланбаймыз.
Әрине, форманың және мәтін мазмұнының барлық элементтері дәлдікпен қайта құрылуы мүмкін емес. Қандай да болсын аударма кезінде төмендегідей кемшіліктер болуы мүмкін:
1) материалдың қандай да бір бөлігі қайтадан құрылмай, алынып тасталынады;
2) материалдың қандай да бір бөлігі өз түрінде емес, әр түрлі ауыстыруларменэквиваленттермен беріледі;
3) түпнұсқада болмаған материал кіргізіледі.
Сондықтан көптеген зерттеушілердің пікірінше ең жақсы аудармаларда, түпнұсқаға қарағанда, шартты өзгерістер болады. Алайда осы өзгерістер көлеміне аударманың дәлдігі тәуелді болады. Сондай өзгерістердің минимумы барабарлы аударманы болжайды. Біз осы пікірді түпкіліті қолдаймыз.
Демек, барабарлы аударманың мақсаты түпнұсқаның мазмұнын және формасын, оның ерекшеліктерін дәлдеп жеткізу.
1.2 Жазбаша аударудың түрлері және олардың ерекшеліктері
Бір тілден екінші тілге аудару процесі көпқырлы және әр текті сипатына ие, ол оның құрамына енетін көптеген компоненттерден тұрады, осы процестің көпқырлылығымен аудармаға деген әр түрлі көзқарастар негізделген. Ғылымда жазбаша аударманың үш түрі бар:
Сөзбе-сөз аударма (әріптік немесе жол сайынғы аударма). Бұл алғашқы мәтінді сөзбе-сөз аударылатын тілге элементтердің жүру тәртібін сақтаумен аудару. Мұндай аударма негізінен кейінгі аударма ісі үшін негіз ретінде қолданылады, сондай-ақ ол аударылмайтын сөздердің ойынында немесе фразеологиялық бірліктерде қолданылады. Мысалы: He is not a weak person to begin with.
Ол анадан бастайтындай әлсіз адам емес, дұрыс содан бастайтындайдың орнына ол тіпті әлсіз адам емес екендігі.
Сөзбе-сөз аударма алғашқы мәтіннің элементтерінің мәнмәтіндік мәнін барынша толық дәрежеде аударылатын тілдің бірліктерінде жеткізу болып табылады. Егер аударылатын сөйлемнің синтаксистік құрылымы аудармада ұқсас бірліктермен берілсе, сөзбе-сөз аударма әрі қарайғы әдеби өңдеусіз аударманың нақты нұсқасы ретінде қарастырылады: Kate came home rather late. Катя үйге тым кеш келді.
Алайда екі тілдің синтаксистік құралдарының сәйкес келу өте сирек, көбінесе сөзбе-сөз аудармада қазақ тілінің синтаксистік нормаларының бұзылысы жүреді. Мұндай жағдайларда мазмұны мен формасы арасындағы үзіліс болады: автордың ойы анық, бірақ оны жеткізудің формасы қазақ тіліне ұқсамайды. Мысалы, сөйлем: Professor Lentz was born in Tartu, formerly Yuriev, in the year of 1804 тура аудармасында былайша көрінеді: Профессор Ленц Тартуда туылған болатын, алдында Юрьев, 1804 жылы. Алайда дұрыс нұсқасы: Профессор Ленц 1804 жылы алдында Юрьев деп аталынған Тарту қаласында дүниеге келген.
Сөзбе-сөз аударма жик қазақ тілінің синтаксистік нормаларын бұзатынына қарамастан, ол мәтінмен алғашқы жұмыс істеу сатысында қолданыла алады, ол түпнұсқаның құрылымы мен қиын жерлерін түсінуге мүмкіндік береді. Кейін, алайда, қазақ тіліне бөгде құрылымдардың болғанында сөзбе-сөз аударма міндетті түрде өңделіп, әдеби нұсқамен ауыстырылуы тиіс [8, б. 38].
Лексикалық бірліктердің аудармада жеткізілуі үш әдіспен жүзеге асырылады:
- эквиваленттердің көмегімен, яғни мәнмәтінге тәуелсіз тура сәйкестіктерден;
- аналогтардың көмегімен, яғни синонимдік қатардағы мәнмәтінге барынша сәйкес келетін сөздермен;
- сипаттаушы аударманың жолымен, яғни аударылатын сөздің немесе сөз тіркесінің мағыналық құрамын еркін берумен.
Әдеби немесе көркем аударма алғашқы ақпаратты жеткізудің алушыға адекватты алғашқы әсерді беретіндей күйге келтірейтін мәтінді таңдауға негізделеді. Аударманың осындай түріндегі басты нысан алғашқы мәтіннің тілдік құрамы ғана емес, сондай-ақ оның құрамы мен эмоционалдық-эстетикалық мәні болып табылады. Бұл жерде мұндай аударма не қысқартуларға, не жеңілдетулерге жол бермейді.
Қазақ және ағылшын тілдерінің синтаксистік құрылымдары біршама ерекшеленгендіктен, түпнұсқаны тура солай жеткізу қиын және мүмкін емес.
Сонымен қатар, мағынаны жеткізудің дәлділігінің мүддесінде көбінесе аудармада аударылатын сөйлемнің қазақ тілінің нормаларымен сәйкестендіру қажет болады, яғни жеке сөздердің орнын ауыстыру немесе тіпті жеке сөздер мен сөз тіркестерін ауыстыру.
Көрнекілік үшін Түбінде -The Lower Depthsтуындысының атауын аударудың мысалын келтірейік.
Формасын жеткізудің көзқарасымен алғанда аударма қазақ түпнұсқасынан алысқа кетті, бірақ ол туралы атаудың эмоционалдық күйін жеткізеді, ол ресми нақты сөзбе-сөз аударма кезінде жоғалтылған болатын: On the Bottom.
Осылайша, біз түпнұсқаның мағынасын дәл жеткізу сөзбе-сөзден, түпнұсқаның формасын жақындатып жеткізуден бас тартудың қажеттілігіне негізделгенін көреміз.
Аудармашы, демек, қажет болған жағдайында, сөйлем мүшелерін орындарымен ауыстыра алады және солай істеуге міндетті. Ол сөздердің ретін қазақ тіліне табиғирақ жасайды, мысалы: The play was finally staged in the Bolshow Theatre yesterday.
Кеше Үлкен театрда осы пьесаны қойды.
Ол сөйлемнің құрылымын өзгерте алады: She was asked to sing.
Оның ән айтқанын сұрады.
Сөздерді ауыстыру және түсіру: I nodded my head.
Мен басымды изедім.
Аударманың қандай да бір әдісін таңдай отырып, аудармашы барлық басқа жағдайлардан басқа таза күйінде қандай да бір әдістің шынайы аударма ісіне сирек араласатынына жетекшілік етеді: әдетте, көптеген күрделі мәтіндер әр түрлі әдістерді қолданумен аударылады, алайда олардың біреуі алдыңғы қатарлы болады және жалпы алғашқы және аударма мәтін арасындағы қарым-қатынастардың сипатын анықтайды және алғашқы мәтіннің мүшеленуінің шарттарын, сондай-ақ аударма әдістерін таңдауды көрсетеді, солардың көмегімен алғашқы мәтін тікелей аудармашылыққа түрленеді.
Ғалымдар әр аударманы, соның ішінде көркем аударманы бір тілде жасалған туындының басқа тілдің бірліктерімен қайта жасалуы деп анықтайды. Мұндай жағдайда көркем аударма екі шеткі принциптердің арасында тұрады: сөзбе-сөз дәл, бірақ көркем толық емес аударма және көркем толық аударма, бірақ түпнұсқадан алыс, еркін аударма. Бұл екі принцип өзінің көрінісін екі негізгі көзқарастан тапты: аударманы лингвистикалық және әдеби танушылық ұстанымынан анықтау.
Аударманың лингвистикалық ұстанымы, ең алдымен, түпнұсқаның ресми құрылымын жүзеге асыруды білдіреді. Бірақ тілдік мағынада дәл, бірақ көркем мағынасында әлсіз аударманың лингвистикалық принципіне толық жүгінген кезде, онда аударма тіліне бөтен формалар мен құрылымдар аударылған кезде, шет тілінің заңдары бойынша стилизация жүреді. Сөзбе-сөз нақты аударма үнемі түпнұсқаның эмоционалдық эффектісін жүзеге асыра бермейді, демек, сөзбе-сөз дәлділік пен көркемділік бір-бірімен тұрақты қарама-қарсылықта болады. Аударманың тілдік материалға негізделетіні сөзсіз, сөздердің және сөз тіркестерінің аудармасынан тысқарыда көркем аударма болуы мүмкін емес, сонымен аударма процесінің өзі екі тілдің заңдарын білуге және олардың қатынасының заңдылықтарын түсінуге негізделуі қажет. Тілдік заңдарды сақтау түпнұсқа үшін де, аударма үшін де міндетті. Бірақ көркем аударма - бұл тек тілдік қатынастар [9, б. 34].
Зерттеушілер тілді көркем туындының материалы ретінде анықтайды, бірақ көркем аударманың түсінігі тілдік бірліктердің сәйкестендірілуі ретінде оның эстетикалық жағын елемеуді білдіреді. Аударманың көркемділігінің түпнұсқаның көркемділігіне сәйкестігінің көзқарасымен алғанда тілдік сәйкестік тек көркем сәйкестікке қызмет етеді. Демек, көркем аударманы анықтау үшін тек тілдік сәйкестіктің жалпы белгісі және толықтығы қолданыла алмайды, барлық аударма бойынша түпнұсқаға сөздік жақындықты талап етпейді.
Басқа біреулер көркем аударманы әдебитанушылық көзқараспен қарастыру керек дейді.
Осы теорияға сәйкес, аудармашының негізгі қозғаугы күші түпнұсқамен енгізілген идея болып табылады, ол оны ойдың сөздерінде адекватты тілдік құралдарды іздеуге түпнұсқамен ендіріледі, яғни көркем аударма түпнұсқаға лингвистикалық емес, ал эстетикалық түсініктегі адекватты сәйкестікті білдіреді. Ол алғашқы мәтіндердің жеткізілуіне қызмет етеді, олар жоғарғы әлеуметтік-мәдени мәнге ие, олардың нақты құрамы жалпы алушыларға арналған.
Бір тілден екінші тілге аударылатын жазбаша мәтіндер алуан түрлі болса да, оларды аудару бір жүйені, яғни мынадай бірізділікті сақтауды талап етеді: - алдымен аудармашы түпнұсқа мәтінмен танысады; - одан соң мәтіннің типін, жанрлық және стилистикалық сипатын, тақырыбы мен білім саласын анықтап алғаннан кейін ғана аудармаға кіріседі. Қажетінше аудармашы фондық білім беретін қосымша ақпараттарды - сөздіктерді, анықтамалықтарды қолданады, мамандармен кеңеседі. Аударманы аяқтағаннан кейін аудармашы өз мәтінін тексеріп, түзетіп, ресімдеп, тапсырушыға береді. Егер мәтінді жариялау керек болса, аудармашыдан кейін мәтінді редактор мен корректор тексереді.
Жазбаша аударманың ауызша аудармадан айырмашылығы сол - мұнда уақыт жеткілікті болады, сондықтан түпнұсқа мен аударманың баламалығының жоғары деңгейін қамтамасыз етеді. Алайда бұл әрдайым уақыт жеткілікті бола береді деген сөз емес. Қазіргі уақытта аудармалардың көбі жедел түрде орындалады. Жазбаша аудармашылар кейде белгілі бір типтегі мәтіндерге мамандандырылады. Алдымен бұл құқықтық мәртебесі бар мәтіндерге қатысты. Сондықтан нотариалдық және сот аудармашыларының өздерінің өкілеттілігін растайтын ерекше сертификаттары мен мөрі болады. Фирмалар мен кәсіпорындардағы штаттық аудармашылар сол фирманың айналысатын техника және өндіріс салаларында мамандандырылады [10, б. 45].
Жазбаша аударманың реттік құрылымы күрделі, әр сөздің қолданылуы қатаң тіл заңдылығына сай жазба, әдеби тіл нормасының негіздеріне сүйенеді. Жазбаша аударма тілдің баюына, өсуіне, қалыптасуына септігін тигізеді. Көркем әдебиет аудармасы - шығармашылық жұмыс. Бұл әдеби тілдің өсуіне көмектеседі. Оның үстіне аударма барысында аудармашы көп нәрсе үйренеді.
2 Көркем шығармаларды жазбаша аударудың өзгешелігі
2.1 Көркем шығарманы аударудағы қиыншылықтар
Көркем аударма немесе дәлірек айтқанда поэзиялық және көркем аудармалардың аудармасы аударманың басқа түрлерінен ерекшеленеді және ескіні үнемі қолдана беруді емес, тілдік шығармашылықты да білдіреді. Өйкені әр түрлі адамдарда бір сөйлемді өзінің бағалаулары бойынша ерекше аудары жағдайлары болады. Мұндай аударма - нағыз өнер, өйткені эффектіге сәйкес құралдар арқылы, соның ішінде ритмикамен, рифмамен және аллитерациямен қол жеткізіледі. Өз-өзіне аударма берілген сипатқа ие: аудармашы түпнұсқалық мәтіннің өзгермейтін мазмұнының, оның мағынасын сақтауы қажет, оның қандай да бір өзінің бағдарламасын іске асыруға құқығы жоқ.
Көркем шығармалардың аудармасы оңай іс емес, поэзия туралы көп дауласуға болады, аудармаға таңдалғандарды ғана жіберуге болады. Аудармашы ойлау қызметін, көркем мәнерін белсенді ете түседі, көзқарасын кеңейтеді, тек шет тілі емес, сонымен бірге ана тілі бойынша білімін тереңдетеді.
Көркем және ғылыми стильдері ойды жеткізудің бір-біріне қарама-қарсы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz