Ауызша және жазбазша аударма түрлері
Кіріспе 3
1 Ауызша аударманың түсінігі және түрлері 3
1.1 Синхронды аударма 3
1.2 Бірізді аударма 3
2 Жазбаша аударманың түрлері мен олардың ерекшеліктері 3
2.1 Көркем әдеби аударма түсінігі 3
2.2 Көркем әдеби аударманың қиыншылықтары 3
Қорытынды 3
Қолданылған әдебиеттер тізімі 3
1 Ауызша аударманың түсінігі және түрлері 3
1.1 Синхронды аударма 3
1.2 Бірізді аударма 3
2 Жазбаша аударманың түрлері мен олардың ерекшеліктері 3
2.1 Көркем әдеби аударма түсінігі 3
2.2 Көркем әдеби аударманың қиыншылықтары 3
Қорытынды 3
Қолданылған әдебиеттер тізімі 3
Көптеген адамдар ауызша және жазбаша аударманың арасындағы айырмашылықтарын елестете бермейді. Ойлап қарасақ, екеуі де аударманың түрі болып саналады, екеуіне де тілді білу жеткілікті тәріздес, ал оның не қағаз бетінде, не ауызша жеткізілуі маңызды емес тәріздес. Ал шындығына келгенде ауызша және жазбаша аударма – бұл мәні бойынша өте ерекшеленетін әрекеттер, олар әр түрлі қабілеттерді және тіпті әр түрлі білімдерді қажет етеді. Ауызша және жазбаша аударманың арасындағы айырмашылықты түсіндіру үшін, осылардың арасындағы айырмашылықтарға тоқталып өтейік.
Ағылшын тілінде ауызша және жазбаша аудармашылар әр түрлі аталынады: «interpreter» және «translator». Пәнмен таныс емес адам үшін ауызша және жазбаша аударманың арасында кішкене ғана айырмашылық бар болып көрінеді. Біреуі сөздерді ауызша аударса, ал басқасы оларды жазады. Шындығына келгенде, олардың арасында аудару процесінде, қиыншылықтарында үлкен айырмашылықтар бар, оларды қайсібірі болса да олардың сәйкес қолданылатын кәсіби әдістері мен амалдарында жеңеді.
Жазбаша аудармашы жақсы жазбаша әр түрлі тілдегі буынға ие болуы, сөздерді, фразаларды, ым-ишараларды, түсініспеушіліктерді және басқа лингвистикалық нюанстарды анық қолдана алуы керек. Жазбаша аудармашы әдетте ойлануға жеткілікті уақыты болады, ал бұл ауызша аудармашы үшін ең жақсы жағдайдың бірі болса да, оны армандауына болады, сонымен бірге оның ресурсында баспалық ресурстар (сөздіктер, тақырыптар бойынша материалдар және т.б.) болады, сондай-ақ ол өзінің жұмысында қалаған уақытында үзіліс жасай алады. Осылайша, жазбаша аудармашы салыстырмалы түрде кішкене қысыммен ғана жұмыс істейді.
Жазбаша аудармашы ана тілін аударылатын мәтіннің лингвистикалық және мағыналық боямаларын максималды дәл жеткізетіндей білуі қажет. Бұл жазбаша аудармашы толық мағынасында екі тілді болуы шарт емес. Жазбаша аудармашы бір өлшемді аспектіде жұмыс істейді: оның негізгі көзі – бұл қағаздағы сөздер, оның жұмысының соңғы нәтижесі – ол да қағаздағы сөздер.
Ауызша аудармашы ауызша тілді бірден екі бағытта аудара білуі қажет. Бұл ретте ол қандай да бір көмек құралдарын – сөздіктерді, реферативті немесе сынақ материалдарын қолдана алмайды. Ауызша аудармашыдан лингвистикалық шешімді бірден, бір мезгілде табу талап етіледі. Бұл кездегі психологиялық қысым өте жоғары.
Аударманың өзіне қосымша ретінде ауызша аудармашы адамдардың арасындағы көпір тәріздес олардың эмоцияларын, сөйлеу екпінін, ым-ишараларын да жеткізеді. Даулы жағдайлардағы аудармашының жұмысы қиын. Бұл жағдайда ауызша аудармашы тек кәсібилікке ғана ие болып қоймай, сондай-ақ дипломатиялық қасиеттерге де ие болуы қажет.
Ағылшын тілінде ауызша және жазбаша аудармашылар әр түрлі аталынады: «interpreter» және «translator». Пәнмен таныс емес адам үшін ауызша және жазбаша аударманың арасында кішкене ғана айырмашылық бар болып көрінеді. Біреуі сөздерді ауызша аударса, ал басқасы оларды жазады. Шындығына келгенде, олардың арасында аудару процесінде, қиыншылықтарында үлкен айырмашылықтар бар, оларды қайсібірі болса да олардың сәйкес қолданылатын кәсіби әдістері мен амалдарында жеңеді.
Жазбаша аудармашы жақсы жазбаша әр түрлі тілдегі буынға ие болуы, сөздерді, фразаларды, ым-ишараларды, түсініспеушіліктерді және басқа лингвистикалық нюанстарды анық қолдана алуы керек. Жазбаша аудармашы әдетте ойлануға жеткілікті уақыты болады, ал бұл ауызша аудармашы үшін ең жақсы жағдайдың бірі болса да, оны армандауына болады, сонымен бірге оның ресурсында баспалық ресурстар (сөздіктер, тақырыптар бойынша материалдар және т.б.) болады, сондай-ақ ол өзінің жұмысында қалаған уақытында үзіліс жасай алады. Осылайша, жазбаша аудармашы салыстырмалы түрде кішкене қысыммен ғана жұмыс істейді.
Жазбаша аудармашы ана тілін аударылатын мәтіннің лингвистикалық және мағыналық боямаларын максималды дәл жеткізетіндей білуі қажет. Бұл жазбаша аудармашы толық мағынасында екі тілді болуы шарт емес. Жазбаша аудармашы бір өлшемді аспектіде жұмыс істейді: оның негізгі көзі – бұл қағаздағы сөздер, оның жұмысының соңғы нәтижесі – ол да қағаздағы сөздер.
Ауызша аудармашы ауызша тілді бірден екі бағытта аудара білуі қажет. Бұл ретте ол қандай да бір көмек құралдарын – сөздіктерді, реферативті немесе сынақ материалдарын қолдана алмайды. Ауызша аудармашыдан лингвистикалық шешімді бірден, бір мезгілде табу талап етіледі. Бұл кездегі психологиялық қысым өте жоғары.
Аударманың өзіне қосымша ретінде ауызша аудармашы адамдардың арасындағы көпір тәріздес олардың эмоцияларын, сөйлеу екпінін, ым-ишараларын да жеткізеді. Даулы жағдайлардағы аудармашының жұмысы қиын. Бұл жағдайда ауызша аудармашы тек кәсібилікке ғана ие болып қоймай, сондай-ақ дипломатиялық қасиеттерге де ие болуы қажет.
1. Казакова Т.А. Translation Techniques Практические основы перевода.- «Союз», С.-П., 2002
2. Комиссаров В.Н. Теория перевода (лингвистические аспекты) — М., 2010
1. Комиссаров В.Н. Коралова А.А. Практикум по переводу с английского языка на русский. — М., 2012.
2. Комиссаров В.Н. Общая теория перевода: проблемы переводоведения в освещении зарубежных ученых.-М.,2009
3. Алексеева И.С. Профессиональный тренинг переводчика. М.: 2000, 271с.
4. Арнольд И.В. Стилистика: Современный английский язык. М, 2002, 247 с.
5. Бреус Е.В. Основы теории и практики перевода с русского языка на английский. - М.: УРАО, 2000. - 207с.
6. Виссон Л. Синхронный перевод, М., 2008, 276 с.
7. Гореликова С.Н. Природа термина и некоторые особенности терминообразования в английском языке. Вестник ОГУ. 2002, 198 с.
8. Казакова Т.А. Практические основы перевода. Спб.: 2001, 211 с.
9. Комиссаров В. Н Современное переводоведение. Учебное пособие. М: 2001. 321 с.
10. Комиссаров В.Н. Лингвистика перевода.- М., 2010, - 207с.
11. Комиссаров В.Н. Теория перевода, М.: 2006, 250 с.
12. Комиссаров В. Н. Теория перевода. - М.: Высшая школа, 2013, - 80с.
13. Миньяр-Белоручев Р.К. Методика обучения переводу на слух. - М.: Гардарики. 2003. -545с.
14. Миньяр-Белоручев Р.К. Последовательный перевод: теория и методы обучения. - М.: Воениздат, 2009. 468с.
15. Миньяр-Белоручев Р.К. Пособие по устному переводу (Записи в последовательном переводе). - М.: Высш. шк., 2009. 435с.
16. Семенец О.Е.. Панасьев А.Н. Практический курс устного перевода: английский язык. -Киев: Вища школа, 2006.
17. Чужакин А.П., Палажченко П.Н. Мир перевода. М.: 2000, 138 с.
2. Комиссаров В.Н. Теория перевода (лингвистические аспекты) — М., 2010
1. Комиссаров В.Н. Коралова А.А. Практикум по переводу с английского языка на русский. — М., 2012.
2. Комиссаров В.Н. Общая теория перевода: проблемы переводоведения в освещении зарубежных ученых.-М.,2009
3. Алексеева И.С. Профессиональный тренинг переводчика. М.: 2000, 271с.
4. Арнольд И.В. Стилистика: Современный английский язык. М, 2002, 247 с.
5. Бреус Е.В. Основы теории и практики перевода с русского языка на английский. - М.: УРАО, 2000. - 207с.
6. Виссон Л. Синхронный перевод, М., 2008, 276 с.
7. Гореликова С.Н. Природа термина и некоторые особенности терминообразования в английском языке. Вестник ОГУ. 2002, 198 с.
8. Казакова Т.А. Практические основы перевода. Спб.: 2001, 211 с.
9. Комиссаров В. Н Современное переводоведение. Учебное пособие. М: 2001. 321 с.
10. Комиссаров В.Н. Лингвистика перевода.- М., 2010, - 207с.
11. Комиссаров В.Н. Теория перевода, М.: 2006, 250 с.
12. Комиссаров В. Н. Теория перевода. - М.: Высшая школа, 2013, - 80с.
13. Миньяр-Белоручев Р.К. Методика обучения переводу на слух. - М.: Гардарики. 2003. -545с.
14. Миньяр-Белоручев Р.К. Последовательный перевод: теория и методы обучения. - М.: Воениздат, 2009. 468с.
15. Миньяр-Белоручев Р.К. Пособие по устному переводу (Записи в последовательном переводе). - М.: Высш. шк., 2009. 435с.
16. Семенец О.Е.. Панасьев А.Н. Практический курс устного перевода: английский язык. -Киев: Вища школа, 2006.
17. Чужакин А.П., Палажченко П.Н. Мир перевода. М.: 2000, 138 с.
Курстық жұмыс: Ауызша және жазбазша аударма түрлері
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Ауызша аударманың түсінігі және түрлері 5
1.1 Синхронды аударма 5
1.2 Бірізді аударма 13
2 Жазбаша аударманың түрлері мен олардың ерекшеліктері 16
2.1 Көркем әдеби аударма түсінігі 16
2.2 Көркем әдеби аударманың қиыншылықтары 17
Қорытынды 24
Қолданылған әдебиеттер тізімі 26
Кіріспе
Көптеген адамдар ауызша және жазбаша аударманың арасындағы айырмашылықтарын елестете бермейді. Ойлап қарасақ, екеуі де аударманың түрі болып саналады, екеуіне де тілді білу жеткілікті тәріздес, ал оның не қағаз бетінде, не ауызша жеткізілуі маңызды емес тәріздес. Ал шындығына келгенде ауызша және жазбаша аударма - бұл мәні бойынша өте ерекшеленетін әрекеттер, олар әр түрлі қабілеттерді және тіпті әр түрлі білімдерді қажет етеді. Ауызша және жазбаша аударманың арасындағы айырмашылықты түсіндіру үшін, осылардың арасындағы айырмашылықтарға тоқталып өтейік.
Ағылшын тілінде ауызша және жазбаша аудармашылар әр түрлі аталынады: interpreter және translator. Пәнмен таныс емес адам үшін ауызша және жазбаша аударманың арасында кішкене ғана айырмашылық бар болып көрінеді. Біреуі сөздерді ауызша аударса, ал басқасы оларды жазады. Шындығына келгенде, олардың арасында аудару процесінде, қиыншылықтарында үлкен айырмашылықтар бар, оларды қайсібірі болса да олардың сәйкес қолданылатын кәсіби әдістері мен амалдарында жеңеді.
Жазбаша аудармашы жақсы жазбаша әр түрлі тілдегі буынға ие болуы, сөздерді, фразаларды, ым-ишараларды, түсініспеушіліктерді және басқа лингвистикалық нюанстарды анық қолдана алуы керек. Жазбаша аудармашы әдетте ойлануға жеткілікті уақыты болады, ал бұл ауызша аудармашы үшін ең жақсы жағдайдың бірі болса да, оны армандауына болады, сонымен бірге оның ресурсында баспалық ресурстар (сөздіктер, тақырыптар бойынша материалдар және т.б.) болады, сондай-ақ ол өзінің жұмысында қалаған уақытында үзіліс жасай алады. Осылайша, жазбаша аудармашы салыстырмалы түрде кішкене қысыммен ғана жұмыс істейді.
Жазбаша аудармашы ана тілін аударылатын мәтіннің лингвистикалық және мағыналық боямаларын максималды дәл жеткізетіндей білуі қажет. Бұл жазбаша аудармашы толық мағынасында екі тілді болуы шарт емес. Жазбаша аудармашы бір өлшемді аспектіде жұмыс істейді: оның негізгі көзі - бұл қағаздағы сөздер, оның жұмысының соңғы нәтижесі - ол да қағаздағы сөздер.
Ауызша аудармашы ауызша тілді бірден екі бағытта аудара білуі қажет. Бұл ретте ол қандай да бір көмек құралдарын - сөздіктерді, реферативті немесе сынақ материалдарын қолдана алмайды. Ауызша аудармашыдан лингвистикалық шешімді бірден, бір мезгілде табу талап етіледі. Бұл кездегі психологиялық қысым өте жоғары.
Аударманың өзіне қосымша ретінде ауызша аудармашы адамдардың арасындағы көпір тәріздес олардың эмоцияларын, сөйлеу екпінін, ым-ишараларын да жеткізеді. Даулы жағдайлардағы аудармашының жұмысы қиын. Бұл жағдайда ауызша аудармашы тек кәсібилікке ғана ие болып қоймай, сондай-ақ дипломатиялық қасиеттерге де ие болуы қажет.
Ауызша аударманың екі түрі бар: бірізді және синхронды. Осы орайда, зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазіргі ағылшын тіліндегі ауызша және жазбаша аудармалардың ерекшеліктерін зерттеу.
Курстық жұмыстың мақсаты: Ауызша және жазбаша аудармалардың түрлерінің айырмашылықтарын анықтау, өзіндік ерекшеліктеріне баға беру.
Көзделген мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
oo Ауызша аударманың түсінігі және түрлерін қарастыру;
oo Жазбаша аударманың түрлері мен олардың ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу нысаны ауызша және жазбаша аударманың түрлері болып табылады.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде отандық ғалымдардың еңбектері, мерзімдік басылымдардағы мақалалар қолданылды.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Ауызша аударманың түсінігі және түрлері
1.1 Синхронды аударма
Аударманың арнайы теориясын өңдеуде түрлер психолингвистикалық классификасының негізінде болып, оның ауызша аспектісі,әсіресе, синхрон аудармасы оқып білінеді. Синхрондық аударма теориясы аудармашы мамандарын дайындау бағдарламасында кездеседі. Бағдарламаларға арнайы әдебиеттер мен оқулықтар басылған. Сондықтан, аудару теориясының жалпы бағытында біз ауызша аударманың жазба теориясына сүйенеміз.
Ауызша аударманың өзгешілігін зерттеу барысы 3 бағытта жүзеге асады.Зерттеудің 1-інші аспектісі факторлармен айналысады,түпнұсқаның мазмұнына сай аудармашының ақпаратты шығаруымен байланысты. Ауызша аударма- бұл ауызша сөз сөйлеуді шет тіліне аудару. Ауызша аударманың қабылдау қасиеті уақыт аздығымен, бірмүйізділігімен, беделін түсірумен байланысты. Түсінушіліктің толықтығы ырғаққа, аз кідіріске, шапшаңдыққа тәуелді,ал қабылдау бастапқы мазмұндық бағыттарды қабылдау кезінде пайда болады.Аудармашы қабылданған шаршы ақпаратты мәтіннің мазмұнына қарай болжайды, әрі қарай қабылдау үрдісінде ақпараттың есіндегі жинағы пен кемуін болжауда ұйғарып, анықтайды. Ауызша аударманың теориясы аудармадағы психолингвистикалық өзгешелікті, лингвистикалық алғы шарттарының болжамына мүмкіндік туғызады және оның әр тілдегі мағыналық, дербестік, минималдық сөздің кесіндісінен болатын тәуелділігін суреттейді.Сонымен қоса, сөздің кесіндісі құлаққа қабылдау ақпаратынан айрылу мінезіне дейін көрінеді. Тағы да айрылудың орнына қайтару факторлары болады: пәннің білімі мен сөздің орны, олар босатулардың, дауыс ырғағығының, сөздің эмоционалдық бояу мазмұннын аңғартады және т.б. [1, б. 85]
Ауызша аударманы зерттеу барысындағы 2-інші аспектісі ПЯ-дағы сөз түрінің даралығымен байланысты. Ауызша аударманың теориясы аудармашының ауыз-екі сөйлеудің өзгешілігін суреттейді, әсіресе, әдеттегіден ерекше болатын аударылатын емес сөзі. Аудармашының сөзі түпнұсқаға хабардар болады және аударма үрдісінде қалыптасуымен ерекшеліктердің тууына себепші болады. Синхрондық аудармада айту үрдісі мазмұндау үрдісімен параллель бағытта өтеді(шешен сөздің қабылдауы),бірақ аударманың бөлігі ақпарат көз сөзінің аз кідірісінде айтылады.Синхрондық аударманы лингвистикалық бейнелеуде түпнұсқаның басталуымен және осы бөлшекті аударуға бөлінген уақытқа байланысты қорытындылады. Бұл аралықтың кең шамасы екі қатарлы тіл факторымен баяндалады. Біріншіден, ол шет тіл құрылымының ерекшеліктеріне тәуелді, сөз сегментінің ұзындығын қамтамасыз етеді, бірліктерден құрылатын көпмағыналық шекарада да жалданады. Көп тілдерге тән бұл сегмент сөйлемнің құрылымы негізінде көрінеді - SPO(Субъект-предикат-объект) және бірінші кезекте бұнда етістік баяндауыш болып табылады. Кейде аудармашы аударманың басын ұстап қалады, өйткені шешен айтылған сөзінен баяндауышты күтеді. Екіншіден, аралық кең шамасының артта қалуы ПЯ құрылымының өзгешеліктеріне тәуелді,яғни ол айтылған сөздің бастапқы элементтерінің кейінгі дәрежеге тәуелділігімен суреттеледі. Мысалы, ағылшын тілін аударғанда орыс тілінің бірінші сөйлемінде аудармашы кішкене уақытта ақпарат көзінен бастауыш пен баяндауышты тосуы керек Кеңес Үкіметімен достықты...(біз терең бағалаймыз) кейін аударады:We highly appreciet our friendship...
Арнайы ауызша аударма теориясының шекарасында аудармашы сөзінің басқа да ерекшеліктер кездеседі. Бұл өте баяу артикуляция, хезитациондық аз кідіріске байланысты, варианттарды қабылдау тербелісіне байланысты, қате варианттың алдындағы аралықты 3-4есе көбейтеді, сонымен бірге, сөздің таза дыбысталуына байланысты аз кідірістің ұзақтығы жатады. Аудармашы сөзінің ырғағы кемиді, синхронист-аудармашы биік шапшаңдықты жиі айтады және сөздің дұрыс дыбысталуына байланысты ол тез арада ұсынуымен талпынады. Келесі аудармада оның шапшаңдығы көпке төмендейді, себебі аудармашы өз жазбаларын реттеп, түпнұсқаның мазмұнын бұрынғы қалпына келтіреді.
Ауызша аударма теориясынаерекше көңіл бөлу - аудармашы сөзінің нормативтік талаптары. Оларды қолдану үшін синхрондық, ізбасарлық экстримальді жағдайда бірнеше күш қажет, яғни нақты артикуляциямен қамтамасыз етеді, қарқын теңсіздігі, акценттің дұрыс қою орны, сөздің дұрыс аяқталу құрылымы мен білімі, т.б.Бұл аударма элементтерін тыңдаушы қабілетінің қабылдауына сай ұсынысы.
Ауызша аударманы зерттеу барысындағы орташа аспектісі- аударудың арнайы түрі деп қарастырылады, яғни жазба аудармасына қарсы тұрады. Бұл ауызша аударманың арнайы теориясы сандық болып есептелінеді, сондай-ақ, сапалық ерекшіліктері де кездеседі. Синхрондық аудармада мәтіннің көлемі (сөз саны) аударылған сөздердің ұзақтығына тәуелді. Синхрондық аудармадағы кішігірім сөзді аударғанда сөз саны ортаңғы болады, жазба аудармамен салыстырғанда көбірек, ал қалғаны баяндау, түсіну элемент санының көптігімен байланысты. Егер ұзын сөзді аударғанда олардың саны теңеледі, сонымен мәтіннің синхрондық аудармасы азат жолды немесе одан да үлкен абзацтарды аударуда мағыналық қысым береді. Түпнұсқаның мәтін аудармасы мен жазба аудармасында көлем азаюы бүкіл жағдайларда кездеседі. Шешен сөз шапшаңдығының арттырылуы өткізу санымен байланысты. Сондықтан, ауызша аудару теориясы сөз қысымының себебіне, шектеулеріне және тәсілдеріне тәуелді [2, б. 68].
Қысым қажеттілігі ауызша аудармада (әсіресе синхрондық) түпнұсқаның толық мазмұнынын бере алмайды, біріншіден,шешен сөзінің тез шапшаңдығында аудармаға бүкіл аударылған мәтінді ұсынуы қиыншылыққа түседі. Екіншіден, ойлау қабілетінің жылдамдығы барысында аудармашының өз шектері болғандықтан, ол шешен сияқты тез айта алмайды. Үшіншіден, тез арадағы айтқан сөзді дыбысталу барысындағы дұрыстығы мен аяқталғаны жиі бейімделмейді. Қорытындыласақ, олардың аударма рецептор қатынасы және тіларалық қатынасы бұзылады.
Ауызша аудармадағы сөздік қысымның борышы оңай емес.Бұнда тек түпнұсқаның бөлімшесін өткізу туралы сөз болып тұрған жоқ, аударылған хабарламаны қысқанда сөз мағынасының барлық элементтері сақталынады. Айтқан сөзде ақпарат элементтері, бір-бірін бастыруы, ал аудармада хабарнаманың мазмұнын сақтап өткізуге болады. Мысалы, егер аудармашы толығымен сұрақты аударса, Осы жоспарды жүзеге асыру қашан басталады? оған жауапты аудару үрдісінде сөзді қысқартуы мүмкін. Бұл жоспарды жүзеге асыру 1990 жылы басталады,(тоқсаныншы). Кейде айтылған сөзде қосымша ақпарат(сыпайы түрі, тақырыптан кету) кездеседі. Әр жағдайларда сұхбаттасу барысында ақпараттың сөз түрінде берілуі міндетті емес. Аудармада ақпарат қысқартылады.
Аудармадағы хабарнама қысқару үзілісіндегі кең шаманы кұрайды. Ол шешен сөзінің шапшаңдығына тәуелді және олар шет тілдердің қатынасына да тәуелді. Ауызша аударма теориясы әр тілдік жұпқа арнап сөздік қысымды құрылымдық көмек сияқты және сегменттің пайда болуын суреттейді. Қысымның тәсілінен- синонимдес сөзінің, сөйлемнің қысқарған сөзге, сөйлемге, сөз тіркестеріне ауысуын көреміз. Оған мекемелердің, мемлекет аттарының толық ауысуы жатады (БҰҰ) және баяндауыш тіркесін етістіктен зат есім болатын бірбаяндауышқа ауыстырады,сол қозғалыс үрдісітігін білдіретін қосылған элементтер керісінше аударылады. ( to render assistance-көмектесі),( he policy pursued by the United States- АҚШ саясаты). Шешен тез сөйлегенде ,әр түрлі сөз қысымын қолданғанда, ауызша аударудың мағынасы жазбаша аударудың түпнұсқасымен салыстырғанда 25-30% қысқартылады.
Ауызша аударма теориясының арнайы бөлімі -эквиваленттің мінезін зерттеуі болып табылады. Жоғарыда айтылғандай, жазба мен ауызша аудармада кейде ақпараттың жоғалуы мүмкін. Зерттелінген ауытқулардан түпнұсқа мазмұнындағы ақпарат қосылуы мүмкін.. Әр ауытқудың түрлері өзіне тән кішігірім категорияларынан тұрады. Өткізулерге кіретіндер:1)сөз туралы аз мағыналық өткізу, көбінесе эпиттетте кездеседі. 2)кеңейтілген бірліктердің аудармашыға мәтінді түсінбеушілігі, 3)мәтіннің бөлімі аударма барысындағы құрылымның қайта құру жолы,4)шешен сөзінен аудармашының қалып қалуына байланысты.Қосымша қосылған элементтің көптігі мінезіне қарай жіктелінеді: бөлек анықтаулар, қосымша түсінушліктер,аударма ұсынысының байланысын нақтылау болып табылады.
Тiл аралық коммуникацияның кең таралған тәжiрибесi, жеке алғанда, аудармашы қызметі, лингвистикалық ғылымның бақылауында үнемі болуы тиісті. Барлық сәйкес бірліктердің мағынасы мен қолдану саласы бойынша олардың мұқият жасалған салыстырмалы анықтамаларын беретін екі тілді сөздіктердің теориялық және практикалық құндылығының қаншама екенін, сонымен қатар олардың аса қажеттіліктерінің қаншалықты маңызды екенін асыра мадақтау қиынға соғады [3, б. 49].
Ауызша аударманың арнайы теориясының шегінде аудармашы сөзінің басқа да ерекшеліктері атап өтіледі. Мұнда аудармашының жалтақтауы себепті жіберілетін үзілістерімен байланысты ақырын артикуляциясы, қате варианттарды таңдауы себепті туындайтын артта қалушылық интервалының еселеп өсуіне әкелетін тұрақсыздығы, сонымен қатар, дыбыстың таза шығуына қатысты жіберілетін үзілістің жалпы ұзақтығы жатады.
Аудармашының мәтіні ырғақсыздау, синхронды аудармашы түсінікті мәтінді тезірек айтуға тырысып, көбіне жоғары екпінмен сөйлейді, ал кезекті аудармада сөйлеу екпіні едәуір төмендейді, себебі аудармашы түпнұсқа мәтіннің мазмұнын есіне түсіре отырып, өзінің жазбасын тексереді. Ауызша аударманың теориясында ілеспе және кезекті аударманың қысаң шарттарын орындау кезінде ерекше жігерді талап ететін аудармашы сөзінің нормативтік талаптарына ерекше назар аударылады: анық артикуляцияның қамтамасыз етілуі, ырғақтың бірқалыптылығы, екпіннің дұрыс қойылуы, тыңдаушыларға оның толықтай қабылдауын қамтамасыз ететін сөйлемнің және аударманың басқа да бөліктерінің міндетті мағыналық және құрылымдық аяқталуы.
Ауызша аударма теориясының маңызды бөлімдері аударманың әр түрлі үлгілеріне жетімді болатын баламалық сипатының зерттеулері болып табылады. Көрсетілгендей, жазбаша аудармада орнатылған баламалық деңгейімен салыстырғанда, ауызша аудармада кейбір мәліметтердің жоғалуы мүмкін. Бұл ауытқулар алып тастауларға, қосылуларға немесе қате ақпараттың орын ауыстыруларына әкеліп түйістіреді. Ауытқулардың әрбір түрі жеткізілмеген немесе қосылған ақпараттардың маңыздылық дәрежесіне қарай бөлінетін ұсақ категорияларды қамтиды.
Алып тастаулар:
1) кішігірім жеке сөздердің, көбіне теңеулердің алып тастаулары;
2) аудармашы мәтіннің кейбір бөліктерін түсінбеуіне байланысты маңызды және көлемді бірліктерінің алып тастаулары;
3) аударма процесінде мәтіннің құрылымының өзгеруіне байланысты мәтіннің бір бөлігін алып тастау;
4) аударманың оратор сөзінен артта қалушылығына байланысты мәтіннің мағыналы бір бөлігінің алып тастаулары болып бөлінеді.
Қосылулар қосылған мол элементтердің сипаты бойынша топтастырылады: жеке анықтауыштар, қосымша түсініктемелер, айтқан сөздердің арасындағы байланыс, және т.б. Ал, жіберілетін қателіктер маңыздылық дәрежесіне қарай топтастырылады: жеке сөз аудармасының кішігірім қателігі, жеке сөз аудармасының мағыналық қате аудармасы, сөз құрылымының өзгеруімен байланысты кішігірім қателігі, сөз құрылымының айтарлықтай өзгеруімен байланысты мағыналық қате аудармасы [4, б. 43].
Ауызша аударманың сапасын бағалау кезінде өзара байланыстың ауызша формасы есепке алынады: байланысушылардың тікелей қатынасында баламалықты төмен деңгейде анықтау олардың өзара түсінісушілігіне кедергі келтірмейді, керісінше ауызша аударма процесіндегі жоғалған ақпаратты белгілі бір дәрежеде толықтырып отырады, ауызша аударманың ерекшелігі-фунционалды-жанрлық мінездемесімен байланысты аударылатын мәтін көлемі мен күрделілік дәрежесіне белгілі бір шектеулік қояды.
Негізінде, көркем әдебиет шығармалары ауызша аударылмағаныменен, бұл шығармалардан алынған жеке цитаталар сөз сөйлеулер кезінде синхронды немесе кезекті түрде аударылуы мүмкін. Ауызша аударманы көркем-эстетикалық әсермен қамтамасыз ету тіпті күрделі мәселе болып табылады, әсіресе аудармашыға аудармасы алдын ала белгісіз ақындық шығармалар берілсе. Сонымен қатар, көлемі бойынша үлкен информациялық жанрлардың шығармалары да ауызша аударылмайды, себебі ауызша аударманың ұзақтығы аударманың мүмкіндіктерімен ғана емес, ауызша коммуникацияның қысқа мерзімділігімен де шектеулі: ұзақ уақыт аралығында тоқтаусыз сөйлеу, тыңдау және есте сақтап отыру физикалық жағынан мүмкін емес.
Ресми баяндамалардың, хабарламалардың немесе сөз сөйлеулердің аудармасы үшін, құжаттың түгел мазмұнын немесе оның тақырыбын алдын-ала хабарлаған жөн. Аудармашыға баяндама мәтінін талқылауына, тақырып бойынша арнайы әдебиетпен танысуына, глоссарийды құруына мүмкіндік берген жөн. Дегенмен, бұл жағдайда да аудармашы күтпегендіктен қауіпсіздендірілмеген, себебі оратор сөз сөйлеу кезінде өз баяндамасының мазмұнын қысқартуы немесе ұзартуы, тақырыптан ауытқуы немесе оны түгелдеу өзгертіп жіберуі мүмкін.
Аударма ісі бойынша көптеген мамандар кәсіби жарамдылық сапаларының ішінен психикалық тұрақтылықты бірінші орынға қояды, және бұл кездейсоқ емес. Себебі олар ұзақ уақыт бойы сөйлеуге, жиі сөз ауыстыруларға, жоғары жылдамдықпен сөйлеуге мәжбүрлі, сонымен қатар, күні бойы өзінің жеке ойына алаңдамай, бөгде ойларды бақылау қажеттілігі-мұның бәрі психологиялық шамадан тыс жүктемелерге әкеледі. Психикалық тұрақтылық табиғи сабырлы мінезден тысқары, шыдамдылық, жігерлі мінез, жеңе білу, күрделі жағдайлардан шыға білу ептілігін қажет етуімен қатар, өз мінезін жетілдіруді, өз-өзінде саналы сапаларды дамытуды талап ететіні анық білінеді.
Байланыс, яғни басқа адамдармен қарым-қатынаста болу талпынысы кез-келген адамға жаратылысынан тән. Байланыс көптеген адамдарда жеке тұлға болып қалыптасу барысында шектеледі; жеке мақсаттар, өмір тәжірибесі, кәсіби өмірдің ерекшелігі көптеген адамдарды жиі тұйыққа айналдырады. Дегенмен, мамандықтардың бір қатары үшін, соның ішінде аудармашы мамандығы үшін байланыстың жоғарғы деңгейі қажет. Байланысқа деген саналы психологиялық мақсат болуы керек, бірақ, бұл жерде туа біткен белсенділік, ашық мінезділік туралы айтылып отырған жоқ, ол тіпті аудармашыға кедергі келтіруі мүмкін. Аудармашы тек тіл бойынша ғана емес, сонымен қатар, екі халық пен елдің мәдениеті бойынша сарапшы екенін жақсы білуі қажет, және екі жақтың арасындағы байланысты орнатуға белсенді араласуы керек [5, б. 76].
Соғыстан кейінгі жылдарда ілеспе аудармашылардың халықаралық ұйымдары мен жеке конференцияларына деген сұраныс тез өсе бастады. Женевада 1948 жылы кәсіби синхронисттерді оқыту үшін алғашқы мектеп ашылды, ал 1962 жылы М.Торез атындағы мәскеулік институттың жанынан аудармашыларды арнайы БҰҰ Бреуске даярлайтын курстар ашылды. Қазіргі уақытта квалификациялы синхронисттер қызметін тек үкімет мекемелері мен конференция және телекөпір ұйымдастырушылары ғана емес, компьютер, спутниктік байланыс және глобальді коммуникацияның басқа да түрлерімен айналысатын серіктестік менеджерлері де қажет етеді. Қазіргі халықаралық конференциялар бірнеше тілдің ілеспе аударма қызметінсіз мүмкін емес болар еді.
Бұл, біздің ел үшін, Батыстағы форумдардың көпшілігі үшін де, әсіресе алты ресми тіл болып табылатын БҰҰ үшін де маңызды. Бұлар-ағылшын, француз, испандық, орыс, қытай және араб тілдеріне сәйкес келетін тең санды кабиналар немесе будкалар (ағылшын тілінен booth). Кабиналарда екі тілділерді қоспағанда, мәжілістегі аударылатын барлық тілдердің тасымалдаушылары жұмыс істейді. Ал, кабинаның атауы оның аудармашылары жұмыс істейтін тілмен анықталады. Мысалы, ағылшын кабинасы-мәжілістің ағылшынша жүргізілуін қамтамасыз етеді, қытай кабинасы-қытайша және т.б.
Негізінен, мәжілістерде алты кабиналар жұмыс iстеуi керек, бірақ олардың ішінен алғашқы төртеуі, атап айтқанда: ағылшын, француз, орыс және испандық тілдері бірыңғай жұмыс істейді. Қытайлықтар ағылшын тілінен өз ана тіліне аударады, ал арабтар ағылшын және француз тілдеріне және кері. Бұл, әрине, қытай және араб аудармашылары үшін үшеулеп жұмыс істейтіндіктен екі есе жүктеме, ал қалған кабиналарда екеулеп отырады. Ағылшын будкасында бір синхронист (оны russisant деп атайды) орыс және француз тілдерінен ағылшын тіліне аударады, келесі hispanisant испандық және француз тілдерінен сол тілге аударады. Француз будкасында russisant сәйкесінше орыс және ағылшын тілінен француз тіліне, ал hispanisant-испандық және ағылшын тілінен сол тілге аударады.
Мұндай жүйеде (ал бұл көптеген ірі халықаралық ұйымдарда жұмыс істейді) әрбір аудармашы отыз минуттан жұмыс жасайды, содан кейін оның әріптесінің кезегі келеді. Нәтижесінде, егер оратор орысша сөз сөйлесе, ал ағылшын кабинасында russisant болмаса, онда оның әріптесі hispanisant көрші кабинадағы орыс тілінен француз тіліндегі аудармасын тыңдайды да, содан соң француз тілінен ағылшын тіліне аударады [6, б. 34].
Аудармашылар өз жұмысын кабинадан екеуі бір уақытта шықпайтындай етіп жиі үйлестіреді. Мәжілістерде үш еселі аударма жиі болады, мысалы, орыс тіліндегі мәтін француз тіліне, француз тілінен ағылшын тіліне, содан соң қытай тіліне аударылады. Мұндай үш фазалы аударма бірнеше секунд ішінде атқарылады. Егер мәжіліс залында жұмыс тілдері тек қана екеу болса, мысалы, орыс және ағылшын тілдері, онда тек қана екі кабина жасалады. Ал егер аудармашылар екі жақты аударма жасаса, олар бір будкада отырады.
Синхронисттер сөйлеушілердің дауысын құлаққап арқылы тыңдайды. Көбі өз дауысын және аударманы жақсы қадағалауы үшін тек бір құлаққап киюді қалайды. Ілеспе аудармашы бір уақытта сөйлеушінің сөзін топтауына және өз аудармасын тыңдауына үйренуі керек. Аудармашы жұмыс кезінде әріптесімен ақылдасу немесе сөйлесу мүмкіндігі үшін меншікті микрофонын өзі қосып, өзі сөндіре алады. Алайда, кабинадағы микрофон аудармашының даусын күшейтпеуі керек, әйтпесе, өз дауысының қатты шығуынан сөйлеушінің дауысын басып тастауы мүмкін.
Мұндай шиеленіскен жағдайда жұмыс істеуі үшін аудармашыға тиімділігін арттыратын шарттар керек. Кабинадағы ауа температурасының дұрыс реттелуі өте маңызды, себебі ыстық пен суық ауа аудармашының энергиясын алып, оның назарын жұмыстан шындап алаңдатуы мүмкін.
Бірақ ең маңыздысы-бұл, ендігі болатын мәжіліс үшін қажетті барлық жазбаша материалдардың қолда бар болуы. Мұнда, ең алдымен, күн тәртібі, сөйлеушілердің аты-жөні мен қызметтері көрсетілген тізім, сарапшылардың талқыланатын салада қолданылатын ерекше қысқартулар тізімі және аудармашылардың арнайы терминдерді игеруі үшін барлық жұмыс тілдерінде шығарылатын және алдын-ала таратылатын басқа да құжаттар түрлері жатады.
Аудармашылардың жұмыс барысында жіберілген қателіктерін дұрыстау үлкен халықаралық ұйымдарда өте маңызды мәжілістердің хабарларын жазатын стенографтар (ағылшынша verbatim reporters) арқылы жүзеге асады. Егер аудармашы қателескенін білсе, кейін ол өз қателігі туралы стенографқа хабарлауы арқылы, жазылған сөздердің қай жерінде және қандай түзетулер болуы тиіс екенін дәл көрсетуі керек.
Сірә, ең қиын рөл синхронисттің үлесіне тиеді, себебі оған аударылатын тілдің белгісіз және тым шапшаң дерекнамаларымен жұмыс істеуге тура келеді. Жеке алғанда, бүгінгі күндері халықаралық конференцияларда көрнекті құрал ретінде жиірек қолданылатын слайдтарға арналған түсініктемелер мен бейне фильмдер туралы айтылып отыр. Осындай қарқында қатесіз жұмыс істеуі үшін аудармашыға мәжілістің басталуына дейін бейнежазбаны қарауға немесе сценаридың мәтінін алуға өтініш білдіруіне тура келеді.
Аудармашылар жұмыс істейтін мекемелерде өз-өзін ұстау ережесі мен ортақ тәртіптен басқа, әр будкаларда өзінің әдеп нормалары болады. Мысалы, синхронистер жұмыс уақытының көбінде құлаққаптармен отырады, сол себепті аудармашыға жолығушылардың (соның ішінде әріптестерінің) дауысын есту қиынға соғады. Сол себепті, егер жұмыс жасап отырған аудармашыға жедел түрде бір нәрсе хабарлау керек болса, мейлі ол термин немесе басқа да ақпарат болмасын, оның назарын алғанша, оған хат жазған жөн болады; әйтпесе, ол құлаққапты шешуіне немесе микрофонды жабуына тура келеді, ал бұл-сөйлемнің бөліктерін жіберіп қоюына әкеледі. Аудармашы уақытша жұмыссыз отырған кезінде де, ол мәжілістің жүру барысын зейін салып бақылауы керек.
Будкадағы өзін-өзі ұстау ережелері-жазбаша мәтіндерді қолдану мәселесі секілді, аудармашы қызметінің әдеп және техникалық егжей-тегжейі ғана. Алайда, аудармашылардың өз ісінде шатаспауы және жасықтанбауы үшін, синхронисттердің өздері ойлауды қаламайтын кейбір мәселелері бар. Ең алдымен, бұл олардың көп қызметті рөліне жатады. Шындығында, қалай естуге, түсінуге, айтылған сөйлемдерді есте сақтап қалуға, қажет болып қалғанда оны дамытуға немесе қысқартуға, оның синтаксисін өзгертуге, сонымен бірге ақырын және тыныш дем ала отырып, дәл және байсалды сөйлеуге болатыны, тек синхронистке белгілі.
Әрдайым формада бола білу, әрбір ауыстырылатын сөйлемге тез реакция көрсету, ұғымдар мен ойлардың бір уақыттағы тапқырлығы-синхронисттің жұмысының мәні болып табылады. Осы облыс мамандарының бірі айтқандай аудармашылардың арасында баяу аңғарымды немесе сөзбайлығы жоқ адамдарға орын жоқ.
Синхронисттің жұмыс жағдайлары психологиялық қатынаста тiптi жеңiл емес. Кез-келген сөйлеші аудармашыға емес тыңдаушыларға қарап сөйлейтіндіктен,
синхронистке екі рөлді атқаруына тура келеді, ол-ақпаратты қабылдаушы және жіберуші бола отырып, екі істі бір уақытта орындау.
Аударма-механикалық қызметтің бір түрі және кез-келген бірнеше жүз сөзді жаттап алған адам синхронисттің міндеттерін орындап шыға алады деген ілеспе аудармашылардың жұмысқа қарым-қатынасы туралы ой Америкада кең таралған идея болып табылады. Осындай қиял әсіресе құрлықаралық бейнеконференцияларда жиі қолданылады, себебі іс-әрекет орнынан бірнеше мың километрде отыратын аудармашы өзінің дара билігінен ажырайды [7, б. 54].
Өзімен-өзі бөлектенуінің сезімі аудармашының ақыл-ойына қарамастан, оның психикасына өз әсерін тигізеді. Бұл тіпті оның жанында өз әріптесі отыратынына және ол екеуі де бір-біріне көмектесетін ұжымның мүшелері болып табылатынына қарамайды. Бірақ, аударма басталған кезде синхронист залға жалғыз өзі шығады. Ол тек өзіне ғана сене алады, өзінің интеллектуалды қорларына, өз біліміне, өз энергиясына үміт арта алады. Ол жалғыз жұмыс істейді. Оның тыңдармандары неғұрлым көп болған сайын, аудармашының бөлектену сезімі соғұрлым ұлғаюы мүмкін.
Аудармашыға тигізетін келесі психологиялық қысым-оның жіберетін қателіктерінде. Маңызды келіссөздер кезінде бір ғана қателіктің немесе абайсыздықтың кесірінен аудармашы атына кір түсетін кездер де болған.
Аудару дегеніміз-ең алдымен түсіну дейді. Ал түсініп аудару үшін дарындылық, білім мен арнайы дайындық қажет. Ол өте жақсы ұзақ және қысқа уақыттық ес, тез жиналушылық, шыдамдылық, интуиция, суырып салма қабілетіне ие болуы керек, сонымен қатар екпін мен тілдің нюансын тез ұғынып, сөйлеушінің стиліне тез үйренуі қажет.
Синхронисттің тағы бір күрделі де маңызды міндеттерінің бірі-ол, сөйлеушінің екпінін түсінуі, яғни ол ызамен, мысқылмен немесе ынтасыз сөйлеп тұрғанын байқау. Алайда, аудармашы өкілеттіктерге немесе талқыланатын сұрақтарға деген өзінің қарым-қатынасын білдіртпеуі керек. Жұмыс барысында аудармашыға мәжіліс жүргізудің ережелері мен тәртібін айтпағанда, политикалық келіссөздердің, географиялық, әдеби, дүниежүзілік тарихтың терминологияларымен жұмыс істеуіне тура келеді. Мамандандырылған аудармашы ғылыми конференцияларда көп қолданылатын техника мен табиғаттану сияқты салаларымен хабардар болуы тиіс.
Сөйлеу компрессиясы, материалдарды қосу немесе алып тастау, синекдоха мен метонимия, антонимдер мен семантикалық баламаларды қолдану және грамматикалық инверсия-ауызша аударманың ұзақ дамуы процесінде қалыптасқан аудармашының қолданатын негізгі әдістері. Алайда, олардың бір-бірінен айырмашылықтары болса да, ауызша материалдарды қысқартып және тұжырымдай отырып, біруақытта олардың жалпы мағынасын бұрмаламай жеткізу де ілеспе аудармашының негізгі міндетіне жатады. Сөйлемдердің құрылуымен және қайта құрылуымен айналыса отырып, ол ең алдымен сөйлемдерді анық және ықшам етіп шығаруға тырысады. Зерттеулер көрсеткендей, нақтылы сұхбаттың аудармасын жаңғырту процесі дәл сол мәтіннің жазбаша аудармасына қарағанда, ілеспе аудармасының синтаксисы әрдайым оңай, ал сөйлемнің орташа ұзындығы әрқашан қысқа болып келеді.
Бүткіл аударма процесі сияқты, оның жеке сөйлемдері де-тыңдау және түсіну, есте сақтау және мағынасын ашу, сонымен қатар, сөздік материалдардың айтылуы-адамның тілі мен сөйлеуінің табиғатына байланысты. Выготскийдің психолингвистикалық теориясына сәйкес, аудармашы бір лексикалық жүйеден келесісіне көшкен кезде (мысалы, орыс тілінен ағылшын тіліне), шетел тілінің сөздері абстракты немесе символикалық деңгейде анықталады.
Жоғарыда айтып кеткенімізге сүйене отырып, ілеспе аудармашыны әзірлеу процесі көкейтесті мәселе болып табылады деп қорытынды жасауға болады.
Ал синхронды аудармаға мынадай мысал келтіре аламыз: 'Thus, I thought, the pundits of the future might write; and, turning away, I greeted thecompany sargeant-major: 'Has Mr Hooper been round?''Haven't seen him at all this morning, Sir. 'We went to the dismantled company office, where I found a window newly brokensince the barrack-damages book was completed. 'Wind-in-the-night, Sir, ' said theSergeant-Major.
Қазақша: Бәлкім, болашақтың данышпандары біз туралы осындай ой қорытар деп ойладым да старшинадан:
- Мұнда мистер Хупер болмады ма? - деп сұрадым.
- Әзәрге көрінбейді сэр.
Ол екеуміз рота кеңсесінің бөлмесіне кіргенде осының қарсаңында ғана бүлінген, жоғалған барақ мүліктерін тізбелеген кезде бүп-бүтін тұрған терезе әйнегінің сынғанын көрдік.
Қорыта келгенде, маңыздылығына сәйкес қателіктер де бөлінеді: аудармадағы бөлек сөзінің кішігірім қатесі, аудармадағы бөлек сөзінің мәндік өрескел қатесі, маңызы жоқ құрылымдық ауысуына байланысты кішігірім қате, маңызы бар өрескел қате және т.б.
1.2 Бірізді аударма
Ауызша аударма бірізді - оратордың айтылған қандай да бір сөз бөлімінен кейін - немесе синхронды, яғни оратордың сөзімен бірге орындала алынады. Ауызша аударманың ерекше түрі әңгіменің аудармасы немесе екі жақты аударма болып табылады, онда аудармашы әр тілді аударма тілі ретінде қолданады. Сонымен бірге, аударманың аралас түрі: жазбаша мәтіннің ауызша аударылуы (қағаздан аудару) және ауызша баяндаманың магнитофондық жазбасының жазбаша аудармасы бар.
Бірізді аударылатын ауызша аударманың түрі, яғни аудармашы тілдің қандай да бір бөлігін қабылдайтын және максималды қысқа уақытта оны аударуда жүзеге асыратын болса, оны бірізді аударма деп атайды. Ол үзіліспен жүреді, мұнда аудармашы ораторды оның орнына сөйлей отырып және аудиторияның орталық назарында бола отырып, алмастырады.
Бірізді аудармада қабылдау, талдау, синтез және тіпті аударманың өзі жазбамен бірге жүреді, бұл бірінші сатыдағы тез жазудың әдістерін меңгеруде қиыншылықтарды тудырады, онда сана бір уақытта тыңдау мен жазып алу бағытында дамиды. Ескеретін жайт, бірізді аударылатын мәтіндер - бұл ауызша, осы сәттегі қарым-қатынастың мәліметтері, ол тілдің барлық деңгейлерінде көрініс табады: фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік және әрине стилистикалық.
Диалогтік тілді аударғанда (әңгімелер, келіссөздер және т.б.), әдетте, көлемі бойынша кішкене ойлар аударылады,бұл аудармашыдан жедел реакцияны және анализ процесіне бірден кірісуді және бір тілден екінші тілге синтезге өтуді талап етеді.
Монологтік тілдің (баяндама, дәріс оқуда, жариялауда және т.б.) бірізді аудармасында үзінділердің ұзындықтары, бір жағынан, тілдің сипатымен (логикалық байланысымен, стилімен және т.б.), екінші жағынан тыңдаушылардың қарамағынан түсіну қажеттілігімен анықталады.
Абзацтық-фразалық аударма (АФА) (phrasal interpreting) - аудармашы қысқаша фраза немесе сөйлемнің көлемінде жұмыс істейді, есте сақтауды талап ететін ақпараттың көлемі салыстырмалы түрде қысқа жедел есте сақтауға жүктеме сынды кішкене. Әдетте, АФА жазбаларды қолдануды білдірмейді. Прецизиялық ақпарат үшін ең қысқа ескертулер жетеді.
АФА тұрмыста, жұмыста, кәсіпорындарға, дүкендерге баруда, ресми емес қабылдауларда, кездесулерде кеңінен қолданылады және екі жақты аударманың кеңінен таралған түрі болып табылады. Дәл осы аударманың түрімен бастапқы кезде аудармашы кездеседі.
АФА аудармашыдан икемді есте сақтауды, тез реакцияны және жағдайға тез көндігуді, ауызша айналымдарды, тілдік этикетті, жағдайлық клишелерді, сондай-ақ жалпы эрудицияны білуді талап етеді, өйткені әңгіме барысында ең керемет сұрақтар туындап, олар әр түрлі тақырыптарға қатысты болуы мүмкін.
Әңгімелердің, сауалнамалардың, келіссөздердің бірізді аудармасы аудармашының тездігін талап етпейтін негізінен жедел есте сақтауға негізделудегі салыстырмалы түрде қысқа ойларды алмастыруда қолданыла алады [8, б. 54].
Бірізді аударма (жазбамен) жауапты келіссөздер, ресми кездесуер, ресми экономикалық-қаржылық және басқа сұрақтар бойынша кездесулерде қолданыла алынады. Дәрістердің, сөздердің, пресс-конференциялардың, БАҚ кездесулердің барысында және т.б. қолданыла алынады.
Бірізді аударма біршама адекваттылық пен дәлділікке қол жеткізуге мүмкіндік береді, бұл мұқият өңделуді талап ететін, ерекше күрделі мәселелерді қарастырғанда маңызды болып келеді.
Аудармашылық тезділікті қолдану әңгіменің сапалы және нақты жазбасын жасауға мүмкіндік береді, оны аудармашының өзі жүзеге асырады.
Осылайша, жазбасы бар екі жақты аударма ауызша аударманың ең қиын түрі болып табылады. Ол аудармашыдан одан да жоғарғы кәсібилікті, тақырыпты терең білуді, сәйкес психологиялық дайындықты, өзіне деген сенімділік пен тыныштылықты талап етеді. Аударманың адекваттылығының деңгейі де арта түседі, өйткені тек мазмұнын ғана емес, формасын да жеткізу керек болады.
Кино және видео аударма - ауызша аудараманың осы түрі біршама күрделі және кәсіби міндеттерді өз алдына қояды, ол шығармашылық үшін үлкен мүмкіндіктерімен ерекшеленеді, ол бұл мағынасында жазбаша аудармаға жақын, өйткені кино - бұл өнер, ал жанрдың ең жақсы үлгілері жиырмасыншы ғасырдағы әлемдік мәдениеттің керемет туындылары болып табылады.
Жалпы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Ауызша аударманың түсінігі және түрлері 5
1.1 Синхронды аударма 5
1.2 Бірізді аударма 13
2 Жазбаша аударманың түрлері мен олардың ерекшеліктері 16
2.1 Көркем әдеби аударма түсінігі 16
2.2 Көркем әдеби аударманың қиыншылықтары 17
Қорытынды 24
Қолданылған әдебиеттер тізімі 26
Кіріспе
Көптеген адамдар ауызша және жазбаша аударманың арасындағы айырмашылықтарын елестете бермейді. Ойлап қарасақ, екеуі де аударманың түрі болып саналады, екеуіне де тілді білу жеткілікті тәріздес, ал оның не қағаз бетінде, не ауызша жеткізілуі маңызды емес тәріздес. Ал шындығына келгенде ауызша және жазбаша аударма - бұл мәні бойынша өте ерекшеленетін әрекеттер, олар әр түрлі қабілеттерді және тіпті әр түрлі білімдерді қажет етеді. Ауызша және жазбаша аударманың арасындағы айырмашылықты түсіндіру үшін, осылардың арасындағы айырмашылықтарға тоқталып өтейік.
Ағылшын тілінде ауызша және жазбаша аудармашылар әр түрлі аталынады: interpreter және translator. Пәнмен таныс емес адам үшін ауызша және жазбаша аударманың арасында кішкене ғана айырмашылық бар болып көрінеді. Біреуі сөздерді ауызша аударса, ал басқасы оларды жазады. Шындығына келгенде, олардың арасында аудару процесінде, қиыншылықтарында үлкен айырмашылықтар бар, оларды қайсібірі болса да олардың сәйкес қолданылатын кәсіби әдістері мен амалдарында жеңеді.
Жазбаша аудармашы жақсы жазбаша әр түрлі тілдегі буынға ие болуы, сөздерді, фразаларды, ым-ишараларды, түсініспеушіліктерді және басқа лингвистикалық нюанстарды анық қолдана алуы керек. Жазбаша аудармашы әдетте ойлануға жеткілікті уақыты болады, ал бұл ауызша аудармашы үшін ең жақсы жағдайдың бірі болса да, оны армандауына болады, сонымен бірге оның ресурсында баспалық ресурстар (сөздіктер, тақырыптар бойынша материалдар және т.б.) болады, сондай-ақ ол өзінің жұмысында қалаған уақытында үзіліс жасай алады. Осылайша, жазбаша аудармашы салыстырмалы түрде кішкене қысыммен ғана жұмыс істейді.
Жазбаша аудармашы ана тілін аударылатын мәтіннің лингвистикалық және мағыналық боямаларын максималды дәл жеткізетіндей білуі қажет. Бұл жазбаша аудармашы толық мағынасында екі тілді болуы шарт емес. Жазбаша аудармашы бір өлшемді аспектіде жұмыс істейді: оның негізгі көзі - бұл қағаздағы сөздер, оның жұмысының соңғы нәтижесі - ол да қағаздағы сөздер.
Ауызша аудармашы ауызша тілді бірден екі бағытта аудара білуі қажет. Бұл ретте ол қандай да бір көмек құралдарын - сөздіктерді, реферативті немесе сынақ материалдарын қолдана алмайды. Ауызша аудармашыдан лингвистикалық шешімді бірден, бір мезгілде табу талап етіледі. Бұл кездегі психологиялық қысым өте жоғары.
Аударманың өзіне қосымша ретінде ауызша аудармашы адамдардың арасындағы көпір тәріздес олардың эмоцияларын, сөйлеу екпінін, ым-ишараларын да жеткізеді. Даулы жағдайлардағы аудармашының жұмысы қиын. Бұл жағдайда ауызша аудармашы тек кәсібилікке ғана ие болып қоймай, сондай-ақ дипломатиялық қасиеттерге де ие болуы қажет.
Ауызша аударманың екі түрі бар: бірізді және синхронды. Осы орайда, зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазіргі ағылшын тіліндегі ауызша және жазбаша аудармалардың ерекшеліктерін зерттеу.
Курстық жұмыстың мақсаты: Ауызша және жазбаша аудармалардың түрлерінің айырмашылықтарын анықтау, өзіндік ерекшеліктеріне баға беру.
Көзделген мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
oo Ауызша аударманың түсінігі және түрлерін қарастыру;
oo Жазбаша аударманың түрлері мен олардың ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу нысаны ауызша және жазбаша аударманың түрлері болып табылады.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде отандық ғалымдардың еңбектері, мерзімдік басылымдардағы мақалалар қолданылды.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Ауызша аударманың түсінігі және түрлері
1.1 Синхронды аударма
Аударманың арнайы теориясын өңдеуде түрлер психолингвистикалық классификасының негізінде болып, оның ауызша аспектісі,әсіресе, синхрон аудармасы оқып білінеді. Синхрондық аударма теориясы аудармашы мамандарын дайындау бағдарламасында кездеседі. Бағдарламаларға арнайы әдебиеттер мен оқулықтар басылған. Сондықтан, аудару теориясының жалпы бағытында біз ауызша аударманың жазба теориясына сүйенеміз.
Ауызша аударманың өзгешілігін зерттеу барысы 3 бағытта жүзеге асады.Зерттеудің 1-інші аспектісі факторлармен айналысады,түпнұсқаның мазмұнына сай аудармашының ақпаратты шығаруымен байланысты. Ауызша аударма- бұл ауызша сөз сөйлеуді шет тіліне аудару. Ауызша аударманың қабылдау қасиеті уақыт аздығымен, бірмүйізділігімен, беделін түсірумен байланысты. Түсінушіліктің толықтығы ырғаққа, аз кідіріске, шапшаңдыққа тәуелді,ал қабылдау бастапқы мазмұндық бағыттарды қабылдау кезінде пайда болады.Аудармашы қабылданған шаршы ақпаратты мәтіннің мазмұнына қарай болжайды, әрі қарай қабылдау үрдісінде ақпараттың есіндегі жинағы пен кемуін болжауда ұйғарып, анықтайды. Ауызша аударманың теориясы аудармадағы психолингвистикалық өзгешелікті, лингвистикалық алғы шарттарының болжамына мүмкіндік туғызады және оның әр тілдегі мағыналық, дербестік, минималдық сөздің кесіндісінен болатын тәуелділігін суреттейді.Сонымен қоса, сөздің кесіндісі құлаққа қабылдау ақпаратынан айрылу мінезіне дейін көрінеді. Тағы да айрылудың орнына қайтару факторлары болады: пәннің білімі мен сөздің орны, олар босатулардың, дауыс ырғағығының, сөздің эмоционалдық бояу мазмұннын аңғартады және т.б. [1, б. 85]
Ауызша аударманы зерттеу барысындағы 2-інші аспектісі ПЯ-дағы сөз түрінің даралығымен байланысты. Ауызша аударманың теориясы аудармашының ауыз-екі сөйлеудің өзгешілігін суреттейді, әсіресе, әдеттегіден ерекше болатын аударылатын емес сөзі. Аудармашының сөзі түпнұсқаға хабардар болады және аударма үрдісінде қалыптасуымен ерекшеліктердің тууына себепші болады. Синхрондық аудармада айту үрдісі мазмұндау үрдісімен параллель бағытта өтеді(шешен сөздің қабылдауы),бірақ аударманың бөлігі ақпарат көз сөзінің аз кідірісінде айтылады.Синхрондық аударманы лингвистикалық бейнелеуде түпнұсқаның басталуымен және осы бөлшекті аударуға бөлінген уақытқа байланысты қорытындылады. Бұл аралықтың кең шамасы екі қатарлы тіл факторымен баяндалады. Біріншіден, ол шет тіл құрылымының ерекшеліктеріне тәуелді, сөз сегментінің ұзындығын қамтамасыз етеді, бірліктерден құрылатын көпмағыналық шекарада да жалданады. Көп тілдерге тән бұл сегмент сөйлемнің құрылымы негізінде көрінеді - SPO(Субъект-предикат-объект) және бірінші кезекте бұнда етістік баяндауыш болып табылады. Кейде аудармашы аударманың басын ұстап қалады, өйткені шешен айтылған сөзінен баяндауышты күтеді. Екіншіден, аралық кең шамасының артта қалуы ПЯ құрылымының өзгешеліктеріне тәуелді,яғни ол айтылған сөздің бастапқы элементтерінің кейінгі дәрежеге тәуелділігімен суреттеледі. Мысалы, ағылшын тілін аударғанда орыс тілінің бірінші сөйлемінде аудармашы кішкене уақытта ақпарат көзінен бастауыш пен баяндауышты тосуы керек Кеңес Үкіметімен достықты...(біз терең бағалаймыз) кейін аударады:We highly appreciet our friendship...
Арнайы ауызша аударма теориясының шекарасында аудармашы сөзінің басқа да ерекшеліктер кездеседі. Бұл өте баяу артикуляция, хезитациондық аз кідіріске байланысты, варианттарды қабылдау тербелісіне байланысты, қате варианттың алдындағы аралықты 3-4есе көбейтеді, сонымен бірге, сөздің таза дыбысталуына байланысты аз кідірістің ұзақтығы жатады. Аудармашы сөзінің ырғағы кемиді, синхронист-аудармашы биік шапшаңдықты жиі айтады және сөздің дұрыс дыбысталуына байланысты ол тез арада ұсынуымен талпынады. Келесі аудармада оның шапшаңдығы көпке төмендейді, себебі аудармашы өз жазбаларын реттеп, түпнұсқаның мазмұнын бұрынғы қалпына келтіреді.
Ауызша аударма теориясынаерекше көңіл бөлу - аудармашы сөзінің нормативтік талаптары. Оларды қолдану үшін синхрондық, ізбасарлық экстримальді жағдайда бірнеше күш қажет, яғни нақты артикуляциямен қамтамасыз етеді, қарқын теңсіздігі, акценттің дұрыс қою орны, сөздің дұрыс аяқталу құрылымы мен білімі, т.б.Бұл аударма элементтерін тыңдаушы қабілетінің қабылдауына сай ұсынысы.
Ауызша аударманы зерттеу барысындағы орташа аспектісі- аударудың арнайы түрі деп қарастырылады, яғни жазба аудармасына қарсы тұрады. Бұл ауызша аударманың арнайы теориясы сандық болып есептелінеді, сондай-ақ, сапалық ерекшіліктері де кездеседі. Синхрондық аудармада мәтіннің көлемі (сөз саны) аударылған сөздердің ұзақтығына тәуелді. Синхрондық аудармадағы кішігірім сөзді аударғанда сөз саны ортаңғы болады, жазба аудармамен салыстырғанда көбірек, ал қалғаны баяндау, түсіну элемент санының көптігімен байланысты. Егер ұзын сөзді аударғанда олардың саны теңеледі, сонымен мәтіннің синхрондық аудармасы азат жолды немесе одан да үлкен абзацтарды аударуда мағыналық қысым береді. Түпнұсқаның мәтін аудармасы мен жазба аудармасында көлем азаюы бүкіл жағдайларда кездеседі. Шешен сөз шапшаңдығының арттырылуы өткізу санымен байланысты. Сондықтан, ауызша аудару теориясы сөз қысымының себебіне, шектеулеріне және тәсілдеріне тәуелді [2, б. 68].
Қысым қажеттілігі ауызша аудармада (әсіресе синхрондық) түпнұсқаның толық мазмұнынын бере алмайды, біріншіден,шешен сөзінің тез шапшаңдығында аудармаға бүкіл аударылған мәтінді ұсынуы қиыншылыққа түседі. Екіншіден, ойлау қабілетінің жылдамдығы барысында аудармашының өз шектері болғандықтан, ол шешен сияқты тез айта алмайды. Үшіншіден, тез арадағы айтқан сөзді дыбысталу барысындағы дұрыстығы мен аяқталғаны жиі бейімделмейді. Қорытындыласақ, олардың аударма рецептор қатынасы және тіларалық қатынасы бұзылады.
Ауызша аудармадағы сөздік қысымның борышы оңай емес.Бұнда тек түпнұсқаның бөлімшесін өткізу туралы сөз болып тұрған жоқ, аударылған хабарламаны қысқанда сөз мағынасының барлық элементтері сақталынады. Айтқан сөзде ақпарат элементтері, бір-бірін бастыруы, ал аудармада хабарнаманың мазмұнын сақтап өткізуге болады. Мысалы, егер аудармашы толығымен сұрақты аударса, Осы жоспарды жүзеге асыру қашан басталады? оған жауапты аудару үрдісінде сөзді қысқартуы мүмкін. Бұл жоспарды жүзеге асыру 1990 жылы басталады,(тоқсаныншы). Кейде айтылған сөзде қосымша ақпарат(сыпайы түрі, тақырыптан кету) кездеседі. Әр жағдайларда сұхбаттасу барысында ақпараттың сөз түрінде берілуі міндетті емес. Аудармада ақпарат қысқартылады.
Аудармадағы хабарнама қысқару үзілісіндегі кең шаманы кұрайды. Ол шешен сөзінің шапшаңдығына тәуелді және олар шет тілдердің қатынасына да тәуелді. Ауызша аударма теориясы әр тілдік жұпқа арнап сөздік қысымды құрылымдық көмек сияқты және сегменттің пайда болуын суреттейді. Қысымның тәсілінен- синонимдес сөзінің, сөйлемнің қысқарған сөзге, сөйлемге, сөз тіркестеріне ауысуын көреміз. Оған мекемелердің, мемлекет аттарының толық ауысуы жатады (БҰҰ) және баяндауыш тіркесін етістіктен зат есім болатын бірбаяндауышқа ауыстырады,сол қозғалыс үрдісітігін білдіретін қосылған элементтер керісінше аударылады. ( to render assistance-көмектесі),( he policy pursued by the United States- АҚШ саясаты). Шешен тез сөйлегенде ,әр түрлі сөз қысымын қолданғанда, ауызша аударудың мағынасы жазбаша аударудың түпнұсқасымен салыстырғанда 25-30% қысқартылады.
Ауызша аударма теориясының арнайы бөлімі -эквиваленттің мінезін зерттеуі болып табылады. Жоғарыда айтылғандай, жазба мен ауызша аудармада кейде ақпараттың жоғалуы мүмкін. Зерттелінген ауытқулардан түпнұсқа мазмұнындағы ақпарат қосылуы мүмкін.. Әр ауытқудың түрлері өзіне тән кішігірім категорияларынан тұрады. Өткізулерге кіретіндер:1)сөз туралы аз мағыналық өткізу, көбінесе эпиттетте кездеседі. 2)кеңейтілген бірліктердің аудармашыға мәтінді түсінбеушілігі, 3)мәтіннің бөлімі аударма барысындағы құрылымның қайта құру жолы,4)шешен сөзінен аудармашының қалып қалуына байланысты.Қосымша қосылған элементтің көптігі мінезіне қарай жіктелінеді: бөлек анықтаулар, қосымша түсінушліктер,аударма ұсынысының байланысын нақтылау болып табылады.
Тiл аралық коммуникацияның кең таралған тәжiрибесi, жеке алғанда, аудармашы қызметі, лингвистикалық ғылымның бақылауында үнемі болуы тиісті. Барлық сәйкес бірліктердің мағынасы мен қолдану саласы бойынша олардың мұқият жасалған салыстырмалы анықтамаларын беретін екі тілді сөздіктердің теориялық және практикалық құндылығының қаншама екенін, сонымен қатар олардың аса қажеттіліктерінің қаншалықты маңызды екенін асыра мадақтау қиынға соғады [3, б. 49].
Ауызша аударманың арнайы теориясының шегінде аудармашы сөзінің басқа да ерекшеліктері атап өтіледі. Мұнда аудармашының жалтақтауы себепті жіберілетін үзілістерімен байланысты ақырын артикуляциясы, қате варианттарды таңдауы себепті туындайтын артта қалушылық интервалының еселеп өсуіне әкелетін тұрақсыздығы, сонымен қатар, дыбыстың таза шығуына қатысты жіберілетін үзілістің жалпы ұзақтығы жатады.
Аудармашының мәтіні ырғақсыздау, синхронды аудармашы түсінікті мәтінді тезірек айтуға тырысып, көбіне жоғары екпінмен сөйлейді, ал кезекті аудармада сөйлеу екпіні едәуір төмендейді, себебі аудармашы түпнұсқа мәтіннің мазмұнын есіне түсіре отырып, өзінің жазбасын тексереді. Ауызша аударманың теориясында ілеспе және кезекті аударманың қысаң шарттарын орындау кезінде ерекше жігерді талап ететін аудармашы сөзінің нормативтік талаптарына ерекше назар аударылады: анық артикуляцияның қамтамасыз етілуі, ырғақтың бірқалыптылығы, екпіннің дұрыс қойылуы, тыңдаушыларға оның толықтай қабылдауын қамтамасыз ететін сөйлемнің және аударманың басқа да бөліктерінің міндетті мағыналық және құрылымдық аяқталуы.
Ауызша аударма теориясының маңызды бөлімдері аударманың әр түрлі үлгілеріне жетімді болатын баламалық сипатының зерттеулері болып табылады. Көрсетілгендей, жазбаша аудармада орнатылған баламалық деңгейімен салыстырғанда, ауызша аудармада кейбір мәліметтердің жоғалуы мүмкін. Бұл ауытқулар алып тастауларға, қосылуларға немесе қате ақпараттың орын ауыстыруларына әкеліп түйістіреді. Ауытқулардың әрбір түрі жеткізілмеген немесе қосылған ақпараттардың маңыздылық дәрежесіне қарай бөлінетін ұсақ категорияларды қамтиды.
Алып тастаулар:
1) кішігірім жеке сөздердің, көбіне теңеулердің алып тастаулары;
2) аудармашы мәтіннің кейбір бөліктерін түсінбеуіне байланысты маңызды және көлемді бірліктерінің алып тастаулары;
3) аударма процесінде мәтіннің құрылымының өзгеруіне байланысты мәтіннің бір бөлігін алып тастау;
4) аударманың оратор сөзінен артта қалушылығына байланысты мәтіннің мағыналы бір бөлігінің алып тастаулары болып бөлінеді.
Қосылулар қосылған мол элементтердің сипаты бойынша топтастырылады: жеке анықтауыштар, қосымша түсініктемелер, айтқан сөздердің арасындағы байланыс, және т.б. Ал, жіберілетін қателіктер маңыздылық дәрежесіне қарай топтастырылады: жеке сөз аудармасының кішігірім қателігі, жеке сөз аудармасының мағыналық қате аудармасы, сөз құрылымының өзгеруімен байланысты кішігірім қателігі, сөз құрылымының айтарлықтай өзгеруімен байланысты мағыналық қате аудармасы [4, б. 43].
Ауызша аударманың сапасын бағалау кезінде өзара байланыстың ауызша формасы есепке алынады: байланысушылардың тікелей қатынасында баламалықты төмен деңгейде анықтау олардың өзара түсінісушілігіне кедергі келтірмейді, керісінше ауызша аударма процесіндегі жоғалған ақпаратты белгілі бір дәрежеде толықтырып отырады, ауызша аударманың ерекшелігі-фунционалды-жанрлық мінездемесімен байланысты аударылатын мәтін көлемі мен күрделілік дәрежесіне белгілі бір шектеулік қояды.
Негізінде, көркем әдебиет шығармалары ауызша аударылмағаныменен, бұл шығармалардан алынған жеке цитаталар сөз сөйлеулер кезінде синхронды немесе кезекті түрде аударылуы мүмкін. Ауызша аударманы көркем-эстетикалық әсермен қамтамасыз ету тіпті күрделі мәселе болып табылады, әсіресе аудармашыға аудармасы алдын ала белгісіз ақындық шығармалар берілсе. Сонымен қатар, көлемі бойынша үлкен информациялық жанрлардың шығармалары да ауызша аударылмайды, себебі ауызша аударманың ұзақтығы аударманың мүмкіндіктерімен ғана емес, ауызша коммуникацияның қысқа мерзімділігімен де шектеулі: ұзақ уақыт аралығында тоқтаусыз сөйлеу, тыңдау және есте сақтап отыру физикалық жағынан мүмкін емес.
Ресми баяндамалардың, хабарламалардың немесе сөз сөйлеулердің аудармасы үшін, құжаттың түгел мазмұнын немесе оның тақырыбын алдын-ала хабарлаған жөн. Аудармашыға баяндама мәтінін талқылауына, тақырып бойынша арнайы әдебиетпен танысуына, глоссарийды құруына мүмкіндік берген жөн. Дегенмен, бұл жағдайда да аудармашы күтпегендіктен қауіпсіздендірілмеген, себебі оратор сөз сөйлеу кезінде өз баяндамасының мазмұнын қысқартуы немесе ұзартуы, тақырыптан ауытқуы немесе оны түгелдеу өзгертіп жіберуі мүмкін.
Аударма ісі бойынша көптеген мамандар кәсіби жарамдылық сапаларының ішінен психикалық тұрақтылықты бірінші орынға қояды, және бұл кездейсоқ емес. Себебі олар ұзақ уақыт бойы сөйлеуге, жиі сөз ауыстыруларға, жоғары жылдамдықпен сөйлеуге мәжбүрлі, сонымен қатар, күні бойы өзінің жеке ойына алаңдамай, бөгде ойларды бақылау қажеттілігі-мұның бәрі психологиялық шамадан тыс жүктемелерге әкеледі. Психикалық тұрақтылық табиғи сабырлы мінезден тысқары, шыдамдылық, жігерлі мінез, жеңе білу, күрделі жағдайлардан шыға білу ептілігін қажет етуімен қатар, өз мінезін жетілдіруді, өз-өзінде саналы сапаларды дамытуды талап ететіні анық білінеді.
Байланыс, яғни басқа адамдармен қарым-қатынаста болу талпынысы кез-келген адамға жаратылысынан тән. Байланыс көптеген адамдарда жеке тұлға болып қалыптасу барысында шектеледі; жеке мақсаттар, өмір тәжірибесі, кәсіби өмірдің ерекшелігі көптеген адамдарды жиі тұйыққа айналдырады. Дегенмен, мамандықтардың бір қатары үшін, соның ішінде аудармашы мамандығы үшін байланыстың жоғарғы деңгейі қажет. Байланысқа деген саналы психологиялық мақсат болуы керек, бірақ, бұл жерде туа біткен белсенділік, ашық мінезділік туралы айтылып отырған жоқ, ол тіпті аудармашыға кедергі келтіруі мүмкін. Аудармашы тек тіл бойынша ғана емес, сонымен қатар, екі халық пен елдің мәдениеті бойынша сарапшы екенін жақсы білуі қажет, және екі жақтың арасындағы байланысты орнатуға белсенді араласуы керек [5, б. 76].
Соғыстан кейінгі жылдарда ілеспе аудармашылардың халықаралық ұйымдары мен жеке конференцияларына деген сұраныс тез өсе бастады. Женевада 1948 жылы кәсіби синхронисттерді оқыту үшін алғашқы мектеп ашылды, ал 1962 жылы М.Торез атындағы мәскеулік институттың жанынан аудармашыларды арнайы БҰҰ Бреуске даярлайтын курстар ашылды. Қазіргі уақытта квалификациялы синхронисттер қызметін тек үкімет мекемелері мен конференция және телекөпір ұйымдастырушылары ғана емес, компьютер, спутниктік байланыс және глобальді коммуникацияның басқа да түрлерімен айналысатын серіктестік менеджерлері де қажет етеді. Қазіргі халықаралық конференциялар бірнеше тілдің ілеспе аударма қызметінсіз мүмкін емес болар еді.
Бұл, біздің ел үшін, Батыстағы форумдардың көпшілігі үшін де, әсіресе алты ресми тіл болып табылатын БҰҰ үшін де маңызды. Бұлар-ағылшын, француз, испандық, орыс, қытай және араб тілдеріне сәйкес келетін тең санды кабиналар немесе будкалар (ағылшын тілінен booth). Кабиналарда екі тілділерді қоспағанда, мәжілістегі аударылатын барлық тілдердің тасымалдаушылары жұмыс істейді. Ал, кабинаның атауы оның аудармашылары жұмыс істейтін тілмен анықталады. Мысалы, ағылшын кабинасы-мәжілістің ағылшынша жүргізілуін қамтамасыз етеді, қытай кабинасы-қытайша және т.б.
Негізінен, мәжілістерде алты кабиналар жұмыс iстеуi керек, бірақ олардың ішінен алғашқы төртеуі, атап айтқанда: ағылшын, француз, орыс және испандық тілдері бірыңғай жұмыс істейді. Қытайлықтар ағылшын тілінен өз ана тіліне аударады, ал арабтар ағылшын және француз тілдеріне және кері. Бұл, әрине, қытай және араб аудармашылары үшін үшеулеп жұмыс істейтіндіктен екі есе жүктеме, ал қалған кабиналарда екеулеп отырады. Ағылшын будкасында бір синхронист (оны russisant деп атайды) орыс және француз тілдерінен ағылшын тіліне аударады, келесі hispanisant испандық және француз тілдерінен сол тілге аударады. Француз будкасында russisant сәйкесінше орыс және ағылшын тілінен француз тіліне, ал hispanisant-испандық және ағылшын тілінен сол тілге аударады.
Мұндай жүйеде (ал бұл көптеген ірі халықаралық ұйымдарда жұмыс істейді) әрбір аудармашы отыз минуттан жұмыс жасайды, содан кейін оның әріптесінің кезегі келеді. Нәтижесінде, егер оратор орысша сөз сөйлесе, ал ағылшын кабинасында russisant болмаса, онда оның әріптесі hispanisant көрші кабинадағы орыс тілінен француз тіліндегі аудармасын тыңдайды да, содан соң француз тілінен ағылшын тіліне аударады [6, б. 34].
Аудармашылар өз жұмысын кабинадан екеуі бір уақытта шықпайтындай етіп жиі үйлестіреді. Мәжілістерде үш еселі аударма жиі болады, мысалы, орыс тіліндегі мәтін француз тіліне, француз тілінен ағылшын тіліне, содан соң қытай тіліне аударылады. Мұндай үш фазалы аударма бірнеше секунд ішінде атқарылады. Егер мәжіліс залында жұмыс тілдері тек қана екеу болса, мысалы, орыс және ағылшын тілдері, онда тек қана екі кабина жасалады. Ал егер аудармашылар екі жақты аударма жасаса, олар бір будкада отырады.
Синхронисттер сөйлеушілердің дауысын құлаққап арқылы тыңдайды. Көбі өз дауысын және аударманы жақсы қадағалауы үшін тек бір құлаққап киюді қалайды. Ілеспе аудармашы бір уақытта сөйлеушінің сөзін топтауына және өз аудармасын тыңдауына үйренуі керек. Аудармашы жұмыс кезінде әріптесімен ақылдасу немесе сөйлесу мүмкіндігі үшін меншікті микрофонын өзі қосып, өзі сөндіре алады. Алайда, кабинадағы микрофон аудармашының даусын күшейтпеуі керек, әйтпесе, өз дауысының қатты шығуынан сөйлеушінің дауысын басып тастауы мүмкін.
Мұндай шиеленіскен жағдайда жұмыс істеуі үшін аудармашыға тиімділігін арттыратын шарттар керек. Кабинадағы ауа температурасының дұрыс реттелуі өте маңызды, себебі ыстық пен суық ауа аудармашының энергиясын алып, оның назарын жұмыстан шындап алаңдатуы мүмкін.
Бірақ ең маңыздысы-бұл, ендігі болатын мәжіліс үшін қажетті барлық жазбаша материалдардың қолда бар болуы. Мұнда, ең алдымен, күн тәртібі, сөйлеушілердің аты-жөні мен қызметтері көрсетілген тізім, сарапшылардың талқыланатын салада қолданылатын ерекше қысқартулар тізімі және аудармашылардың арнайы терминдерді игеруі үшін барлық жұмыс тілдерінде шығарылатын және алдын-ала таратылатын басқа да құжаттар түрлері жатады.
Аудармашылардың жұмыс барысында жіберілген қателіктерін дұрыстау үлкен халықаралық ұйымдарда өте маңызды мәжілістердің хабарларын жазатын стенографтар (ағылшынша verbatim reporters) арқылы жүзеге асады. Егер аудармашы қателескенін білсе, кейін ол өз қателігі туралы стенографқа хабарлауы арқылы, жазылған сөздердің қай жерінде және қандай түзетулер болуы тиіс екенін дәл көрсетуі керек.
Сірә, ең қиын рөл синхронисттің үлесіне тиеді, себебі оған аударылатын тілдің белгісіз және тым шапшаң дерекнамаларымен жұмыс істеуге тура келеді. Жеке алғанда, бүгінгі күндері халықаралық конференцияларда көрнекті құрал ретінде жиірек қолданылатын слайдтарға арналған түсініктемелер мен бейне фильмдер туралы айтылып отыр. Осындай қарқында қатесіз жұмыс істеуі үшін аудармашыға мәжілістің басталуына дейін бейнежазбаны қарауға немесе сценаридың мәтінін алуға өтініш білдіруіне тура келеді.
Аудармашылар жұмыс істейтін мекемелерде өз-өзін ұстау ережесі мен ортақ тәртіптен басқа, әр будкаларда өзінің әдеп нормалары болады. Мысалы, синхронистер жұмыс уақытының көбінде құлаққаптармен отырады, сол себепті аудармашыға жолығушылардың (соның ішінде әріптестерінің) дауысын есту қиынға соғады. Сол себепті, егер жұмыс жасап отырған аудармашыға жедел түрде бір нәрсе хабарлау керек болса, мейлі ол термин немесе басқа да ақпарат болмасын, оның назарын алғанша, оған хат жазған жөн болады; әйтпесе, ол құлаққапты шешуіне немесе микрофонды жабуына тура келеді, ал бұл-сөйлемнің бөліктерін жіберіп қоюына әкеледі. Аудармашы уақытша жұмыссыз отырған кезінде де, ол мәжілістің жүру барысын зейін салып бақылауы керек.
Будкадағы өзін-өзі ұстау ережелері-жазбаша мәтіндерді қолдану мәселесі секілді, аудармашы қызметінің әдеп және техникалық егжей-тегжейі ғана. Алайда, аудармашылардың өз ісінде шатаспауы және жасықтанбауы үшін, синхронисттердің өздері ойлауды қаламайтын кейбір мәселелері бар. Ең алдымен, бұл олардың көп қызметті рөліне жатады. Шындығында, қалай естуге, түсінуге, айтылған сөйлемдерді есте сақтап қалуға, қажет болып қалғанда оны дамытуға немесе қысқартуға, оның синтаксисін өзгертуге, сонымен бірге ақырын және тыныш дем ала отырып, дәл және байсалды сөйлеуге болатыны, тек синхронистке белгілі.
Әрдайым формада бола білу, әрбір ауыстырылатын сөйлемге тез реакция көрсету, ұғымдар мен ойлардың бір уақыттағы тапқырлығы-синхронисттің жұмысының мәні болып табылады. Осы облыс мамандарының бірі айтқандай аудармашылардың арасында баяу аңғарымды немесе сөзбайлығы жоқ адамдарға орын жоқ.
Синхронисттің жұмыс жағдайлары психологиялық қатынаста тiптi жеңiл емес. Кез-келген сөйлеші аудармашыға емес тыңдаушыларға қарап сөйлейтіндіктен,
синхронистке екі рөлді атқаруына тура келеді, ол-ақпаратты қабылдаушы және жіберуші бола отырып, екі істі бір уақытта орындау.
Аударма-механикалық қызметтің бір түрі және кез-келген бірнеше жүз сөзді жаттап алған адам синхронисттің міндеттерін орындап шыға алады деген ілеспе аудармашылардың жұмысқа қарым-қатынасы туралы ой Америкада кең таралған идея болып табылады. Осындай қиял әсіресе құрлықаралық бейнеконференцияларда жиі қолданылады, себебі іс-әрекет орнынан бірнеше мың километрде отыратын аудармашы өзінің дара билігінен ажырайды [7, б. 54].
Өзімен-өзі бөлектенуінің сезімі аудармашының ақыл-ойына қарамастан, оның психикасына өз әсерін тигізеді. Бұл тіпті оның жанында өз әріптесі отыратынына және ол екеуі де бір-біріне көмектесетін ұжымның мүшелері болып табылатынына қарамайды. Бірақ, аударма басталған кезде синхронист залға жалғыз өзі шығады. Ол тек өзіне ғана сене алады, өзінің интеллектуалды қорларына, өз біліміне, өз энергиясына үміт арта алады. Ол жалғыз жұмыс істейді. Оның тыңдармандары неғұрлым көп болған сайын, аудармашының бөлектену сезімі соғұрлым ұлғаюы мүмкін.
Аудармашыға тигізетін келесі психологиялық қысым-оның жіберетін қателіктерінде. Маңызды келіссөздер кезінде бір ғана қателіктің немесе абайсыздықтың кесірінен аудармашы атына кір түсетін кездер де болған.
Аудару дегеніміз-ең алдымен түсіну дейді. Ал түсініп аудару үшін дарындылық, білім мен арнайы дайындық қажет. Ол өте жақсы ұзақ және қысқа уақыттық ес, тез жиналушылық, шыдамдылық, интуиция, суырып салма қабілетіне ие болуы керек, сонымен қатар екпін мен тілдің нюансын тез ұғынып, сөйлеушінің стиліне тез үйренуі қажет.
Синхронисттің тағы бір күрделі де маңызды міндеттерінің бірі-ол, сөйлеушінің екпінін түсінуі, яғни ол ызамен, мысқылмен немесе ынтасыз сөйлеп тұрғанын байқау. Алайда, аудармашы өкілеттіктерге немесе талқыланатын сұрақтарға деген өзінің қарым-қатынасын білдіртпеуі керек. Жұмыс барысында аудармашыға мәжіліс жүргізудің ережелері мен тәртібін айтпағанда, политикалық келіссөздердің, географиялық, әдеби, дүниежүзілік тарихтың терминологияларымен жұмыс істеуіне тура келеді. Мамандандырылған аудармашы ғылыми конференцияларда көп қолданылатын техника мен табиғаттану сияқты салаларымен хабардар болуы тиіс.
Сөйлеу компрессиясы, материалдарды қосу немесе алып тастау, синекдоха мен метонимия, антонимдер мен семантикалық баламаларды қолдану және грамматикалық инверсия-ауызша аударманың ұзақ дамуы процесінде қалыптасқан аудармашының қолданатын негізгі әдістері. Алайда, олардың бір-бірінен айырмашылықтары болса да, ауызша материалдарды қысқартып және тұжырымдай отырып, біруақытта олардың жалпы мағынасын бұрмаламай жеткізу де ілеспе аудармашының негізгі міндетіне жатады. Сөйлемдердің құрылуымен және қайта құрылуымен айналыса отырып, ол ең алдымен сөйлемдерді анық және ықшам етіп шығаруға тырысады. Зерттеулер көрсеткендей, нақтылы сұхбаттың аудармасын жаңғырту процесі дәл сол мәтіннің жазбаша аудармасына қарағанда, ілеспе аудармасының синтаксисы әрдайым оңай, ал сөйлемнің орташа ұзындығы әрқашан қысқа болып келеді.
Бүткіл аударма процесі сияқты, оның жеке сөйлемдері де-тыңдау және түсіну, есте сақтау және мағынасын ашу, сонымен қатар, сөздік материалдардың айтылуы-адамның тілі мен сөйлеуінің табиғатына байланысты. Выготскийдің психолингвистикалық теориясына сәйкес, аудармашы бір лексикалық жүйеден келесісіне көшкен кезде (мысалы, орыс тілінен ағылшын тіліне), шетел тілінің сөздері абстракты немесе символикалық деңгейде анықталады.
Жоғарыда айтып кеткенімізге сүйене отырып, ілеспе аудармашыны әзірлеу процесі көкейтесті мәселе болып табылады деп қорытынды жасауға болады.
Ал синхронды аудармаға мынадай мысал келтіре аламыз: 'Thus, I thought, the pundits of the future might write; and, turning away, I greeted thecompany sargeant-major: 'Has Mr Hooper been round?''Haven't seen him at all this morning, Sir. 'We went to the dismantled company office, where I found a window newly brokensince the barrack-damages book was completed. 'Wind-in-the-night, Sir, ' said theSergeant-Major.
Қазақша: Бәлкім, болашақтың данышпандары біз туралы осындай ой қорытар деп ойладым да старшинадан:
- Мұнда мистер Хупер болмады ма? - деп сұрадым.
- Әзәрге көрінбейді сэр.
Ол екеуміз рота кеңсесінің бөлмесіне кіргенде осының қарсаңында ғана бүлінген, жоғалған барақ мүліктерін тізбелеген кезде бүп-бүтін тұрған терезе әйнегінің сынғанын көрдік.
Қорыта келгенде, маңыздылығына сәйкес қателіктер де бөлінеді: аудармадағы бөлек сөзінің кішігірім қатесі, аудармадағы бөлек сөзінің мәндік өрескел қатесі, маңызы жоқ құрылымдық ауысуына байланысты кішігірім қате, маңызы бар өрескел қате және т.б.
1.2 Бірізді аударма
Ауызша аударма бірізді - оратордың айтылған қандай да бір сөз бөлімінен кейін - немесе синхронды, яғни оратордың сөзімен бірге орындала алынады. Ауызша аударманың ерекше түрі әңгіменің аудармасы немесе екі жақты аударма болып табылады, онда аудармашы әр тілді аударма тілі ретінде қолданады. Сонымен бірге, аударманың аралас түрі: жазбаша мәтіннің ауызша аударылуы (қағаздан аудару) және ауызша баяндаманың магнитофондық жазбасының жазбаша аудармасы бар.
Бірізді аударылатын ауызша аударманың түрі, яғни аудармашы тілдің қандай да бір бөлігін қабылдайтын және максималды қысқа уақытта оны аударуда жүзеге асыратын болса, оны бірізді аударма деп атайды. Ол үзіліспен жүреді, мұнда аудармашы ораторды оның орнына сөйлей отырып және аудиторияның орталық назарында бола отырып, алмастырады.
Бірізді аудармада қабылдау, талдау, синтез және тіпті аударманың өзі жазбамен бірге жүреді, бұл бірінші сатыдағы тез жазудың әдістерін меңгеруде қиыншылықтарды тудырады, онда сана бір уақытта тыңдау мен жазып алу бағытында дамиды. Ескеретін жайт, бірізді аударылатын мәтіндер - бұл ауызша, осы сәттегі қарым-қатынастың мәліметтері, ол тілдің барлық деңгейлерінде көрініс табады: фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік және әрине стилистикалық.
Диалогтік тілді аударғанда (әңгімелер, келіссөздер және т.б.), әдетте, көлемі бойынша кішкене ойлар аударылады,бұл аудармашыдан жедел реакцияны және анализ процесіне бірден кірісуді және бір тілден екінші тілге синтезге өтуді талап етеді.
Монологтік тілдің (баяндама, дәріс оқуда, жариялауда және т.б.) бірізді аудармасында үзінділердің ұзындықтары, бір жағынан, тілдің сипатымен (логикалық байланысымен, стилімен және т.б.), екінші жағынан тыңдаушылардың қарамағынан түсіну қажеттілігімен анықталады.
Абзацтық-фразалық аударма (АФА) (phrasal interpreting) - аудармашы қысқаша фраза немесе сөйлемнің көлемінде жұмыс істейді, есте сақтауды талап ететін ақпараттың көлемі салыстырмалы түрде қысқа жедел есте сақтауға жүктеме сынды кішкене. Әдетте, АФА жазбаларды қолдануды білдірмейді. Прецизиялық ақпарат үшін ең қысқа ескертулер жетеді.
АФА тұрмыста, жұмыста, кәсіпорындарға, дүкендерге баруда, ресми емес қабылдауларда, кездесулерде кеңінен қолданылады және екі жақты аударманың кеңінен таралған түрі болып табылады. Дәл осы аударманың түрімен бастапқы кезде аудармашы кездеседі.
АФА аудармашыдан икемді есте сақтауды, тез реакцияны және жағдайға тез көндігуді, ауызша айналымдарды, тілдік этикетті, жағдайлық клишелерді, сондай-ақ жалпы эрудицияны білуді талап етеді, өйткені әңгіме барысында ең керемет сұрақтар туындап, олар әр түрлі тақырыптарға қатысты болуы мүмкін.
Әңгімелердің, сауалнамалардың, келіссөздердің бірізді аудармасы аудармашының тездігін талап етпейтін негізінен жедел есте сақтауға негізделудегі салыстырмалы түрде қысқа ойларды алмастыруда қолданыла алады [8, б. 54].
Бірізді аударма (жазбамен) жауапты келіссөздер, ресми кездесуер, ресми экономикалық-қаржылық және басқа сұрақтар бойынша кездесулерде қолданыла алынады. Дәрістердің, сөздердің, пресс-конференциялардың, БАҚ кездесулердің барысында және т.б. қолданыла алынады.
Бірізді аударма біршама адекваттылық пен дәлділікке қол жеткізуге мүмкіндік береді, бұл мұқият өңделуді талап ететін, ерекше күрделі мәселелерді қарастырғанда маңызды болып келеді.
Аудармашылық тезділікті қолдану әңгіменің сапалы және нақты жазбасын жасауға мүмкіндік береді, оны аудармашының өзі жүзеге асырады.
Осылайша, жазбасы бар екі жақты аударма ауызша аударманың ең қиын түрі болып табылады. Ол аудармашыдан одан да жоғарғы кәсібилікті, тақырыпты терең білуді, сәйкес психологиялық дайындықты, өзіне деген сенімділік пен тыныштылықты талап етеді. Аударманың адекваттылығының деңгейі де арта түседі, өйткені тек мазмұнын ғана емес, формасын да жеткізу керек болады.
Кино және видео аударма - ауызша аудараманың осы түрі біршама күрделі және кәсіби міндеттерді өз алдына қояды, ол шығармашылық үшін үлкен мүмкіндіктерімен ерекшеленеді, ол бұл мағынасында жазбаша аудармаға жақын, өйткені кино - бұл өнер, ал жанрдың ең жақсы үлгілері жиырмасыншы ғасырдағы әлемдік мәдениеттің керемет туындылары болып табылады.
Жалпы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz